Kronika dni oblenia

Paul Peikert

Spis treci
Przedmowa do wydania III ...................................................................................................................... 2 Przedmowa .............................................................................................................................................. 3 Kronika dni oblenia 22 I - 30 III 1945 ................................................................................................... 8 Relacja z twierdzy Breslau I-VI 1945 .................................................................................................... 117 Spis ilustracji ........................................................................................................................................ 133 Skorowidz nazw ulic i placw .............................................................................................................. 156

Przedmowa do wydania III

Po ukazaniu si przed 20 laty pamitnikw ks. Paula Peikerta literatura dotyczca wydarze w oblonej Festung Breslau zostaa wzbogacona nowymi publikacjami. Do wspomnie prace duchownych ewangelickich ostatniego niemieckiego dziekana Wrocawia Joachima Konrada (Als letzter Stadtdekan in Breslau, Ulm 1963) i proboszcza w. Barbary Ernsta Horniga (Breslau 1945. Erlebnisse in einer eingeschlossenen Stadt, Mnchen 1975), czy fragmenty kroniki szpitala w. Jerzego pira ks. Alfonsa Buchholza (Odra, 1977, nr 5-8). adna z wymienionych prac nie dorwnywaa jednak Kronice dni oblenia proboszcza w. Maurycego ani bogactwem informacji, ani gbi refleksji czy wymow moraln. Jej powodzenie u polskich i zagranicznych czytelnikw, jej wysoka ocena przez recenzentw oraz czste cytowanie w literaturze fachowej i publicystyce s tego wymownymi dowodami. Upyw czasu nie uszczupli Wartoci tego oryginalnego przekazu historycznego; wyraone w nim oskarenie militaryzmu i wojny stanowi o jego aktualnoci take w obecnych czasach. Dotychczasowe dwa wydania polskie i pi wyda niemieckich nie zaspokoiy zapotrzebowania rynku ksigarskiego. 40 rocznica wyzwolenia Wrocawia, zbiegajca si niemal z setn rocznic urodzin ks. Peikerta, stanowi tedy dobr okazj do przypomnienia Kroniki i jej autora.

Wydawcy

Przedmowa
Wok sprawy zagady Wrocawia w r. 1945 i sensu jego obrony urosa pokana literatura polemiczna. Oblenie miasta w czasie od 15 lutego do 6 maja 1945 r. byo w RFN dugo przedmiotem dyskusji toczonej w prasie i w osobnych publikacjach przez ludzi o rozmaitej orientacji spoecznej. Spr trwajcy kilkanacie lat zamyka publikacja komendantw twierdzy von Ahlfena i Niehoffa So kmpfte Breslau -, ksika ta stanowi prb rehabilitacji dowdztwa niemieckiego we Wrocawiu1. We wspomnianej polemice brak argumentw rdowych na poparcie wysuwanych tez, a opieranie si niemal wycznie na osobistych przeyciach, zatartych przez czas, sprzyjao ustalaniu si czstokro jednostronnych i nieuzasadnionych pogldw. Niecise opisy i faszywe oceny, nierzadko zamierzone, podwaaj warto naukow niektrych zachodnioniemieckich publikacji. Wydanie zbioru dokumentw niemieckiego dowdztwa twierdzy2 stanowi wynik kilkuletnich bada nad obleniem, prowadzonych w polskim Wrocawiu. Zbir ten, zawierajcy rozkazy, zarzdzenia i instrukcje wojskowe, pozwala na odtworzenie historii oblenia w 1945 r., szczeglnie za stosunkw panujcych wewntrz miasta. Zbir dokumentw wojskowych nie by jedynym rdem do poznania prawdy o stosunkach panujcych w miecie. Kapitulacj i poprzedzajc j akcj niszczenia dokumentw urzdowych przetrway bowiem m. in. take materiay przechowywane przez osoby prywatne. Wrd materiaw niewojskowych, odszukanych w toku bada, na czoo wysuwaj si zapiski niemieckiego proboszcza parafii w. Maurycego we Wrocawiu, dziekana i radcy duchownego (Geistlicher Rat), ks. Paula Peikerta. Z podziwu godn pilnoci gromadzi on fakty, spisywa wspczesne wydarzenia, komentowa je, przeprowadza charakterystyk ludzi i wypadkw. Interesoway go nie tylko wydarzenia z ycia religijnego, cho z racji swojego zawodu zajmoway go najbardziej, wiele uwagi powica take sprawom wieckim, przebiegowi wojny itp. Odbiciem tych rozmaitych zainteresowa proboszcza jest jego pieczoowicie spisana kilkutomowa kronika parafii w. Maurycego we Wrocawiu przy ul. Traugutta oraz obszerna korespondencja z lat wojny. Z duej spucizny Peikerta najbardziej interesujco przedstawiaj si jego relacje z czasw oblenia miasta. S one znakomitym dopenieniem wspomnianego ju tomu dokumentw wojskowych. Po zakoczeniu dziaa wojennych w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocawiu znalaz si zesp akt b. niemieckiej parafii w. Maurycego. Dwa jego obszerne poszyty traktuj o interesujcym nas obleniu Wrocawia w 1945 r. Pierwszy z nich zawiera nie paginowany, a liczcy 172 karty, maszynopis spity w skoroszycie. Napis na okadce Chronik ber die Belagerung Breslaus 1945, verfasst von Erzpriester Geistlichen Rat Paul Peikert wskazuje na zawarto skoroszytu (sygnatura: OA

1 2

H. von Ahlfen, H. Niehoff, So kmpfte Breslau, Mnchen 1959. K. Jonca, A. Konieczny, Festung Breslau. Documenta obsidionis - 16 II-6 V 1945, Wrocaw 1962 (Annales Silesiae - Supplementum). Por. te K. Jonca i A. Konieczny, Upadek Festung Breslau, Wrocaw 1963.

Breslau St. Mauritius 32). Maszynopis jest pierwsz kopi, uwierzytelnion w kilku miejscach wasnorcznym podpisem proboszcza Paula Peikerta. Skromnie zatytuowana Kronika o obleniu Wrocawia w 1945 r. jest cilej biorc dziennikiem, opowiadajcym o codziennych wydarzeniach w oblonym miecie i o osobistych przeyciach autora. Jakby wstp stanowi opis sytuacji we Wrocawiu zagroonym dziaaniami wojennymi, sporzdzony przez Peikerta w dniu 22 stycznia 1945 r. Autor przedstawi dokadnie wydarzenia z poowy stycznia, zwaszcza za nastroje wywoane postpami radzieckiej ofensywy zimowej oraz ewakuacj ludnoci cywilnej z Wrocawia. Po kilkudniowej przerwie, w dniu 31 stycznia 1945 r., uzupeni opis szczegow relacj o przebiegu chaotycznej ewakuacji Niemcw wrocawskich w kocu stycznia. W miar napywu nowych wiadomoci o postpach ofensywy radzieckiej na lsku oraz o losach uciekinierw wrocawskich na Dolnym lsku Peikert zyska nowy materia, ktry wykorzysta w kolejnym uzupenieniu z 8 lutego 1945 r. W tej relacji odbiy si take najwiesze wypadki zachodzce w miecie. Opisywane wydarzenia opatrywa niemal zawsze wasnym komentarzem. Poczwszy od 8 lutego 1945 r. Peikert spisywa codziennie najwaniejsze wypadki z kadego dnia. Skoni go do tego zapewne nadmiar wrae, ktre nioso zblianie si frontu i stopniowe zamykanie piercienia oblenia wok Wrocawia. Autor prowadzi dokadny dziennik do 30 marca 1945 r. Na tej dacie urywaj si zapiski zawarte w poszycie zaopatrzonym w sygnatur OA Breslau St. Mauritius 32. Brak dalszych dokadnych relacji za okres od 1 kwietnia do 6 maja wyjania drugi wspomniany wyej poszyt, zatytuowany Besondere Berichte aus dem Leben der Pfarrgemeinde St. Mauritius und ihres Pfarrers Paul Peikert (Nadzwyczajne sprawozdania z ycia parafii w. Maurycego i jej proboszcza Paula Peikerta). Ten 347-stronicowy poszyt (sygnatura: OA Breslau St. Mauritius 53) jest streszczeniem omiotomowej kroniki parafii w. Maurycego we Wrocawiu, spisanej przez jej proboszcza, P. Peikerta. Genez streszczenia objani Peikert we wstpie. Dla uchronienia omiotomowej kroniki parafii przed nalotami wywiz j w kocu 1944 r. do Bodzanowa, swej wsi rodzinnej w powiecie nyskim. Obawiajc si za jej utraty w okresie powojennej repatriacji ludnoci niemieckiej ze lska do Niemiec, streci w osobnym tomie najwaniejsze wiadomoci o parafii w. Maurycego oraz ze swego ycia. Streszczenie obejmuje najwaniejsze wydarzenia w parafii od 1932 do 1945 r. Data 30 stycznia 1946 r. umieszczona pod wstpem wskazuje na zakoczenie prac redakcyjnych przy streszczeniu. Z tego obszernego tomu interesuje nas tylko fragment odnoszcy si do okresu oblenia Wrocawia w 1945 r. Wyodrbni go Peikert jako osobny rozdzia, ktry zatytuowa Bericht ber die Festungszeit in Breslau von Januar bis Juni 1945 (Relacja o Wrocawiu-twierdzy od stycznia do czerwca 1945 r.). Tytu rozdziau nie jest zbyt precyzyjny, gdy oblenie miasta trwao do niedzieli 6 maja 1945 r. Mona by wnioskowa, e t relacj napisa autor wczeniej (wskazuje na to data 30 czerwca 1945 r. na kocu), a dopiero pniej doczy j do streszczenia wspomnianych omiu tomw wywiezionych do Bodzanowa. W Relacji proboszcz Peikert powtrzy niektre szczegy znane ju z Kroniki o obleniu Wrocawia w 1945 r., chocia w innym ujciu, a co najwaniejsze, kontynuowa opis oblenia i swych wasnych przey od 1 kwietnia do koca czerwca 1945 r. atwo spostrzec, e opis od 1 kwietnia do koca czerwca jest bardziej zwizy. Brzemienny w wydarzenia kwiecie opisa ks. Peikert zaledwie na kilku stronach. Poza wstrzsajcym opisem

poaru w Wielkanoc nie relacjonowa ju szczegowo wypadkw w miecie. Tumaczy to mona tym, e w Wielki Poniedziaek (2 kwietnia 1945 r.) rozpocza si tuaczka autora. W tym dniu spona dzielnica od alei Sowackiego a po ul. Traugutta, a wic te probostwo przy ul. Traugutta 34 i jego koci parafialny pod wezwaniem w. Maurycego. Proboszcz musia opuci zgliszcza swej parafii i uda si na Spolno (pnocno-wschodnia dzielnica Wrocawia). W kwietniu zmienia wielokrotnie miejsce pobytu. Czste przenosiny, a zapewne take przeycie tragicznej zagady swojej parafii nie sprzyjay skrupulatnemu prowadzeniu dziennika. Autentyczno relacji i dziennikw proboszcza Peikerta nie budzi wtpliwoci. Pod dat 25 lutego 1945 r. pisa, e dyktowa swoje relacje bezporednio osobie piszcej na maszynie. Tu ley zapewne przyczyna braku rkopisw. Obydwa maszynopisy przechowywane w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocawiu uwierzytelni autor swym podpisem zoonym pod poszczeglnymi relacjami w Kronice o obleniu Wrocawia w 1945 r. oraz na kocu Relacji o Wrocawiu-twierdzy od stycznia do czerwca 1945 r. Stwierdzilimy, e identyczne podpisy proboszcza Peikerta j zawieraj ksigi chrztw, lubw i zgonw z 1945 r., przechowywane w rzymskokatolickiej parafii w. Maurycego we Wrocawiu przy ul. Traugutta 34. Opisane wyej poszyty nie znalazy si w Archiwum: Archidiecezjalnym przypadkowo. Zoy je tam proboszcz Peikert z wyranym celem, sformuowanym zreszt dwukrotnie w poszycie OA 53. Pisa tam na wstpie o swoich relacjach: Ufam, e w ten sposb zachowam je dla bada historycznych. W zakoczeniu Relacji doda, e obydwa tomy znajduj si na przechowaniu w Archiwum Archidiecezjalnym. I koczy: Oby ten dziennik i powysza relacja ukazay kiedy przyszym pokoleniom, co musieli wycierpie ludzie naszych czasw, i oby miosierny Bg w swojej dobroci raczy zachowa je przed podobnym nieszczciem. Sformuowania te upowaniaj przyszych badaczy do ujawnienia prawdy o obleniu miasta. Na marginesie warto doda, e orygina maszynopisu odnaleziono po duszych poszukiwaniach w Archiwum Metropolitalnym klasztoru Bonifratrw we Wrocawiu. Tam zachoway si rwnie niektre opublikowane tu zdjcia. *** Relacje proboszcza Peikerta z okresu oblenia przedstawiaj du warto. Spisywane codziennie utrwaliy pod wpywem bezporednich bodcw wane wypadki poprzedzajce otoczenie miasta oraz wydarzenia zwizane z obleniem Wrocawia przez wojska radzieckiej 6 armii 1 Frontu Ukraiskiego. W relacjach Peikerta uderza dokadno podawanych faktw, dotyczcych nie tylko jego parafii, ale i co waniejsze - innych dzielnic oblonego miasta. T dokadno przypisywa naley staym i szerokim kontaktom proboszcza z ludnoci cywiln, z innymi duchownymi i licznymi onierzami, o czym zreszt kilkakrotnie wspomina w dzienniku. Peikert by w okresie oblenia powiernikiem zarwno licznych parafian, jak te osb, ktre zetkny si z nim przypadkowo. Swoje spostrzeenia powierzali proboszczowi oficerowie jednostek frontowych, czonkowie Volkssturmu, obserwator artyleryjski z kocioa w. Elbiety oraz proci ludzie bolejcy nad swoim losem. Relacje Peikerta s przeto wiernym odzwierciedleniem nastrojw panujcych wrd ludnoci i wojska. Jemu zawdziczamy m. in. wstrzsajcy opis pobytu kilku tysicy Bugarw, Czechw, Francuzw i Polakw w obozie przy wczesnej Clausewitzstrae (Bosaka-Haukego). Proboszcz wczy rwnie do dziennika niektre komunikaty, zarzdzenia i artykuy z prasy codziennej. Uwagi Peikerta nie uszo adne wane zarzdzenie skierowane przez NSDAP lub wadze wojskowe do ludnoci cywilnej. Tre zarzdze aktualnie wydanych spisywa w dosownym brzmieniu bd w streszczeniu.

W dzienniku znalazy odbicie zarzdzenia o ewakuacji ludnoci poza miasto oraz w obrbie otoczonego Wrocawia. Szeroko skomentowa cel zarzdzenia gauleitera Hankego i komendanta Niehoffa o obowizku pracy z 7 marca 1945 r. Dokadnie opisywa akcje Brandkommandos specjalnych oddziaw podpalajcych cae cigi domw mieszkalnych w rdmieciu Duszy opis powici take wypaleniu przez Niemcw niektrych ulic i cennych obiektw jego parafii, zarzdzonemu rozkazem dowdztwa twierdzy nr 38 z 20 marca (por. dokument nr 128 w Festung Breslau). Kady fakt podpalenia przez Brandkommandos domw mieszkalnych i obiektw zabytkowych czy sakralnych autor komentowa szczegowo. Rzecz znamienna, e nawet po ustaniu dziaa wojennych we Wrocawiu Peikert nie zmieni swej opinii o podpalaczach miasta. Takie stanowisko zajmowa nadal np. w listach do ksidza Degenhardta z 5 lipca i do niemieckiego jeca wojennego Bernharda Zimmera z 27 czerwca 1945 r. Dziennik Peikerta jest dokumentem nie majcym wiele podobnych. Nie tylko obnaa cakowicie z apoteozy obron Wrocawia tak gloryfikowan przez generaw von Ahlfena i Niehoffa (w So kmpfte Breslau), ale staje si zarazem oskareniem ich dziaalnoci w oblonym miecie. W Archiwum Archidiecezjalnym w poszycie zatytuowanym OA Breslau St. Mauritius 51. Personal. Akten des Erzpr. Paul Peikert zachowaa si te czciowo korespondencja Peikerta. Zgromadzi tu z naraeniem ycia ulotki zrzucane przez samoloty radzieckie oraz gazetki kolportowane w oblonym miecie przez antyfaszystowski ruch podziemny. Tre niektrych ulotek cytowa w swym dzienniku. Pokana cz korespondencji Peikerta, jak sam pisze, spona podczas poaru wielkanocnego. Chaotyczna ucieczka ludnoci Wrocawia zarzdzona przez gauleitera Hankego, akty terroru i podpalanie przez wojsko caych cigw domw mieszkalnych dyktoway Peikertowi surowy sd o samych Niemcach. Podpalaczy miasta, gauleitera Hankego, generaa Niehoffa i soldatesk nazywa zawsze po imieniu. Pamitnik jego jest ostrym potpieniem reimu hitlerowskiego i wojny. Tym on cenniejszy, e autor redagowa go przecie jeszcze w czasie panowania gestapo i sdw doranych we Wrocawiu. Kim by Paul Peikert? Odpowiedzi na to pytanie dostarcza opisana wyej kronika, ktr wzbogaci licznymi artykuami z prasy codziennej i korespondencj dotyczc jego osoby. Paul Peikert urodzi si 1 padziernika 1884 r. w miejscowoci Bodzanw, pow. Nysa, jako syn stolarza Jzefa Peikerta i Karoliny z domu Rother. Gwnie za namow ciotki, zakonnicy Hortulany, rodzice zdecydowali si odda syna do gimnazjum. Mody gimnazjalista otacza siostr Hortulan gbok czci, u niej w zakadzie w Jastrzbiu-Zdroju spdza z reguy wakacje. Nie pozostao to bez wpywu na uksztatowanie jego charakteru. Po ukoczeniu gimnazjum odby we Wrocawiu studia teologiczne. 20 czerwca 1910 r. otrzyma wrd 53 alumnw w kociele w. Krzya wicenia kapaskie z rk kardynaa Koppa. W dwa dni pniej wici prymicje w rodzinnej miejscowoci. Potem przyszy dugie lata pracy duszpasterskiej. Pierwszym miejscem pracy modego ksidza bya parafia Wizw w pow. strzeliskim, gdzie przez trzynacie miesicy peni obowizki wikarego, zdobywajc sobie wielkie uznanie m. in. za wietne kazania. W 1911 r. zosta przeniesiony do dolnolskiej diaspory, do Jawora. Czekao go tu trudne zadanie. Wskutek choroby proboszcza sam prowadzi prac duszpastersk wrd 5000 parafian. Po dwch latach powoano go na stanowisko wikarego do wrocawskiej parafii w. Henryka, gdzie pozosta przez niecae trzy lata. Od 1916 r. by duszpasterzem w zakadach wychowawczych w Grodkowie. Jednak i tutaj nie pozosta dugo. Po pewnych nieporozumieniach z kierownictwem

zakadw przechodzi na pocztku 1918 r. na stanowisko administratora parafii Wrocaw-erniki. Niedugo potem - 15 listopada 1918 r. powierzono mu funkcje kuratora w Sobicinie pod Wabrzychem. Praca w tej liczcej 12 tysicy dusz osadzie grniczej dawaa mu wiele zadowolenia i zamierza pozosta tu ju do koca ycia. Po dwch latach udao mu si tu zorganizowa samodzieln parafi (1 padziernika 1920 r.). 20 lutego 1923 r. otrzyma nominacj na proboszcza. Ze swojej pracy w Sobicinie wspomina szczeglnie ywo zorganizowanie w 1926 r. pierwszej procesji Boego Ciaa. Nie speniy si jednak jego yczenia. W 1928 r. zmar proboszcz i dziekan wabrzyski, ks. Gense. Z polecenia kurii arcybiskupiej ubiega si o wakujce miejsce. Z alem przyszo mu po dziesiciu latach opuszcza parafi w Sobicinie. 3 padziernika 1928 r. wprowadzono go uroczycie do Wabrzycha. Pierwszym dzieem byo tu podjcie prac zwizanych ze wzmocnieniem fundamentw kocioa parafialnego, potem przystpi do rozbudowy miejscowego Caritasu. Nastpnie podj budow domu wypoczynkowego dla dzieci i uruchomi sekretariat robotniczy. Jednoczenie w jego rku spoczywao administrowanie 16 parafiami dziekanatu wabrzyskiego. W 1932 r. zabrako proboszcza w parafii w. Maurycego. Przebywajcego na wakacjach w LdkuZdroju ks. Peikerta zaskoczya wiadomo o wysuniciu jego kandydatury na to stanowisko przez prezydenta prowincji. Nie mg w to uwierzy, bo nie ubiega si o to miejsce. Wtpliwoci rozwiaa kuria, ktra poinformowaa go, e kardyna zaproponowa m. in. jego osob (na 108 kandydatw). Wabrzych zgotowa mu niezwykle serdeczne poegnanie, a Volksblatt fr das Niederschlesische Industriegebiet w numerze z 3 wrzenia 1932 r., piszc o jego zasugach, podkrela: .... uznawa zawsze parti Centrum i pras katolick jako konieczno, jako potrzeb pierwszorzdnej wagi, udziela im wszechstronnego wsparcia i pomocy, za co dzikujemy mu na tym miejscu. W istocie ks. Peikert by gorcym zwolennikiem partii Centrum, stanowicej w wabrzyskim okrgu przemysowym niejako przeciwwag nurtu komunistycznego i socjaldemokratycznego. O pracy Peikerta w parafii w. Maurycego znale mona obfite informacje w obszernym memoriale jednego z czonkw rady parafialnej. Memoria w wczony, zosta do kroniki parafii. Tu warto przynajmniej wspomnie o budowie kocioa filialnego pod wezwaniem w. Jzefa przy obecnej ul. Krakowskiej w latach 1932- 1933, o budowie nowego otarza gwnego w kociele parafialnym, o rozbudowie i uporzdkowaniu cmentarzy itp. Doniosym wydarzeniem w yciu parafii stao si aresztowanie Peikerta w sierpniu 1937 r. w wyniku akcji gestapo, zmierzajcej do ujcia autorw listu otwartego do Goebbelsa, stanowicego odpowied na znane wystpienia ministra propagandy Rzeszy z 28 maja 1937 r. przeciwko kardynaowi Mundeleinowi w Chicago. List ten kry w licznych odpisach wrd ludnoci Wrocawia, poczta dorczya go te pewnego dnia parafii w. Maurycego, gdzie w czasie rewizji w dniu 17 sierpnia 1937 r. gestapo znalazo dwa jego egzemplarze. Tego samego dnia aresztowano wikarych Georga Hahnela, Alfreda Krmera i Franza Hundecka. Proboszcz Peikert przebywa w tym czasie na rekolekcjach w Krzeszowie. Tam zosta zatrzymany i jeszcze tego samego dnia wieczorem przewieziony do wizienia we Wrocawiu. W wydanym 19 sierpnia zarzdzeniu o zastosowaniu aresztu ledczego zarzucono ksiom, e w miesicach lipcu i sierpniu 1937 r. rozpowszechniali wiadomie przez wydanie ulotnego listu otwartego do Pana Ministra Rzeszy Dra Goebbelsa nieprawdziwe i wypaczone twierdzenia, ktre su do tego, by powanie szkodzi dobru Rzeszy i powaaniu rzdu. Blisko trzymiesiczne ledztwo nie potwierdzio jednak zarzutw i 11 listopada ks. Peikerta wypuszczono na wolno. Sprawa listw posuya jednak wadzom hitlerowskim za

pretekst do rozwizania na terenie Wrocawia katolickich stowarzysze modziey mskiej (decyzja gestapo z 8 wrzenia 1937 r.), ktrych mienie zostao w 1939 r. skonfiskowane przez wadze rejencji. Wadze kocielne oceniay prac ks. Peikerta nader pozytywnie. W uznaniu jego zasug kardyna Bertram 26 wrzenia 1940 r. mianowa go radc duchownym (Geistlicher Rat). W latach drugiej wojny wiatowej kontynuowa sw dziaalno duszpastersk w parafii w. Maurycego przy dzisiejszej ul. Traugutta we Wrocawiu. W styczniu 1945 r. akcja ewakuacji obja take duchowiestwo. Tylko nielicznym proboszczom i pastorom gestapo pozwolio pozosta we Wrocawiu. W parafii w. Maurycego pozosta proboszcz Paul Peikert. Swj dziennik redagowa do 31 marca w probostwie tej parafii. Po wojnie wyjecha do Niemiec. W dniu 18 sierpnia 1949 r. zmar w miejscowoci Bredenborn, pow. Hxter, w Westfalii. Do chwili mierci by wikarym w Bredenbornie. Wrd byych parafian ks. Peikert cieszy si du popularnoci. Zgodnie podnoszono jego nieprzecitne walory osobiste, jego poczucie sprawiedliwoci, budujc powag i wraliwo na krzywdy ludzkie. Czytajc pamitnik z okresu oblenia Wrocawia w 1945 r., nie mona zapomina, e Paul Peikert by Niemcem. By proboszczem, ktry oczywicie nigdy nie podziela zapatrywa komunistw czy socjaldemokratw. W latach swej pracy duszpasterskiej w Wabrzychu by zwolennikiem hase partii Centrum. Rzecz znamienna, e niewtpliwie by jednym z niewielu Niemcw, ktrzy czuli si wspodpowiedzialni za zbrodnie popenione przez nich na narodach ujarzmionych. Kilkakrotnie podkrela takie stanowisko w swym pamitniku i rzecz godna uwagi podtrzymywa je po wojnie. W licie do jeca Bernharda Zimmera z 27 czerwca 1945 r., redagowanym w zastpczym mieszkaniu przy ul. Prdzyskiego 28, ks. Peikert pisa m. in.: Przyszo naszego narodu bdzie niesamowit drog ofiar i cierpie. Dokd doprowadzi przeklty reim nazistowski nard niemiecki? Teraz musimy zda rachunek ze zbrodni i blunierstw, ktrych dopuci si taki reim...

Kronika dni oblenia 22 I - 30 III 1945

Dni styczniowe 1945

Gdy obchodzilimy uroczysto zakoczenia starego roku 1944, mogem zoy wietne sprawozdanie o krzepicym rozkwicie ycia religijnego w parafii, ktre z przewlekajc si wojn przybierao coraz ywszy i arliwszy charakter. Odsyam tu do mojego listu skierowanego do onierzy frontowych z 8 stycznia 1945 r. i do innych relacji w mojej kronice. Wszelako wszyscy zdawalimy sobie spraw z tego, e rok 1945 bdzie rokiem decydujcym i przez to najtrudniejszym rokiem dla wschodnich Niemiec. I stale owiadczaem wobec mojej parafii, osobliwie za przy Nowym Roku, gdy zarzd kocielny, zarzdy wszystkich stowarzysze i wiele wybitnych osobistoci parafii skadao mi po sumie

yczenia noworoczne, e pragn, abymy ju wicili zakoczenie roku 1945 i ju jego straszne wydarzenia mieli za sob3. A wydarzenia te nie day na siebie dugo czeka. Skoro tylko po czasie procznego spokoju na wschodzie Sowieci zgromadzili gigantyczne armie i ogrom sprztu wojennego, rozpocza si 12 stycznia bitwa zimowa na wschodzie na wilanym przyczku mostowym pod Sandomierzem i Bojanowem. Przy pierwszym uderzeniu armii rosyjskiej powiodo si przerwanie frontu na szerokoci 90 km i w gb na 40 km, a w nastpnych dniach ruszyy pozostae armie frontu wschodniego od Batyku a po Karpaty na poudniu; na caym froncie wschodnim rozgorzaa bitwa zimowa, ktra w cigu kilku dni zdruzgotaa i zniosa nasz front wschodni, a nasze wojska odrzucia a do granic Rzeszy. Potne bastiony oporu Warszawa, Czstochowa, Krakw, d, Piotrkw na rodkowym odcinku, Tyla i Gbin, Wystru, Nidzica na pnocy, Koszyce na poudniu zostay zdobyte szturmem. 19 stycznia rosyjskie armie podeszy do granicy lska pod Kluczborkiem i Kpnem; 21 [stycznia] Rosjanie zajli miasta Kluczbork, Olesno, Dobrodzie, Gorzw l., Buczyn i Wszystkie okoliczne miejscowoci. W dniu 22 [stycznia] ostrzeliwano Bytom i Olenic. I oto w czwartek, 18 [stycznia], wieczorem o godz. 18.45, na Wrocaw dokonay nalotu rosyjskie samoloty. Celem ataku byy chyba wzy kolejowe, przede wszystkim dworzec przetokowy w Brochowie. Jedna bomba uderzya w naronik Garvestrae i Alexanderstrae (dzi: Kujawskiej i Sandomierskiej)4, zniszczya dwa grne pitra, a poniewa bya to tylko bomba burzca, a nie zapalajca, zapobieono wikszemu poarowi. Okna przy Garvestrae i Alexanderstrae ulegy w wikszej czci rozbiciu. W zabudowaniach kocielnych wyleciao 15 szyb przy Klosterstrae 36 (Traugutta), przy Garvestrae 29 uszkodzone zostay szyby w sieni, w probostwie przy Klosterstrae 34 zostay wybite dwie zewntrzne szyby. Nasz koci parafialny nie dozna najmniejszej szkody. Palec Boy i ojcowskie wstawiennictwo w. Maurycego dobrotliwie sprawoway piecz nad tym witym przybytkiem. Wraz z nadciganiem armii rosyjskiej rozpoczto ewakuacj ludnoci lska z obszarw po prawej stronie Odry. I teraz roztoczy si we Wrocawiu wstrzsajcy widok nieustannie dniem i noc uciekajcej ludnoci; nieprzerwane sznury chopskich wozw, zaprzonych w konie lub krowy, obok rcznych wzkw robotnic i kolumn jecw wojennych, obcokrajowcw, Rosjan, Francuzw, Serbw itd. z saneczkami, na ktrych wieli swe toboki. Straszliwy by widok tych wyniszczonych i zmarniaych ludzi, ktrzy ze swym skromnym mieniem musieli opuci ziemi ojcw. Co si z ni stanie, sam jeszcze nie wiem. W Prusach Wschodnich specjalne formacje oprniay mieszkania po odejciu ich wacicieli i podpalay wsie i osady. lsk jest kwitnc krain chopw, serce si kraje na widok rodzin chopskich wypdzonych przemoc. Waciciele s niemal bez wyjtku na froncie, podobnie ich synowie, by moe nawet ich crki. Gwnie s to ludzie starsi i dzieci, ktre siedz na wozach, lub modsze kobiety, ktre tylko przy pomocy jecw wojennych musiay uprawia swoj rol. Ta masowa ucieczka przypada w dodatku w ostre dni zimy, gdy temperatura spada do 13 - 15 stopni. Dzieci zamarzaj i ich krewni ukadaj je na skraju ulicy. Donosz, e zwozi si do tutejszych kostnic pene ciarwki takich zmarznitych dzieci. Moja suca opowiadaa mi dzi, e sama
3

Take w licie z dnia 4 stycznia 1945 r. do brata Teodora zam. Bodzanw nr 299 w pow. Nysa, proboszcz Peikert pisa: ,.Rok 1945 stanie si chyba dla nas najgorszym rokiem wojny: Archiwum Archidiecezjalne we Wrocawiu. Rep. OA Breslau St. Mauritius 51. 4 Dla orientacji wszdzie tam, gdzie nazwa ulicy wystpuje po raz pierwszy, podano w nawiasie nazw aktualn. Skorowidz nazw ulic wymienionych w tekcie znajduje si ponadto na s. 253-255.

widziaa 8 zwok dzieci na swej drodze przy szosie strzeliskiej za kolej obwodow i trupa starego mczyzny w przydronym rowie. Do tutejszych szpitali przywozi si spor liczb uchodcw z odmroeniami. NSV miaaby tutaj rozlege pole dziaania do praktycznego zastosowania zmysu spoecznego5. Dla tych zmarznitych, wyndzniaych ludzi w tym wielkim miecie powinno si postawi kuchnie polowe, by mogli otrzymywa troch ciepej strawy. Ci uchodcy bowiem, przybyli z Warthelandu6, ju od 3-4 dni byli w drodze, a nawet i duej. Nie mona przecie przewidzie, gdzie t rzek uchodcw da si umieci. Wedug zgodnie brzmicych doniesie wszyscy zostali usunici przemoc ze swych mieszka, ze swych posiadoci, ze swej roli. W przeddzie ubito wszystko bydo i trzod chlewn. Nie ubite sztuki puszczono wolno. Wrd ostrej zimy wikszo zamarznie. Tego rodzaju ndzy nie przeywa lsk od czasw wojny 30-letniej; ale wczesn klsk ze wzgldu na jej rozmiary mona byo jeszcze nazwa znon. Take Wrocaw doczeka si ewakuacji. Prawdziwa panika i zamt ogarny masy. Dworce kolejowe s caymi dniami tak przepenione, e przebrnicie przez tumy jest prawie niemoliwoci. Wszystko toczy si do pocigw, ktre mog przyj tylko ograniczon liczb uciekinierw; najwiksza cz musi pozosta i prbowa nastpnym razem. Tak wic wikszo ludzi zabiera wzki dziecice i niezbdny baga, pieszo udajc si szos w niepewne. Obok chopskich wozw cign nieprzerwane kolumny mieszczan, ktrzy na wzkach dziecicych i kolaskach wioz sw chudob ku nie znanej jeszcze i wtpliwej przystani. Od tych kobiet i dzieci wymaga si, aby ogromn drog przebyy pieszo. Obiecuje si im, e w Jaworzynie bd miay poczenie kolejowe, ale drog z Wrocawia do Jaworzyny musz przeby pieszo. Skoro za dotr do Jaworzyny tam ten sam widok przepenionego dworca. Pewna obwodowa grupa partyjna na terenie tutejszej parafii zawiadomia matki, e nastpnego dnia rano o godzinie 9 powinny si stawi na punkcie zbornym; dzieci miano zaadowa na ciarwk, matki natomiast z wikszymi dziemi musiay dug drog do Lubania (120 km) przeby pieszo. S to wymagania, ktrym nie sprosta nawet najsilniejszy organizm, zwaszcza e ludzie wskutek wojennego niedoywienia i udrk tych czasw s bardzo wycieczeni. Nigdy chyba nie stany w wiadomoci ludziom tak przejmujco i wyranie sowa Zbawiciela: A procie, aby ucieczka wasza nie bya w zimie... [Mat. XIV 20]. Dzisiaj jest 22 stycznia. Poczwszy od czwartku 19 [stycznia]7 cignie teraz nieprzerwana rzeka uchodcw dniem i noc i nie mona jeszcze przewidzie, kiedy ona wyschnie. Rozporzdzenie to8 jest zbrodni popenion na niemieckim narodzie, jest popychaniem do mierci. Ze wiebodzic doniesiono mi telefonicznie, e tam u podna gr pitrzy si rzeka uchodcw. W zimnych stodoach, w zamarych, lodowato zimnych fabrykach lokuje si tumy uchodcw. Kto uali si nad ndz tego ludu? Rzd niemiecki zada od niego najwyszej ceny i zagrabi mu wszystko, a teraz take jego ojczyzn, i przyszo porzuci rol, za ktr ci wszyscy mczyni walcz. Okrutnie rzuca si na ofiar cay nard, bo niemieckiemu narodowi odjto cakowicie prawo wspdecydowania o swym losie. Sta si jedynie krwaw ofiar swoich wodzw. Powicenia tej wojny straciy sens, odkd
5 6

NSV Skrt od Nationalsozialistische Volkswohlfahrt. tj. Narodowosocjalistyczna Opieka Spoeczna. Wartheland - obszar ziem polskich wczonych do Rzeszy na mocy dekretu Hitlera z 8 padziernika 1939 r.. stanowicy prowincj ze stolic w Poznaniu; pierwotn nazw Reichsgau Posen zmieniono rozporzdzeniem z 29 stycznia 1940 r. na Reichsgau Wartheland. 7 Dzie 19 stycznia przypada w pitek. 8 Autor mia na myli rozkaz gauleitera Dolnego lska. Karla Hankego, z dnia 19 stycznia 1945 r. w sprawie bezwzgldnej ewakuacji Wrocawia. Z powodu braku dostatecznej iloci rodkw transportu niezbdnych do przeprowadzenia ewakuacji gauleiter wyda nazajutrz nowy rozkaz, wzywajcy ludno cywiln do opuszczenia miasta na piechot.

kady wie, e wojna ta jest dla nas przegrana; co do jej sprawcw nie ma nikt najmniejszej wtpliwoci. Jake straszny nasta sd Boy nad narodem, ktrego rzd odrzuci Boga i jego prawa. Oby si Bg zmiowa nad niewypowiedzian ndz naszego narodu, a niechaj niedola ta bdzie rdem rzetelnego opamitania si i duchownego powrotu do tego, co jest zbawieniem wszystkich ludw: do Boga w Trjcy jedynego. Wr., dnia 22 I 1945 Paul Peikert radca duchowny i dziekan, proboszcz u w. Maurycego Wrocaw, dnia 31 stycznia 1945 r. Dni styczniowe 1945 Cig dalszy relacji z 22 I 1945 r.

W mojej ostatniej relacji z 22 I zwrciem uwag, e do tumw cigncych z okrgu Warty i prawobrzenych obszarw Odry9 doczya si fala uchodcw ze stolicy lska, Wrocawia. Wrocaw liczy okoo 700 000 mieszkacw, naley zatem do najwikszych miast Rzeszy wielkoniemieckiej10. I cho niedole uchodstwa, ktrych przykadem od poowy stycznia byy niekoczce si kolumny uciekajcych ludzi i zwierzt, odstraszay mieszkacw wielkiego miasta od puszczania si w obliczu zimy na niepewne koleje tuaczki, to jednak podjto gwatown propagand za usuniciem cywilnej ludnoci z Wrocawia. Propaganda ta karmia ludzi niesamowitymi bredniami o okruciestwach bolszewikw, na ktre naraone byy przede wszystkim kobiety i dziewczta. Potem znw stosowano najostrzejsz presj, a nawet terror, gdy kad rodzin odwiedza delegat kierownikw obwodowych grup partyjnych11 i zmusza psychicznie do ucieczki z dziemi i starcami. Zagroono, e pozostajcy nie otrzymaj kart ywnociowych albo bloki, w ktrych mieszkaj, zostan wysadzone w powietrze. Groono nawet, o czym wiem z pewnego rda, e nasze wasne SS nie zawaha si wyda na hab nasze mode dziewczta. Nastaa nieopisana niedola i nieopisana ndza. Od niemal 10 dni a nawet duej, dworce byy zatoczone ludmi, co zastraszeni chcieli opuci zagroony obszar. Matki z maymi dziemi, matki w ciy, starzy, wyndzniali ludzie, z trudem poruszajcy si o lasce, wrd nich dua gromada dzieci i modszych kobiet oto by obraz wczesnych dworcw kolejowych. Przez wiele godzin, a nawet dzie albo i dwa na przejmujcym zimnie musieli uchodcy czeka na dworcach do czasu, a ich wpuszczono do pocigu ewakuacyjnego. Jaka kobieta z czworgiem maych dzieci (najstarsze w wieku
9

Prawobrzene powiaty Dolnego lska zostay ewakuowane na polecenie gauleitera w dniach 19-21 stycznia 1945 r. Rozkazem Hankego z 27 stycznia rozpoczto ewakuacj powiatw lewobrzenych; rozkaz powtrzya Schlesiscbe Tageszeitung, nr 31 z 4 II 1945 r. 10 W 1939 r. Wrocaw liczy 629 tys. mieszkacw. W latach 1943 1944 liczba ta znacznie wzrosa wskutek przesiedlania ludnoci cywilnej z wielkomiejskich orodkw Niemiec pnocnych i centralnych. 11 Wedug stanu z maja 1944 r. Wrocaw by podzielony na 97 obwodowych grup NSDAP (Ortsgruppen na czele z Ortsgruppenleiterami); siedziba Gauleitung miecia si przy wczesnej Eichbornstrae (dzi ul. F. DruckiegoLubeckiego) nr 2.

8 lat, najmodsze 8 dni) leaa przez 36 godzin na Dworcu wiebodzkim. Wyczerpana posza potem ze swymi dziemi do domu, poniewa nie moga odjecha pocigiem. Trafiao si te, e na dworcach kobiety rodziy przedwczenie z przestrachu i podniecenia wywoanego ucieczk. W potwornym toku, obadowane licznymi bagaami, gubiy czsto swe dzieci, ktrych nieraz nigdy ju nie odnajdyway. Wywoywano potem nazwiska tych dzieci, lecz matka si nie zgaszaa. Bywao te, e matki poszukiway swych dzieci i polecay same ogasza nazwisko, a dziecko nie zgaszao si wicej. Doniesiono mi, e na samym Dworcu Gwnym zaduszono na mier lub stratowano 60 - 70 dzieci. Dokd zawiozy pocigi t ogromn liczb uchodcw, nie mona byo dotychczas ustali, gdy utrzymanie cznoci pocztowej jest ju w ogle niemoliwe. Prawdopodobnie zawioz ich do Saksonii i Hanoweru, gdzie zetkn si z uciekinierami z zachodnich obszarw granicznych. Tamci bowiem te wskutek nalotw nieprzyjacielskich i ofensywy skierowanej na Nadreni musieli uchodzi z gsto zaludnionych obszarw prowincji nadreskiej i Zagbia Ruhry do rodkowych Niemiec. Nieopisana bya tragedia zmuszonych do ucieczki szos. Nieprzejrzane szeregi kobiet i dzieci z wzkami dziecicymi lub maymi wzkami rcznymi przecigay ulic. Skutkiem ostrej zimy ulice pokrywa nieg i ld. Mae wzki przystosowane do gadkich ulic wielkiego miasta rozpadaj si, trafiwszy na zawiane i oblodzone ulice podmiejskie. Ndzne mienie trzeba wtedy wlec dalej rcznie, tak e kolumny posuwaj si bardzo wolno naprzd. Wiele dzieci i dorosych zamarzo w przejmujcym zimnie i lego w rowach przydronych. Oddziay usuwajce te zwoki (Suchkommandos) znalazy tak wiele trupw, e nie mogy ich pomieci na ciarwkach. Doniesiono mi wczoraj, e jeden z tych oddziaw zebra ponad 400 zwok dzieci i dorosych na stosunkowo krtkim odcinku. Zapewne nigdy nie dowiemy si liczby tych, co yciem przypacili ucieczk podczas srogiej zimy. Ludno Wrocawia po ewakuacji liczy dzi okoo 180- 200 tys. osb. Gwnie s to ludzie starzy i ich bliscy, ktrzy woleli nie naraa si na niebezpieczestwa ucieczki. Mimo to organy partyjne stosuj bezprzykadny terror, aby jeszcze i tych nielicznych usun z Wrocawia, Wrocaw bowiem ma by utrzymany przez wojsko do ostatka i zachodzi obawa kryzysu ywnociowego przy dugotrwaym obleniu, jeli tu pozostanie zbyt wielu ludzi. Wczoraj zawrci pocig z uciekinierami skierowany do Legnicy. Donosz, e wywozi si uciekinierw poza miasto do Ktw Wrocawskich lub Mikini, a potem musz opuci pocig i dalej ucieka pieszo szos. Rodziny ulegn teraz zupenemu rozerwaniu. Nie jest ju rwnie moliwe nawizanie kontaktu z krewnymi na froncie. Wskutek rozbicia frontu wschodniego nie ma ju take moliwoci dotarcia do krewnych za pomoc poczty polowej12. Do wszystkich cierpie i udrk ucieczki doszed jeszcze niepokj o los najbliszych. Z mojej parafii ewakuowano , moe nawet 4/5 mieszkacw. Odprawiamy jeszcze wszystkie naboestwa. Msza w. o godz. 6 ma bardzo sab frekwencj, o godz. 7 w ostatnich dniach dobr, o godz. 8 bardzo dobr. Zeszej niedzieli obecno na naboestwach bya mierna, chocia jeszcze cakiem dobra. Naboestwo dla dzieci o godz. 9, ktre zazwyczaj zapeniao koci, straszy pustk,

12

Poczta poowa dziaaa w oblonym miecie do sprawnie. Korespondencj z zewntrz dostarczay samoloty ldujce do 31 marca 1945 r. na lotnisku w Gdowie Maym. Po zdobyciu przez wojska radzieckie lotniska w Niedziel Wielkanocn 1 kwietnia 1945 r. wywz korespondencji zosta przerwany; cz korespondencji wysyano odtd z Wrocawia drog radiow. Poczt z zewntrz dostarczay wwczas samoloty zrzucajce bomby zaopatrzeniowe. Proboszcz Peikert otrzyma np. list nadany 25 stycznia 1945 r. w Norwegii, list z Bielawy nadany 5 lutego czy list od krewnych nadany 12 marca w Guchoazach.

gdy niemal wszystkie dzieci odeszy, a wraz z nimi ich matki. Rwnie na ostatni msz mao kto przychodzi. Dobrze jest jeszcze o 7 i 8. Rozwaa si moliwo zmniejszenia liczby naboestw. Jak dotd miasto nie jest jeszcze okrone. Rosjanie okazali si wzgldnie przyzwoici. Nie byo dotd adnych nalotw. Wczoraj wieczorem o godz. 17.45 rosyjski samolot zrzuci na Kaiserbrcke (most Grunwaldzki) bomb, ktra odbiwszy si od poudniowego skraju mostu uderzya w wz tramwajowy, zabijajc 8 ludzi. Spokj ubiegej nocy zakca bardzo grzmot armat i uderzenia granatw. Liczne pociski spady na Klosterstrae, Marthastrae (ukasiskiego), Brockauerstrae (wistackiego). Trafiony zosta rwnie szpital Bethanien. Msza w. odprawia si wielokrotnie wrd huku dzia. Jednak wszystko byo dotd na og znone. Czyni si przygotowania do wielkich walk, gdy obie strony przeprowadzaj koncentracj i wtaczaj na poycie cikie dziaa. Niechaj w. Jadwiga, niechaj w. Maurycy ochroni nasz parafi i nasze miasto. Niechaj Bg w swej dobroci i w swym miosierdziu skrci dni utrapienia i da rycho dni wytchnienia, a nade wszystko niech odmieni osamotnienie gmin, przywodzc na powrt ca rodzin parafialn do posplnego domu ojcowskiego kocioa parafialnego. podp. Paul Peikert radca duchowny i dziekan Wrocaw, dnia 8 lutego 1945 r. Cig dalszy relacji z 22 I 1945 r.

Kiedy Rosjanie w wyjtkowo szybkim tempie zdobyli w cigu czternastu dni cay obszar midzy Wis a Odr, nastpio pewne krtkotrwae zahamowanie ich natarcia na linii Odry. Jednake wkrtce zdobyty zosta przede wszystkim grnolski okrg przemysowy, a pod Opolem, Brzegiem, Oaw i cinaw udao im si zdoby, przyczki na lewym brzegu Odry. Z nich dokonuj obecnie operacji, o ktrych wynikach i skutkach nie mona jeszcze obecnie wyrokowa. Miasta Brzeg, Oawa, Grodkw Lewin Brzeski i Skorogoszcz wpady w rce Rosjan. Czowki nieprzyjaciela wysuny si a pod Nys. Inna grupa armii zamierza prawdopodobnie uderzy poprzez Strzelin, Niemcz na widnic i wabrzyski okrg przemysowy. Przyczek mostowy pod cinaw posuy do wypadu w kierunku Legnicy i uyc. Z Wrocawia prowadz jeszcze tylko dwie linie kolejowe: z Dworca wiebodzkiego linia Wrocaw Jaworzyna l. Szczawienko Jelenia Gra Zgorzelec oraz z Dworca Gwnego linia Wrocaw Sobtka widnica. Wszystkie pozostae trakty kolejowe s przerwane. We Wrocawiu powszedni dzie przebiega jak w twierdzy. Terroryzowanie i nagabywanie ludnoci przez wadze partyjne, aby opucia Wrocaw, przybrao na sile od mojej ostatniej relacji13. Ludno opiera si temu do ostatka. Najczciej ludzie nie znaj celu i id w nieznane na tuaczk; Pomimo wszystkich posuni terrorystycznych nie zdarzy si jednak wypadek uycia przemocy fizycznej. Wikszo domw stoi pustk. Mno si ju jednak w zastraszajcy sposb kradziee w opustoszaych mieszkaniach. To, co si opowiada o wykroczeniach osb wojskowych i cywilnych
13

Ewakuacja ta nastpia w wyniku wykonania rozkazu dowdcy Grupy Korpunej Wrocaw, a zarazem penomocnika Grupy Armii rodek, generaa Koch-Erpacha, z 31 stycznia 1945 r. O wprowadzeniu kart uprawniajcych do przebywania w miecie oraz o zamkniciu dla ludnoci cywilnej dostpu do dzielnic pooonych po prawej stronie Odry; por. Schlesische Tageszeitung, nr 29 z 2 II 1945 r., oraz K. Jonca, A. Konieczny, Festung Breslau. Documenta obdidionis, dokument nr 23.

wobec cudzego mienia, jest nie do wiary14. Ostatnio dochodziy coraz to nowe informacje o nieopisanej ndzy uciekinierw. Cay wschd wielkoniemieckiej Rzeszy wyrzuci na drogi ponad 6 milionw osb. Ucieczka przypada w rodku srogiej zimy. mier szerzya pord uchodcw straszliwe spustoszenie, zwaszcza wrd dzieci i starszych osb. Ju teraz ocenia si liczb ofiar na 150 do 200 tys. osb, a twierdzi si, e nawet ta liczba jest zbyt niska. Setkami zbierano trupy w przydronych rowach, na skraju drg i pochowano w masowych grobach na pobliskich cmentarzach. Ta gwatowna ucieczka na rozkaz wadz partyjnych jest chyba najwiksz katastrof, jaka kiedykolwiek dotkna nasz nard. Miasta i wioski po lewej stronie Odry, do ktrych wlaa si rzeka lskich uciekinierw i tych z okrgu Warty i Generalnej Guberni, s przeludnione. Miasta maj czstokro wicej ni podwjn liczb mieszkacw. Tak np. widnica, miasto liczce 35 100 mieszkacw, ma ich obecnie 80 000, Kodzko zwykle liczce 20 000 ma obecnie 50 000; s to tylko niektre przykady. Wskutek przeludnienia miejscowoci wykupuje si wszystko, std te zaznacza si brak najniezbdniejszych artykuw, zwaszcza chleba i kartofli. Za chleb paci si nieprawdopodobne ceny, np. w Wabrzychu 160 marek, W; widnicy 250 marek itd. Powsta plan przesunicia wszystkich uciekinierw z miast dalej na poudnie Niemiec; daleko to od lska, a wiadomo, jak lzak przywizany jest do swojej piknej ojczyzny. Wielu uciekinierw powrcio w cigu ostatnich 10 dni15. Rozmawiaem z tymi, ktrzy wrcili ze widnicy, Zgorzelca, Jeleniej Gry, Kodzka, z pogrza wabrzyskiego, z Zbkowic, Bielawy, Legnicy. Wszyscy donosili zgodnie o wielkiej ndzy uciekinierw, o braku ywnoci. Powrcili do Wrocawia, aby zabra ze swych piwnic ywno, ktrej nie zdoali wzi podczas nagej ucieczki. Ile to artykuw spoywczych ley po piwnicach Wrocawia i teraz niszczeje! Wszyscy bowiem zaopatrzyli si dobrze na nadchodzc zim, biorc pod uwag panujce stosunki. Niesabncy terror i nieustanne nakanianie do ucieczki pozostaych jeszcze mieszkacw oddziaywa tak deprymujco i tak przygnbiajco e w naszym miecie wzrosa niepokojco liczba samobjstw. Dotyczy to zwaszcza tych sfer inteligencji, ktre pozbawione wizi religijnej, w obliczu klski zaamuj si psychicznie i wybieraj samobjstwo. Urzdnik policji z pewnego obwodu donis mi, e w jego rewirze naliczono w ostatnich 10 dniach 60 samobjstw. Take w mojej parafii przy Garvestrae odnaleziono w mieszkaniach kilka rodzin zatrutych gazem, wrd nich ateist, radc szkolnego z gimnazjum Macieja. Do tego dochodz liczne wypadki rozstrzeliwania funkcjonariuszy partyjnych i wysokich urzdnikw administracji, ktrzy widzc szybkie zblianie si Rosjan, uciekli za przykadem idcym z gry. Po powrocie zostali rozstrzelani. Wspomn tu drugiego burmistrza dra Spielhagena, dyrektora rejencji dra Sommera, burmistrza Brochowa, burmistrza Kleciny i innych16. Mj kocielny, ktrego 31 zatrudniono przy odwoeniu
14

Wypadkom pldrowania mieszka przez onierzy dowdztwo twierdzy powicio rozkaz z 14 lutego 1945 r.; por. K. Jonca. A. Konieczny, Festung Breslau,dokument nr 38. Wykonanie wyrokw mierci dowdztwo ogosio m. in. rozkazem z 20 lutego 1945 r.; tame, dokument nr 49. Rwnie Schlesische Tageszeitung opublikowaa rozkazy o rozstrzelaniu osb pod zarzutem rabunku i pldrowania: gauleitera Hankego z 1 i 5 lutego, dowdcy policji bezpieczestwa z 2, 7 i 9 lutego oraz sdu doranego twierdzy z 6 lutego. 15 W celu powstrzymania powracajcych do Wrocawia osb uprzednio ju ewakuowanych komendant twierdzy von Ahlfen wydal 6 lutego 1945 r. rozkaz subie patrolowej, aby osoby powracajce bez zezwolenia zatrzymywano i wyprowadzano pieszo z obszaru twierdzy ; por. Schlesische Tageszeitung, nr 34 z 7 II 1945 r. 16 Z rozkazu gauleitera Hankego rozstrzelano nastpujcych dygnitarzy: 28 stycznia 1945 r. wiceburmistrza Wrocawia dra Wolfganga Spielhagena, 1 lutego - dyrektora rejencji dra Felixa Sommera, 3 lutego kierownika

zwok na cmentarz Grabiszyski, donis, e jednego dnia leay tam zwoki szeciu rozstrzelanych onierzy w mundurach i dwch citych osb17. Drugiego dnia leao tam 36 rozstrzelanych kobiet; mogy to by cudzoziemki lub ydwki. Oto potworna likwidacja ludzkich istnie, oto krwawy obd, ktry dotkn ludzko i ktry postawi czowieka niej bestii. W ubiegym tygodniu przyszo niespodziewanie zarzdzenie gestapo, e cae duchowiestwo musi opuci miasto Wrocaw. Uzasadnienie: bezpieczestwo pastwa. Na to podnis si wrd duchowiestwa gony sprzeciw. Ja take byem zdecydowany pozosta do ostatka z moimi parafianami i dopiero wtedy opuci parafi, gdy ewakuuj ostatniego. Niestety, niektrzy pastorzy protestanccy opucili ju swoje gminy. Porzuci take sw parafi proboszcz z Psiego Pola. Wiksza cz wieckiego duchowiestwa uznaa, e takim poczynaniom wadza kocielna powinna si zdecydowanie przeciwstawi, a duchowny moe ugi si jedynie przed brutaln przemoc. Wadza kocielna pertraktowaa z Gauleitung18 i w wyniku tych rozmw zezwolono 21 duchownym na duszpasterstwo wrd pozostaych jeszcze katolikw. Na zgromadzeniu nastpnego dnia duchowiestwo wieckie uznao niemal jednogonie, e bezwarunkowo nie mona si zgodzi na adne ustalanie liczby duchownych. Jednake generalny wikariat zaj odmienne stanowisko i w ponownych rokowaniach przyznano caemu Wrocawiowi 35 duchownych dla opieki nad pozostaymi katolikami. Zamknito kocioy NMPanny Na Piasku, w. Wincentego, w. Doroty, w. Klemensa Dworzaka, w. Ducha, w. Rodziny oraz koci parafialny na Psim Polu. Z kapituy katedralnej pozostay 3 osoby: praat Lange19 oraz kanonicy kapitulni Kramer20 i Niedzballa21; potajemnie pozosta tutaj ks. biskup sufragan22. Dua cz kapituy katedralnej wyjechaa do Lubania, podczas gdy ju w pierwszych dniach kryzysu J. E. ks. kardyna i arcybiskup23 uda si do swojej rezydencji w
obwodowej grupy NSDAP Klecina Paula Glckela. 4 lutego burmistrza Brochowa Brunona Kurzbacha, 6 lutego burmistrza Kleciny Eugena Pfanda. 17 Egzekucje przez cicie byy dokonywane we wrocawskim wizieniu karnym przy ul. Kleczkowskiej 31. Po wojnie ujawniono na podstawie ksig b. 3 obwodu Urzdu Stanu Cywilnego oraz czciowo zachowanych kart personalnych winiw nazwiska ponad 800 zgilotynowanych Polakw, Czechw. Sowakw, Niemcw, Rosjan, Francuzw. Belgw itd. Ostatni grup winiw politycznych rozstrzelano na podwrzu wiziennym 6 maja 1945 r. krtko przed kapitulacj garnizonu. W latach wojny katami w wizieniu byli m. in. Reindel z Gommern i Hehr z Hanoweru; inspektorem administracyjnym by Meyer, zarzdc Jacob, kapelanami kolejno dr Hannemann i dr Thiel. Por. haso Strafgefngnis Breslau w: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939 1945. Informator encyklopedyczny. Warszawa 1979. s. 572 - 573; tame szczegowa bibliografia. List straconych publikuje K. Jonca, eskoslorenti odsouzeni ve vratislavskych vznicich v letech 1940 1945, Slezsky Sbornik, Opava 1970. s. 295 - 310; uzupenienie daje A. Konieczny, Jeszcze o patriotach czeskich w wizieniach wrocawskich w latach II wojny wiatowej. Studia lskie, t. 33. Opole 1978. 18 W okresie oblenia siedzib okrgowego kierownictwa NSDAP (Gauleitung) przeniesiono do podziemi paacu Hatzfeldtw przy ul. Wita Stwosza 32. 19 Ernst Lange, papieski praat domowy, ur. 8 grudnia 1876 r., wicenia kapaskie otrzyma 21 czerwca 1904 r.. czonek wrocawskiej kapituy od 30 listopada 1923 r. 20 Ks. Joseph Kramer, ur. 15 lipca 1892 r.. wicenia kapaskie otrzyma 20 czerwca 1924 r.. kanonik kapitulny od 20 czerwca 1939 r. 21 Ks. Franz Niedzballa. ur. 28 listopada 1897 r., wicenia kapaskie otrzyma 2 marca 1924 r., kanonik kapitulny od 13 listopada 1940 r. 22 Biskup sufragan Joseph Ferche, ur. 9 kwietnia 1888 r. w Pszowie, pow. Rybnik, wicenia kapaskie otrzyma 22 czerwca 1911 r., kanonik od 30 czerwca 1931 r., sakr biskupi otrzyma 16 sierpnia 1940 r. Przey oblenie i po wojnie zosta biskupem sufraganem w Kolonii, gdzie zmar 23 wrzenia 1965 r. 23 Kardyna Adolf Bertram, ur. 14 marca 1859 r. w Hildesheim. wicenia kapaskie otrzyma 31 lipca 1881 r., w latach 1906- 1914 by biskupem Hildesheim, a po mierci ks. kardynaa Koppa zosta ksiciem biskupem

Janowej Grze. Jest ubolewania godne, e doszo do rozdzielenia arcybiskupa i kapituy katedralnej24. Cz kapituy katedralnej powinna bya bezwarunkowo trzyma si w pobliu biskupa i mci si to, e midzy biskupem a poszczeglnymi kanonikami nigdy nie istniay gbsze braterskie stosunki, lecz tylko stosunek urzdowy. Ucieczka wikszej czci duchowiestwa z Wrocawia wywara druzgocce wraenie na duchowiestwie prowincjonalnym i w klasztorach, ktre s niemal cakowicie pozbawione opieki duszpasterskiej. Take w mojej parafii musieli opuci sw placwk duszpastersk ks. Kautsch i ojciec Bude. Ks. Kautsch wyjecha do hrabstwa kodzkiego, a ojciec Bude do swojego macierzystego klasztoru w. Krzya pod Nys. Tak wic zupenie samotnie peni obowizki duszpasterskie w parafii. W powszednie dni otwiera si koci o godz. 6, o 6.30 komunikuj po raz pierwszy, o godz. 7 jest msza w. Dziw bierze, jak licznie przychodz na t msz w., a za kadym razem rozdaje si od 250 do 300 komunii w. W niedziele odprawia si msze w. o godz. 7, 8 i 9.30. Ostatni msz w. celebruje dyrektor zakadu guchoniemych w Raciborzu, kurator suebniczek NMPanny, ks. Zillmann25, doywajcy tu we Wrocawiu emerytury. Obecnie mieszka w szpitalu w. azarza i jestem mu wdziczny, e pomaga mi w niedziel, odprawiajc t ostatni msz. Pobogosawienia zmarych dokonuj w mieszkaniach ich krewnych. Na cmentarzu26 niepodobna tego uczyni, gdy nie mam do dyspozycji ani wozu, ani tramwaju. Prawie nie ma w tym czasie chrztw ani lubw, bo wszystkie przysze matki zostay ewakuowane, a modzi ludzie s na wojnie. W tych dniach niedoli proboszcz jest bez przerwy oblony. Od rana do wieczora trudno mi znale godzink dla siebie, a to, co kiedy zdarzao si nadzwyczaj rzadko, dzieje si obecnie do czsto: dopiero pnym poudniem mog odmwi swoj czstk brewiarza. Codziennie po poudniu o godz. 4.30 zbieraj si wierni na modlitw racow, a nastpnie udzielam za pomoc cyborium bogosawiestwa sakramentalnego wszystkim parafianom, bez wzgldu na to, gdzie si znajduj. W ubiegych dniach mielimy rne naloty. Jednake najgorsz noc, jak dotychczas przeywalimy, bya ta z 3 na 4 lutego, z soboty na niedziel. Od godziny 20.30 wieczorem do godziny 5.30 rano nasze miasto znajdowao si pod nieustannym ogniem artylerii bijcej ze wzgrz Wysokiego Kocioa pod Trzebnic. Wtedy take nasza parafia srodze ucierpiaa. W niedziel zapanowa wrd ludnoci nastrj silnej depresji i przygnbienia. Nawet na godzin nie mona byo zasn. Dalekonone dziaa
wrocawskim; w 1916 r. zosta podniesiony do godnoci kardynaa. Dnia 21 stycznia 1945 r. w asycie sekretarza i sucego wyjecha do letniej rezydencji na zamku Janowa Gra, gdzie doczeka wkroczenia wojsk radzieckich (8 maja 1945 r.). Zmar na udar mzgu 6 lipca 1945 r. Przed mierci otrzyma wiadomo o upadku i zniszczeniu Wrocawia. W dniu 14 lipca odby si pogrzeb na cmentarzu w Jawornicy (SRS). Por. te Archiv fr schlesische Kirchengeschichte, t. VII, Hildesheim 1949, s. 7, 32 i 36. 24 W okresie oblenia sprawami Kocioa rzymskokatolickiego zarzdza tzw. generalny wikariat (Generalvikariat). W miecie pozosta wprawdzie biskup Ferche, lecz nie wspdziaa on z generalnym wikariatem. W skad wikariatu wchodzili m. in. ksia kanonicy Kramer, Niedzballa, Lange; jego posiedzenia odbyway si dwa razy w tygodniu, a uczestniczy w nich stale ks. prof. dr Hermann Hoffmann (znany pacyfista, autor gonej ksiki Im Dienste des Friedens. Lehenserinnerungen eines katholischen Europers oraz prac z historii sztuki; ur. 14 lipca 1878 r. wicenia kapaskie otrzyma 23 czerwca 1902 r., po wojnie osiad w Lipsku, gdzie zmar 12 stycznia 1972 r.). Por. Chronik des St. Georgen-Krankenhauses, Archiwum Archidiecezjalne, rep. OA Breslau St. Mauritius 53, s. 300-301. 25 K.s. dr Felix Zillmann, ur. 20 marca 1886 r.. wicenia kapaskie otrzyma 20 czerwca 1910 r. 26 Autor ma na myli cmentarze parafialne przy ul. Kamiennej i na Skowroniej Grze.

wroga ostrzeliway miasto bez przerwy. Granaty paday w pobliu naszego kocioa parafialnego: na Lobetheater (dzi nie istnieje), na Garvestrae, na plac w. Maurycego, na szpital w. azarza, na Brderstrae (Puaskiego), do ogrodu klasztoru OO. Bonifratrw, na Feldstrae (Krasiskiego), na Brockauerstrae. Chyba z 15 pociskw uderzyo w bezporednie otoczenie kocioa. Powstay due szkody. Nazajutrz cae pierzeje ulic stay z wybitymi szybami. Take klasztor OO. Bonifratrw i koci oraz zabudowania w. azarza zostay powanie uszkodzone, szczeglnie kamienica czynszowa. Powstay rwnie szkody w zabudowaniach na Brderstrae, rg Paradiesstrae (Worcella). Z woli Boej nasz koci w. Maurycego unikn szkody, podobnie jak i przy wszystkich poprzednich atakach. Niechaj w. Maurycy wycignie rce nad swoj wityni, bogosawic j i osaniajc. Take w nocy z 7 na 8 lutego nie mona byo wcale zmruy oka. Tym razem przyczyn nie byy nieprzyjacielskie dziaa, miotajce niszczycielskie granaty na miasto, lecz bomby, zrzucane przez pojedyncze samoloty, ktre latay nad naszym miastem i zrzucay na chybi trafi swj straszliwy adunek na miasto pogrone w ciemnociach. Take i dzisiaj rano syszaem znowu o spustoszeniach, jakie tu powstay. Kiedy udaem si na egzekwie przy zmarym na Brderstrae, zauwayem, e caa dzielnica od Tauentzienstrae (Kociuszki) a po wiadukt kolejowy ma wybite szyby, nie ma zatem na caej Brderstrae od Klosterstrae a po Dworzec Gwny chyba ani jednej szyby. Osobliwie przygnbiajcy jest w tej dobie brak kontaktu z naszymi bliskimi. Przytacza to nasze matki do ostatecznoci. Wskutek szybkiego odwrotu i rozpadu frontu wschodniego rozprzga si cakowicie poczta poowa. W dodatku przychodzce przesyki od krewnych z frontu nie zastaj nikogo w domu rodzinnym, bo pognano przecie na tuaczk 600 000 ludzi z miasta. Niepokj o los najbliszych gnbi serca ludzkie; docza si do tego nieopisana tsknota za domem i wielki smutek umysw. Niemiecki nasz nard wydano na tak wielk poniewierk, e podobnej historia nie pamita. Postpy Rosjan nie pozwalaj jeszcze przewidzie, ile osb bdzie jeszcze musiao ucieka; Coraz bardziej wzbiera strumie uciekinierw, wlewajcy si do rodkowego obszaru Niemiec; a po utracie wschodnich obszarw rolniczych nie da si przewidzie, jak si wyywi te masy ludzkie. Albowiem zajte przez Rosjan obszary byy spichlerzem Rzeszy wielkoniemieckiej. Wanie ogoszono alarm lotniczy, czwarty w cigu 24 godzin. W ten sposb z dnia na dzie pooenie naszego miasta ogoszonego twierdz27 staje si coraz bardziej krytyczne. Dzisiaj komendant twierdzy wyda ponownie rozkaz opuszczenia miasta przez kobiety poniej 40 lat i ich dzieci28. Tak wic zmniejszy si jeszcze bardziej liczba pozostaych w miecie i jeszcze bardziej skurczy si garstka wiernych, ktrzy schodz si codziennie we wsplnym domu, w kociele parafialnym, Pragniemy wytrwa i nieustannie Pana Boga prosi, aby za ordownictwem NMPanny i Matki Boej, w. Maurycego, niebieskiego patrona naszej wityni, w. Jadwigi, opiekunki naszej ziemi, raczy w swojej dobroci i askawoci osoni swj przybytek i domostwa naszej parafii i tak oddali od nas widmo nieprzyjaciela. Podp. Paul Peikert
27 28

Wrocaw zosta ogoszony twierdz latem 1944 r., podobnie jak m. in. Opole i Gogw. Chodzi tu o zarzdzenie pukownika von Ahlfena z 7 lutego 1945 r.. opublikowane w Schlesische Tageszeitung nr 35 z 8 II. Powtrzono w nim punkt 6 rozkazu generaa Koch-Erpacha z 31 stycznia 1945 r. o zasadach prowadzenia walki; por. Festung Breslau..., dokument nr 23.

radca duchowny i dziekan proboszcz u w. Maurycego

[Na ss 19, 20, 21 i 22 proboszcz Peikert przepisa artyku pt. Der schlesische Treck ze Schlesische Tageszeitung29, rocznik 16, nr 38, Festung Breslau, niedziela 11 lutego 1945 r. Por. umieszczon po s. 40 fotokopi artykuu. Potem kontynuuje autor swj dziennik.]

Punkt szczytowy oglnej niedoli obecnej straszliwej wojny stanowi przymusowa ewakuacja ludnoci ze wschodnich prowincji. Dwanacie milionw ludzi ewakuowano dotd z zachodnich prowincji i z wielkich miast dotknitych nalotami bombowcw. Jednake obszar objty nalotami by stosunkowo niewielki w porwnaniu do ogromnej liczby ewakuowanej ludnoci, gdy te posunicia dotyczyy gwnie wielkich miast i zagbia przemysowego Ruhry. Obecnie wszake ewakuowano wielkie rolnicze obszary na wschodzie. Prusy Wschodnie, kraj nad Wart, prowincja gdaska, Pomorze, lsk, Brandenburgia - coraz dalej, niby nienasycona pooga dociera tu ewakuacja, bo te rosyjska ofensywa zimowa, ktra rozpocza si 12 stycznia, posuwa si dalej, obejmujc due obszary Dolnego lska na zachd od Odry. Natarcie bolszewikw kieruje si ju na Zgorzelec i zmierza do i odcicia od Berlina prowincji saskiej z Dreznem. Rosjanie j uderzaj szybciej, ni uciekajca ludno zdy si usun. Dopdzaj czsto kilometrowe kolumny uciekinierw. Ju nadchodzi wiadomo, e maj si ewakuowa dalsze powiaty rodkowego lska, zbkowicki, widnicki, strzegomski, jaworski, kamiennogrski, chocia dopiero co naleao opuci legnicki, redzki, gogowski, chojnowski, lubiski, gubiski, grski, bolesawiecki i agaski. Ludno moe zabra na ucieczk tylko niewiele mienia. Konie lub krowy, ktre zabrano, czsto padaj w drodze. Rodzi si wic zasadnicze pytanie, jak mona bdzie wyywi tyle ludzi, gdy dokadnie zostan zapenione nimi Bawaria i obszar midzy ab a Wezer, a spichlerze Rzeszy, rolnicze tereny wschodu, przepady. Ogromne zapasy kartofli zalegaj jeszcze w kopcach. Nie inaczej ze zboem: wymcono dopiero poow zb w wielkich majtkach, a na ssiekach chopskich le jeszcze due iloci ziarna. Bydo trzeba byo zostawi. Teraz zabija si je masowo albo te samo pada z godu czy mrozu. mier sieje spustoszenie wrd ludzi, szczeglnie wrd dzieci i starcw. Uciekaj najczciej dzieci i starzy, albowiem wszystkie osoby w sile wieku, zwaszcza mczyni, s przecie w wojsku. Ju teraz ginie w drodze wiele ludzi z godu i mrozu. mier zbiera straszliwe niwo wrd uciekinierw. Gdy jeszcze dojd choroby zakane, to dopiero wtedy ndza tej ludnoci bdzie zupena. Widmo godu przeraajcych rozmiarw zagraa tym stoczonym ludziom. Na cigle powracajce pytanie o sens obdnego zarzdzenia nawet po najgbszym namyle nie sposb znale rozsdnej odpowiedzi. Dla uspokojenia ludnoci i zagodzenia gniewu i niechci do przymusowych posuni kierownictwa partyjnego prasa szerzy wci propagand grozy o rzekomych okruciestwach Rosjan wobec bezbronnej ludnoci. Dotychczas syszao si na og, e wkraczajcy Rosjanie postpowali przyzwoicie z ludnoci zajtych miast i osiedli. Poszukuj tylko bonzw partyjnych, ktrzy naturalnie nie mog spodziewa si niczego dobrego. Zreszt jak bezgraniczn i straszliw ndz sprowadzia ta partia na nard niemiecki! Zdarzaj si by moe odosobnione
29

Schlesische Tageszeitung bya podczas oblenia jedyn gazet, ktrej ostatni numer ukaza si w dniu kapitulacji, tj. 6 maja 1945 r. Od nr 45 z 18 lutego bya oficjaln Frontzeitung der Festung Breslau; redakcja miecia si przy wczesnym Sonnenplatz (plac PKWN).

wypadki barbarzyskich wykrocze ze strony Rosjan, ale pomylmy o tym, co wyrzdziy nasze Waffen-SS i gestapo napadnitym narodom30. Pomylmy o ich otrostwach i bestialstwach wobec wasnych rodakw w obozach koncentracyjnych. Wspomnijmy o masowych mordach ludnoci ydowskiej wszystkich krajw. Pomylmy o niegodziwym okruciestwie stosowanym wobec ludnoci napadnitych narodw. Tylko dlatego mona byo zmusi do takiego desperackiego czynu ludno wiejsk przy uyciu brutalnej przemocy, czsto pod grob pistoletu, a take wywoujc psychoz strachu przed bolszewikami, w ktr wtrcia ta nieodpowiedzialna propaganda grozy zwaszcza kobiety. Przymusowa ewakuacja jest wdrwk ludw niesychanych rozmiarw, czynem rozpaczy rzdu wyzbytego wszelkich zasad obyczajowych oraz bilansem ndzy i dwunastoletniego reimu hitlerowskiego.

Czwartek, 8 lutego 1945

O ile dotychczas zbiorczo z tygodnia na tydzie podawaem wydarzenia i byskawicznie nastpujce po sobie fakty z czasu rosyjskiej ofensywy zimowej31, to teraz chc relacjonowa najwaniejsze wydarzenia z kadego dnia. Zeszej nocy trwao nieustanne bombardowanie. Pi razy alarm lotniczy. Znowu spora ilo wybuchw w parafii w wyniku bombardowania. Dalszy niesychany terror w stosunku do pozostaej ludnoci, aby opucia Wrocaw.

Pitek, 9 lutego 1945

Znw bardzo niespokojna noc z powodu nalotu bombowego. Rosyjskie czogi dotary do Ktw Wrocawskich, mianowicie z przyczka mostowego na Odrze pod cinaw32. Zameldowano czogi w Sobtce operujce spod Oawy. Jedna bomba wpada do kaplicy w. Jzefa. Podobnie jedna do kaplicy NMPanny w Katedrze. Szczliwym trafem by to niewypa. Dwucetnarowa cika bomba przebija dach kaplicy maryjnej Zakadu w. Jzefa, dostaje si przez sklepienie do kaplicy, nie eksplodujc jednak. Jakby cudem pozostaje bez szwanku ta okazaa kaplica. W dom w. Jana, w dom
30

Jeszcze podczas ewakuacji Niemcy dokonywali zbrodni na winiach sdowych i winiach obozu koncentracyjnego Gro-Rosen (podobozy w Brzegu Dolnym i Mioszycach). Dokadniej problem omawia A. Konieczny. Ewakuacja obozu koncentracyjnego Gro-Rosen Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi, t. II Warszawa Wrocaw 1975, s. 163 189; por. te tego Zbrodnie na Dolnym lsku, [w:] Stan i perspektywy bada w zakresie zbrodni hitlerowskich, t. II, Warszawa 1973, s. 115-128. 31 Operacje wojsk 1 Frontu Ukraiskiego w 1945 r. przedstawia jego dowdca, marszaek I. Koniew, Czterdziesty pity, Warszawa 1968. Dziaania wojenne na Dolnym lsku omawia R. Majewski, Dolny lsk 1945Wyzwolenie, Warszawa-Wrocaw 1982. Por. te A. Konieczny. Wyzwolenie lska w radzieckiej literaturze historycznej, Studia lskie, t. 17, Opole 1970?. s. 239 i n., oraz R. Majewski: Problematyka walk o wyzwolenie Dolnego lska w radzieckiej literaturze historycznej, lski Kwartalnik Historyczny Sobtka, 1981, nr 4, s. 593 i n. 32 Opis walk na przedpolach Wrocawia daj: K. Jonca i A. Konieczny, Upadek Festung Breslau, Wrocaw 1963, oraz R. Majewski i T. Sozaska, Bitwa o Wrocaw,: wyd. II, Wrocaw- Warszawa- Krakw - Gdask 1975.

parafialny w. Krzya uderza bomba i bardzo je niszczy. Dworzec wiebodzki jest zamknity. W pitek wieczorem zrzut bomb spowodowany przez nie zaciemniony samochd na Albrechtstrae (Wita Stwosza) przy poczcie gwnej. Powane uszkodzenia tego gmachu i pobliskich kamienic, take w oknach kocioa w. Wojciecha i probostwa w. Wojciecha. Szczeglnie due uszkodzenia wykazuj we Wrocawiu Rynek, Gartenstrae (wierczewskiego), Strae der SA (Powstacw lskich) i Hindenburgplatz (plac Powstacw lskich).

Sobota, 10 lutego 1945

Z poudnia i poudniowego wschodu w nocy silny huk dzia. Zreszt samoloty noc wzgldnie oszczdzay miasto. Piercie oblenia wok Wrocawia zamyka si coraz bardziej. Donosz o poncych wsiach na poudnie od Wrocawia. Po poudniu nad miastem oywione walki powietrzne, ktre wieczorem znw si wzmagaj. Zagraa znowu cika noc, jak przed 8 dniami. Nadchodzi wiadomo, e Zbkowice, Zibice, Jawor, Legnica, Chojnw zostan oddane. Staatenhalle (Hal Pastw) przy Hali Stulecia trafia bomba; hala spona doszcztnie. Spolno i cae Zalesie na pnoc od Odry, Zacisze, Biskupin itd. trzeba cakowicie ewakuowa. W parku Szczytnickim ustawia si baterie dzia, tak e wspaniay park jest w najwyszym stopniu zagroony. Maj burzy domki letniskowe na Zalesiu i Zaciszu.

Niedziela, 11 lutego 1945

Noc spokojna. Osiem dni temu bya najcisza dotd noc od pocztku oblenia Wrocawia. Z Wysokiego Kocioa pod Trzebnic strzelay rosyjskie dziaa dalekiego zasigu bez przerwy na nasze miasto. W mojej parafii liczne detonacje i wielkie spustoszenia na ulicach. Rano o godzinie 6.30 ciki huk dzia od Trestna. Jasny, soneczny dzie. Na trzech mszach dobra frekwencja. Zamiast czterdziestogodzinnego naboestwa po poudniu od 16.30 do 17.30 godzinna modlitwa przed wystawionym Najwitszym Sakramentem z licznym udziaem wiernych. Po poudniu o godz. 13.30 zaarte walki powietrzne nad Wrocawiem33. Nadchodzi wiadomo, e Legnica, Chojnw, roda lska i Kty Wrocawskie zostay ostatecznie zdobyte przez Rosjan. Przez Oaw i cinaw uderzaj rosyjskie jednostki przez Sobtk na Kty Wrocawskie. Jeszcze jedna droga otwarta do widnicy, ktra i tak znajduje si ju pod ogniem dzia nieprzyjacielskich.

Poniedziaek, 12 lutego 1945

33

W dniu tym zgin nad Wrocawiem dwukrotny Bohater Zwizku Radzieckiego, genera-major Iwan S. Pobin, dowdca 6 Korpusu Lotnictwa Bombowego gwardii, ktry prowadzi grup bombowcw Pe-2 na kolejne zadanie bojowe. By to jego 158 lot bojowy; celem ataku by silny punkt oporu Niemcw w jednym z przedmie Wrocawia. Por. A. Konieczny, Pamici generaa I. S. Pobina, Magazyn Tygodniowy Gazety Robotniczej, 1967, nr 33 (450). z licznych pniejszych publikacji zob. Z. Antkowiak, Minuta nad twierdz, Wieczr Wrocawia, 1981, nr 16 (4116).

Znowu niespokojna noc. Bomby nad miastem jak noc duga. Znowu trafione ulice mojej parafii. Przede wszystkim Clausewitzstrae. Msza wita wczesnym rankiem o godz. 7, jak w ogle msza w. w ostatnich tygodniach, ma bardzo du frekwencj. Codziennie udziela si 270 - 300 komunii. Odkd pocigi nie kursuj, ustaje terroryzowanie i nakanianie ludnoci do opuszczenia Wrocawia. Nowe przymusowe ewakuacje duych obszarw lska. Wielokilometrowe kolumny uchodcw, ndzy, ubstwa cign na gd i poniewierk. Dzi w nocy pnocne skrzydo wrocawskiego Ratusza trafione bomb. Po poudniu od 16.30 do 17.30 znowu godzinna modlitwa z powodu niemonoci odprawienia czterdziestogodzinnego naboestwa. Rosjanie zajmuj Legnic i Chojnw, docieraj a do Bolesawca i agania i zagraaj linii Bobra. Zgorzelec i uyce pod grob przymusowej ewakuacji.

Wtorek, 13 lutego 1945

Do godz. 3 nad ranem noc spokojna. Odtd a do godziny 6 gwatowne bombardowanie z powietrza i obstrza artyleryjski. Due spustoszenie we Wrocawiu. Dach kocioa Bonifratrw mocno uszkodzony przez granat. Sklepienie i wntrze kocioa jest nie uszkodzone. Wybite liczne szyby w klasztorze OO. Bonifratrw i w okolicznych domach. W fabryce konserw Manna, naprzeciw naszej nieruchomoci przy Klosterstrae 36 detonacja bomby i due zniszczenia. W ssiednim Zakadzie w. Agnieszki w podwrzu, we wszystkich zabudowaniach niemal wszystkie okna zniszczone z wyjtkiem kaplicy. Nadchodz rwnie wiadomoci o duych zniszczeniach na caym obszarze miasta. W probostwie kocioa Boego Ciaa zostay wybite wszystkie szyby. Podobnie szyby piknej wityni. Ulice parafii w. Maurycego sprawiaj wraenie mocno zniszczonych. Chocia nie dokonano jeszcze na Wrocaw adnych wielkich nalotw bombowych, to jednak stopniowo rosn szkody w caym miecie w nastpstwie codziennych zrzutw. W parafii w. Maurycego ucierpiay najbardziej nastpujce ulice: Garvestrae, Brderstrae, Feldstrae, Paradiesstrae, Klosterstrae, Vorverkstrae (J. Dbrowskiego), Lschstrae (Prdzyskiego). Nie ma wic prawie ulicy nie uszkodzonej. Mwi, e we Wrocawiu wybito ju wicej ni poow szyb. Nasz koci parafialny szczliwie dotd wyszed bez szwanku. Tak samo probostwo, gdy tymczasem nieruchomoci Klosterstrae 36, Garvestrae 29 maj troch wybitych szyb.

roda popielcowa, 14 lutego 1945

Ubiega noc przesza nadzwyczaj niespokojnie z powodu bombardowania i obstrzau artyleryjskiego. Szczeglnie powane szkody wyrzdzono na Ofenerstrae (Krakowskiej). Rano niezwykle dua frekwencja na naboestwie. Ludzie garn si do stou Paskiego i do i przyjcia krzya popielcowego z powiconym popioem. W poudnie nieprzyjacielski nalot bombowy na poudnie miasta i ostrzeliwanie przez nieprzyjacielsk artyleri. Wyrzdzono due szkody w tej dzielnicy, zwaszcza na Hohenzollernstrae (Sudeckiej). Powanie ucierpia protestancki koci w. Jana. Poudnie miasta oczekuje szturmu nieprzyjaciela. Nie chce on zdobywa miasta od pnocy, gdzie musiaby sforsowa stojce na przeszkodzie liczne odnogi Odry, lecz od poudnia. Na cmentarzu otaczajcym koci w. Maurycego za murem osadza si gniazdo karabinu maszynowego skierowane na poudniowy wschd.

Udao si przeszkodzi w zainstalowaniu posterunku obserwacyjnego na wiey naszego kocioa. Dniem i noc potne wstrzsy od wysadzania starych domw w miecie na gruz pod barykady. Zburzono tak te domy, ktre zostay przeznaczone do rozbirki w planach regulacji urbanistycznej. Dotyczy to przede wszystkim domw przy Siehdichfur (ul. Widok), Dominikanerplatz (pl. Dzieryskiego) i Weisse Ohle (Janickiego).

Czwartek, 15 lutego 1945

Stosunkowo spokojna noc. Gorliwo parafian, w uczszczaniu na naboestwa nie ustaje, lecz wzrasta w okresie postu. Dzie jest sotny, burzliwy, temperatura znona. Rosjanie zajli Klecin i zagraaj miastu od poudnia. Wrocaw jest ju cakiem otoczony. Drugi piercie wok miasta tworzy si przez wzicie Zotoryi, Jawora, Strzegomia, gdy Jawor, Legnica i roda lska s ju w rkach Rosjan. Tamto skrzydo Rosjan zdaje si uderza na widnic. Cmentarz na Grabiszynku jest zagroony. Za starym cmentarzem w. Maurycego przy Steinstrae (Kamienna) ustawiono bateri dzia. Na cmentarzu am Lerchenberg (Skowronia Gra) stao zeszej nocy wielkie stado byda, samopas biegajce zwierzta, ktre spdzono w jedno miejsce. Na cmentarzu dokonano wielkiego spustoszenia. Wieczorem okoo godz. 18.30 nieprzyjaciel podj na nowo naloty. O godz. 20.45 bomba lotnicza uderza naprzeciw naszej posesji kocielnej przy Klosterstrae w star szko w. Maurycego, powodujc gwatown eksplozj. Powstay powane straty: drzwi domu wyrwane, ramy okienne na ppitrze i na pierwszym pitrze wyamane, a wszystkie szyby wybite. W domu z granitowych schodw odpady kawaki, ciana mocno uszkodzona. Szczliwym trafem nie ucierpia aden czowiek. Otoczenie jest rwnie mocno zniszczone. W Zakadzie w. Agnieszki, ktry dopiero we wtorek rano bomba wybuchajca na ssiednim podwrzu fabryki Manna pozbawia wszystkich okien w oficynie, teraz rozbite zostay take wszystkie ocalae okna, wychodzce na Klosterstrae. Rwnie zniszczeniu ulegy okna pierwszego i drugiego pitra naszej posesji przy Garvestrae 29. Bardzo zniszczona jest ssiednia posesja komunalna Biblioteki Miejskiej i zabudowania po przeciwnej stronie ulicy. I znw szczliwy trafem nasz drogi koci parafialny zosta zachowany od wikszych szkd. Zauwaono tylko kilka drobnych zadrani na oknach. w. Maurycy i w. Jadwiga wznosili opiekucze rce nad swym przybytkiem. Oby Bg w dobroci i miosierdziu swoim nadal mia w swej askawej pieczy nasz duchowny dom ojcowski, nasz drogi koci w. Maurycego. To byoby najwiksze nieszczcie, jakie spotkaoby parafi w. Maurycego. Zgroza zniszczenia przepenia cay dom.

Pitek, 16 lutego 1945

Po niespokojnej nocy donosz, e Rosjanie s w Wojszycach i Otaszynie. Odezwa komendanta twierdzy zwraca szczegln uwag na powag sytuacji34. Po poudniu o godz. 4 toczyy si zacite walki powietrzne. Z tego powodu nie mona odprawi Drogi Krzyowej. Do kocioa przyszo dwudziestu czonkw Volkssturmu, id do spowiedzi i przyjmuj komuni w. Rosjanie dali komendantowi twierdzy ultimatum, aby podda miasto w cigu 24 godzin. Ultimatum pozostaje bez odpowiedzi35. Od godz. 16 nieustannie kr nad miastem nieprzyjacielskie eskadry lotnicze. Obszar powietrzny jest pod ich cakowit kontrol. Nasza obrona przeciwlotnicza jest saba i bez znaczenia. Wskutek tych nalotw powstaj w miecie powane szkody. O godz. 16 macierzysty dom szarytek, Zakad w. Jzefa przy Josephstrae (w. Jzefa) dostaje 7 pociskw. Macierzysty dom sistr wraz z kaplic maryjn leg cakowicie w gruzach. Jednej siostry nie mona byo wydoby spod gruzu. Pi zostao ciko rannych. Podobnie trafiony zosta i powanie uszkodzony nowicjat po przeciwnej stronie ulicy. Znajdujca si w nim kaplica Serca Jezusowego zostaa doszcztnie zniszczona. Take konwikt arcybiskupi dla chopcw przy placu Katedralnym otrzyma jeden pocisk. rodkowa cz tego gmachu zostaa bardzo zniszczona, a dwa pitra zerwane. Srodze ucierpiaa te kuria wikariuszy katedralnych, kuria sufragana i paac arcybiskupi. Rwnie witrae Katedry. Zawali si duy pasa w formie uku pomidzy macierzystym domem szarytek a nowicjatem. Tego samego wieczoru uderzya bomba w dach kocioa w. Bernarda. Bomba przebia sklepienie, rozerwaa szeroko wizanie dachu, odrywajc niemal cay dach, tak e obnaona wiba sterczy ku niebu. O zniszczeniach wewntrz tego kocioa nie mam dotd informacji. Cika bomba spada przy kociele Boego Ciaa. Przylege zabudowania doznay wielkich szkd. Wybite zostay m. in. wszystkie szyby i okna kocioa Boego Ciaa. Powstay take due zniszczenia w probostwie Boego Ciaa. Nie wspomniano tu jeszcze o szkodach wyrzdzonych w pozostaych dzielnicach miasta.

Sobota, 17 lutego 1945

Nad miastem kr przez ca noc cikie bombowce i myliwce nieprzyjacielskie. Nasza obrona, jak zwykle, wyjtkowo saba. Przez cay dzie padaj nieprzyjacielskie bomby na miasto. Towarzyszy im huk licznych detonacji od wysadzanych blokw mieszkalnych rdmiecia36. Jest to znami czasu, e obrano wanie te trudne dni naszego miasta na burzenie blokw, ktre planowano w normalnych czasach jako odnowienie rdmiecia. Mieszkacw tych blokw w wikszoci ewakuowano pod przymusem. Wolno im byo zabiera tylko nieliczne rzeczy. Cae wyposaenie domu musiao
34

Autor nawizuje tu do odezwy generaa-majora von Ahlfena z 15 lutego 1945 r, wydanej w zwizku z cakowitym okreniem miasta przez wojska radzieckie. Zapowiedziano w niej m. in. dalsz akcj wyburzania domw w miecie; Schlesische Tageszeitung, nr 43 z 16 II 1945 r. 35 Por. Schlesische Tageszeitung, nr 45 z 18 II 1945 r. Do komendanta twierdzy wrocawskiej wezwanie do poddania si skierowa pukownik Luitpold Steidle, wiceprzewodniczcy Zwizku Oficerw Niemieckich i penomocnik Komitetu Narodowego Wolne Niemcy. Por. Sie kmpften fr Deutschland. Zur Geschichte des Kampfes der Bewegung Freies Deutschland bei der 1. Ukrainischen Front der Sowjetarmee, Berlin 1959, s. 425-426. Por. te A. Konieczny. Ruch oporu w czasie oblenia Wrocawia w 1945 roku, Studia lskie, t. V, Katowice 1962. s. 143- 144. 36 Pod koniec lutego 1945 r. Niemcy burzyli cigi domw przy wczesnej Siebenradgasse (ul. Siedmiu K) i przy Dominikanerplatz (plac F. Dzieryskiego). Por. F. Grieger, Wie Breslau fiel, Stuttgart 1948, s. 25; K. Jonca, The Destruction of Breslau. The Final Struggle of Germans in Wrocaw in 1945, Pozna 1961, s. 13; tene. Zburzenie m Wrocawia w 1945 r. w wietle nieznanych dokumentw, Studia lskie, t. V, Katowice 1962, s. 85.

pozosta. Domy wysadza si w powietrze nie zabezpieczywszy uprzednio w jakikolwiek sposb wyposaenia mieszka (bielizny, mebli, pamitek rodzinnych). Sprzt domowy pochaniaj gigantyczne masy gruzu. Pitrz si wysokie gry gruzu wymieszanego z meblami, bielizn i obrazami. Akcja wysadzania zatacza szerokie krgi w obrbie miasta. Planuje si nawet wysadzenie w powietrze Muzeum Archeologicznego. Rodzi si pytanie, jak bdzie mona zastpi te domy i mieszkania, kto w przyszoci usunie te olbrzymie zway gruzu? Tu znw wida skutki szalestwa militaryzmu. Po poudniu przychodzi znowu do spowiedzi 50 czonkw Volkssturmu. Wikszo przyjmuje komuni w. Po poudniu pocisk pada przy Ohlauufer 9 (Al. J. Sowackiego) i zabija kobiet o nazwisku Anna Hahn. Nie mona ju grzeba na cmentarzu (Skowroniej Grze), ani te przy Steinstrae, bo wskutek podejcia Rosjan do kolei obwodowej s one pod ogniem artylerii. Rosjanie zrzucaj masowo na miasto ulotki nastpujcej treci37: 1. ulotka: Do lskiego pospolitego ruszenia. Czonkowie Volkssturmu! W zwierzcym strachu przed sw nieuniknion zagad nazici rzucaj was przeciw zwycisko kroczcej Armii Czerwonej. udz si, e kosztem waszej mierci przedu swe wasne ndzne ycie. Jestecie ostatnim misem armatnim Hitlera. Lecz nic nie moe uratowa hitlerowskich Niemiec przed ostateczn klsk. Nie ma siy, ktra by zdoaa powstrzyma potn lawin zwycisko prcej naprzd Armii Czerwonej. Dni Hitlera i jego krwawego reimu s policzone. Was - 60letnich mczyzn i 16-letnich chopcw, kalekich i chorych ludzi, zaopatrzonych w opaski i ze strzelby - wysya si przeciwko rosyjskiej artylerii i czogom! Gdyby to nie byo dla was takie straszne, sami wymialibycie t ostatni awantur zbankrutowanego Hitlera. Czonkowie Volkssturmu! Armia Czerwona nie walczy ze spokojn ludnoci i jeli natychmiast porzucicie szeregi armii Hitlera, bdziecie mogli nadal wykonywa wasz prac. Jednake kady, kto z broni w rku przeciwstawi si zwyciskiemu pochodowi Armii Czerwonej, zostanie bezwzgldnie zniszczony. Jeli chcecie y, jeli chcecie uchroni przed zniszczeniem wasze miasta i wsie, wasze domostwa, to zdejmijcie wasze opaski, porzucie bro i idcie do domu. Udzielajcie tej samej rady wszystkim niemieckim onierzom, ktrych zobaczycie, niech natychmiast skadaj bro. Pamitajcie: Dalszy opr przeciwko Armii Czerwonej oznacza dla was pewn mier. Przy yciu pozostaje tylko ten, kto natychmiast zerwie z Hitlerem, porzuci bro, pjdzie do domu lub podda si do niewoli. Dowdztwo Armii Czerwonej 2. ulotka: 50 niemieckich generaw da natychmiastowego zakoczenia wojny! Przez zwyciski marsz wojsk radzieckich w cigu niecaych 10 dni wojna przeniosa si szerokim frontem znad Wisy do Niemiec.
37

W okresie oblenia ks. Peikert zebra spor ilo ulotek i doczy je do teczki wasnych spraw osobowych, przechowywanej w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocawiu, sygn. OA Breslau St. Mauritius 51, 24. Personal-Akten des Erzpr. Paul Peikert bei St. Mauritius zu Breslau. Cz ulotek pochodzi z konspiracyjnej drukarni antyhitlerowskiej organizacji niemieckiego ruchu oporu. Por. te H. Gleiss, Rote Botschaften vom Nachthimmel - Sowjetische Flugblatt-Propaganda ber der Festung Breslau von Jannuar bis Mai 1945, Der Schlesier, 1962, nr 18 - 21.

Armia Czerwona wdara si w gb Grnego lska, Prus Wschodnich i Pomorza. Hitler przegra wojn nieodwoalnie. On, Hitler, myli tylko o tym, jak by jeszcze troch przeduy swoje rzdy i swe ycie. Gotw w tym celu jeszcze powici setki tysicy swoich onierzy. S jednak mowie, zacni i zasueni niemieccy generaowie, ktrzy daj natychmiastowego zakoczenia wojny. Cay nasz nard zosta wcignity bez reszty do tej niszczycielskiej walki: na wszystkich frontach wykrwawiaj si mczyni od starca a do chopca, w ojczynie cierpi kobiety i dzieci od rosncej zawzitoci nieprzyjacielskich nalotw, wykonujc cik prac. Nigdy jeszcze wojna nie przyniosa naszej ojczynie tyle straszliwych nieszcz. Coraz blisza jest godzina zaamania pod przytaczajc przewag zjednoczonych przeciwnikw. Wojna jest przegrana! Rezultatem rzdw i sposobu prowadzenia wojny przez Adolfa Hitlera s dla Niemiec miliony zabitych, kalek i bezdomnych! Rodziny s rozerwane, nadciga groba godu, zimna i chorb. Ale nasz nard nie moe zgin. Tote naley t wojn natychmiast zakoczy. Tak brzmi odezwa, w ktrej 50 generaw z feldmarszakiem Paulusem i generaem artylerii von Seydlitzem na czele, zwrcio si 8 grudnia 1944 r. z rosyjskiej niewoli do narodu i wojska. Odezwa 50 generaw wskazuje, e w r. 1918 Hindenburg i Ludendorff zadali zakoczenia wojny, gdy z wojskowego punktu widzenia staa si beznadziejna w obliczu przewagi aliantw. Niemiecki piechur chce ju od dawna skoczy z wojn. I tylko Hitler ze swoj klik stoj na drodze do natychmiastowego zakoczenia wojny, ktr przed z gr 5 laty rozptali. Oto powd, dla ktrego wzywaj nard i wojsko do obalenia Hitlera i jego systemu, do niezwocznego zakoczenia wojny feldmarszaek Paulus, genera artylerii von Seydlitz, genera-pukownik Strecker, genera artylerii Hell, genera piechoty Vlckers, genera piechoty Gollwitzer, genera-porucznik Schlmer, genera-porucznik Postel, generamajor Nedlwig, genera-major Lindemann i 40 innych godnych szacunku niemieckich generaw, ktrzy widz bezsens dalszego oporu. Obecnie, gdy oddziay sowieckie wtargny do Niemiec i kontynuuj sw ofensyw z niesychan si i szybkoci, natychmiastowe zakoczenie wojny jest jedynym ratunkiem dla niemieckiego narodu. Oficerowie i szeregowi! Idcie za wezwaniem 50 niemieckich generaw! Skoczcie z t wojn, od dawna przez Hitlera przegran. Zcie bro, zanim bdzie za pno, skorzystajcie z jedynego wyjcia, ktre si wam nadarza. 3. ulotka: Niemieccy generaowie przeciwko Hitlerowi i Himmlerowi. Niemieccy oficerowie i onierze! W ofensywie niebywaych dotd rozmiarw, o niebywaym impecie i tempie, Armia Czerwona odrzucia Was w cigu niespena 10 dni od Wisy a ku Odrze. Na caym froncie od Grnego lska po Prusy Wschodnie wojska niemieckie poniosy bezprzykadn klsk. Wszystka gadanina wadcw faszystowskich bya kamstwem i oszustwem, ktrymi chcieli wywoa w was poczucie pewnoci i zmusi do dalszej walki. Hitler i Himmler ze swoj obron narodow [aluzja do nazwy Volkssturm = obrona narodowa, przyp. tum.] i podobnymi baamuctwami okazali si ponownie oszustami i awanturnikami, dla ktrych kady rodek jest dobry, aby przeduy wojn i ich zdrone ycie. Przeciwko Hitlerowi, Himmlerowi i ich systemowi walcz dzi nie tylko wolno miujce narody caego wiata, lecz take miliony Niemcw, wrd nich generaowie i oficerowie niemieckiego Wehrmachtu. 50 zacnych i zasuonych niemieckich generaw

z feldmarszakiem Paulusem i generaem artylerii von Seydlitzem na czele ogosio z niewoli odezw Do narodu i wojska, w ktrej czytamy m. in.: Polityk Hitler ustanowi w ojczynie rzdy nieograniczonej samowoli. Zama on wszystkie traktaty zawarte z innymi pastwami i uy niemieckiego wojska, opierajc si na jego posuszestwie, do swoich podbojw i podporzdkowania sobie innych narodw. Na jego rozkaz oprawcy Himmlera dopucili si nieludzkich okruciestw w okupowanych krajach, przez co okryli hab przed wiatem honor niemieckiego imienia. Ta polityka zrywania traktatw i brutalne amanie prawa narodw zjednoczyy wreszcie wszystkie ludy wiata do wojny przeciwko Niemcom. Po wyeliminowaniu naszych dowiadczonych dowdcw i po przejciu jednoosobowego naczelnego dowdztwa przez Hitlera od Stalingradu nastpuje klska za klsk. Pomimo to Hitler chce wojn prowadzi dalej. Ta samobjcza kontynuacja wojny, ktra stracia sens, suy tylko utrzymaniu Hitlera i jego kierownikw partyjnych. Tote SS i partia zagarny dla siebie kluczowe stanowiska kierownicze. Nasz nard nie moe zgin! Dlatego trzeba t wojn natychmiast zakoczy. Odezwa do Narodu i Wehrmachtu, podpisana przez feldmarszaka Paulusa, gen. art. von Seydlitza, gen. pk. Streckera, gen. art. Hella, gen. piechoty Vlckersa, gen. piechoty Gollwitzera, gen. por. Schlmera, gen. por. Postela, gen. majora Nedtwiga, gen. majora Lindemanna i 40 innych cenionych niemieckich generaw, koczy si sowami: Narodzie niemiecki, powsta do zbawczego czynu przeciwko Hitlerowi i Himmlerowi, przeciwko ich systemowi przynoszcemu zagad! Wyzwl si sam od niesumiennych i zbrodniczych rzdw, ktre pchaj Niemcy do pewnej zagady. Oficerowie i onierze! Odezwa 50 generaw skierowana jest do kadego z was. Wskazuje ona Niemcom i wam jedyn drog ratunku. Posuchajcie odezwy 50 generaw i do czynu! 4. ulotka: Do otoczonej zaogi Wrocawia! Generaowie, oficerowie i onierze! Jednostki sowieckie atakujce z lewego brzegu Odry w rejonie roda lska - Legnica poczyy si z wojskami sowieckimi uderzajcymi na zachd od Oawy-Brzegu i zakoczone zostao cakowite okrenie oddziaw niemieckich we Wrocawiu. Jestecie otoczeni przez wojska sowieckie, ktre maj nad wami kilkakrotn przewag w ludziach i w sprzcie. Piercie ten zaciska si nieubaganie. Pooenie wasze jest beznadziejne. Wszystkie drogi na zachd s odcite. Legnica leca gboko na waszym zapleczu jest ju zajta przez Rosjan. Znikd nie moecie oczekiwa pomocy. Na wschodzie Wehrmacht jest rozgromiony do szcztu i wycofuje si nieustannie. Hitler nie ma ani rezerw ludzkich, ani sprztu. On i jego klika doywaj swoich ostatnich dni. Dowiadczenia zimowych walk pokazuj, e te niemieckie zaogi, ktre stawiaj opr, skazane s na zagad i bezlitonie zostan zniszczone.

W ten sposb zostay cakowicie unicestwione zaogi Torunia i Elblga, ruchoma jednostka bojowa w lasach pod Frankfurtem nad Odr oraz inne otoczone niemieckie zgrupowania, ktre stawiay opr. Ale te zaogi, ktre zrozumiay beznadziejno i bezsens oporu i skapituloway, uratoway si w ten sposb przed pewn zagad. Tak skapituloway zaogi Brzegu i cinawy i w komplecie ze swymi dowdcami na czele podday si Armii Czerwonej. Teraz s w peni bezpieczne w rosyjskiej niewoli. Wasz opr wpynie rwnie niewiele na przebieg rosyjskiej ofensywy jak opr zag Budapesztu i Poznania, Torunia i Elblga, ktre Rosjanie ju zlikwidowali. Aby unikn niepotrzebnego rozlewu krwi, aby zapobiec zniszczeniu Wrocawia, dowdztwo sowieckie proponuje wszystkim niemieckim onierzom i oficerom we Wrocawiu zaprzestanie bezsensownego oporu, oglne zoenie broni i poddanie si. Generaowie i oficerowie! Na was ciy szczeglna odpowiedzialno za ycie waszych onierzy. Powstrzymajcie zbrodnicz i bezsensown zagad waszych oddziaw. Poddajcie si zwarcie, na czele waszych jednostek i oddziaw Armii Czerwonej! Wysyajcie parlamentariuszy na rokowania w celu oddania si do niewoli. Wywiecie bia chorgiew i maszerujcie ze swymi onierzami w szyku ku naszym pozycjom bez obaw. onierze! czcie si w grupy! Porozumiewajcie si midzy sob. Wysyajcie parlamentariuszy na rokowania w celu oddania si do niewoli. Jeli wasi oficerowie si temu sprzeciwiaj, to wybierajcie ze swego grona ma zaufania, pod jego dowdztwem idcie miao do naszych pozycji i poddajcie, si pierwszemu rosyjskiemu oficerowi. Wszystkim niemieckim oddziaom i jednostkom, ktre si poddaj, rwnie wszystkim pojedynczym grupom, szeregowcom i oficerom gwarantuje si cakowite bezpieczestwo w niewoli, dobre warunki yciowe zgodnie z konwencj midzynarodow o jecach wojennych i powrt do ojczyzny po zakoczeniu wojny. Dowdztwo Armii Czerwonej

Niedziela, 18 lutego 1945, pierwsza niedziela postu

Noc bardzo oywiona. Ulica znowu zasana ulotkami. Frekwencja na naboestwach wyjtkowo dobra, szczeglnie o godz. 7 i 8. Liczba komunii jest bardzo dua. Na msz w. o godz. 7 przyszo ok. 100 czonkw Volkssturmu i przystpio do komunii w. Po poudniu, ze wzgldu na due niebezpieczestwo nalotw, ju o godz. 3 odprawia si z licznym udziaem wiernych uroczysto lubowania parafii. Radca duchowny Paul Peikert przed uroczystoci wygasza nauk o znaczeniu i treci lubowania. Przy wystawieniu Najwitszego Sakramentu wierni odpiewali pie do Serca Jezusowego: Idmy przysiga sercem i usty (Auf zum Schwur mit Herz und Mund), po czym gremialnie odmwiono spowied powszechn. Nastpnie sowo po sowie odczyta proboszcz tekst lubowania, ktre wierni powtarzali chrem. Po uroczystym lubowaniu, ktrego zakoczenie brzmi: Tak nam dopom Bg i Jego wita ewangelia, odpiewano Jezu, dla Ciebie yj. Teraz nastpio powicenie caej parafii, gdziekolwiek by si znajdowaa, Niepokalanemu Sercu Matki Marii, wedug

tekstu powicenia Ojca witego Piusa XII. Do tego doczya si pie o przenajwitszej Hostii i bogosawiestwo sakramentalne. Tekst lubowania docza si do tej czci.

lubowanie parafii w. Maurycego Na chwa i uwielbienie Trjcy Przenajwitszej, na chwa Najwitszego Serca naszego Pana i Zbawiciela Jezusa Chrystusa, na chwa Najwitszej Dziewicy i Matki Boej Marii, na chwa witego mczennika Maurycego, niebieskiego patrona naszego kocioa parafialnego i parafii, na chwa witej Jadwigi, wspopiekunki naszego domu Boego i patronki lska, i na chwa wszystkich aniow i wszystkich witych boych, my ksia i lud pozostaej jeszcze parafii, dzi 18 lutego 1945 r., w pierwsz niedziel witego postu, w szstym roku strasznej wojny wiatowej, w dniach, w ktrych nasze miasto zamknite jest zewszd przez wroga i powanie zagroone nieprzyjacielskimi pociskami, w czasie, w ktrym wiksza cz naszej parafii trwajc bezdomnie na froncie wojny musi spoywa chleb obcej ziemi, lubujemy uroczycie: 1. wito Niepokalanego Poczcia Marii chcemy w naszej parafii obchodzi jako osobliwie wielk uroczysto z pontyfikaln msz w. i wspln komuni wszystkich wiernych, z wystawieniem i caodzienn adoracj Najwitszego Sakramentu i uroczystym powiceniem parafii Niepokolanemu Sercu Marii Matki. 2. 13 maja kadego roku lub w nastpnym tygodniu chcemy urzdza uroczyst procesj do grobu witej Jadwigi w Trzebnicy. Uczestniczy w niej maj szczeglnie kobiety i wedle monoci jedna osoba z kadej rodziny. 3. Tradycj procesji do miejsc cudownych Matki Boej w Bardzie i Wambierzycach chcemy wkrtce po wojnie ponownie podj w uroczystej formie praktykowanej przed wojn, a to tak, e uczestniczy w niej bdzie z kadej rodziny w parafii przynajmniej jedna osoba lub w razie przeszkody - kto spoza rodziny. Tak bdzie, jeli Bg w swojej dobroci i miosierdziu raczy skrci nam dni smutku i niedoli, zachowa nasz zabytkow wityni, nasz koci parafialny od niebezpieczestwa tej wojny, przywie na powrt bezdomne i rozdzielone rodziny naszej parafii do rodzinnego miasta i obdarzy nas rychym pokojem. Przyrzekamy wic to wszystko, niechaj nam dopomoe Bg i Jego wita ewangelia. Wrocaw, 18 lutego 1945 r. W imieniu parafii: Paul Peikert, radca duchowny i dziekan, proboszcz u w. Maurycego Piecz okrga z kocioem w. Maurycego w rodku, z napisem w otoku: Kath. Pfarramt St. Mauritius Breslau.

W poudnie na przykocielnym cmentarzu zosta pochowany pierwszy polegy. Egzekwie odprawiono bezporednio po uroczystoci lubowania. Polegym jest SS-Oscha (Oberscharfhrer) Erich Seega38 (ur. 5. 9. 1921 r., poleg 17. 2. 1945 r.). Zosta on pochowany przez towarzyszy we wschodniej czci cmentarza tu za prezbiterium, a pad w sobot w walkach o Brochw39. Porucznik opowiada, e rzucono tam przeciwko Rosjanom 160 onierzy. Poniewa Rosjanie zbliyli si z 12 czogami, a ci nie mieli cikiej broni, wikszo z tych 160 ludzi polega lub zostaa ranna. Z polegych mogli tylko zabra ciao tego jednego. Wszystkich pozostaych rannych i zabitych musiano pozostawi. Caa parafia wzia udzia w egzekwiach, musiaa jednak wkrtce ucieka do kocioa, gdy nad nasz dzielnic wywizay si ostre walki powietrzne. Zaledwie wrciem do kocioa, przyszo znw 15 czonkw Volkssturmu do spowiedzi; przystpili oni do komunii w., tak e powrciem z kocioa po godzinie 5. Przez cae popoudnie do pnej nocy cikie naloty na miasto, dotkliwe bombardowanie i gone wybuchy. Zapewne znowu poczyniono powane szkody; m. in. zosta trafiony jeden ze znanych pomnikw Wrocawia. Wiea na Liebichshhe (Wzgrze Partyzantw) czciowo runa, a rwnoczenie zostaa powanie uszkodzona znajdujca si tam restauracja. Wszyscy pytaj, czy Wrocaw ma podzieli los pozostaych wielkich miast Rzeszy Niemieckiej? Wrocaw to pikne miasto, pene znakomitych wiadkw jego minionej chrzecijaskiej kultury; s tu zabytki architektury, ktrym podobne rzadko mona znale w innym miecie. Ostrw Tumski, Ratusz, wspaniae stare witynie - czy to wszystko ma lec w gruzach dlatego, e obd militarystw chce zamieni w twierdz kady dom, kady koci i kad piwnic? Czy to wszystko nie zostao stworzone dla ludu i z powodu ludu? Co si zyska, gdy tym sposobem take Wrocaw przetrwa kilka dni duej, jeli w kocu pozostanie nieogarnita przestrze ruin? Jest tak, jak gdyby wiat ogarn prawdziwy sza niszczenia. Moloch wojny poera wszystko, poera krew i dobro narodu, i to jako narzdzie takiego systemu, jakim jest narodowy socjalizm.

Poniedziaek, 19 lutego 1945

W nocy silny obstrza artyleryjski z kierunku pnocnego. Pogodny, soneczny dzie z lekkim mrozem. Ostrzeliwanie artylerii nieprzyjacielskiej trwa przez cay dzie. Po poudniu znowu liczne zrzuty bomb. Miasto wypenia oguszajcy huk, ktry pochodzi od detonacji przy wysadzanych w powietrze blokach mieszkalnych w rdmieciu oraz od naszej wasnej artylerii w bliskim ssiedztwie. Cikie straty w caym miecie, zwaszcza na poudniowym przedmieciu, w tzw. dzielnicy willowej. Tam te zostaa doszcztnie zniszczona przez nieprzyjacielsk artyleri kaplica w. Augustyna z siedzib szarytek. Siostry zostay tak nagle ewakuowane, e musiay pozostawi tucznika o wadze 4 cetnarw i okoo 40 kur, Okoo 19.45 nastpi najciszy nalot na nasz dzielnic. Trwa on do godz. 20. Bardzo powane szkody, szczeglnie na Paradiesstrae. By pogodny ksiycowy wieczr. Po nalocie czerwona una na niebie od zachodu i pnocy miasta. Nasz koci parafialny i nasze probostwo

38

By to onierz 10 kompanii puku Schulz z 609 dywizji do zada specjalnych generaa Ruffa, bronicej poudniowego odcinka frontu wrocawskiego. Informacje o polegych onierzach niemieckich uzupeniono na podstawie odnalezionej kartoteki polegych, pochodzcej z Abteilung Grberfrsorge przy dowdztwie twierdzy. 39 Walki o Brochw toczyy si w sobot 17 lutego 1945 r. Dwa dni pniej Radzieckie Biuro Informacyjne ogosio komunikat o zajciu przez wojska radzieckie Brochowa, Trestna, Otarzyna, emik i Mioszyna.

z askawego zrzdzenia Boego nie uszkodzone, z wyjtkiem nieznacznych szkd w oknach. Poza tym ulice parafii zasane rozbitym szkem z szyb.

Wtorek, 20 lutego 1945

Ciki nalot, ktry wyadowa si nad nasz dzielnic wieczorem 19 lutego, powtrzy si w godzinach 2.30 do 4 nad rdmieciem i nad poudniow czci miasta. O bardzo cikich szkodach donosz ze wszystkich dzielnic, szczeglnie na Schweidnitzerstrae (widnickiej), Gartenstrae i na poudnie od Dworca Gwnego. Kilka bomb spado na koci w. Doroty, jedn z najokazalszych budowli sakralnych naszego miasta, w ostatnich latach cakowicie wewntrz odrestaurowan, ze wspaniaym wystrojem barokowym. Wysoki dach nawy zosta zerwany. Wewntrz kocioa zniszczenia nie byy a tak wielkie, cho nie bez znaczenia. Wszystkie okna kocioa rozbite. Rwnie koci w. Henryka przy Lehmgrubenstrae (Glinianej) zosta, powanie uszkodzony. Dach zosta zerwany, wszystkie okna uszkodzone, a take wntrze mocno zniszczone. Na Lehmgrubenstrae zosta take ciko uszkodzony may koci przy Zakadzie Maria Hilf. W koci w. Krzya trafio rwnie kilka bomb, tak e okna zostay powanie uszkodzone. Rwnie dostao si kocioowi w. Jzefa od bomby, ktra trafia w ssiedni fabryk; trzeba byo go zamkn z powodu zmagazynowanej tam amunicji i zwizanym z tym niebezpieczestwem eksplozji. Z wrocawskich kociow zostay dotd silniej uszkodzone: w. Doroty, w. Henryka, Boego Ciaa, w. Wojciecha, w. Krzya i Na Piasku. Take koci w. Michaa ma due uszkodzenia w oknach. Nastpnie koci w. Bernarda, Bonifratrw i w. Jzefa. Nie otrzymaem dotd jeszcze adnej wiadomoci o innych kocioach. Duy gmach Ofenerschule (dzi nie istniejcy) w pobliu kocioa w. Jzefa zosta silnie trafiony i ma zerwany dach. Przez cay dzie rozbrzmiewa nad miastem oguszajcy huk i piekielny haas powodowany przez detonacje przy wysadzanych w powietrze blokach mieszkalnych w rdmieciu, przez salwy cikich dzia, ustawionych na Holteihhe (Wzgrze Kacerskie), na cmentarzu polowym i Liebichshhe, przez pociski padajce z zewntrz, przez bomby zrzucane z nieprzyjacielskich samolotw i przez warkot maszyn krcych nad miastem. W yciu miasta wida gorczkowo. Wszdzie panuje najwysze podniecenie i przygnbienie. Zupenie otwarcie demonstruj ludzie sw niech do reimu, ktry wtrca nasz nard w taki ogrom nieszczcia. onierzom pogronym w apatii z powodu beznadziejnoci walki ani w gowie da si naduywa do niszczenia piknego miasta rodzinnego, ich miejsca pracy, ich wasnego kta. Na to nie ma rady, choby stosowano coraz to nowe obostrzenia prawa wojennego i wprowadzano nowe dorane i specjalne sdy dla sprawnej likwidacji defetyzmu40. Egzekucje wykonuje si w koszarach kirasjerw systemem tamowym. O godzinie 11 powiciem zwoki dwch kobiet na naszym
40

Autor nawizuje tu do rozporzdzenia ministra, sprawiedliwoci Rzeszy z 15 lutego 1945 r. o utworzeniu sdw doranych na obszarach zagroonych dziaaniami wojennymi, jak i do obwieszczenia komendanta twierdzy von Ahlfena z 17 lutego 1945 r. o ciganiu maruderw oraz do zarzdzenia gauleitera Hankego z 18 lutego o utworzeniu sdu doranego dla twierdzy wrocawskiej. Z rozkazw wojskowych powiconych ciganiu maruderw i dezerterw mona wskaza np. na rozkaz dzienny nr 2 von Ahlfena z 8 lutego 1945 r. o bezwzgldnym utrzymaniu powierzonych stanowisk, rozkaz dzienny 3120 dywizjonu artylerii twierdzy z 23 lutego o utworzeniu sdu doranego, rozporzdzenie przeciwko panikarzom i siewcom pogosek z 3 marca oraz rozkaz specjalny von Ahlfena o ciganiu dezerterw i karaniu czonkw ich rodzin z 5 marca. Por. Festung Breslau, dokumenty nr 35, 60, 76 i 87. Por. te obwieszczenie o rozstrzelaniu 9 onierzy w Schlesische Tageszeitung, nr 48 z 21 II 1945 r., oraz dokumenty nr 28, 32 i 48 zamieszczone w zbiorze Festung Breslau.

cmentarzu przy kociele w. Maurycego; byy to ofiary wojny powietrznej, Anna Hahn i Berta Hermann41. Zostay pochowane po pnocnej stronie naszego kocioa. Z uwagi na wielkie niebezpieczestwo zagraajce parafianom i naszemu kocioowi doczam rano do modlitw mszalnych bogosawiestwo Najwitszym Sakramentem w cyborium, ktrego udzielam jako bogosawiestwa porannego. Po poudniu o godz. 16.45, przeszedszy swoj wasn Drog Krzyow, udzielam ponownie parafianom bogosawiestwa wieczornego z cyborium, gdziekolwiek si znajduj; udzielam te komunii witej tym wszystkim, ktrzy rano nie mieli czasu przystpi do Stou Paskiego, o ile tylko przez dwie godziny przedtem nic nie jedli. Wsplnego raca i popoudniowej Drogi Krzyowej trzeba zaniecha z powodu wielkiej groby nalotw.

roda, 21 lutego 1945

Wyraona wieczorem ubiegego dnia ogromna obawa, z ktr spogldamy na nadchodzc noc, miaa si ju fatalnie speni wieczorem tego samego dnia. Piercie wok Wrocawia zaciska si coraz mocniej. Rosjanie wdarli si do poudniowego przedmiecia i walcz ju na Ksiu we wschodniej czci miasta. Gwne natarcie spodziewane jest z poudnia i zachodu. Przygotowanie do tych atakw ma przeprowadzi lotnictwo, siejc straszliwy zamt. Nieprzyjacielskie bombowce zbliay si o godz. 18.30 dnia 20 lutego od wschodu, zapewne z najwikszego lotniska w Olenicy. Po pogodnym sonecznym dniu bya jasna, ksiycowa noc. Wkrtce nad nasz dzielnic rozsiano liczne rakiety wietlne, tak e wszystko byo widoczne jak w dzie. Nastpnie nadchodziy eskadry nieprzyjacielskie, fala za fal, a do godz. 19.45, najpierw nad nasz dzielnic, potem dalej na pnoc za Odr. Zrzucano cikie bomby, a nawet bomby zespolone. Domy dray w posadach, nieopisany huk wypenia powietrze. Ludzie w piwnicach modlili si i bagali, aby to straszne nieszczcie mino. Potne wstrzsy przejmoway wszystkich obaw, e si nad nimi zawal domy i zasypi ich. Detonacje zdaway si tak bliskie, e kady sdzi, i cae ssiedztwo wali si w gruzy. Wydaje si, e upatrzyli sobie nasz okolic, gdy na Holteihhe, na cmentarzu polowym i na Liebichshhe s stanowiska cikich dzia. Poniewa moje probostwo zajte jest przez 10 starszych osb, a ja ze wzgldu na powane niebezpieczestwo nalotw nie chc sypia na grze, przeto od kilku dni udaj si do Zakadu w. Agnieszki, gdzie pi i wypoczywam na pierwszym pitrze w pokoju w. Teresy obok zakrystii kaplicy. Zebrani wszyscy w schronie odmawialimy wsplnie raniec; udzielaem generalnej absolucji, cigle bogosawic parafianom; z krzyem w rku bogosawiem parafi tymi sowy: Ecce crucem Domini fugite partes adversae! Vicit Leo de tribu Juda! (Oto przed Krzyem Paskim uciekajcie siy nieprzyjacielskie! Zwyciy lew z plemienia Judy!). Detonacje byy tak gwatowne, zrzucane bomby tak liczne, e mona byo sdzi, i cae otoczenie jest ju kup gruzu. Skoro bombardowanie zelao, pchao mi co na ulic, aby sprawdzi, co si stao z naszym drogim kocioem parafialnym. Z radosnym zdumieniem ujrzaem, e ten tak drogi nam dom stoi nie uszkodzony. Prdko przeszedem przez ulic do probostwa, aby zobaczy, czy tam jest wszystko w porzdku. Tam take byo wszystko w porzdku. Pka zaledwie jedna szyba, tak samo szyba nad wejciem gwnego portalu w kociele. I znw Bg w cudowny sposb sprawowa piecz, nad swoim domem; oby nadal raczy tak samo askawie ochrania ten wity dom w nadchodzcych dniach
41

Anna Hahn z domu Scholz zgina 17 lutego 1945 r., zostaa pochowana 20 lutego przy kociele w. Maurycego; Bertha Hermann z domu Teichmann zgina 16 lutego 1945 r., mieszkaa przy placu Katedralnym 8. Dane zaczerpnite z Ksigi umarych 1933-1946, s. 430, z Urzdu Parafialnego w. Maurycego.

klski. Naloty te poczyniy wiele spustosze. Cz Klosterstrae midzy Ohlauer Stadtgraben (Podwale) i Feldstrae zostaa niemal doszcztnie zniszczona. Sklep z obuwiem Ludwiga, duy, okazay dom, pali si dzi od gry do dou. Stray poarnej nikt nie widzia. Mwiono, e zmotoryzowanej stray poarnej brak potrzebnego paliwa. Jeszcze wiksze poary szalay w czci miasta lecej na pnoc od Odry. Mocno ucierpiay domy przy Holteihhe. Znaleziono tam trupy dwch osb. Jednym by onierz, ktremu podmuch eksplodujcej bomby zdar z ciaa ca odzie. Po tym nalocie ludzie bardzo upadli na duchu. Kady z trwog wyglda nadchodzcych nocy, gdy naloty z pewnoci bd si wzmaga. Wszyscy pytaj, po co i dlaczego. Wojna, ktr prowadzimy, jest ju dzi szalestwem i gupot. Jej wyniku nie da si ju zmieni. Sprowokowana cynicznie przez nasz reim, staa si najcisz zbrodni nie tylko przeciw naszemu narodowi, lecz take przeciw caej ludzkoci. Bezmylna kontynuacja tej wojny pochania codziennie niezliczone istnienia ludzkie, niszczy nasze miasta i wsie, wypdza nard z ojczyzny i przywodzi go do ndzy. Jake straszliwy sd Boy odprawia si nad naszym narodem, ktrego rzd od 12 lat powstawa zuchwale przeciw wszystkiemu co boskie. Wanie donosz mi, e koci w. Augustyna na poudniu Wrocawia leg cakowicie w gruzach. Bya to neoromaska budowla o bogatym wystroju, idyllicznie pooona w dzielnicy willowej na poudniu. Stopniowo napywaj wiadomoci o wielkich zniszczeniach na obszarze miasta. Take Lessingbrcke (most Pokoju) zosta w czasie nalotu wczoraj wieczorem tak mocno uszkodzony, e drugie przso od Adalberstrae (Wieczorka) wpado do Odry. Gdy po poudniu udaem si na spowied do macierzystego domu sistr maryjnych przy Domplatz, gdzie jestem spowiednikiem od dziesiciu lat, musiaem przej przez Kaiserbrcke. Ale i tam jedna z tam nonych zostaa prawie przecita w czasie ktrego z poprzednich nalotw. Przechodziem obok dwch doszcztnie wypalonych posesji przy Scheitnigerstrae (Szczytnicka), rg Paulstrae (Wrocawczyka). Wygld miasta sprawia przygnbiajce wraenie. Szyby przewanie wybite, ulice pene brudu i zasypane odamkami szka z okien. Szczeglnie ucierpiao przedmiecie poudniowe. Na Kaiserbrcke spotkaem onierza z Volkssturmu, dobrego katolika z mojej parafii. Naley do Sprengkommando ( oddzia minierw). Zadaniem tego oddziau i jest wysadzanie w powietrze co wieczr o godz. 20 will w poudniowych rejonach Wrocawia. W sowach penych oburzenia opisywa mi, jak to marnuje si cenne dobra w chwili, gdy zostalimy kompletnymi ndzarzami i wszystko jest nam niezbdnie potrzebne. Opowiada, e letnie dworki zamonych ludzi pene s cennego sprztu: mebli, bielizny, ubra i kosztownoci rodzinnych. Mieszkacy przewanie musieli spiesznie ucieka i std te mogli zabra z sob tylko to, co najkonieczniejsze. Ze wszystkim, co si wewntrz znajduje, wysadza si dom w powietrze i wszystko znika pod wielk gr gruzu. A wszak dzielnice willowe Wrocawia stanowiy interesujc osobliwo naszego miasta. Za ciko zaoszczdzony pienidz ludzie zdobywali si na te niewielkie wasnoci. Teraz za rzuca si wszystko na ofiar molochowi militaryzmu. Zniszczenia i rozlew krwi sprowadzia ta wojna w rkach rzdu, dla ktrego stanowi cel sam w sobie i ktry uczyni j w kocu narzdziem zagady wasnego narodu. To ju nie wojna z wrogiem, lecz wojna prowadzona przeciw wasnemu narodowi, przeciw wszystkiemu, co dla drogie i wartociowe. Po poudniu soneczna i pikna pogoda psuje si. Wieczorem opada gsta mga i zaczyna pada deszcz. Miejmy nadziej, e noc bdzie spokojna.

Czwartek, 22 lutego 1945

W nocy spokj, bo pada deszcz. Jednak rano o godz. 6 gwatowny, cigy ogie artyleryjski na miasto od poudnia42 a do godz. 9. Na ogie gwatownie odpowiadaj nasze baterie. Tote ranna msza w. o godz. 7 nie moe si odby, ale dopiero po poudniu o godz. 16.30. O godz. 8 id z wiatykiem na Tauentzienstrae 96 w czasie cikiego bombardowania z powietrza. Tauentzienstrae znajduje si pod silnym ogniem dzia nieprzyjacielskich. Liczne wybuchy nieprzyjacielskich pociskw i cikie szkody w wielu domach. Czsto jestem jedyn osob cywiln na ulicy. W dom, w ktrym udzielam wiatyku, trafia wanie ciki pocisk. wity obrzdek dokonywa si w schronie. ka stoj jedno obok drugiego, tak e dla stou nie ma ju miejsca. Najwitszy Sakrament trzeba byo zoy na jednym z ek. Kocielny donosi mi o ohydnym wandalizmie na naszym starym cmentarzu w. Maurycego. Zburzono ogrodzenie, kamieni z nagrobkw i grobowcw uyto do budowy barykad. Wspaniae, artystycznie wykonane grobowce na skrajach cmentarza, ktrych pikno znane byo caemu miastu, zostay zburzone. Poniewa zbudowane byy z mocnego kamienia, wysokie tylne ciany grobowcw oplatano stalowymi linami i cignc komi przewracano je. Kocielny podszed do nadzorujcego porucznika i zwrci mu uwag na t niesychan profanacj przybytku mierci. Porucznikowi byo wyranie przykro, e wykonuje tak robot. Odpowiedzia zakrystianowi, e komendant miasta, sam genera-major von Ahlfen43 tu by i zarzdzi, e kady nagrobek i kady grobowiec musi zosta uyty do budowy barykad. Jest to ten sam genera, na ktrego rozkaz koci w. Karola przebudowuje si na warowni i ktry na interpelacj dyrektora Caritasu, Zinkego44, pertraktujcego z nim z polecenia kanonika kapitulnego Kramera w sprawie profanacji kocioa, owiadczy, e w razie koniecznoci kae przeksztaci w twierdz kady koci i bdzie broni

42

W dniu 22 lutego 1945 r. linia frontu poudniowego miaa we Wrocawiu nastpujcy przebieg: od poudniowego skraju Mokrego Dworu i Ksia Wielkiego biega a po lini kolejow Wrocaw-Brochw, nastpnie mniej wicej rwnolegle do toru kolejowego na pnoc od wysokoci ul. Radkowskiej, skd kierowaa si na zachd ulicami Ks. Klimasa, Zibick i Laskow przez Tarnogaj, nastpnie przecinajc ul. Bardzk w kierunku egiestowskiej przemierzaa Gaj, skd przez ul. Borowsk, Spisk i pnocny skraj cmentarza biega alej Winiow a po ul. Powstacw lskich; dalej przecinaa ul. Wolbromsk i Prchnika na poudnie od alei Przodownikw Pracy przez Gajowice, std nieco na poudnie alei Przodownikw Pracy przemierzaa Grabiszynek i cmentarze, przecinaa lz i lini kolejow Wrocaw-Jelenia Gra i biega dalej na zachd wzdu skraju Muchoboru Wielkiego. W Omwieniu sytuacji na amach Schlesische Tageszeitung z 22 II 1945 r. niemieckie dowdztwo twierdzy przyznao, e nacierajce oddziay radzieckie odniosy kilka lokalnych sukcesw, m. in. w okolicach parku Poudniowego. 43 Pukownik Hans von Ahlfen, ur. 20 lutego 1897 r. w Berlinie. Wstpi do armii cesarskiej 17 sierpnia 1914 r., w marcu 1915 r. otrzyma awans na porucznika. Po wojnie suy w Reichswehrze, a nastpnie w Wehrmachcie; zosta awansowany do stopnia majora w styczniu 1936 r. Od 1 wrzenia 1937 r. peni sub w Naczelnym Dowdztwie Wojsk Ldowych (OKH/In. 5), by wykadowc w berskiej Akademii Wojennej, Awansowa kolejno 1 marca 1939 r. do stopnia podpukownika, 1 lutego 1942 r. do stopnia pukownika, a 30 stycznia 1945 r. do stopnia generaa-majora. By m. in. od 1 lipca 1943 r. dowdc wojsk saperskich armii Norwegia, od 10 listopada 1944 r. dowdc 70 brygady saperw oraz oddziaw zaporowych Grupy Armii A. Dowdztwo Festung Breslau obj 3 lutego 1945 r. i peni je do 7 marca. Jego stanowisko dowodzenia znajdowao si w podziemiach Wzgrza Partyzantw. Po zwolnieniu go ze stanowiska komendanta j drog lotnicz opuci miasto. W pocztkach maja 1945 r. dosta si j do niewoli radzieckiej. Po wyjciu z niej osiad w Oberndorf nad Neckarem, gdzie podj prac w przemyle. By wspautorem (wraz z generaem H. Niehoffem) ksiki So kmpfte Breslau, Mnchen 1959, oraz autorem pracy o walkach na lsku w ostatniej fazie II wojny wiatowej (Der Kampf um Schlesien). Zmar 11 wrzenia 1966 r. w Oberndorf. 44 Ks. Johannes Zinke, ur. 18 listopada 1903 r., wicenia kapaskie otrzyma .29 stycznia 1928 r., w duszpasterstwie parafii w. Krzya we Wrocawiu od 29 maja 1938 r. Po wojnie dziaa w Berlinie; nie yje.

Wrocawia do ostatniego onierza, do ostatniego naboju, a potem zakoczy walk na Ostrowie Tumskim. Genera-major von Ahlfen by do niedawna pukownikiem i jest powolnym narzdziem gauleitera Hankego45. Jego poprzednik, gen. Krause, musia odej, gdy nie wyzby si jeszcze honoru onierskiego i poczucia odpowiedzialnoci46 Ale von Ahlfen naley do tych modszych generaw partyjnych, ktrzy w lepym posuszestwie dla oszalaego dowdztwa trac wszelkie poczucie odpowiedzialnoci za krew i dobro narodu47. On walczy do ostatniego onierza, do ostatniego naboju, do ostatniego domu wielkiego miasta. Potem moe przyj potop. Gdyby Rosjanie co podobnego popenili na naszych cmentarzach, rozptano by wwczas gigantyczn propagand grozy. Wierz jednak, e Rosjanie nie dokonaliby tego w ogle w taki sposb, jak to zrobia niemiecka pedantyczno, w tym przybytku mierci. To ju nie dowdcy, wiadomi swej odpowiedzialnoci, to nikczemni zbjeccy prowodyrzy. Rwnie na wiey naszego kocioa parafialnego zamierza [Ahlfen] ustawi karabiny maszynowe. Szczliwym trafem mechanizm zegarowy i ze schody czyni wie tak niedostpn, e zamiar si nie powid. Tak to wyzbyci poczucia odpowiedzialnoci wobec narodu rzemielnicy wojny naduywaj niemieckiego onierza, ktry w gruncie rzeczy jest dobry. Dla nich wojna to proceder niszczenia. Wszyscy wiedz we Wrocawiu, e tej wojny ju wygra nie mona, obserwuj z obaw i trwog, jak to wspaniae miasto, dzieo stuleci, staje si kup gruzu, i nie mog nic uczyni, aby klsk odwrci. Naturalny instynkt i zdrowy rozsdek w kadym onierzu buntuje si przeciw obracaniu w perzyn domu i miejsca pracy niemieckiego czowieka; a jednak najbardziej brutalne prawo wojenne zmusza go do wiadczenia usug w tym dziele tylko dlatego, e system zbrodni pragnie jeszcze przeduy swj ywot. Od 12 lat naduywa on wadzy pastwowej dla dogodzenia swej dzy wadzy i krwi i zaspokojenia swej chciwoci. Jak szyderstwo zabrzmiaa opublikowana dzi w numerze 49 Frontzeitung der Festung Breslau (Schlesische Tageszeitung z 22 lutego 1945 r.) nastpujca odezwa:
45

Karl Hanke, ur. 24 sierpnia 1903 r. w Lubaniu lskim. By nauczycielem szkoy zawodowej w Berlinie. W 1928 r. wstpi do NSDAP i peni funkcj kierownika wydziau berliskiego kierownictwa partii. W 1932 r. zosta posem do pruskiego Sejmu Krajowego i Parlamentu Rzeszy z ramienia NSDAP, a J. Goebbels mianowa go osobistym sekretarzem. W 1933 r. zosta funkcjonariuszem w Ministerstwie Propagandy Rzeszy, w ktrym od 1937 r. piastowa stanowisko podsekretarza stanu. Bra udzia w kampanii wrzeniowej oraz w wojnie z Francj w 1940 r. Po podziale prowincji lskiej w 1941 r. zosta gauleiterem Dolnego lska i komisarzem obrony Rzeszy. Posiada wysokie odznaczenia pastwowe i partyjne, a w 1944 r. awansowa do stopnia Obergruppenfhrera SS (generaa broni). W testamencie z 29 kwietnia 1945 r. Hitler mianowa go dowdc SS i szefem niemieckiej policji w miejsce H. Himmlera. Na kilka godzin przed kapitulacj uciek z oblonego Wrocawia na pokadzie samolotu Fieseler Storch. Obszernej na jego temat por. K. Jonca i A. Konieczny, Portret ostatniego gauleitera, Odra. 1963, nr 5. Por. te K. Jonca, Hanke nie wystartowa z placu Grunwaldzkiego, Wiadomoci. 1980. nr 18. 46 Johannes Krause, ur. 6 kwietnia 1893 r. w Strudze (Adelsbach) pod Wabrzychem. Wstpi do armii cesarskiej w marcu 1913 r. Bra udzia w I wojnie wiatowej. Po wojnie suy w 5 puku artylerii pieszej. By dowdc Lehrstab C w oficerskiej szkole artylerii. Awansowa 1 padziernika 1938 r. do stopnia podpukownika, 1 sierpnia 1939 r. do stopnia pukownika, a 1 lutego 1943 r. zosta genera-majorem. By m. in. od 1943 r. wyszym dowdc niemieckich wojsk artyleryjskich w Grecji, w 1944 r. dowdc 312 dywizji artylerii. Komendantem Festung Breslau by od 25 wrzenia 1944 do 3 lutego 1945 r. Krause przygotowywa miasto do obrony. W kocu grudnia 1944 r. zaproponowa ewakuacj 200 tys. mieszkacw Wrocawia, co spotkao si ze sprzeciwem ze strony gauleitera Hankego. Por. F. Stein, Ais Breslau unterging, Soldaten-Zeitung, 1960, nr 6. oraz H. von Ahlfen. Der Kampf um Schlesien, Mnchen 1961, s. 70 76. 47 General-major von Ahlfen wyda m. in. zarzdzenie o zwalczaniu tzw. siewcw pogosek z 3 marca 1945 r.; por. Festung Breslau..., dokument nr 76.

Obrocy twierdzy Wrocaw! W murach naszego zacnego miasta Wrocawia, ktrego obecnie bronimy nieustpliwie, przeylimy przeomowe momenty historii niemieckiej w ogle. Przywodzimy na pami kadego rodowitego wrocawianina niezapomniane wito zwizku piewaczego i wito sportowe. Wtedy to odwitnie udekorowany Wrocaw przyrzeka uroczycie Fhrerowi i dziesitkom tysicy Niemcw na caym wiecie, e dopomoe ze wszystkich si w dziele narodowej i spoecznej budowy wielkiej niemieckiej Rzeszy. Zmieni si wygld miasta, przysposobio si ono do walki na mier i ycie. Przysiga, ktr zoylimy wwczas, ciy na nas szczeglnie w obecnych trudnych dla naszego miasta czasach. Zjednoczeni cile z naszym ukochanym Fhrerem wzywamy do zbirki na Akcj Pomocy Zimowej w twierdzy Wrocaw. Niechaj miar ofiary stanowi powaga obecnych wydarze. Twierdza Wrocaw, dnia 22 lutego 1945 r. Komendant twierdzy von Ahlfen general-major Hanke Gauleiter i komisarz obrony Datki naley skada w NSV Kreisamtsleitung, Schweidnitzer Stadtgraben 28. Przyjmuje si czeki z pokryciem (czeki bankowe lub pocztowe).

W chwili, gdy Wrocaw staje si kup gruzu, gdy, Hitler rozkazuje broni miasta do ostatniego onierza, do ostatniego naboju i do ostatniego domu, way si on mwi o naszym ukochanym Fhrerze i o walce na mier i ycie, do ktrej sposobiono miasto. Czowiek o zdrowych zmysach apie si za gow i pyta, czy te nard niemiecki, czy cay niemiecki kraj sta si domem obkanych? A obkany nie jest jeszcze tak dalece niebezpieczny, bo mona go przecie skrpowa. Tu jednak obd gotw przybra monstrualne formy. Aby onierzy podnie na duchu, wznowiono gorczkow propagand. Mwi si, e wkrtce pojawi si nowa cudowna bro, za kilka dni zostanie ona po raz pierwszy uyta przeciw nieprzyjacielowi. Z innego rda wiem te, e mwi, jakoby maszeroway na odsiecz miastu dwie wielkie dywizje pancerne48. Jest to ta sama zakamana propaganda, ktr stosuje si ju od dwch lat, poczwszy od

48

W drugiej poowie lutego 1945 r. dowdztwo wojsk niemieckich zaniepokojone sukcesami wojsk radzieckich na Dolnym lsku skierowao tu znaczne posiki dla wzmocnienia Grupy Armii rodek generaa Ferdinanda Schrnera. W rejonie Zgorzelca koncentroway si dwie dywizje, znad Nysy cignita zostaa 16 dywizja pancerna, a z Grnego lska 8 dywizja pancerna i trzy dywizje piechoty. Siy te pod dowdztwem generaa Nehringa przystpi miay do deblokady wrocawskiego garnizonu. Natarcie ruszyo 26 lutego, lecz po lokalnych sukcesach zaamao si. Ofensywa wiosenna wojsk I Frontu Ukraiskiego, zwaszcza operacja opolska z 15 marca 1945 r., zniweczya plany odsieczy. Pomimo to hitlerowska propaganda szerzya pogoski o rychej deblokadzie Wrocawia. O rzekomym nadejciu odsieczy mwi m. in. komendant twierdzy H. Niehoff z okazji urodzin Hitlera w dniu 20 kwietnia 1945 r. oraz w toku pertraktacji z delegacj duchowiestwa w dniu 4 maja 1945 r. Delegacji duchowiestwa komendant przedstawi nawet plan wypadu z oblonego miasta. Por.

Stalingradu a do dzi. Hitler przeksztaci nard poetw i mylicieli w najbardziej ograniczony nard na caym globie. Z rana, w czasie gwatownego bombardowania z powietrza, jeden mniejszy granat uderzy w wysok poudniow cian posesji ssiadujcej z posesj naszego kocioa, Garvestrae 27. Szkoda bya nieznaczna, ciana zostaa przebita. Koci nie ponis adnej szkody. Jak naduywa si posesji kocielnej i jak poduszcza si wojsko, aby pomiatao najelementarniejszymi prawami drugich, pokazao si dzi na cmentarzu naszego kocioa w. Maurycego. Dwie wielkie ciarwki z duymi przyczepami szukay dzi schronienia za naszym kocioem. Gdyby kierowca rozejrza si nieco, wozy mogyby atwo znale schronienie w najbliszej okolicy. Poniewa duymi ciarwkami nie mog si przedosta przez wschodni ciasn bram naszego cmentarza, jeden z samochodw zaczepi stalow lin wok naronego filara tej skdind adnej bramy, ciga j silnikiem i przewraca po prostu filar, odcigajc go z 20 metrw wraz z elaznym skrzydem bramy. Potem jad swymi cikimi wozami wok kocioa, niszcz kanalizacj, ktra nie wytrzymuje takiego obcienia, i wgniataj pokrywy zbiornikw kanalizacyjnych. W ostrej sprzeczce z powodu tego niesychanego wandalizmu i cynicznego braku uwagi protestuj przed kapralem przeciw takiemu postpowaniu. Ten odpowiada, e to by rozkaz. Pytam, czy moe mi powiedzie, co jest na okrytym wozie. Odpowiada: Nie, tego nie mog powiedzie. A ja na to do niego, e teraz wiem, co jest na wozie stojcym w bezporednim ssiedztwie kocioa. Tak oto reim, ktry jednego czowieka wynis do godnoci Boga, odj niemieckiemu czowiekowi wszelki szacunek dla rzeczy, ktre dotd byy dla niego wite: dla domu boego i cmentarza. Pod wieczr pogoda pochmurna, mglista i ddysta. Przemwienie Fhrera w 25 rocznic proklamowania programu partyjnego, przedrukowane w Frontzeitung der Festung Breslau (Schlesische Tageszeitung, nr 52, niedziela, dnia 25 lutego 1945).

Monachium, dnia 24 lutego 1945 r. W stolicy Ruchu49 odbya si w dniu 24 lutego manifestacja z okazji 25 rocznicy proklamowania programu partyjnego. Punktem centralnym tradycyjnego wita byo ordzie Fhrera, ktre odczyta towarzysz Hermann Essner. Ordzie Fhrera do jego starych towarzyszy partyjnych brzmi nastpujco: Narodowi socjalici! Towarzysze i towarzyszki! Poczucie obowizku i praca nie pozwalaj mi na opuszczenie kwatery gwnej w chwili, gdy po raz 25 obchodzimy rocznic dnia, w ktrym zosta ogoszony i przyjty w Monachium fundamentalny program naszego Ruchu.

Schlesische Tageszeitung, nr. 67 z 12 III 1945 r.: Festung Breslau, dokument nr 241; H. Hartung, Schlesien 1944/45 Mnchen 1956, s. 107, oraz J. Thorwald. Das Ende an der Elbe, Stuttgart 1958, s. 317. 49 Stolic ruchu narodowosocjalistycznego byo Monachium. W sali monachijskiego Hofbruhaus w dniu 24 lutego 1920 r. Hitler proklamowa program partii NSDAP. W dniu 9 listopada 1923 r. w Monachium zaama si hitlerowski pucz. Po wyjciu z wizienia Hitler przystpi 27 lutego 1925 r. do odbudowy swej partii. W okresie rzdw Hitlera Monachium byo stolic centralnego kierownictwa NSDAP, tzw. Reichsleitung der NSDAP.

Wieczr 24 lutego sta pod auspicjami rozwiza, ktrych straszny sens moe dopiero dzi wielu uwiadomio sobie w peni. Ta sama koalicja nieprzejednanych wrogw ju wtedy zjednoczya si w walce przeciw narodowi niemieckiemu, podobnie jak obecnie. Zwyrodniay sojusz wyzyskujcego kapitalizmu z ludobjczym bolszewizmem, usiujcy dzi zdawi wiat, by tym wrogiem, ktremu w dniu 24 lutego 1920 r. wydalimy walk dla ocalenia narodu. Podobnie jak w ostatnich latach take i wtedy pozorny dysonans w zespole tak kracowych si by tylko wyrazem woli jakiego wsplnego sprawcy, zainteresowanego w zysku. Midzynarodowe ydostwo posuguje si od dawna obiema formami do niweczenia wolnoci i szczcia spoecznego narodw. W czasie naszego pierwszego spotkania w Monachium w dniu 24 lutego mielimy ju wyrane wyobraenie o tendencji i skutkach walki obu napastnikw. Kapitalizm i bolszewizm najpierw skciy wewntrznie jedno naszego narodu, potem go rozbroiy, aby go zupi i na koniec zniszczy. A jednak bya to zaledwie wstpna lekcja wobec nauki, ktrej nam udziela historia. Najnikczemniejsze sprzysienie i najbardziej krwawa tyrania prbuje powsta przeciw wolnoci ludzi wszystkich czasw i pooy kres tysicletniemu rozwojowi europejskiej kultury. Istnieje ogromna rnica midzy Niemcami z 1920 i Niemcami z 1945 r. Wwczas nard cakowicie obezwadniony, dzi bronicy si z najwikszym fanatyzmem. Wtedy przestarzay i skazany na rozkad porzdek spoeczny, dzi niewzruszona w odnowie wsplnota narodu. Gdyby tamte Niemcy rozporzdzay choby uamkiem siy odpornej Niemiec dzisiejszych, nigdy by si nie zaamay. Gdyby Niemcy dzisiejsze wykazay tylko cz saboci wczesnych, nie istniayby ju od dawna! Tote kiedy w przyszoci dzie 24 lutego 1920 r. uwaany bdzie w historii za jeden z wanych momentw przeomowych w rozwoju ludzkoci. Nieznani z nazwiska, na ktrych czele staem ja sam, zwracaj si do narodu pogronego w zupenym rozkadzie i obwieszczaj program, ktrego ten tum nie zrozumia, ktrego kierunek przytaczajca wikszo odrzucia. Dzisiaj wiemy jednak e: Bez tego programu nie byoby socjalistycznej niemieckiej odnowy pastwa i narodu. Bez niemieckiej narodowosocjalistycznej odnowy nie byoby dzi ani Rzeszy niemieckiej, ani narodu niemieckiego. Gdy nawet substancje pastw, tj. same narody, nie s nieprzemijajce, lecz przychodz, rosn lub przemijaj w zalenoci od swej wartoci. Opatrzno nie zna litoci dla sabych, a prawo do ycia przyznaje tylko zdrowym i silnym! To, e ruchowi narodowosocjalistycznemu powiodo si w 1933 r. po dokadnie 13-letniej walce w legalny sposb przej wadz w Rzeszy, byo wynikiem przeprowadzonej nieustpliwie i fanatycznie walki, cho ta niejednokrotnie wydawaa si niemal beznadziejna. Kogo zdumiewa cud dzisiejszego odporu albo komu by si mg wyda niepojty, niech pomyli, co to oznacza, e wtedy jako nieznany i bezimienny podjem walk dla idei, walk o wadz, tak samo wbrew caemu zwartemu obozowi wrogw. Ktry z pniejszych krytykantw byby w stanie, majc podobne szanse, sam podj kiedykolwiek takie dzieo z niczego i ukoczy je? Co za ogrom pracy, woli walki i silnej wiary zamykaj w sobie tamte lata zmaga o wadz! Jakie przeszkody i ciosy trzeba byo przezwycia! Tylko nasza nieustpliwo i nasza niezomna wola odniosy w kocu to zwycistwo. Jakkolwiek obecnie ciasne mog si wyda ramy, w ktrych rozegraa si wwczas ta walka, to jednak przedmiot tej walki i jej przebieg by taki sam jak dzi: niezmiennie chodzio o egzystencj niemieckiego narodu. Tote walka ta bya tak samo wita jak i dzi. Od jej

bowiem powodzenia zaleao wtedy, akurat tak jak dzi i dzi akurat tak jak wtedy, by albo nie by przyszoci naszej rasy. Kt by mia jeszcze dzi w to powtpiewa, e bez rewolucji narodowosocjalistycznej i dokonanej przez ni przebudowy niemieckiego organizmu narodowego biorc spraw choby czysto wewntrznie Niemcy nie byyby w ogle w stanie sprosta obecnemu kryzysowi. Nikt nie zaprzeczy, e nawet najsilniejsza wola bez materialnej bazy danej narodowi niemieckiemu przez rewolucj narodowosocjalistyczn nie wystarczyaby do przeciwstawienia si piekielnej koalicji, ktra nam dzi zagraa! Tylko mieszczaski kotun moe sobie roi, e nie nadcignby potop od wschodu, gdyby zamiast z dziaami, czogami i samolotami Niemcy wyszy mu naprzeciw z papierowym prawem narodw! W tym stuleciu, a przede wszystkim w czasach, w ktrych yjemy, bd nas ocenia, czy jestemy wystarczajco niezomni, aby stawi czoo inwazji z gbi Azji, ktr przey wiat ju kilkakrotnie od pocztku nowej ery. I jak najazdu Hunw nie mogy zatrzyma pobone yczenia czy napomnienia, jak cigncych si przez stulecia napaci z poudniowego wschodu do naszej Rzeszy nie odpierano dyplomatycznymi sztuczkami, a nawaa mongolska nie zatrzymywaa si przed starymi kulturami, tak te tego niebezpieczestwa nie zaegna samo prawo, lecz tylko sia stojca za tym prawem. Samo prawo tkwi w obowizku bronienia ycia, danego nam przez stwrc wiatw. To jest najwitsze prawo samozachowania. Samozachowanie to zaley jednak wycznie od wielkoci naszego wysiku i od gotowoci poniesienia kadej ofiary, aby ycie to dla przyszoci zachowa. Nie czynimy przy tym nic innego, tylko to, co ju czyni musiay rasy germaskie i aciskie w czasie wdrwek ludw; nic innego, tylko to, co spoczywao na barkach naszych przodkw w dugich latach wojen tureckich i co jednak w kocu powstrzymao potny najazd mongolski od przeksztacenia naszego kontynentu w pustyni. Nie na zgromadzeniu Ligi Narodw, lecz w bitwie na polach kataloskich skruszono potg Attyli i nie w byle genewskim parlatorium lub w wyniku jakowej innej konwencji odparty zostanie azjatycki bolszewizm, lecz jedynie przez wol zwycistwa w naszym oporze i si naszego ora! Wszyscy wiemy, jak cika jest dzi ta walka. Cokolwiek w niej utracimy, wszystko jest niczym wobec tego, co bymy utracili, gdyby nie prowadzia do zwyciskiego koca. Czym jest bolszewizm dowiadczaj dzi na wasnej skrze poszczeglne obszary wschodnie naszej Rzeszy. To, czego doznaj tam nasze kobiety, dzieci, mczyni od ydowskiej zarazy, jest najpotworniejszym losem, jaki moe sobie wyobrazi mzg ludzki. Tote wobec tej ydowskobolszewickiej kani narodw i wobec jej zachodnioeuropejskich i amerykaskich sutenerw obowizuje tylko jeden nakaz! Z najskrajniejszym fanatyzmem i zawzit wytrwaoci mobilizowa nawet ostatnie siy, ktre askawy Bg pozwala znale czowiekowi w cikich chwilach dla ratowania swego ycia. Kto przy tym osabnie, ten padnie, musi zgin i zginie. I jak ongi tchrzliwe mieszczaskie partie kompromisowe zostay wpierw zapdzone w lepy zauek przez fal bolszewizmu, a nastpnie wymiecione, tak dzi znikaj wszystkie buruazyjne pastwa, ktrych naiwni przedstawiciele sdz, e mog zawrze przymierze z szatanem, przekonani, e s chytrzejsi ni on szataski. Jest to ponure powtrzenie dawnego wewntrzniemieckiego procesu na gigantycznej paszczynie wielkiej polityki obecnych dziejw. Ale tak samo jak niegdy ponad ograniczonym drobnomieszczaskim partykularyzmem partyjnym powalilimy bolszewickiego przeciwnika i zaoylimy narodowosocjalistyczne pastwo ludowe, tak i dzi odniesiemy zwycistwo nad konglomeratem buruazyjno-demokratycznych pogldw na

pastwo i uwieczymy je likwidacj bolszewizmu. Gdy Rzym przeywa swe najcisze chwile po bitwie pod Kannami, to nie zwyciy dziki prbie tchrzliwego kompromisu, lecz dziki bezkompromisowej decyzji kontynuowania walki o egzystencj, mobilizujc ostatnie siy narodu. Gdy nawet druga wojna rzymska nie zdoaa ostatecznie odeprze afrykaskiego naporu, to odpara go trzecia. Gdy wielki krl w naszej historii, Fryderyk II, w swej siedmioletniej wojnie stan przed grob poraki wobec koalicji wiatowe, to byo tak samo wyczn zasug jego heroicznego serca, e zalek i jdro przyszej Rzeszy w kocu jednak odniosy zwycistwo. To, comy niegdy tak czsto prawili w cichoci ducha o istocie wrogiej nam koalicji, dzi si potwierdza: piekielny sojusz midzy demokratycznym kapitalizmem i ydowskim bolszewizmem. Wszystkie narody, ktrych politycy sami zgosili udzia w tym przymierzu, stan si wczeniej czy pniej ofiarami tych upiorw, ktre dzi wywoali. Ale nie moe by wtpliwoci co do tego, e narodowosocjalistyczne Niemcy bd t walk dopty kontynuoway, dopki w kocu i tutaj, mianowicie jeszcze w tym roku, nie nastpi historyczny zwrot. adna sia wiata nie osabi nas w gbi serca. Zrujnowali nam tak wiele piknego, wzniosego i witego, e powinnimy y tylko dla jedynego celu: aby stworzy pastwo, ktre odbuduje to, co przez nich zostao zniweczone. Przeto naszym obowizkiem jest zachowa dla przyszoci niepodlego narodu niemieckiego i nie dopuci do zmarnowania niemieckiej siy roboczej na Sybirze, lecz wprzgn j do odbudowy w subie wasnemu narodowi. Dali nam lekcj takiej okropnoci, e ju si nie ma czego lka. To co cierpi ojczyzna, jest przeraajce; ale zadania frontu s nadludzkie. Jeli jednak cay nard w takich katuszach okazuje tyle mstwa, co nasz niemiecki, to Opatrzno nie odmwi mu w kocu prawa do ycia, ale jak zawsze w dziejach wynagrodzi jego wytrwao nagrod doczesnej egzystencji. Wielko zniszcze, ktre nam poczyniono, moe nas tylko utwierdzi w gorcym postanowieniu spojrzenia na wrogw z bezgraniczn nienawici jak na burzycieli odwiecznej kultury, a przez to niszczycieli ludzkoci, ktrymi s w rzeczywistoci. A z tej nienawici zrodzi si moe tylko wita wola: ca si, ktr mamy od Boga, stawi czoa burzycielom naszej egzystencji i w kocu ich powali. Znis nasz nard przez dwa tysice lat dziejw tak wiele gronych okresw, i bez wtpienia zapanujemy take i nad obecnymi trudnociami. Jeli kraj nadal bdzie wypenia swe obowizki, a co wicej, w woli najwyszych ofiar pjdzie dalej, jeli onierz na froncie wemie wzr z mstwa ojczyzny i dla ojczyzny zoy w ofierze swoje ycie, to cay wiat rozbije si o nas. Jeli front wesp z krajem nadal bd gotowe zniszczy kadego, ktokolwiek by si odway nie podoa nakazowi przetrwania, wypleni tchrzostwo i sabota, to wsplnie przeszkodz w zniszczeniu narodu. Wwczas u kresu tego porozumienia stanie zwycistwo Niemiec. I do tego szczliwa duma jest naszym udziaem: Gdy wojna wiatowa dobiegaa kresu, stawaa nam przed oczyma jako najgorsze zo zepsuta modzie. Po zakoczeniu tej wojny zoymy zwycistwo w rce modego pokolenia, ktre, zahartowane tysicami cierpie i w ogniu, jest czym najlepszym, co kiedykolwiek miay Niemcy. Bdzie ono wzorem dla miasta i wsi, dla niezliczonych przyszych pokole. I to jest dzieem narodowosocjalistycznego wychowania, a przy tym nastpstwem tamtej zapowiedzi walki, ktra wysza przed 25 laty z Monachium.

Moje wasne ycie ma tylko tak warto, ktr posiada dla narodu. Pracuj przeto nieustannie nad reorganizacj i wzmocnieniem naszych frontw do obrony i do natarcia, nad produkcj starej i nowej broni, nad zastosowaniem jej, nad umocnieniem ducha naszego oporu i o ile to konieczne podobnie jak poprzednio pracuj nad likwidacj wszystkich dywersantw, ktrzy si albo nie przyczyniaj do utrzymania naszego Volkssturmu, albo nawet wystpuj przeciw niemu. Drodzy towarzysze, czytaem w tych dniach w brytyjskich gazetach, e nosz si z zamiarem zniszczenia mojego Berghofu50. Niemal auj, e si to jeszcze nie stao, gdy to, co ja osobicie uwaam za swoj wasno, nie jest warte wicej ni to, co naley do moich rodakw. Bd bezgranicznie szczliwy, dwigajc na sobie do ostatka to, co inni maj take do zniesienia. Jedynie nie mgbym znie przejaww saboci mojego narodu. Tote tym, co mnie najbardziej uszczliwia i napenia dum, jest przekonanie, e nard niemiecki w swej najwikszej niedoli wykazuje swj niezomny charakter. W tygodniach tych i miesicach niechaj kady Niemiec z osobna zway, e ma obowizek powici wszystko dla zachowania nas na przysze tysiclecia. Komukolwiek le si powodzi, ten wie i musi wiedzie, e wielu Niemcw utracio znacznie wicej ni on sam. ycie, ktre nam pozostao, ma suy do wypenienia tylko jednego zadania: do odrobienia tego, czego dopucili si wobec naszego narodu ydowscy zbrodniarze i ich poplecznicy. I jak wymaszerowalimy przed dwudziestu piciu laty jako spoeczno dla wyrwnania krzywd naszego narodu, tak te dzi znowu jako spoeczno walczymy o wynagrodzenie cierpie, ktre nam na nowo czyni, udrk, ktre nam przynieli, i szkd, ktre nam wyrzdzaj. Tote wszystkich nas, mczyzn i kobiety, modzie, miasto i wie, z ojczyzn w sercu jeszcze w ostatniej godzinie, musi oywia niezomna wola ycia dla jedynego tylko nakazu: wszystko dla ratowania naszego narodu w obecnej potrzebie, aby go po wojnie podwign na nowo wraz z jego kultur miast i wsi, do ycia w narodowosocjalistycznej wsplnocie. Ale przede wszystkim nie zboczy z drogi do prawdziwego pastwa narodowego, z dala od wszelkiej ideologii, od klas, by ponad kramikarstwo poszczeglnych koterii, w przewiadczeniu, e nieprzemijajce wartoci narodu tkwi w najlepszych synach i crkach, ktrych naley szuka, wychowywa i wcza do walki bez wzgldu na urodzenie i pochodzenie, takich, jakich nam da askawy Bg. Moi towarzysze! Przed dwudziestu piciu laty obwieciem zwycistwo Ruchu! Dzi przepowiadam jak zawsze przepojony wiar w nasz nard ostateczne zwycistwo Rzeszy Niemieckiej! Kwatera Gwna, dnia 24 lutego 1945 r.. Adolf Hitler

Radiogram Fhrera do gauleitera Hankego. Fhrer przesa gauleiterowi Hankemu w twierdzy Wrocaw nastpujcy telegram radiowy:

50

Berghof - prywatna rezydencja Hitlera w Alpach Bawarskich.

Do Gauleitera Hankego. Wraz z kierownictwem Ruchu, ktre dzi w rocznic zaoenia naszej partii zebrao si wok mnie, cz si z Panem nierozerwaln myl. Niechaj nasza nadzieja zwycistwa doda si Panu i Paskim ludziom, abycie w wierze w przyszo naszego narodu wytrwali na Waszej cikiej placwce a do ostatecznego zwycistwa. Paski Adolf Hitler

Gauleiter Hanke podzikowa Fhrerowi nastpujco:

Twierdza Wrocaw. 24 lutego 1945 Mj Fhrerze! Do naszego podzikowania za Paski radiogram, ktry nadesa nam Pan w rocznic zaoenia partii, doczam w imieniu caego kierownictwa politycznego okrgu dolnolskiego ponowienie naszego przyrzeczenia, zawartego w kocowym zdaniu programu partyjnego, o bezwzgldnym przystpieniu w razie potrzeby do realizacji zasad narodowosocjalistycznych. Paska pami w tych chwilach, mj Fhrerze, dopomoe wszystkim, kobietom i mczyznom Dolnego lska, zwaszcza w twierdzach Wrocaw i Gogw, popieszy z jeszcze bardziej bezinteresown pomoc materialn i w zakresie robt onierzom wszystkich formacji Wehrmachtu i Volkssturmu, mnie walczcych na naszej dolnolskiej ziemi. Heil, mj Fhrerze! Wierny i posuszny Paski Karl Hanke

Pitek, 23 lutego 1945

W nocy godzinami kr nasze samoloty nad miastem. Dlatego noc jest wolna od nalotw bombowych. Msza w. zostaa odprawiona rano o zwykej porze, frekwencja jednake bya saba, gdy ludzie s bardzo zastraszeni i uwaaj, e to nieprzyjacielskie samoloty kryy noc nad miastem. Wczesnym rankiem znowu gwatowne obustronne bombardowanie artyleryjskie, ktre trwa do godziny 10. Jednak w cigu dnia ponawia si ostrzeliwanie. Nowe wiadomoci o nieopisanym spustoszeniu na naszych cmentarzach na Steinstrae. Znikna wiea kaplicy cmentarnej. Brak jakiejkolwiek wiadomoci o naszych cmentarzach na Skowroniej Grze. Spustoszenie nie jest tam moe tak wielkie jak przy Steinstrae. Rosjanie zajli fabryki smoy przy Bohrauerstrae (Borowska). Na Frankfurterstrae (Legnicka) sycha rosyjskie goniki. Kolumna samochodw ciarowych, ktra

stana wczoraj na cmentarzu wok naszego kocioa parafialnego, ustawia jeszcze wicej wozw dookoa kocioa i naraa go na skrajne niebezpieczestwo. Ukrywanie wozw w nocy przed okiem nieprzyjacielskich lotnikw byoby bardziej celowe na kadej ulicy ni na cmentarzu przy kociele. Ponadto niszczy si coraz bardziej urzdzenia cmentarza. Podczas nieustajcych deszczw ziemia zamienia si w grzskie boto. Cigle nadchodz wieci o dalszym terroryzowaniu i ucisku ludnoci przez obwodowe grupy partyjne. Na Liegnitzerstrae (Legnicka) wzywano kobiety i mczyzn, po czym odkomenderowywano ich do prac przy szacach na Neudorfstrae (Komandorska). Doszedszy tam, musz wykonywa swoj prac w ogniu nieprzyjacielskich dzia. Wieczr jest spokojny, noc mglista i ddysta.

Sobota, 24 lutego 1945

Spokojna noc wskutek mgy i deszczu. Gsty deszcz przez cae przedpoudnie. Za dnia gwatowne bombardowanie przez nieprzyjacielsk artyleri. Duo pociskw uderza w domy parafii, take w pobliu kocioa. Koci nadal cudownie chroniony. Poranna msza w. ma du frekwencj, spora ilo komunii. Jest uroczysto witego Macieja apostoa i msz w. odprawia si za parafian. Kolumna samochodw ciy mi jak zmora z powodu duego zagroenia dla naszego domu Boego, gdy teraz nadchodz jasne ksiycowe noce. Skoniem wic drugiego zastpc prezesa zarzdu kocielnego, dyrektora rejencji Buchholza51, aby uda si ze mn do odpowiednich wadz w celu zoenia protestu przeciwko stacjonowaniu kolumn samochodw ciarowych na naszym cmentarzu i w celu spowodowania ich natychmiastowego usunicia. Najpierw idziemy do obwodowej grupy partyjnej przy Lessingstrae (Dobrzyska). Odsyaj nas do urzdu kwaterunkowego twierdzy. Po kilkakrotnym tam i sam na Junkernstrae (Ofiar Owicimskich) przez Schweidnitzerstrae, przez Hummerei (Sodowa), Zwingerstrae (Teatralna), Ohlauerstrae (Oawska) wracamy ponownie do urzdu kwaterunkowego przy Junkernstrae. Decernent, hr Seydlitz52, zarzdza w wyniku naszego protestu natychmiastowe oprnienie cmentarza i ostateczne przemieszczenie wozw. W czasie wdrwki po tych ulicach widzimy w miecie due spustoszenie. Sam wygld miasta sprawia przygnbiajce wraenie. Zbudowane olbrzymie barykady maj powstrzyma ofensyw Rosjan. Gruz domw zniszczonych przez bomby pokrywa du powierzchni ulic. W pozostaych domach okna s niemal doszcztnie strzaskane, a z opuszczonych mieszka powiewaj firanki i zasony na wietrze i w deszczu. Przy Zwinger53 widzimy jeszcze konie zabite podczas nalotu z wtorku wieczorem. Ulice twierdzy pene s onierzy przybywajcych z przedmie i tu w miecie stoczonych. Rne s zdania co do liczby onierzy. Niektrzy mwi, e jest ich 100 000, inni, e 50 000. W Poznaniu byo 50 000 onierzy. Wszdzie na twarzach mieszkacw maluje si gboka powaga i wielkie przygnbienie. Na naszym cmentarzu znw zostali pochowani dwaj polegli54.
51 52

Bernhard Buchholz, dyrektor rejencyjny w stanie spoczynku, zam. przy ul Traugutta 30 - 32. Major hrabia Adolf Seydlitz peni w okresie oblenia funkcj tzw. majora garnizonowego. Jednoczenie by dowdc fortecznego zapasowego batalionu szkolnego, utworzonego na bazie batalionu strzelcw krajowych. Zgin 2 maja 1945 r. na pnocnym odcinku wrocawskiego frontu. 53 Zwinger dzi paacyk Klubu TPPR przy placu Teatralnym. 54 Ks. Peikert tylko sporadycznie notowa w parafialnej ksidze zgonw personalia osb pochowanych przy kociele w. Maurycego W okresie od 15 lutego do 30 marca 1945 r. odnotowa zaledwie nazwiska 58

Wieczorem okoo godz. 20 na poudniu i poudniowym wschodzie ciemnorowe niebo od poncych domw. Donosz, e na przedmieciu poudniowym Rosjanie postpili naprzd poza Hindenburgplatz. Maj w swych rkach nowy gmach gwnego dowdztwa [okrgu wojskowego] przy Hindenburgstrae (Pretficza) oraz okolic am Sauerbrunnen (Kwana). Zajli rwnie okrgow dyrekcj poczt przy Strae der SA55.

Niedziela, 25 lutego 1945, druga niedziela postu

Spokojna noc. Od godz. 24 do godziny 5 kr bezustannie nad miastem nasze samoloty. Gorliwe uczszczanie na naboestwa i przyjmowanie sakramentw. Naboestwo odprawia si przy silnym ogniu artylerii, tak e w czasie mszy w. o godz. 8 kazanie musiao by bardzo krtkie. Przez cay dzie, poczwszy od godz. 10, tocz si cikie walki powietrzne. Samoloty rosyjskie atakuj szczeglnie baterie przy nowym gmachu rejencji (dzi gmach WRN) oraz na Holteihhe. Szczeglnie zagroona jest nasza dzielnica. Po poudniu o 13.15 zrzuty cikich bomb w ssiedztwie kocioa. Jedna bomba wybucha na podwrku miejscowej kasy chorych. Wojsko umiecio tam wozy z zaprzgiem konnym i due magazyny siana. Gdyby to byy bomby zapalajce, wybuchby straszliwy poar. Pado siedem koni i dua ilo kur. S i ludzie ciko ranni. Eksplozja wyrzdzia wielkie szkody w ssiedztwie. W tej okolicy zostay wybite niemal wszystkie szyby. Rwnie probostwo mocno tym razem ucierpiao. Zarwno na grnej, jak i dolnej kondygnacji zostao wybitych duo wielkich szyb. Szczeglnie domy na poudniowej pierzei Klosterstrae, a take ich dachy, powanie ucierpiay. Nasz drogi dom Boy ocala ponownie dziki miociwej opiece Boga, chocia caa okolica powanie ucierpiaa. Wczoraj, dnia 24 lutego, przypada 25 rocznica proklamacji programu partyjnego. Do kroniki doczam ordzie Hitlera, jego radiogram do gauleitera Hankego oraz odpowied Hankego. W czasach, ktre przyjd, powstanie pytanie: Czy Niemcy byy wielkim domem wariatw? Przy takim zalepieniu k rzdzcych trzeba bdzie narodowi niemieckiemu podzieli losy tych, ktrzy od 12 lat decyduj o jego przeznaczeniu i gin. Wszelki komentarz do nakazu Hitlera jest zbyteczny, gdy jego sowa mwi za siebie. lepota staa si nieuleczalna. W chwili, gdy dyktuj te sowa, przewala si nad naszymi gowami niesamowity grzmot dzia. Walka w powietrzu zdaje si nie mie koca. Z duym niepokojem spogldamy ku wieczorowi i nachodzcej nocy. Oby Bg w swej dobroci i miosierdziu skrci dni naszego udrczenia i odwrci niedol od naszego miasta i naszego narodu. Niedziela to dzie, ktry nam szczeglnie przykro uwiadamia rozk z naszymi najbliszymi, bo wielkie jest rozproszenie rodzin. Nikt nic nie wie o drugich, gdzie si znajduj i jakie s ich losy. Kto wie, ilu z tych, ktrych uwaamy za ywych, jest ju na Boskim
zmarych, w kwietniu tylko 3 nazwiska, a w pocztkach maja tylko jedno nazwisko. Ju po obleniu w ksidze zgonw odnotowa dalsze jedno nazwisko. Dla ustalenia personaliw polegych signito do kartoteki Oddziau Opieki nad Grobami. W powyszym wypadku chodzi o onierzy: obergefreitera Alberta Scholza i stabsgefreitera Waltera Luxa o ktrych zreszt pisze ks. Peikert mylnie w relacji z 26 lutego jako o pochowanych w tyme dniu. 55 Sytuacja na poudniowym odcinku frontu wrocawskiego bya przedmiotem nocnej narady w kwaterze Hitlera w dniu 24 lutego 1945 r. Referowa von Humboldt, wskazujc na plan Wrocawia: ,.On, tj. nieprzyjaciel, ma w swoim posiadaniu koszary kirasjerw i tutaj na poudniu wci kontynuuje natarcie. Ponadto z du si naciera na lotnisko w Gdowie... Por. H. Heiber, Hitlers Lagebesprechungen. Die Protokollfragmente seiner militrischen Konferenzen 1942 1945, Stuttgart 1962. s. 886. Koszary kirasjerw, o ktrych mwi von Humboldt, znajdoway si przy dzisiejszej ul. Przodownikw Pracy.

sdzie; by moe padli w boju, moe postradali ycie w trudach ucieczki, podczas przymusowej ewakuacji. Pod wieczr nadchodz wiadomoci, e naloty z wczorajszego popoudnia wyrzdziy wielkie szkody na obszarze miasta i pocigny za sob wiele ofiar56. Jak ju wyej powiedziano, jedna bomba spada na podwrze miejscowej kasy chorych, zabia tam siedem koni i zrania pokan ilo osb. Spustoszenia na podwrzu i w przylegajcych domach s nieopisanie due. Zniszczenia dotkny ca Klosterstrae, take na probostwie wyleciaa dua ilo szyb; jednake jak si ju wyej rzeko nasz drogi koci znw wyszed bez szwanku. Jakie to szczcie, e dziki naszej interwencji w sobot opucia posesj kocieln kolumna samochodw ciarowych, inaczej bowiem nie wiadomo, co by si stao. Na podwrzu szkoy im. Clausewitza (dzi Technikum i Zasadnicza Szkoa Energetyczna) stoi take dziao przeciwlotnicze. Na te dziaa zawziy si szczeglnie samoloty dzisiejszego popoudnia. Poniewa w naszej dzielnicy takie dziaa stoj przed gmachem nowej rejencji, na Holteihhe, w ogrodzie paacu arcybiskupiego, na cmentarzu polowym i Bg wie gdzie jeszcze, przeto nieprzyjacielskie samoloty zrzucaj przede wszystkim tam swe bomby i ostrzeliwuj pozycje z broni pokadowej. Dlatego te podobno jedna bomba spada na szko im. Clausewitza. Przebywa tam ponad 1 000 cudzoziemcw, prawie wycznie Polakw. Omiu z nich zostao zabitych, a 17 rannych, niektrzy ciko. Pod wieczr opowiadaj onierze, e na poudniu przedarli si Rosjanie do Steinstrae i zdobyli wielkie cmentarze midzy Lohestrae (lna) i Bohrauerstrae. Coraz bardziej staje si oczywiste, jak pochopnym i mao przemylanym krokiem wobec policji pastwowej bya zgoda generalnego wikariusza na ustalenie okrelonej liczby duchownych pozostajcych we Wrocawiu. Generalny wikariusz powinien by po prostu uwzgldni zgodne owiadczenie caego duchowiestwa, e solidarnie oprze si ono daniu policji: Dua liczba duchownych pozostaa pomimo to we Wrocawiu. Ani wadza, ani nikt nie robi im jakichkolwiek trudnoci. Kapitua nie musiaa ucieka. adna instancja nie nagabywaaby poszczeglnych czonkw kapituy. Dua cz kapituy ucieka do Lubania. A teraz rwnie Luba zosta zajty przez Rosjan. Dokd teraz uciekn? J. E. ksidz biskup sufragan Ferche pozosta wbrew poleceniu generalnego wikariusza. Waciwie jemu powinno si byo przekaza obowizki arcybiskupa i reprezentacj kapituy. Godzioby si to z jego rang i autorytetem. Ale generalny wikariusz wszystkie penomocnictwa powierzy kanonikowi Kramerowi. By to gorzki afront dla dostojnego biskupa. W krgach duchownych i wrd wyksztaconych laikw panuje zgodna opinia co do postpku wikariusza generalnego. Wikariusz generalny, praat dr Negwer57; nie jest pokroju ludzi zdolnych stawi czoo takim sytuacjom z msk stanowczoci; jest to natura zbyt ustpliwa, usposobiona dyplomatycznie.

56

Brak wyczerpujcych danych o stratach osobowych wrocawskiego garnizonu, a zwaszcza ludnoci cywilnej. Straty garnizonu szacuje si na okoo 29 ty. polegych i rannych, natomiast straty ludnoci cywilnej na okoo 80 tys. osb. W odnalezionej kartotece polegych onierzy, obejmujcej okoo 6300 nazwisk, stwierdzono znaczne luki. Sporadycznie tylko prowadzono zapisy o zgonach osb cywilnych w ksigach Urzdu Stanu Cywilnego (zaledwie okoo 2600 osb) i w ksigach zgonw poszczeglnych parafii. Te fragmentaryczne dane ujto w tabel, aby cho w pewnym stopniu zorientowa -si w nateniu walk w okresie oblenia. Dla przykadu zgino: 23 lutego- 79 osb (66 onierzy i 13 osb cywilnych), 24 lutego - 100 osb (80 onierzy i 20 osb cywilnych), 25 lutego - 124 osoby (87 onierzy i 37 osb cywilnych), 26 lutego - 91 osb (70 onierzy i 21 osb cywilnych), 27 lutego - 148 osb (103 onierzy i 45 osb cywilnych). 57 Ks. dr Joseph Negwer, ur. 9 sierpnia 1882 r., wicenia kapaskie otrzyma 23 czerwca 1906 r., czonek kapituy od 30 padziernika 1925, r. Zmar w 1964 r. w Grlitz.

Wieczorem jak grom spada na twierdz Wrocaw wiadomo, e gauleiter Hanke uda si na wypoczynek do Carlsbadu58. Jego odezwy w ostatnich dniach stwarzay pozr, e trwa na wysunitym posterunku, e to na nim ciy najwiksza odpowiedzialno za obron twierdzy Wrocaw i e komendant twierdzy jest mu podporzdkowany. Z zimn krwi kaza rozstrzela wielu, ktrzy w czasie pocztkowej paniki odwayli si ucieka, podobnie jak inni dygnitarze. W swoich odezwach mwi o bezwzgldnym oporze do ostatniego naboju. Teraz wychodzi na jaw, e sam przebywa w Carlsbadzie, weseli si i bawi, gdy tymczasem stolic jego prowincji wydaje si na pastw srogiej ndzy i spustoszenia. Tak czynili zawsze owi funkcjonariusze. Oni uywali ycia, czerpali ze penymi garciami, od narodu dajc wszystkiego i domagajc si kadego powicenia. Pniej przybierali teatraln poz przed narodem i wskazywali na siebie, jak to pierwsi s skorzy do tych powice. Przez 12 lat tego reimu wszyscy stali si bogaczami, nie gardzc skradzionym i zupionym dobrem, a zagrabiwszy wszystko narodowi niemieckiemu, uczynili go narodem ebrakw. Take w tym ostatnim ordziu da Hitler jeszcze wikszych powice, jak gdyby nard niemiecki ju nie zoy ostatecznej ofiary. Jeszcze brak tylko tego, by kady Niemiec umar za Adolfa Hitlera. Nieprzyjacielskie bombardowanie z powietrza po poudniu o godzinie 13 spowodowao w miecie due szkody. W mojej parafii jedna bomba spada na posesj przy Feldstrae 40. Wyniesiono stamtd trzy martwe kobiety.

Poniedziaek, 26 lutego 1945

Niespokojna noc. Okoo pnocy silny ogie z karabinw maszynowych. Dzie ddysty i burzliwy. Silny obustronny ogie artyleryjski przez cay dzie. W poudnie znowu ciki nalot nieprzyjacielski z bombami sprzonymi, szczeglnie na okolic dworca. Misja kolejowa, Dom w. Gertrudy przy Bahnhofstrae (Dworcowa), otrzymaa siedem trafie i trzeba j byo opuci. Oglne poufne szepty na temat zniknicia gauleitera Hankego. Fakt ten jest cakiem prawdopodobny, gdy nagle znikn jego przyjaciel Ludwig59, wiceprezes Izby Handlowej, waciciel firmy obuwniczej Ludwig na Klosterstrae, ktrego posesja spona doszcztnie w czasie nalotu we wtorek wieczorem. Ucieczka gauleitera Hankego jest zupenie prawdopodobna take dlatego, e osawiony gauleiter okrgu Warty, Greiser, dosta si do niewoli rosyjskiej podczas zdobywania Poznania. Jego samochd nie mg si ju przedosta przez lini rosyjsk60. Wwczas od komendanta twierdzy zada samolotu, aby uciec t drog. Komendant twierdzy owiadczy, e dla tego rodzaju przedsiwzi nie

58

Wiadomo okazaa si nieprawdziwa. Schlesische Tageszeitung, nr 58 z 3 III 1945 r. zamiecia odpowiednie dementi. Zreszt i sam autor koryguje siebie w dalszych relacjach, wspominajc jeszcze kilkakrotnie dziaalno gauleitera Hankego w oblonym miecie. 59 Hermann Ludwig, kupiec, zam. przy ul. Traugutta 10. 60 Artur Greiser, ur. 22 stycznia 1897 r. w rodzie. W 1930 r. zosta zastpc gauleitera NSDAP w Wolnym Miecie Gdasku. W latach 1934- 1939 by prezydentem gdaskiego Senatu. W 1939 r. zosta mianowany szefem zarzdu cywilnego z siedzib w Poznaniu, nastpnie gauleiterem NSDAP, a 2 listopada tego roku namiestnikiem wczonego do Rzeszy okrgu poznaskiego. W 1945 r. dosta si do niewoli radzieckiej, a nastpnie wydany polskim wadzom. Za zbrodnie popenione na narodzie polskim zosta w dniu 9 lipca 1946 r. skazany na mier przez Najwyszy Trybuna Narodowy i stracony.

ma zbytecznego samolotu. Tak dosta si wraz z komendantem twierdzy do niewoli61. Chocia wszyscy gauleiterzy stanowi osobliwy gatunek ludzi, optanych brutaln dz wadzy, pragnieniem bogactw i zachannoci, to jednak gauleiter Greiser odznaczy si szczeglnym okruciestwem w tpieniu wszelkich religijnych wartoci w narodzie w celu stworzenia wzoru prowincji bez ladu chrzecijastwa, ktra wskutek tego mogaby sta si drogowskazem dla polityki wyznaniowej caej Rzeszy. Fakty pogwacenia wolnoci sumienia, profanacji wity, j brutalnej dyskryminacji Kocioa w okrgu Warty mona j przyrwna do przeladowa chrzecijan przez pogaskich I cesarzy rzymskich. Cikie walki powietrzne trwaj do wieczora. Wieczorem niebo poczerwieniao od licznych poarw na przedmieciach. Odwiedzi mnie obserwator z wiey w. Elbiety, ktry mi donis, e do koca jego suby naliczono 27 poarw. Dzi pochowano znowu na naszym cmentarzu przy kociele siedmiu polegych. A oto ich nazwiska: strzelec Karl Fohwanzny62 ur. 14.12. 1905, poleg 23. 2. 1945, plutonowy Albert Scholz, ; ur. 27.5.1912, poleg 18. 2.1945, grenadier Anton Beer63, ur. 2. 11.1915, poleg 23.2.1945, kapral Hans Nossol64, ur. 14.5.1918, poleg 23.2.1945, sierant Gottfried Oelschner, ur. 4.5.1910, poleg 24.2.1945, grenadier Erich Jungermann65, ur. 25.11.1927, poleg 25.2.1945, plutonowy sztabowy Walter Lux, ur, 25.6.1910, poleg 18.2.1945. Wtorek, 27 lutego 1945

Niezwykle spokojna noc. Wczesnym rankiem niebo czerwone od poogi na zachodzie miasta. Na poudniu miasta, na pnoc od Otaszyna w rce Rosjan dostay si magazyny z siedmioma milionami [litrw] benzyny. Msza w. o godz. 7 ma tak jak wczoraj du frekwencj. Rozdzielono ponad 250 komunii w. Rozebrano barykad przy klasztorze Bonifratrw i donosz, e w nocy z poniedziaku na wtorek Rosjanie dotarli a do szpitala Bethania, ale odrzucono ich znowu do parku Wschodniego. Na poudniu natarcie Rosjan przesuno si a poza Hindenburgplatz. Wiea cinie przy Hohenzollenstrae trafiona pociskiem nieprzyjacielskiej artylerii. Koci w. Karola, ktry przeksztacono w twierdz, jest doszcztnie zburzony. Bya to budowla neoromaska, wzniesiona w pocztkach poprzedniej wojny wiatowej j i konsekrowana w 1915 r., okazay, reprezentacyjny i nowoczesny gmach kocielny. Po zburzeniu kocioa w. Augustyna przy Kleinburgstrae (Januszewickiej) i kocioa w. Karola poudnie Wrocawia nie ma ju ani jednego kocioa66.

61

Komendantem niemieckiego garnizonu w Poznaniu by genera-major Ernst Gonell (31 stycze - 23 luty 1945 r.); popeni samobjstwo. Do radzieckiej niewoli dosta si genera Ernst Mattern, penicy obowizki komendanta ..Festung Posen przed Gonellem. 62 Powinno by Folwarczny, onierz 1 kompanii 2 batalionu Anton. 63 W kartotece polegych nie figuruje. 64 Jak wyej. 65 W kartotece polegych odnotowany jako gefreiter, ktry poleg 24 lutego 1945 r. 66 Jesieni 1947 r. rozpoczto odbudow kocioa w. Karola. Do 1950 r. zakoczono budow kaplicy, w 1952 r. oddano do uytku ca wityni.

Kr pogoski, e radca duchowny dr Metzger, proboszcz z Ciyna, zosta zastrzelony. Gdy Rosjanie wtargnli do tego przedmiecia Wrocawia, wyszed naprzeciw i poda im rce. Gdy Rosjan znw odparto, kto zoy doniesienie o jego postpku, skutkiem czego rozstrzelano go. Dotychczas nie otrzymaem potwierdzenia tej pogoski67. Na pnocnym brzegu fosy miejskiej prace ziemne i prace przy umocnieniach do obrony rdmiecia. Goethestrae (Wielka) i ulice na poudnie od Dworca Gwnego ewakuuje si nasze wojsko68. Na pocztku oblenia ewakuowano dzielnice pnocne na poudnie, cho byo wiadomo wszystkim, e Rosjanie nie bd zdobywa Wrocawia od strony naturalnych przeszkd wodnych, ktre stanowi odnogi Odry i jej dopywy, lecz od poudnia i zachodu. Dzi trzeba znowu wszystkich z powrotem ewakuowa i poudnie Wrocawia musi si przenie na pnoc. Okazuje si, e zniszczenia na przedmieciu poudniowym s niezwykle due. Urocze dworki letnie obracano czstokro w ruin, co jest gwnie dzieem naszej artylerii, ktra z centrum miasta ostrzeliwaa przedmiecie poudniowe. Rezydencj arcybiskupi trafi pocisk, i to tak, e wpad ponad poudniowym skrzydem do wewntrznego portalu skrzyda pnocnego poprzez bram, eksplodowa w rodku, zniszczy przechowywany tam samochd i wyrwa obydwie bramy. Jak ju wspomniano, w ogrodzie rezydencji arcybiskupiej ustawiono armaty, nie baczc na to, e przebywaj tam liczne gromady starcw i chorych. Przez to wystawia si na niebezpieczestwo cay Ostrw Tumski, gdy rosyjskie samoloty kr wci nad stanowiskami tych baterii, podobnie jak w naszej dzielnicy. Stoj wic baterie na poudnie od nowej rejencji, na Lessingplatz (Powstacw Warszawy) w kierunku Domu w. Wincentego, na starym cmentarzu przy Feldstrae i na ukos na komunalnej posesji po pnocnej stronie Clausewitzstrae. Tym mona tumaczy, e nasza dzielnica cierpi bardzo od nalotw i od nieprzyjacielskich dzia oblniczych, odpowiadajcych na ogie artylerii. Od kilku dni artyleria nieprzyjacielska strzela take pociskami zapalajcymi i to tumaczy, dlaczego od kilku dni liczne poary wybuchay take w centrum miasta. Rwnie dzi pali si wielka liczba gmachw w centrum miasta. Dotychczas nieprzyjaciel oszczdzi miastu bomb i i pociskw zapalajcych. Po poudniu kr na nowo nieprzyjacielskie myliwce nad miastem. Ani ladu akcji obronnej lotnictwa lub artylerii przeciwlotniczej z naszej strony. Ogem biorc, sytuacja w centrum miasta budzi obawy. lady przewlekego oblenia s wyjtkowo widoczne. Kady si zastanawia, jak dugo jeszcze potrwa to szalestwo. Wrocaw bowiem jest nie do utrzymania. Wida to po postpach Rosjan na poudniu miasta.

67

Proboszcz parafii w Ciynie, ks. dr Konrad Metzger, ur. 26 kwietnia 1883 r., by znanym autorem prac o subie duszpasterskiej w orodkach wielkomiejskich. Nie zosta on rozstrzelany w kocu lutego 1945 r. lecz zmar po wyjedzie z Wrocawia w Niemczech. W relacji Peikerta jest prawd, e proboszcz Metzger powita onierzy radzieckich wkraczajcych w niedziel 18 lutego 1945 r. do dzielnicy Ciyn. Naoczny wiadek wypadkw w probostwie ciyskim stwierdzi, e rwnie onierze radzieccy powitali nas przyjanie i [mwili], ebymy zaraz zeszli do piwnicy. Ks. Metzger przebywa nastpnie w kilku podwrocawskich miejscowociach, skd po kapitulacji Wrocawia wrci do swej parafii. Istnieje o tym nastpujca relacja: Gdy proboszcz powrci z Kraftborn [Siechnic], jego parafianie z Ciyna, a take wrocawianie byli mile zaskoczeni, gdy uwaano go za zaginionego, co czsto ogaszano wrocawianom z ambony. Jego brat w miejscowoci K. odprawi ju za niego requiem; J. Kaps, Die Tragdie Schlesiens 1945/46 in Dokumenten. Mnchen 1952/53, s. 316-317. 68 Por. rozkaz dowdztwa twierdzy nr 22. punkt 4 z 4 marca 1945 r. o ewakuacji ludnoci cywilnej oraz rozkaz specjalny generaa von Ahlfena z 5 marca 1945 r. o usuwaniu ludnoci cywilnej ze strefy walk; Festung Breslau..., dokumenty nr 77 i 81.

Wieczorem odwiedzi mnie profesor dr Preisker, zamieszkay przy Garvestrae, ewangelicki pastor w twierdzy69, wraz ze swoj sekretark, protestanckim teologiem. Od niego dowiaduj si, e spord ewangelickich duchownych pozostao tylko dziewiciu we Wrocawiu, on za nie jest w stanie speni wielorakich prb o posug duszpastersk. Prowadz z nim oywion pgodzinn rozmow. Fakt, e by tu ju dwukrotnie, a nie zastawszy mnie jeszcze trzeci raz przyszed mimo nawau zaj zawodowych, wiadczy o tym, e mu bardzo zaleao na osobistym kontakcie ze mn.

roda, 28 lutego 1945

Stosunkowo spokojna noc. Na mszy w. rano o godz. 7 znowu dobra frekwencja. Okoo 260 do 270 komunii. Po mszy w. chrzcz pierwsze dziecko od chwili przymusowej ewakuacji70. To osobliwo, gdy zabrano wszystkie kobiety w ciy. O godz. 8 wszczyna si gwatowny ogie artylerii, trwajcy przez cay dzie. Ta oguszajca kanonada przygnbia przede wszystkim dlatego, e pociski trafiaj w domy naszych rodakw na poudniu miasta. Ile mieszka znowu legnie w gruzach dzi przed poudniem, a ile bdzie znowu powanie uszkodzonych! Okoo poudnia wzmaga si znw dziaalno nieprzyjacielskiego lotnictwa, ktra w cigu popoudnia osiga dramatyczny szczyt o godz. 13.30 id, jak co rod, do domu macierzystego sistr maryjnych sucha spowiedzi. Poniewa Lessingbrcke zniszczono, musz przej przez Kaiserbrcke. Idc tam, a potem wracajc, miaem znw przed oczyma wstrzsajcy i aosny obraz, podobny do tego z czasu ewakuacji w poowie stycznia, gdy przez miasto przecigay nieskoczone kolumny przymusowo ewakuowanych rodakw ze swym skpym dobytkiem, zmuszonych wszystko porzuci i ruszy w niepewn przyszo. Dzi potok uchodcw pynie z poudnia miasta do dzielnic pooonych na pnoc od Odry. Teraz ewakuuje si przymusowo cae poudnie miasta a po Dworzec Gwny i cay zachd miasta a po Dworzec Nadodrze. Ewakuacj przeprowadza Waffen-SS z niesychanym terrorem i cynizmem. Pod grob pistoletu - tak dzieje si faktycznie - zmusza si ludzi, ktrzy pozostali, do porzucenia caego dobytku i do ucieczki. Gdy jeden grozi pistoletem - tak dziao si faktycznie - drugi wszy wrd sprztw za czym wartociowym, aby sobie przywaszczy to, co najcenniejsze. Reszt oblewa si benzolem lub smo i niszczy. Nieopisan ndz sprowadza na nard ta soldateska. Ci onierze nie zdradzaj ju najmniejszego poczucia odpowiedzialnoci wobec wasnych rodakw, to ich najgroniejsi wrogowie i gnbiciele, lepo posuszni woli niszczenia Hitlera, swego mocodawcy. To ju nie obrocy ojczyzny i kraju rodzinnego; uczyniono z nich zbrodniarzy na szkod wasnego narodu. S dzieem Hitlera, ktry zaguszy w tych ludziach, zdolnych do wszystkiego, wszelki gos sumienia. Kolumny te przedstawiay aosny widok. Czsto byli tam cakiem starzy ludzie, ktrzy musieli przeby pieszo dalek drog na pnoc miasta z Tarnogaju, z Herdainstrae (Gajowa) lub Kanthstrae (dzka), z
69

Herbert Preisker, ur w 1888 r., prof. dr. radca konsystorza; by profesorem zwyczajnym Wydziau Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Wrocawskiego (Nowy Testament i Powszechna Historia Wyzna). W latach wojny peni obowizki zastpcy ewangelickiego kapelana wrocawskiego okrgu wojskowego (stellvertretender evangelischer Wehrkreis-Pfarrer); wsppracowa z placwk kontrwywiadu okrgu wojskowego. Po wojnie by profesorem na Wydziale Filozofii, a od 1 kwietnia 1947 r. na Wydziale Teologii Uniwersytetu w Jenie, gdzie peni rwnoczenie obowizki kierownika Instytutu Historii Wyzna. Krtko przed mierci, w Wigili Boego Narodzenia 1952 r., przenis si do Halle. 70 W Ksidze chrztw parafii w. Maurycego przy ul. Traugutta (Liber Baptisorum 1942-1948), s. 83, poz. 13, pod dat 28 lutego 1945 r. znajduje si zapis dotyczcy chrztu Lothara Dietmara Weissa, ur. 3 lutego 1945 r. Jego rodzicami byli Oswald i; Elfriede Weiss z domu Hein.

Hubenstrae (Hubska) lub Neudorfstrae, z Victoriastrae (Lwowska) lub Wildenbruchstrae (Sieradzka), z Bohrauerstrae lub Lehmgrubenstrae. Spotkaem 55-letni crk z 86-letni matk. Nawet matka dwigaa walizk, prawie niezdolna do przebycia tej drogi. Nie byo te nikogo, kto by si ulitowa nad ni i zabra na wz. Kiedy doszedem do Zakadu pod wezwaniem NMPanny przy Domplatz, uderzy mnie podobny widok szeregu rcznych wzkw nadcigajcych od Dombrcke i przybywajcych z Grabiszynka i Gajowic. Gdy kolumny te cigny ulicami miasta, okoo godz. 15.30 operacje lotnictwa nieprzyjacielskiego przerodziy si w gwatowny nalot. Siedziaem wwczas w bunkrze, ktry jest zarazem kaplic sistr NPMarii, i wysuchaem spowiedzi okoo 60-70 sistr. Po skoczeniu niepodobna byo zrazu opuci Zakadu NPMarii, bo nalot trwa dalej. Okoo godziny 16.30 mogem wreszcie ruszy z powrotem. Nalot dotkn przede wszystkim czci miasta midzy Dworcem Gwnym i Odr oraz okolice Scheitniger Viertel (Szczytniki). Gdy wracaem, oczom mym ukaza si obraz strasznego spustoszenia na ulicach, zawalonych kawaami obalonych murw, dachwkami i rozbitymi szybami. Na wschd od kocioa Lutra pona fabryka myda. Na Scheitniger Platz (cz obecnego placu Grunwaldzkiego) kilka bomb trafio w pewien dom, ktry si prawie cakiem zawali. Poudniowy filar wiey kocioa Lutra ciko trafiony, tak i powstaa w nim dua wyrwa. Ruch tramwajowy trzeba byo wstrzyma. Nalot dotkn t cz miasta, w ktrej, stoczeni zostali przymusowi przesiedlecy z poudnia miasta. Im bardziej kurczy si obszar, nad ktrym przelatuj samoloty nieprzyjacielskie, tym skuteczniejsze staje si bombardowanie. Przyszedszy z pewnym opnieniem do kocioa w. Maurycego, udzieliem zgromadzonym po krtkiej modlitwie bogosawiestwa sakramentalnego i rozdaem komuni w. Gdy pniej wyszedem przed plebani, uderzy mnie ten sam obraz zniszczenia. Jedna bomba spada na Klosterstrae, zabia dwa konie, uszkodzia doln cz piknej bramy po zachodniej stronie naszego cmentarza, zrujnowaa powanie dachy ssiednich domw, a serie z broni pokadowej wytuky wszystkie ocalae dotd szyby poudniowej strony probostwa. Nawet grube deszczuki, ktrymi zastpiono wybite szyby, maj otworki od kul. Jeden pocisk przelecia na wylot przez to drewno a do lustra szafy w pokoju gocinnym i wybi w nim otwr. Koci znw nie dozna adnej szkody. Pociski z broni pokadowej strzaskay zaledwie dwa gsiory kalenicy przy wiey i wybiy niewielki otwr w dachu pralni. Cay wieczr a poza pnoc mciy spokj operacje lotnictwa, uywajcego gwnie broni pokadowej, i to nie tylko karabinw maszynowych, lecz take dziaek. Idc przez Kaiserbrcke do sistr suebnic NMPanny zauwayem rwnie dwie due dziury wyrwane przez pociski w spadzistym piknym dachu kocioa w. Krzya. Koci w. Krzya jest przednim klejnotem architektury gotyckiej we Wrocawiu i na caym wschodzie Rzeszy. Doniesiono mi take, e komendant twierdzy zaj doln kondygnacj kocioa w. Krzya. W dolnym kociele odprawiay si w czasie wojny regularne naboestwa parafii w. Krzya. Grny koci jest ju zniszczony o tyle, e wysokie gotyckie okna s przewanie potrzaskane. Dolny koci stanie si bunkrem dla dowdztwa twierdzy71, a Ostrw Tumski ma zarazem stanowi centrum oporu. Ostrw Tumski ze swymi domami i zakadami klasztornymi jest obecnie zatoczony przez niezliczonych starcw i chorych. Jutro ma si uda do komendanta twierdzy delegacja z petycj, aby pozostawi Ostrw Tumski poza wszelkimi dziaaniami wojennymi, i z powiadomieniem, e duchowiestwo i klasztory nie zamierzaj wypeni nakazu opuszczenia Ostrowa.

71

Dowdztwo twierdzy znajdowao si w tym okresie w podziemiach Wzgrza Partyzantw. W poowie kwietnia 1945 r. zajto now kwater w podziemiach Biblioteki Uniwersyteckiej Na Piasku, ul. w. Jadwigi 3.

Rozgoryczenie ludzi pogbia si coraz bardziej. Coraz wyraniej zdaj sobie spraw z tego, e taki sposb prowadzenia wojny nie ma ju sensu; na przekr temu powiedzia dzi Goebbels w swojej mowie: Wojn bdziemy prowadzili do zwyciskiego koca, bez wzgldu na wszystkie cierpienia narodu. Zwyciymy albo umrzemy72. W obecnym pooeniu jest to oczywiste szalestwo zarwno ze strategicznego, jak i z politycznego punktu widzenia. Taka to straszliwa alternatywa, ktra ju nie zna kompromisu. Sprowadzi to straszn katastrof na nard niemiecki. Tak wic ywot w naszej twierdzy przedstawia si z dnia na dzie coraz smutniej i beznadziejniej. Panowao oglne mniemanie, e oblenie nie potrwa tak dugo i e Rosjanie zdoaj szybciej opanowa miasto. Gdyby si powioda wczeniej spodziewana prba wydostania si na poudniowym wschodzie miasta, ktr podjo Waffen-SS, to Wrocaw zostaby ju prawdopodobnie poddany i oszczdzono by mu cierpie i zniszcze tego oblenia. Na obszarach przymusowo ewakuowanych ludno niemiecka musiaa niemal wszystko pozostawi. Rosjanie bior wic, co porzucono: bielizn, ubrania, meble i inne sprzty i transportuj masowo do Rosji. W ten sposb usiuj powetowa sobie potworne zniszczenia w Rosji, ktre s naszym dzieem. Kr przeraajce pogoski o szeroko zakrojonej ewakuacji miasta w kierunku pnocnym. Tymczasem nieprzyjacielskie dziaa oblnicze podchodz coraz bliej centrum miasta. Poniewa strzelaj teraz pociskami zapalajcymi, nie wiemy, jakie zniszczenia powstan w najbliszych dniach rwnie w naszej dzielnicy. Jak zwykle wieczorem niebo czerwieni si od licznych poarw, ktre szerz spustoszenie gwnie na poudniu miasta.

Czwartek, 1 marca 1945

Bardzo niespokojna noc. Do pna po pnocy kr nieustannie nieprzyjacielskie samoloty nad miastem i z broni pokadowej ostrzeliwuj stanowiska artylerii i inne cele. Frekwencja na mszy w., podobnie jak i w poprzednich dniach, jest bardzo dua. Okoo 270 komunii w. Ju od samego rana obustronny ogie artyleryjski, ktry si stopniowo wzmaga przez cae przedpoudnie, a jego punktem szczytowym staje si godz. 11 - ciga seria uderze pociskw. O godz. 11 powiciem na naszym cmentarzu umarego z parafii w. Henryka, a zaraz potem dwu polegych73. Wskutek gonej kanonady w czasie tej ostatniej posugi niewiele mona byo zrozumie z modlitwy. Podczas pogrzebu w ssiedztwie naszego kocioa parafialnego uderzyo siedem pociskw, tak gsty by ogie nieprzyjacielskiej artylerii. W poudnie akcja artyleryjska osaba, ale okoo godz. 3 pojawiy si znw nieprzyjacielskie samoloty, ktre dzi swoje bomby lokoway gwnie w centrum, a cae miasto nkay broni pokadow. Operacje powietrzne przecigny si do godz. 19 wieczorem. By pikny wiosenny dzie, ciepy, pogodny i soneczny. Tymczasem na poudniu miasta kontynuuje si przymusow ewakuacj przy uyciu najbardziej brutalnych metod. Wrd nocy zjawiaj si przedstawiciele partii i straszc
72

Mowa o przemwieniu radiowym J. Goebbelsa z 28 lutego 1945 r. powiconym aktualnej sytuacji politycznej i militarnej Niemiec hitlerowskich; Schlesische Tageszeitung, nr 56 z 1 III 1945 r. W tym dniu komunikat Gwnej Kwatery Hitlera donis o walkach w rodkowych Niemczech. We Wrocawiu walki toczyy si przy placu Powstacw lskich. 73 Byli to prawdopodobnie strzelcy z I kompanii II batalionu puku Schulz: Franz Gabsdyll, ur. 21 maja 1914 r., Helmut Hring, ur. 12 maja 1927 r.

wszelkimi moliwymi grobami, przynaglaj ludzi do opuszczania mieszka. Na t sam krzywd, bl i gorycz, ktre w poowie stycznia byy zapewne udziaem rodzin chopskich w czasie przymusowej ewakuacji obszarw wschodnich, przyszo teraz patrze nam w najbliszej okolicy. A nie wiadomo, jak dalece jeszcze rozszerzy si ewakuacja na inne dzielnice. Wstrzsajce sceny rozgrywaj si na ulicach. Do probostwa przychodz stare kobiety i sdziwi starcy liczcy ponad 75, 80 do 85 lat, ktrym odbierajc na stare lata dach nad gow, odebrano wszystko. Poniewa wdrwk z poudnia na pnoc musz odby piechot, sabn i mog pa w drodze. Tylko nieliczne drobiazgi mog wzi z sob. Reszta pozostaje na up zodziei i zniszczenia. Zaledwie domy opustoszej, przystpuj do dziea oddziay podpalaczy, ktrzy podkadaj ogie. Ten tryb postpowania ma wymusi niezwoczne oprnienie domw. Tak pali si dzi caa Lohestrae a po wiadukt kolejowy. W istny sza niszczenia wpadli Niemcy, bo rzd postradawszy zmysy rzuca haso: zwycistwo lub zagada. A e zwycistwo jest ju nie do osignicia, wiedzie si nard niemiecki do aosnej zguby. Jake ubogi bdzie nasz nard po tej wojnie. Rujnuje si jego mieszkania i warsztaty pracy. Zniszczono mu rodki komunikacji. Dugo trzeba bdzie poczeka, zanim z naszego Dworca Gwnego bdziemy znw mogli pojecha do krewnych. Czy uda si jeszcze sprowadzi z powrotem miliony ewakuowanych z obszarw wschodnich? Czy nie zgin pierwej mierci godow? Oto agonia narodu, ktry chcia wykreli Boga i jego prawa, a czowieka uczyni boyszczem.

Pitek, 2 marca 1945

Spokojna noc. Dua frekwencja na sumie ku czci Serca Jezusowego w dzisiejszy pierwszy pitek. Rozdaje si ponad 400 komunii. Zimny wicher pnocno-wschodni dmie cay dzie nad miastem, tote aktywno nieprzyjacielskiego lotnictwa jest wzgldnie saba. Przez cay dzie cierpimy znw niesychany terror ze strony partii i Waffen-SS przy przymusowej ewakuacji poudnia miasta. Wszdzie obraz zgrozy i ndzy. Osoby w podeszym wieku padaj na ulicy, gdy nie mog pieszo odby dalekiej drogi z poudnia na pnoc miasta. Natychmiast po opuszczeniu siedzib przez przemoc ewakuowanych, gdy domy pustoszej, do dziea przystpuj oddziay podpalaczy, aby podoy ogie. Kupca Scholza z Herbert-Welkisch-Strae (Mazowiecka), ranionego miertelnie odamkiem granatu pod kocioem w. Wojciecha, wnosz do tego kocioa; kto jednoczenie rabuje mu kosztownoci. Wieczorem niebo si czerwieni na wschodzie miasta. Wida poary na Ciynie.

Sobota, 3 marca 1945

Noc jest spokojna, wolna od nieprzyjacielskich samolotw, szaleje jednak zamie. Rano o godz. 7 w pierwsz sobot miesica, w dzie Serca Marii i modw o dobrych kapanw, znw frekwencja na mszy w. jest dua, ponad 350 komunii w. Rano przynosz piciu polegych74; dwaj z nich to tylko masa misa nie do rozpoznania, tak e nie mona byo ustali ich tosamoci i trzeba ich byo
74

Nazwiska trzech zidentyfikowanych onierzy s nastpujce: podoficer Walter Pohl z 1 kompanii II batalionu puku Schulz; ur. 17 padziernika 1917 r.; gefreiter Bronislaus Kloska z tej samej kompanii, ur. 20 sierpnia 1920 r.; czonek Volkssturmu Paul Klar z 54 batalionu, ur. 12 listopada 1896 r.

pochowa jako nieznanych onierzy. Wkrtce potem przynosz znw omiu dopiero co polegych75, ktrzy rwnie znaleli wieczny spoczynek we wsplnym grobie. Od godziny 8 nieprzerwany silny ogie artyleryjski i taki huk, e domy dr w posadach jak przy szturmowym przygotowaniu artyleryjskim. Nadal z poudnia do pnocnej czci miasta cignie pochd uciekinierw, procesja ndzy i rozpaczy. Wrd ludzi panuje nastrj najwyszego podniecenia. Cakiem otwarcie daj wyraz swoim pogldom w dosadnych sowach: C za szalestwo niszczy tak kwitnce miasto, jak Wrocaw. Istny sza niszczenia owadn sferami rzdzcymi naszego narodu. Poniewa zawsze si utosamiay z krajem, wierz, e Niemcy w ogle nie maj racji bytu, jeli nie bd narodowosocjalistyczne. Poniewa za sami stoj w obliczu zagady, cign z sob cay nard na dno zguby. W Frontzeitung der Festung Breslau (Schlesische Tageszeitung z dnia 2 marca 1945 r.) znajduje si artyku pod nagwkiem: Uwaga! Wroga agitacja. W artykule tym ostrzega si ludno przed faszywymi pogoskami. Pierwsza pogoska donosi, e naley liczy na niemieck odsiecz z zewntrz, aby zaoga moga odej, a Wrocaw mg zosta ogoszony wolnym miastem76. Twierdzono ju nawet, e Legnica zostaa odbita, a nasze oddziay posuny si a do Ktw Wrocawskich. Tej pogoski bynajmniej nie rozpuci wrg, lecz w tutejszej obwodowej grupie partyjnej sam kierownik komentowa j jako fakt. Mj dobry znajomy sam mi o tym mwi. Druga pogoska dotyczy faktu, e wasna artyleria ostrzeliwuje domy naszych mieszkacw, szczeglnie na poudniu miasta. To nie pogoska, lecz fakt, ktry mog potwierdzi tysice wrocawian. Bo nasza artyleria, stojca tu w najbliszym ssiedztwie kocioa parafialnego w. Maurycego, przed gmachem nowej rejencji na Lessingplatz, przy Domu w. Wincentego, na cmentarzu polowym, na Holteihhe i na Liebichshhe, chyba nie wystrzeliwuje swoich pociskw poza rosyjskie linie, lecz wanie na te linie, one za biegn przez cigi naszych domw. Czstokro dziaa strzelaj zbyt krtko, tak e nasza wasna artyleria niszczy domy przed tymi liniami. Kady wrocawianin mieje si z tego artykuu i snuje wasne myli. O godzinie 9.30 prosz mnie, abym wysucha spowiedzi onierza i bym udzieli komunii w. Nadal trwa ciki obstrza artylerii w penym nasileniu. Po godz. 10 rozpoczyna si znowu silna akcja nieprzyjacielskiego lotnictwa z bombardowaniem i ogniem z broni pokadowej. O godzinie 11.45 bogosawi 14 polegych, pochowanych w trzech grobach na naszym cmentarzu (jeden grb pojedynczy, jeden grb z picioma, a jeden z omioma polegymi onierzami). W grobie z picioma polegymi znajduj si jeszcze dwaj nieznani bohaterowie, ktrych tosamoci nie dao si ustali z powodu cakowitego zmasakrowania. Gdy zaraz po godzinie 12 wrciem na probostwo i chciaem wanie otworzy furtk ogrdka, rozleg si nade mn straszliwy oskot, ktry mnie niemal oguszy i zwali na kolana. Ju fruwaj wok mnie kawaki drewna, spogldam w gr ku dachowi kocioa i widz czciowo uszkodzon poniej hemu wieyczk, znajdujc si nad skrzyowaniem nawy gwnej z transeptem. Wic tylko lekkie okaleczenie naszej piknej wityni, ktrej Bg w swojej dobroci dotd strzeg tak widomie. To pewne, e w tej walce odniosa ju swoje blizny, jednak substancja wityni pozostaa jeszcze
75 76

Z tej grupy nie zdoano ustali adnego nazwiska. Wspomniano ju o licznych pogoskach krcych wrd ludnoci i onierzy na temat rychej odsieczy. Generaowe von Ahlfen i Niehoff pisali w swej ksice So kmpfte Breslau, e zaledwie 50 km na poudniowy zachd od Wrocawia, w okolicach Zibic i Zbkowic lskich, genera Schrner koncentrowa siy z zamiarem uderzenia w kierunku Wrocawia, rozbicia piercienia wojsk radzieckich i kontynuowania ofensywy w kierunku Poznania. Plan ten upad, kiedy w poowie marca wojska 1 Frontu Ukraiskiego przystpiy do opolskiej operacji zaczepnej.

nietknita. Te Deum laudamus! Donosz, e dwie kobiety, matka z crk, zostay na poudniu miasta zniewolone przez wdzierajcych si Rosjan. Stwierdzio to badanie lekarskie. Po poudniu od godz. 15.30 do 17.30 sucham spowiedzi, a mj brat w kapastwie, ksidz dr Zillmann, od 15.30 do 17. Kiedy wieczorem okoo godziny 19.30 id do Zakadu w. Agnieszki, niebo na poudniu miasta poczerwieniao tak mocno, e probostwo i koci stoj niby w blaskach ksiyca.

Niedziela, 4 marca 1945, trzecia niedziela postu

Spokojna noc. Pada nieg. W nocy d poudnia stumione odgosy walki toczonej o bloki mieszkalne przy uyciu pici pancernych, rcznych granatw i karabinw maszynowych. Do tego dochodzi huk detonacji od wysadzanych budynkw. Msza wita o godz. 7 i 8 ma dobr frekwencj, o godzinie 9.15 nieco sabsz, jak zwykle. Podczas naboestw udzielono okoo 500 komunii. Od wczesnego rana bardzo ywa dziaalno lotnictwa nieprzyjacielskiego, wzmagajca si w godzinach poudniowych. Przewanie obstrza z broni pokadowej. Wiadomoci na temat zniszcze na poudniu miasta wywouj groz. Poudniow cz miasta zamieszkiway lepiej usytuowane warstwy ludnoci. Wraz z zagad tej czci miasta uboej niezliczone rodziny. Przewanie trac one wszystko, gdy musz ucieka w krtkim czasie i mog zabra z sob tylko to, co najkonieczniejsze. Pewien st. lekarz sztabowy z maonk odwiedzi dzi probostwo. Opowiedzia, e jego ona ma tylko swj kostium sportowy, on za musia sobie dzi kupi par butw, a ubranie, ktre ma na sobie, jest jedyn rzecz, ktr uratowa. Poza tym wszystko pado pastw pomieni. Sza niszczenia. A proci Niemcy w tym pomagaj, bo tak chce garstka ludzi stojca na czele tego kraju. W koci Boego Ciaa ponownie uderzy pocisk. Dua wyrwa w cianie poudniowej. Rekwizycja dolnej kondygnacji kocioa w. Krzya zostaa anulowana. W nastpujcych wrocawskich kocioach nie odbywaj si naboestwa na skutek zawieruchy wojennej: koci w Ciynie, ktrego proboszcz zosta rzekomo zastrzelony; koci w. Ducha w Tarnogaju, ktry zosta silnie uszkodzony; koci w. Jzefa przy Ofenerstrae; koci w. Henryka, rwnie powanie uszkodzony; koci w. Augustyna, zburzony; koci w. Karola, wysadzony w powietrze przez nasze wojsko, bo zosta uznany za koci-twierdz; koci w. Klemensa Dworzaka, o ktrego stanie nie mam adnej wiadomoci; koci w. Elbiety, koci w. Ignacego, koci w. Doroty. W kociele Boego Ciaa naboestwa mona odprawia tylko w zakrystii. W kociele w. Michaa nie odprawia si rwnie naboestw, gdy wszystkie okna zostay zniszczone. Nie wiadomo, jak wygldaj kocioy w Brochowie, Otaszynie, Much oborze. Klecinie i ernikach. Wci jeszcze przecigaj kolumny uchodcw z poudnia na pnoc. Rosn coraz bardziej zniszczenia w centrum miasta wskutek nalotw i obstrzau nieprzyjacielskiej artylerii. Jake aonie wyglda miasto niegdy pikne i dumne! Pod wieczr gwatowna nieyca. Ustaje dziaalno lotnictwa. Gauleiter Hanke wygosi przemwienie radiowe we Wrocawiu, retransmitowane na fali oglnoniemieckiej77. Nie odbiega ono w swym stylu od przemwienia ministra Rzeszy Goebbelsa.
77

Tekst przemwienia radiowego opublikowaa rwnie Schlesische Tageszeitung, nr 59 z 4 III 1945 r. Przemwieniem Hankego zachwyca si minister propagandy J. Goebbels. W swym dzienniku odnotowa pod dat 4 marca m. in. Gdyby wszyscy gauleiterzy na wschodzie byli takimi i tak pracowali jak Hanke, to znacznie lepiej wygldaaby nasza sprawa. Hanke jest figur przerastajc naszych gauleiterw wschodu. Wida u niego szko berlisk. W innym miejscu Goebbels powtrzy w dzienniku sowa najwyszego uznania wyraone

Nieuleczalnie zalepieni. Optani do reszty szaem niszczenia. Obydwaj informuj o dumnej, heroicznej postawie narodu niemieckiego. Gdyby si tak odbyo tajne, nieskrpowane referendum, to Hanke i Goebbels, i wszyscy inni dowiedzieliby si, co nard niemiecki myli o takiej zbrodniczej polityce swoich wodzw. Nard niemiecki jest jak baranek prowadzony przez swoich wodzw do rzeni, bo tysic ludzi zniewala go niesychanymi i najbrutalniejszymi rodkami przemocy. Oni to czyni nard niemiecki narodem achmaniarzy i ebrakw caego wiata. Komendant twierdzy ogasza dzi w gazecie zarzdzenie o zwalczaniu siewcw pogosek78. Gdyby zarzdzenie pochodzio od gauleitera Hankego, zakoczenie brzmiaoby zawsze: zostanie rozstrzelany. Komendant twierdzy jest bardziej ludzki - mwi w zakoczeniu: wykroczenia bd karane.

Poniedziaek, 5 marca 1945

Noc spokojna wskutek nieycy. Wczesnym rankiem liczny udzia we mszy w. Byo 267 komunii. Dzie soneczny. O godz. 9.30 powicenie trzech zmarych i trzech polegych. Jeden z nich, z oderwan gow, mia 18 lat79. W cigu przedpoudnia rozwija si intensywna akcja lotnictwa nieprzyjaciela, wzmaga si coraz bardziej, wreszcie przeradza si w godzinach popoudniowych w cikie naloty. Na miasto spada grad bomb, take w najbliszym ssiedztwie kocioa; s i bomby zapalajce. Przed poudniem trafiony zosta biurowiec Miejskiej Kasy Oszczdnoci na Rynku i pon. Cikiemu bombardowaniu towarzyszy gsty obstrza z broni pokadowej. W miecie byo wielu zabitych80. Nkanie z broni pokadowej przybiera na sile z dnia na dzie. W najbliszej okolicy unosz si gste kby dymu. Nie doniesiono mi jeszcze, co si pali. Koci i probostwo dziki askawej opiece Boej znw wyszy bez szwanku z cikich popoudniowych nalotw. Dzisiaj nadchodzi wiadomo o rekwizycji klasztoru Dobrego Pasterza dla zburzenia ze wzgldw strategicznych. Z tego samego powodu ma by rozebrana prawa pierzeja Tiergartenstrae (CurieSkodowskiej) od Scheitniger Stern (dzi centralny punkt placu Grunwaldzkiego) oraz wszystkie budynki midzy wspomnian ulic a wielk Odr. Tak samo lewa strona Memellandstrae (Piastowska), poczwszy od Scheitniger Stern. Jest na to tylko jedno okrelenie: furia niszczenia. Wszyscy zadaj sobie pytanie: dlaczego? 300 osb z klasztoru Dobrego Pasterza straci dach nad gow. Gdzie pjd ludzie z tej czci miasta? Mwi si im, e na Zalesie i Biskupin. Tymczasem Zalesie i Biskupin oprniono zaraz na pocztku dziaa oblniczych we Wrocawiu, i to tak gruntownie, e nikt nie mg zosta na miejscu. W tej czci miasta nie ma wiata ani gazu. Zapasy wgla w lwiej czci rozkradzione. Tak to bywa, gdy si wielkie miasto ogosi twierdz, jeli twierdz

pod adresem Hankego przez Hitlera: sysza on przemwienie Hankego w radio i bardzo mu si spodobao. Por. J. Goebbels, Tagebcher 1945. Die letzten Aufzeichnungen. Hamburg 1977. s. 101, 109 i inne. 78 Stanowi ono powtrzenie rozkazu z dnia poprzedniego, skierowanego do wszystkich jednostek twierdzy; Festung Breslau.:., dokument nr 76. 79 Byli to porucznik Erich Binting, ur. 12 padziernika 1912 r., z II batalionu puku Schulz, czonek pospolitego ruszenia; Kurt Fleischer, ur. 30 kwietnia 1889 r., z 4 kompanii 32 batalionu Volkssturmu; strzelec Rudolf Weiss. ur. 29 grudnia 1926 r., z 1 kompanii II batalionu puku Schulz. 80 Wedug niepenych danych w dniu 5 marca 1945 r. zgino w oblonym miecie 139 osb: 85 onierzy i 54 osoby cywilne. W poprzednim dniu zgino .70 osb, w tym 51 onierzy.

nie jest; fortecami staj si w nim pniej mieszkania ludnoci, suc onierzom za schronienie, tymczasem ludno cywiln pdzi si do nikd. Naloty wzmagaj si coraz bardziej, tak e dom dry w posadach. Ataki z powietrza rozpoczy si o godz. 10 i trwaj do godz. 17. Potem ustaj na ptorej godziny, by zaczwszy si od nowa trwa przez ca noc, ale z mniejsz gwatownoci. Spado wiele bomb. W przerwie po godz. 17 poszedem przez Ohlauerstrae ku Rynkowi. Nad miastem unosi si gryzcy dym i swd spalenizny. Swd ten wdziera si nawet do mieszka. Czu go byo rwnie w naszym kociele. Nad wieloma czciami miasta unosz si potne supy dymu. Naliczono okoo 15-20 poarw. Na krtkim odcinku drogi do Rynku sam widziaem 5 poncych domw. Ponadto znaczn ilo domw zniszczyy bomby burzce. Take w mojej parafii jest duo trafie. Najcisze byy na Paradiesstrae, gdzie cakowicie legy w gruzach dwa domy, i na Klosterstrae 58, w szpitalu w. azarza. Wielki dom czynszowy w podwrzu rozniosa cika bomba, a szeciu jego mieszkacw, ley jeszcze pogrzebanych pod gruzami. Naley si liczy z ich niechybn mierci. Wrd tej szstki s dwaj mczyni zasueni w subie parafii, ktrzy tego dnia rano podczas mszy w. klczeli u balasek, przyjmujc Ciao Paskie. S to: czonek rady parafialnej, sekretarz pocztowy, Paschwitz81, i emerytowany radca szkolnictwa, Netzel82. Ten drugi rodem z Prus Zachodnich, po odejciu w stan spoczynku osiad przed okoo 12 laty we Wrocawiu. Konduktor ambulansu pocztowego Thamm83, take bardzo aktywny czonek mojej parafii, zosta ciko ranny i umieszczony w klasztorze OO. Bonifratrw. Wtpliwe, czy przyjdzie do zdrowia. O pozostaych czterech zasypanych nic jeszcze nie wiadomo. Z miasta donosz, e na Knigsplatz (pl. 1 Maja) zgino w tramwaju od bomby osiem osb. Bomby zabiy rwnie osiem do dziesiciu osb w spichrzach przy Antonienstrae (Antoniego). O dotkliwych stratach donosz z Nadodrza, gdzie te bardzo ucierpia szpital w. Jerzego. Take koci w. Macieja zosta ponownie trafiony. W sklepieniu prezbiterium wybito wielk dziur i bardzo ucierpia drogocenny otarz gwny. Jak koszmar ciy na ludnoci dzisiejsze bombardowanie. Na tym tle napuszone frazesy takiego gauleitera Hankego, takiego Goebbelsa i Hitlera s pustymi i przygnbiajcymi figurami retorycznymi, ktre wywouj wewntrzny sprzeciw kadego uczciwego czowieka. Chce si powici dobrobyt i ludno wielkiego miasta, nie dostrzegajc gbszego sensu takiego postpowania. Losy naszego narodu przesdzia wielka inwazja na zachodzie, ktra pozwolia Anglikom i Amerykanom przeama rzekomo nie do zdobycia Wa Zachodni i dotrze a do Renu, oraz ruszajca od Szczecina po Kaczory i Od Kaczorw po Zgorzelec wielka ofensywa rosyjska na stolic Rzeszy. Nasi modsi generaowie, a zwaszcza gauleiterzy, czuj si odpowiedzialni tylko wobec szau niszczenia Hitlera i Himmlera, a nie wobec dobra wasnego narodu. akomi si na wysokie odznaczenia wojenne i zaszczyty, powicajc krew i dobro jednego z najpikniejszych i najwikszych miast narodu niemieckiego. Takie nastroje panuj wrd naszej ludnoci, a take wrd onierzy.

81

Paul Paschwitz, asystent pocztowy, zam. przy ul. Traugutta 58, zgin 5 marca 1945 r. w wieku 68 lat, zosta pochowany dopiero 16 marca. 82 Bruno Netzel, radca szkolny, zam. przy ul. Kujawskiej 15. zgin 16 marca. 83 Fritz Thamm. asystent techniczny, zam. przy ul. Traugutta 58.

Wtorek, 6 marca 1945

Po cikich nalotach w poniedziaek spodziewalimy si spokojnej nocy, ale na prno. Przez ca noc panowa ruch. Nad miastem kryy bez przerwy nieprzyjacielskie samoloty. P godziny po pnocy w najbliszej okolicy uderzya bomba, ktrej towarzyszy gony brzk szyb. Poniewa nasz koci jest prawie jedyn budowl majc jeszcze szyby, obawiaem si, e to on zosta trafiony. Jake byem uszczliwiony, stwierdziwszy rano, e nasz koci, jak dotd, zachowa si nie uszkodzony, pominwszy okaleczenia, ktrych dozna dotd w tych cikich walkach. Frekwencja na mszy w. o godz. 7 bya znw bardzo dua. Rozdzielono okoo 270 komunii w. O godz. 9.30 odprawiano mody nad jednym zmarym, nastpnie nad dwoma polegymi. Okoo godz. 10 rozpoczyna si znw oywiona akcja lotnicza nieprzyjaciela, ktra przeciga si do wieczora. Raz po raz padaj na miasto nieprzyjacielskie bomby, a z powodu obstrzau z broni pokadowej ulice staj si niebezpieczne. Rwnie w najbliszym ssiedztwie znw spady bomby. Nieprzyjacielski nalot w poniedziaek wyrzdzi w obrbie miasta wielkie szkody i pocign za sob wiele ofiar. Cigle dochodz z rnych dzielnic bardzo przygnbiajce wiadomoci o cikich stratach. Na nieruchomoci przy Klosterstrae 58 naley prawdopodobnie odaowa sze miertelnych ofiar, jeli nawet nie siedem. Rwnie klasztor OO. Bonifratrw zosta podczas tych nalotw dwukrotnie ciko trafiony. Jedno trafienie od strony Brderstrae, a drugie w nowicjacie. Kaiserstrae (nie istniejca dzi, na terenie placu Grunwaldzkiego), najpikniejsza ulica naszego miasta, ma by rozbudowana w wielki pas startowy. Wspaniae drzewa tej ulicy padn dzi od pi elektrycznych. Przylege do Kaiserstrae cigi budynkw maj by wysadzone w powietrze. Budzi obaw los kocioa Piotra Kanizjusza. Nikt nie widzi najmniejszego sensu w tym taktycznym pocigniciu. Dopiero co rozlokowano w tej czci miasta uciekinierw z poudnia. Teraz wszyscy musz znw opuci to schronienie i zostaj rozlokowani na Spolnie, Biskupinie i Zalesiu; zatem w tej czci miasta, ktra zaraz na pocztku walk zostaa tak bezwzgldnie ewakuowana, e nawet jedna osoba nie moga pozosta. Wacicielom powracajcym do swoich will na Zalesiu, Spolnie i Biskupinie ukazuj si odraajce lady rabunku, kradziey i spustoszenia, dokonanych przez naszych wasnych onierzy. Skradziono cenne przedmioty, podobnie odbiorniki radiowe, perskie dywany itp. Pan dr Treutler84, ktry znalaz schronienie u naszego dyrektora chru Wiesnera85, opowiada z gbokim blem o grabiey i kradziey oraz zniszczeniach w jego domu. Dyrektorowi Wiesnerowi prowadzi gospodarstwo panna Troschke. Mieszka na parterze przy Alexanderstrae. Wczoraj wracajc wraz z drem Treutlerem do swego mieszkania zastaa dwch feldfelblw z dziewczyn. Po prostu wamali si do domu i zdyli ju przetrzsn mieszkanie. Bez zezwolenia obwodowej grupy NSDAP otworzyli sobie si mieszkanie, mimo e byo zamieszkane. Taka jest dzisiaj postawa naszych onierzy. Poniewa wysoko postawieni funkcjonariusze bogac si bez wzgldu na aspekt moralny metod, masy onierskie uwaaj, e wolno im rwnie rabowa, przywaszcza i bogaci si86. W ten sposb nasze synne ongi z cnt onierskich wojsko stao si soldatesk. Co odczuj wszyscy ci, ktrych zmuszono do opuszczenia mieszka, jeli kiedy powrc do swoich domw?

84 85

Albert Treutler, dr praw. radca miejski w stanie spoczynku, zam. przy ul. S. Moniuszki 8. Alfons Wiesner, kierownik chru. zam. przy ul. Traugutta 36. 86 Por. rozkaz dowdztwa twierdzy nr 10, pkt 1 z 14 lutego 1945 r. o pldrowaniu i niszczeniu zajmowanych kwater oraz uzupenienie w rozkazie nr 11 z 16 lutego; Festung Breslau..., dokumenty nr 38 i 42.

Po poudniu o godz. 16 zgaszaj si onierze do spowiedzi i komunii. O godz. 16.45, jak zwykle, odprawiam prywatne naboestwo bagalne, udzielam caej parafii bogosawiestwa Najw. Sakramentem w cyborium i rozdzielam komuni w. Dzi by pikny, soneczny, cho chodny dzie.

roda, 7 marca 1945

Stosunkowo spokojna noc i opady niene. Rano o godz. 7 msza w. znw z du frekwencj i okoo 270-280 komunikujcych. Zaraz potem odwiedziny u dwch chorych na grnej Brderstrae i Palmstrae (Kniaziewicza). Wielkie szkody powstay na Paradiesstrae i Palmstrae. O godz. 9.30 ewangelicki proboszcz twierdzy powici na cmentarzu przy kociele polegego onierza ewangelickiego. O godz. 10 pochowano dwch porucznikw i jednego czonka Volkssturmu87; wszyscy trzej katolicy. Przy powiceniu porucznikw oddano salw honorow. Na naszym cmentarzu bohaterw po wschodniej stronie kocioa pochowano zatem ju 30 polegych. Piciu z nich to nieznani onierze, mianowicie trzej w grobie, w ktrym pochowano 8 polegych, i dwch w mogile, w ktrej pochowano piciu onierzy. Bezporednio potem znw czonek Volkssturmu prosi o spowied i komuni. O godz. 10.45 wychodz z kocioa. Znw przystpuje ywo do akcji lotnictwo nieprzyjaciela. Prowokuje do tego jasny blask soca. A e spad wiey nieg, lotnik ma wymarzon, doskona widoczno. Od wczoraj rana nie ma ju wody w rurach. Gazu brak ju od 10 dni, odkd Tarnogaj wpad w rce Rosjan88. Rwnie koci w. Wincentego zosta w poniedziaek po poudniu trafiony i po zachodniej stronie powstaa wyrwa. A ju w ubiegym tygodniu bardzo mocno uszkodzony zosta dawny budynek klasztorny kocioa w. Wincentego, obecnie Wyszy Sd Krajowy. Rekwizycja i planowane zburzenie klasztoru Dobrego Pasterza budzi w miecie wielkie niezadowolenie. Przypuszcza si, e wrd mnstwa niezbdnych posuni strategicznych klasztor pooony przy tak reprezentacyjnym placu ulicy Kaiserstrae zostanie po prostu usunity wraz z domami przy Uferstrae (Joliot-Curie), w ktrych mieszka wielu komunistw; podobnie wyzyskano okazj potrzeb strategicznych do wyburzenia caych cigw ulic w centrum miasta dla jego sanacji. Przypuszczenie to sprawdzio si ju dzi wieczorem, gdy mi doniesiono, e w opustoszaym klasztorze Dobrego Pasterza zakwaterowaa si Organizacja Todt, tak zatem na razie zburzenie klasztoru nie wchodzi w rachub. Zadaniem Organizacji Todt jest zbudowanie pasa startowego dla naszych samolotw, a bdzie nim
87 88

Nazwisk nie zdoano ustali. Komunikat Radzieckiego Biura Informacyjnego z 28 lutego 1945 r. informowa o zdobyciu przez oddziay radzieckie obiektw gazowni miejskiej na Tarnogaju. Nawet po cakowitym okreniu Wrocawia przez wojska 6 armii 1 Frontu Ukraiskiego do miasta dostarczano gaz podziemnym rurocigiem z Wabrzycha znajdujcego si do koca dziaa wojennych w rkach niemieckich. Dostawy te ustay jednak w poowie marca wskutek uszkodzenia gazocigu w rejonie dziaa wojennych. W dniu 7 marca front poudniowy przebiega skrajem parku Wschodniego poprzez ul. Krakowsk w kierunku wylotu ul. Cierniogajskiej na Pikn, std dalej ku ul. Zibickiej u zbiegu z Nowokocieln. nastpnie poprzez ul. Bardzk wzdu Proletariackiej po Widn na pnoc, skd skrca w kierunku pnocno-zachodnim przez ul. Ceglan, poudniowy skraj placu Trjktnego, czciowo przez Wieczyst i dalej poprzez ul. Powstacw lskich wbiega na ul. Szczliw, gdzie toczyy si w pocztkach marca zaciekle walki. Do zacitych walk wrcz dochodzio w dniu 6 marca w okolicy placu L. Hirszfelda, ul. elaznej i Prchnika, gdzie I batalion 957 puku piechoty radzieckiej wypiera Niemcw z ruin (nie istniejcego dzi) ewangelickiego kocioa Chrystusa. Por. T. Beczewski. Agonia twierdzy. onierz Ludu, nr 18 z 3 V 1964 r.

Kaiserstrae do Frstenbrcke (most Szczytnicki); nasze bowiem lotnisko w Gdowie ley w strefie ognia artylerii nieprzyjacielskiej. Dzisiaj spalono trjkt domw ulic Frstenstrae (Grunwaldzka), Kaiserstrae, Auenstrae (Bujwida), a pod pas startowy ma by oprcz Kaiserstrae wczony teren sigajcy a po koci Piotra Kanizjusza89. Skoro tylko nieprzyjaciel dowie si o tym, owa cz miasta ucierpi szczeglnie mocno od nalotw. Dzi w poudnie aktywno nieprzyjacielskich samolotw wzmoga si znw nadzwyczajnie. Rne dzielnice ciko dowiadczyo bombardowanie nieprzyjaciela i ostrzeliwanie z broni pokadowej. Kiedy szedem po poudniu o godz. 13.30 do Zakadu NPMarii, by spowiada siostry, widziaem w caym miecie wielkie dogasajce poary, zwaszcza na Nadodrzu. Dzielnica ta w ostatnich dniach szczeglnie mocno ucierpiaa. Rwnie koci parafialny w. Piotra Kanizjusza przebia bomba, ktra spowodowaa wewntrz tak wielkie szkody, e w chwili obecnej niepodobna odprawia w nim naboestw. Wspomniane wczoraj uszkodzenie kocioa w. Macieja przy Uniwersytecie jest tego rodzaju, e naboestwa odprawia si bez przeszkd. Doniesiono mi natomiast, e rwnie koci parafialny w. Mikoaja na Fischergasse (Rybacka) wykazuje znaczne zniszczenia, przede wszystkim potuczone s wszystkie okna. Raz po raz sysz od ludzi przybywajcych z innych czci miasta, e koci w. Maurycego i przylege ulice wygldaj przyzwoicie w porwnaniu z okropnie zniszczonymi ulicami innych dzielnic. Kiedy przymusowo ewakuowanym mieszkacom z Spolna, Biskupina, Zalesia i Zielonego Dbu pozwolono znw powrci do swoich mieszka, zastali w nich ogromne szkody, spowodowane wamaniami i kradzie wszystkich wartociowych rzeczy. Pewien wyszy oficer, owiadczy, e jest to niestety zwyky obecnie tryb postpowania naszych onierzy. Tak to nasze wojsko, dawniej tak rycerskie, stao si niekarnym odactwem, a t atmosfer pogardy dla wszystkiego wnioso tam kierownictwo. Jeeli dla przywdcw partii nie ma ju nic witego, jeeli depcz wszelkie prawa natury i prawa boskie, to czemu maj by one wite dla zwykych onierzy, zwaszcza e dzisiejsze kierownictwo dokadao stara, aby w czowieku wytpi kady objaw religijnoci i pozbawiwszy go sumienia, uczyni bezkrytycznym narzdziem choby najwikszych swoich zbrodni. Dzisiaj otrzymaem od pewnego wyszego oficera wiadomo, e w moich rodzinnych stronach nie ma ewakuacji, e zatem wszystko toczy si tam jeszcze normalnym trybem. Gdy ukazaa si dzisiejsza gazeta frontowa twierdzy Wrocaw, dowiedzielimy si z pewnego rozporzdzenia, e dotychczasowego komendanta twierdzy, von Ahlfena, znw zastpi nowy; jest nim genera-porucznik Niehoff. W cigu czterech do piciu tygodni jest to ju czwarty komendant twierdzy. Pierwszym by genera Koch-Erpach90, drugim genera Krause, trzecim pukownik, a nastpnie genera-major von Ahlfen
89

Obszar przewidziany pod budow lotniska na placu Grunwaldzkim stanowi obszar zamknity (Sperrgebiet). Sprecyzowany zosta on rozkazem dowdztwa twierdzy nr 34 z 16 marca 1945 r. Festung Breslau, dokument nr 113. w obszar zamknity obejmowa dzielnic szczytnick (tzw. Scheitniger Vorstadt), ktr okrela przewodnik K. Baedekera jako dzielnic naukow. Por. K. Baedekers Reisehandbuch Schlesien, Leipzig 1938. s. 46. Dzielnic obejmujc 160 blokw mieszkalnych, gmach Archiwum Pastwowego, koci Marcina Lutra, koci w. P. Kanizjusza, klasztor Dobrego Pasterza i inne budowle podpaliy Brandkommandos, a ruiny wyburzono. 90 Genera kawalerii Koch-Erpach nie by komendantem Festung Breslau, lecz od 1 maja 1942 r. dowdc VIII Okrgu Wojskowego z siedzib we Wrocawiu. W 1945 r. by rwnie generaem penomocnym z ramienia Grupy Armii rodek dla Grupy Korpunej Wrocaw oraz dowdc LVI korpusu pancernego 17 armii.

i obecnie genera-porucznik Niehoff91. W tych szybko po sobie nastpujcych zmianach na stanowisku komendanta mona dopatrzy si wyranych rozgrywek kompetencyjnych midzy partyjnym kierownictwem prowincji a komendantem twierdzy. Genera-major von Ahlfen by chyba jeszcze jednym z tych oficerw, ktry w swoim postpowaniu kierowa si zasadami prawa i moralnoci. Byo wiadomo, e jego stosunki z gauleiterem ukaday si jak psa z kotem. Jego rozporzdzenia korzystnie kontrastoway z rozporzdzeniami gauleitera. Wszystkie zarzdzenia gauleitera koczyy si zwykle zdaniem: Kto nie dostosuje si, zostanie rozstrzelany. Von Ahlfen agodzi zakoczenie, mwic: Winni wykrocze bd karani. Wszyscy znamy gauleitera Hankego jako pozbawionego skrupuw narodowego socjalist, ogarnitego najbrutalniejsz dz wadzy, dla ktrego ycie ludzkie nic nie znaczy. wiadczy o tym zarzdzenie: Na kadym mieszkacu ciy obowizek pracy!, ktre opublikowa wsplnie z komendantem twierdzy w dzisiejszej Frontzeitung der Festung Breslau (Schlesische Tageszeitung, rok 16, nr 62, roda 7 marca 1945 r.) w nastpujcym brzmieniu:

Coraz ostrzejsza walka naszych onierzy i czonkw Volkssturmu w obronie twierdzy Breslau bardziej ni kiedykolwiek wymaga rwnie bezwzgldnego udziau pracy caej ludnoci. Tysice dowiody ju sw wytrwa prac, e wiedz, o co idzie. Tylko wwczas, gdy kada rka wycignie si ku wsparciu naszej wsplnej walki, da si osign podany przez nas wszystkich sukces. Kto teraz nie idzie z nami, cho moe pomc, ten szkodzi sobie samemu i mimo woli caemu ogowi. Kady czowiek dobrej woli uzna, e w czasach, gdy onierz nieustannie za nas naraa ycie, nie wchodz w rachub adne faszywe wzgldy. Jeli onierza, ktry opuszcza swj posterunek, karze si mierci jako dezertera, to ta sama kara musi spotka rwnie tego, ktry si uchyla od obowizku pracy w twierdzy. Wobec tego zarzdza si: 1. Dla obszaru twierdzy Breslau wprowadza si kart pracy z natychmiastow wanoci. 2. Obowizkowi pracy podlegaj wszyscy mieszkacy twierdzy pci mskiej i eskiej (wcznie z chopcami od 10 roku ycia i dziewcztami od 12 roku ycia). Nieletnich podlegajcych obowizkowi zatrudni si przy lejszych pracach, gwnie w kuchni itp.

91

Hermann Niehoff, ur. 3 kwietnia 1897 r. w Papenburgu/Ems na Fryzach w rodzinie marynarskiej. Do armii cesarskiej wstpi jako chory 12 czerwca 1915 r., w styczniu 1916 r. awansowa do stopnia podporucznika w 57 puku piechoty. W czasie wojny otrzyma odznaczenia: Krzy elazny I i I klasy. Po wojnie suy w Reichswerze, potem w Wehrmachcie. Drug wojn wiatow rozpocz jako dowdca puku w stopniu majora. We wrzeniu 1939 r. zosta dowdc 211 zapasowego puku piechoty. Bra udzia w walkach pod Rewem, Wielkimi ukami, nad Donem, potem we Francji, od jesieni 1943 r. we Woszech, nastpnie na Bakanach i na froncie wschodnim. Awansowa 1 czerwca 1943 r. do stopnia generaa-majora, 1 kwietnia 1944 r. do stopnia generaa-porucznika, a ju w oblonym Wrocawiu w dniu 1 kwietnia 1945 r. do stopnia generaa piechoty. W 1944 r. obj dowdztwo 371 dywizji piechoty i w ramach 17 armii dowodzi ni w walkach obronnych w rejonie Karpat, za co otrzyma Krzy Rycerski. W okresie ofensywy styczniowej 1 Frontu Ukraiskiego w 1945 r. dywizja generaa Niehoffa walczya na poudnie od Wisy z zadaniem obrony Krakowa, a potem grnolskiego okrgu przemysowego, za co przyznano mu odznaczenie Lici Dbowych do Krzya Rycerskiego. W lutym 1945 r. 371 dywizja generaa Niehoffa zaja pozycje obronne na linii Kole Racibrz. Komendantem wrocawskiego garnizonu by Niehoff od 7 marca do 6 maja 1945 r. Podpisa akt kapitulacji Festung Breslau w willi Colonia przy ul. Rapackiego 14. W niewoli radzieckiej skazany na mier, uaskawiony powrci z niewoli w padzierniku 1955 r. Osiad w Dsseldorfie, a nastpnie w Leichlingen w Republice Federalnej Niemiec. Zmar 5 XI 1980 r. w Riegsee w Bawarii.

3. Wyej wymienione osoby musz si natychmiast bez wezwania zgosi do waciwych grup obwodowych NSDAP w celu przydziau pracy i odebrania karty pracy. 4. Decyzj o ewentualnej niezdolnoci do pracy z powodu uomnoci fizycznej lub zbyt podeszego wieku oraz dla matek z niemowltami i kobiet w ciy podejmie w oczywistych niewtpliwych wypadkach kierownik obwodowej grupy partyjnej, we wszystkich innych wypadkach wycznie lekarz urzdowy w miejscu pracy. Niezdolno do pracy zaznacza si na karcie pracy. 5. Kto ju pracuje, otrzymuje sw kart pracy od kierownika zakadu. Kierownicy zakadw podejmuj karty pracy w urzdzie pracy przy Oderkronwerk (Gdyska) 2, wejcie F. Salzstrae (Cybulskiego) po przedstawieniu imiennej listy zaogi. 6. Wykonanie pracy powiadcza codziennie piecztk obwodowa grupa partyjna lub kierownik zakadu pracy. Stempluje si take wtedy, gdy z przyczyn organizacyjnych lub innych nie wykona si pracy. Jeli z przyczyn obiektywnych niemoliwe byo w pewnym dniu podstemplowanie, naley to uzupeni w dniu nastpnym. 7. Za udzia w pracy modocianych do 16 roku ycia odpowiadaj rodzice lub opiekunowie. Ponisze sankcje w wypadku nieprzestrzegania zarzdzenia przez modocianych do lat 16 odnosz si do rodzicw lub opiekunw. 8. Kto od 11 marca 1945 r. nie posiada karty pracy z codziennym stemplem, przekazany zostanie sdowi doranemu. 9. Kto rozmylnie nie zastosuje si do tego zarzdzenia, zostanie ukarany mierci. Twierdza Breslau, dnia 7 marca 1945 r. Komendant twierdzy Niehoff, genera-porucznik Hanke, Gauleiter i Komisarz Obrony Rzeszy

Z rozporzdzenia tego wida cay fasz ostatnich przemwie radiowych gauleitera Hankego i ministra Rzeszy, dra Goebbelsa92, ktrzy chepi si heroiczn postaw narodu niemieckiego i jego gotowoci do walki za Fhrera a do ostatniej kropli krwi. Gdyby tak byo, nie trzeba by wydawa tego rodzaju rozporzdzenia w tak wanym momencie dla naszego miasta. Od 10 bd 12 roku ycia wzwy bez ogranicze ludzie musz teraz wykonywa niewolnicz prac. Przyjmuje si, e w twierdzy Wrocaw obok okoo 50 000 onierzy pozostao blisko 200 000 osb cywilnych. Dla wszystkich tych 200 000 ludzi ma si wystawia karty pracy. Kadego dnia owe 200 000 musz otrzyma stempel czy to w obwodowej grupie partyjnej, czy te od kierownika zakadu pracy, stwierdzajcy, e wypeniaj obowizek pracy. Jakiego ogromnego biurokratycznego aparatu partyjnego bdzie to wymaga. Wszystko to suy do stworzenia moliwie licznych stanowisk biurowych dla czonkw partii i odcignicia ich z zagroonej strefy, aby mogli zachowa swe cenne ycie w zabezpieczonym bunkrze, kierujc za to innych obywateli tym bezwzgldniej do zagroonej strefy. Zaprawd szataskie to zarzdzenie, ktrego celem jest oddanie caej ludnoci miasta pod presj i nadzr partii. Dzieje si to w dodatku w czasach, gdy z dnia na dzie wzrasta napicie psychiczne ludzi, gdy kady z osobna daje wyraz niezadowoleniu i niechci niemal bez wzgldu na to, e przy tym ryzykuje ycie.
92

Peikert ma na myli przemwienia radiowe J. Goebbelsa z 28 lutego i gauleitera K. Hankego z 3 marca 1945 r.

W zakoczeniu tego osawionego zarzdzenia jest sformuowanie, ktrego von Ahlfen zawsze unika: Kto rozmylnie nie zastosuje si do tego zarzdzenia, zostanie ukarany mierci93. Skoro teraz zjawi si we Wrocawiu czwarty komendant twierdzy (a co jeden to brutalniejszy od poprzednika), naley si spodziewa, e nowy komendant speni z pewnoci nadzieje takiego Hankego. Nasze miasto stanowi w ten sposb miniaturowy przybliony obraz straszliwego zuywania si generaw i feldmarszakw w naczelnym dowdztwie wojskowym. Wicej ni 200 generaw i feldmarszakw zostao przez Hitlera odsunitych albo zwolnionych. Im kto ma mniej skrupuw, im brutalniejszy, im bezwzgldniejszy w szafowaniu yciem ludzkim, tym pewniej moe liczy na awans i odznaczenia. Gdy genera mianowany zostaje generaem-feldmarszakiem, otrzymuje od Rzeszy w darze 250 000 marek. Genera-feldmarszaek von Rundstedt jest dotychczas jedynym, ktry nie przyj tego tzw. honorowego daru. W dniu dzisiejszym zrzucono znw nad miastem ulotk nastpujcej treci: Cz 2. A jak jest w ojczynie? Niemieccy oficerowie i szeregowcy! O tym, co dzieje si na froncie, wiecie sami. Niemiecki Wehrmacht nie jest w stanie oprze si potnemu natarciu wojsk radzieckich i ich technicznej przewadze. Wojna przeniosa si do okrgu przemysowego Grnego lska, najwaniejszej zbrojowni armii hitlerowskiej. Front niemiecki zaama si od Tyly po Budapeszt. Nie macie adnych widokw na powstrzymanie pochodu Armii Czerwonej. I mylicie: A jak jest w ojczynie? Przeczytajcie prawd o sytuacji w Niemczech. Pozostawieni wasnemu losowi... Helena Witting z Oomuca, Mittergasse 4, pisze do Ericha Wittinga, nr poczty poi owej 24744: Donosz Ci te, e moja siostra Hanni znajduje si w domu obkanych. Pisaam Ci ju o jej nieszczciu. Najpierw stracia ma na froncie, potem dom w czasie nalotu. Udao jej si uratowa dwie walizki i ca gromad dzieci. Nikt nie chcia jej udzieli schronienia. Stracia zmysy i postanowia zgadzi dzieci, a potem popeni samobjstwo. Przystpia do podrzynania szyi najstarszej crce Gerdzie. Kiedy ujrzaa krew, pobiega do ssiadw, drc i nie mogc wymwi sowa. Niebawem przybya policja i zabraa j. Dzieci pozostay teraz same. Nie mog patrze, jak pozostawiono je wasnemu losowi. Wszystkiej tej ndzy winien jest tylko jeden czowiek... Dziadek zdolny do suby wojskowej! Hilde i Hubert Wenzel z Fensterreuth-Vogtland pisz do brata Erwina:
93

General-major von Ahlfen wydawa rwnie bezwzgldne w treci rozkazy. Tak np. jego rozkaz specjalny z 5 marca powicony dezerterom przewidywa nawet pocignicie do odpowiedzialnoci czonkw rodzin dezerterw (Haftung der Familienangehrigen mit Vermgen, Freiheit oder Leben). Por. Festung Breslau.... dokument nr 87 i zamieszczona tam fotokopia rozkazu.

W ubiegy poniedziaek ojciec stawa przed komisj poborow i - pomyl! zosta uznany za zdolnego do suby wojskowej (dziadek zdolny do suby wojskowej!!!). Przecie ju od dawna jest na emeryturze, a teraz dostaje si do Volkssturmu. Trzeba ci go byo widzie. Paka si chce, tak aonie wyglda. Obawiamy si, e tego dugo nie wytrzyma. Czyby naprawd potrzebowano i jakich ludzi na froncie? Przecie to jest oczywiste morderstwo!... Mj minister Speer nie chce mnie zwolni Nazistowski urzdnik, Berlin 138. wsppracownik ministra Speera, pisze do szwagra Ericha: Stawaem dzi take przed komisj, jednak wicej dla pozoru ni dla prawdziwego przegldu. Mj minister Speer nie daje mi zwolnienia. Kiedy zgosiem mu, e musz si stawi przed komisj, da mi osobiste pismo, podkrelajc w nim, e z racji zajmowanego stanowiska jestem dla niego niezbdnym wsppracownikiem. Dziki temu nie zostaem powoany do wojska. W przeciwnym wypadku bybym przy mojej budowie niewtpliwie zdolny do suby wojskowej. Lekarz powiedzia mi cakiem otwarcie: Ma pan wspaniae zdrowie. Musz Ci powiedzie, e zaatwiono mnie poza kolejnoci. Nie potrzebowaem si nawet rozbiera. Po 20 minutach siedziaem znw w swoim samochodzie, majc w rku ksieczk wojskow z potrzebnymi adnotacjami... Oficerowie niemieccy i szeregowcy! C mona doda do tych listw? Hitler przegra wojn nieodwoalnie i doprowadzi Niemcy do katastrofy. By przeduy jeszcze o kilka dni swj zbrodniczy ywot, powica setki tysicy onierzy na froncie oraz ich rodziny w kraju. Wojna potrzebna jest tylko nazistom, ktrzy krzepi si wasz krwi. Zwacie: Jeeli nadal bdziecie rami w rami kroczy z przestpcz band Hitlera, jestecie zgubieni. Skoczcie z wojn! Skoczcie z Hitlerem! Poddajcie si! To jest Waszym ratunkiem! Nr 1433/30 I 45.

Czwartek, 8 marca 1945

Wzgldnie spokojna noc. Nasze samoloty, ktre noc kryy nad miastem, szukajc ldowiska, zostay zaatakowane przez nieprzyjacielskie samoloty i ostrzelane z broni pokadowej. W nocy pada nieg. Rano wiea pokrywa niena siga 8 cm gruboci. Msza w. o godz. 7 cieszy si znw nadzwyczajn frekwencj. Rozdzielono wiele komunii. Przedpoudnie jest stosunkowo spokojne. Okoo poudnia rozpoczyna si znw akcja lotnictwa nieprzyjacielskiego, ktra w godzinach popoudniowych przechodzi w cikie naloty. Tak wic dotd wszystkie dni tego tygodnia stoj pod znakiem nastpstw cikich nalotw i ich grozy. Mno si wieci ze wszystkich czci miasta o niszczycielskich poarach, o waleniu si domw, ktre grzebi ywcem pod gruzami ludzi i ktrych

nikt nie zabezpiecza. Pal si budynki oraz wielkie domy handlowe, jak np. Dyckhoff przy Ohlauerstrae lub Bielschowsky przy Knigsplatz i inne, ktrym po prostu daje si spon wraz z cennymi zapasami i magazynami, nie czynic nic dla zlokalizowania poaru. My, Niemcy, zdajemy si w chwili obecnej jeszcze tylko wiczy w sztuce podkadania ognia, ale nie w jego gaszeniu94. Zabitych rwnie pozostawia si pod gruzami zwalonych domw, a zdziczenie i pogardliwy brak wszelkiej czci dla umarych szerzy si zwaszcza wrd onierzy. Tak te w domu przy Klosterstrae 58, ktry w poniedziaek zburzya cika bomba, nikt nie ruszy palcem, aby wydoby szeciu zabitych. Tymczasem jeden z rannych, emerytowany maszynista kolejowy Hoffmann, zmar z odniesionych ran w klasztorze OO. Bonifratrw. By to 81-letni, oglnie znany i wybitnie czynny parafianin wyrniajcy si religijnoci. Zewszd nadchodz liczne wiadomoci o pldrowaniu przez onierzy Wehrmachtu i Volkssturmu prnych mieszka po przymusowej ewakuacji, i to zarwno na peryferiach miasta, jak i w centrum. Tak na przykad przy jednym rannym w szpitalu znaleziono 13 zegarkw. Wszelki respekt dla wasnoci bliniego tpi systematycznie organa partyjne. Wiedz, e wszystko trac, czemu wic inni maj co posiada! O nowym komendancie twierdzy, generale-poruczniku Niehoffie, dowiaduj si, e by kiedy majorem policji porzdkowej we Wrocawiu i e jest czonkiem SS95. Odznaczony limi dbowymi, jest jednym z tych generaw partyjnych, ktrzy przekadaj lepe posuszestwo dla obkanego rzdu nad dobro i cierpienia narodu, gotowi powici nard do reszty. Biedny Wrocaw, wydany teraz dwu brutalnym naturom: takiemu Hankemu i takiemu Niehoffowi. Jeli dotychczas trafiay si jeszcze ludzkie odruchy wobec cierpie ludnoci w twierdzy, to w przyszoci nie ma co na nie liczy. Rzuci si na ofiar wszystkich ludzi i cay dorobek kultury, na koniec za obaj luminarze partyjni udadz si samolotem do swej wielkiej naturalnej twierdzy w poudniowych Niemczech, aby tam wraz z Hitlerem uoy ostatni akt tego koszmarnego dramatu. Co si tyczy wrocawskich kociow, to dowiaduj si o coraz wikszych szkodach. W koci Na Piasku kilkakrotnie trafiy pociski i bomby i wewntrz pitrz si wielkie zway gruzu. To samo donosz o kociele Boego Ciaa i kociele w. Doroty. Nawet w maym kociku w. Antoniego przy Antonienstrae naboestwa w dni powszednie odprawia si w zakrystii. U w. Michaa wszystkie okna rozbite; przy ogromnej powierzchni okien w tej budowli odprawianie naboestw w nawie gwnej kocioa staje si teraz w zimie prawie niemoliwe, tote proboszcz odprawia je w tylnej czci kocioa pod wie. Cikie szkody w kociele w. Macieja zostay na razie w tym stopniu naprawione, e mona znw odprawia naboestwa. Miy naszemu sercu koci parafialny w. Maurycego jest zdaje si jedynym jeszcze kocioem we Wrocawiu, w ktrym naboestwa odprawia si bez przeszkd. Widz w tym askaw i dobrotliw opiek Bo, poniewa w parafii wiele i arliwie modlimy si o zachowanie drogiego nam i witego domu i kadego dnia rano i wieczr odmawiam wielki egzorcyzm, aby Bg udaremni praktyki zoliwego wroga, godzce w to wite miejsce. Zreszt parafia zwizaa si lubem i jestem przekonany, e lubowanie to wznioso si ku niebu jak ofiara bagalna. Nawet koci w. Krzya ze
94

Zwalczaniu poarw dowdztwo twierdzy powicio kilka rozkazw i instrukcji, jak np. rozkaz puku artylerii nr 18 z 18 marca, rozkazy 1 dywizjonu artylerii twierdzy z 22 i 26 marca, rozkaz komendanta nr 2 z 3 kwietnia, instrukcja dowdztwa twierdzy o zwalczaniu poarw wywoanych fosforem itp.; Festung Breslau.... dokumenty nr 117, 122, 136, 151 i 181 95 Autor mylnie utosamia osob komendanta generaa H. Niehoffa z byym wyszym dowdc policji Niehoffem z inspekcji policji krajowej Poudniowy Wschd (Landespolizeiinspektion), ktry peni t funkcj we Wrocawiu w 1934 r

swoimi potnymi filarami i murami ucierpia powanie i take w kociele dolnym obecnie wszystkie okna s zniszczone. Rwnie Katedra zostaa kilkakrotnie trafiona, a szyby silnie uszkodzone, cho tak w kociele w. Krzya, jak w Katedrze naboestwa odprawia si nadal. Oddziay podpalaczy wynosz z mieszka meble i inne sprzty domowe przy Sadowastrae (Swobodna) i w blokach a po Augustastrae (Szczliwa); ukadaj je w wielkie stosy i polewaj benzyn, aby je podpali. Serce si ciska, gdy waciciele cigle powracaj do swoich mieszka, aby wygrzeba jeszcze, aby uratowa ten lub w drobiazg, z ktrym si nie mog rozsta. Nard nasz wpad w furi niszczenia. Nastpnie podpala si cae bloki, tak e po niewielu dniach pozostaj tylko nagie mury od gry do dou. Oto samobjstwo wielkiego narodu, a czyni to niemiecki onierz; to on podpala wasny dom i wasny warsztat pracy, by po wojnie stan bezdomny i bezrobotny. O jake ubogi, jake ndzny bdzie nasz nard po tej wojnie! Bdzie Niemiec szuka pracy i moe jej nie znajdzie, bo emigracja z kraju bdzie ju niemoliwa, gdy nard niemiecki cign na siebie nienawi wiata. Po poudniu o godz. 15 sucham spowiedzi u sistr szarytek w klasztorze w. Agnieszki. Bezporednio potem id w dwa miejsca z olejami w. Po powrocie czekaj w kociele onierze i osoby cywilne na okazj do spowiedzi w. O godz. 16.45 odprawiam zwyke naboestwo bagalne i udzielam bogosawiestwa sakramentalnego. Przy tym, jak codziennie, rozdzielam komuni w. Pod wieczr zaczyna pada nieg. Dzie by chodny, byo pi stopni mrozu.

Pitek, 9 marca 1945

Noc spokojna, ale ju od godz. 5 rano rozpoczyna si akcja lotnictwa nieprzyjacielskiego. O godz. 7 znw bardzo dua frekwencja na mszy w. i wielka liczba komunii. Inni proboszczowie, kiedy im o tym opowiadam, dziwi si tak wielkiej frekwencji na mszy w dniu powszednim, zwaszcza proboszcz od w. Michaa, dziekan Engelbert96. Po mszy w. trzy komunie dla chorych. To o godz. 8. W tym czasie cikie naloty na Kaiserbrcke i pozostae czci miasta. Ciko trafiony zosta dom pod nr. 67 przy Brderstrae, front, altana i warsztaty. Tak samo oba domy przy Palmstrae, nalece do budowniczego Haukego, czonka rady parafialnej. Atak na Kaiserbrcke by bezskuteczny. Natomiast buchajce kby dymu wskazuj, e rwnie wszdzie w centrum miasta spady bomby zapalajce, ktre wznieciy wielkie poary. Znw opakuje si szereg miertelnych ofiar. Zabici w zbombardowanych domach zdaj si nie sprawia ju adnego wraenia. Nie robi si nic, aby wydoby drogie ciaa. Naloty trwaj cay dzie. Poniewa pada nieg, a chmury niegowe zwisaj nisko, to i nieprzyjacielskie samoloty lataj cakiem nisko; s wrd nich trzymotorowe, ktrych huk jest tak wielki, e zdaje si, i zerw dach nad gow. Szczeglnie nasza okolica jest nawiedzana przez te samoloty, poniewa, po pierwsze, chc trafi Kaiserbrcke, a po wtre, do atakw prowokuj je stae stanowiska artyleryjskie przy nowej rejencji na Lessingplatz. Potworny jest grzmot dzia przeciwlotniczych w tych miejscach i w ogrodzie arcybiskupim. Zwaszcza przy odpalaniu kilku cikich dzia dr w posadach domy caej okolicy. Nadchodzi wiadomo, e akcja ewakuacyjna rozpocznie si teraz i w mojej umiowanej parafii. Flurstrae (Maachowskiego) i poudniowa strona
96

Joseph Engelbert. ur. 27 padziernika 1891 r.. wicenia kapaskie otrzyma 25 marca 1916 r.. proboszcz parafii w. Michaa we Wrocawiu od 30 marca 1938 r. Zmar 12 wrzenia 1967 r. w RFN.

Tauentzienstrae musz by oprnione. W rodku Tauentzienstrae ma by wzniesiona barykada. Na ewakuacj skazana jest rwnie Kniggrtzerstrae (Wickowskiego), stanowica granic mojej parafii na wschodzie. Ndza, krzywda i bl ewakuowanych wstrzsny sercem kadego tak gboko, e dugo nie da si tego zapomnie. Teraz ow ndz i ten bl mam widzie u moich wasnych parafian, u wielu tak miych sercu, gboko religijnych ludzi. Ju dzisiaj przychodzili do mnie z probami o pomoc przy znalezieniu mieszkania. Gdzie zatrzyma si ten obd niszczenia rzdu, co przesta suy dobru narodu? Taki rzd powici wszystko do ostatka, aby si utrzyma. Na podstawie zarzdzenia o powszechnym obowizku pracy z 7 marca 1945 tworzy si z mczyzn i kobiet oddziay, ktrych zadaniem jest usuwanie z mieszka na grnych pitrach wszystkich ruchomoci i prowiantw po przymusowo wysiedlonych. Jeszcze nie powiedziano, co si z tym ma sta. W kadym razie sprzty domowe zniesie si zapewne na stos i spali. Obd niszczenia narodu niemieckiego! Wysugiwa si przy tym musz sami Niemcy. Wskutek duych opadw nienych akcja lotnictwa jest bardzo ograniczona. Usta prawie take ogie baterii artylerii. Moe bdziemy mie znw spokojn noc. Oby askawa piecza Boga, za wstawiennictwem Najwitszej Panny i Matki Boej, witego Jzefa, witego Maurycego, witej Jadwigi i wszystkich witych Aniow Strw, nadal chronia nasz koci i nasz dzielnic i niechaj nasz umiowany dom Boy zachowa nam si bez szwanku jak dotd. Wszyscy, co id do innych czci miasta i znw powracaj, twierdz niezmiennie, e ta cz miasta wyglda przyzwoicie, niby oaza wrd spustosze reszty miasta. Dzi powrcia katechetka, panna Elisabeth Lorenz z Reuschestrae (Ruska), po trzytygodniowej przerwie pakaa z radoci, e witynia i jej okolica jeszcze si stosunkowo dobrze zachoway.

Sobota, 10 marca 1945

Po nocy ze nieyc, nie owietlanej przez nieprzyjacielskie samoloty, moga ludno Wrocawia raz si spokojnie wyspa. Rankiem powia ciepy halny wiatr. Deszcz la strugami. Wskutek tej pogody na mszy w. o godz. 7 nie byo tyle ludzi co zawsze, cho cigle jeszcze niezwykle duo, tak e rozdzielono ponad 230 komunii w. Po mszy w. poszedem odwiedzi chorego na Brderstrae, a w tym samym czasie wszystkie baterie ustawione w naszej okolicy otworzyy ogie na nieprzyjaciela. Dowiedziaem si tedy, e take w ogrodzie OO. Bonifratrw stoi bateria dzia; nie dziwi to wic, i klasztor ten, majcy od frontu flag Czerwonego Krzya, a w ogrodzie dziaa artyleryjskie, staje si szczeglnie celem nieprzyjacielskich samolotw97. Wanie ten klasztor otrzyma ju szereg cikich
97

W klasztorze OO. Bonifratrw przy ul. Traugutta znajdowa si w okresie oblenia szpital wojskowy Festungs-Lazarett lVa. Spon on czciowo 10 kwietnia. Por. te H. Hartung. Schlesien 1944/45. Mnchen 1956. s. 93. W podziemiach kocioa przyklasztornego ojcowie bonifratrzy z naraeniem ycia przechowywali do dnia kapitulacji 98 rannych jecw radzieckich. Szczeglnie zasuony w ich uratowaniu prowincja, ks. mgr pharm. Doroteusz Hejno, odznaczony zosta w 1969 r. przez Rad Pastwa PRL Zotym Krzyem Zasugi. Por. J. Szostak. Bonus frater magister pharmaciae. Farmacja Polska. 1970, nr 5, s. 417-471. O odwanym czynie ojca prowincjaa i jego wspbraci pisali m. in. A. Macko, ywi wrd umarych. Kulisy, nr 39 z 28 IX 1970 r.; J. Chmielewski. Ocalenie. Za i Przeciw, nr 27 z 5 VII 1970 r.; J. Olejnik. Mymy tylko robili to, co powinnimy. Sowo Powszechne, nr 18 z 2-3 V 1970 r.; J. Osterwa. Ludzie ludziom. Zakonnicy uratowali 98 jecw radzieckich. Gos Szczeciski, nr 11, 12, 13 z 14-16 VIII 1970 r.

trafie i dlatego koci i zabudowania znacznie ucierpiay. Huk cikich i najciszych dzia w najbliszym ssiedztwie trwa przez cay dzie. Ten huk i oskot niesiony dalej jeszcze przez gwatowny wicher przepenia powietrze i sprawia, e domy dr w posadach. Dziaalno nieprzyjacielskiego lotnictwa bya wskutek warunkw atmosferycznych stosunkowo nieznaczna. Podobnie te aktywno nieprzyjacielskiej artylerii. O godz. 9.30 pochowaem trzech zmarych, a wrd nich ofiar nalotu z ostatniego poniedziakowego popoudnia, nastpnie zmarego w klasztorze OO. Bonifratrw Ewalda Hoffmana naszego parafianina, czonka Trzeciego Zakonu, ktry odznacza si szczegln pobonoci i du aktywnoci w subie parafii. Zasypanych przez bomb przy Klosterstrae 58 (szpital azarza) w dalszym cigu nie wydobyto. S wrd nich dwaj znani i zasueni parafianie, radca szkolny Netzel i sekretarz poczty Paschwitz. Z trzech zmarych, ktrych pochowaem, dwaj zginli w nalotach. Zaraz po pogrzebie onierze pragn przystpi do spowiedzi i komunii. Skoro tylko znalazem si na probostwie, przyszo mode maestwo, by zgosi zgon trzytygodniowego dziecka, ktremu dali umrze bez chrztu. Para ta nie ma te jeszcze lubu kocielnego. Potem obiad. Po obiedzie znw onierze daj spowiedzi i komunii. Po poudniu o godz. 15.15 jestem w konfesjonale, z kocioa wracam o godz. 17.45. Przedtem onierze znw prosili o spowied i komuni, tak e tego dnia rozdawaem siedmiokrotnie komuni w. W nastpstwie rozporzdzenia o obowizku pracy z 7 marca 1945 r. rozpoczyna si nieznony terror obwodowych organw partyjnych wobec ludnoci98. Jest nie do wiary, z jak niesychan brutalnoci traktuje si niemieckich obywateli, ktrzy dotychczas wszystko powicili w subie ojczyzny. Uywa si ich zwaszcza do robt ziemnych na przygotowywanym pasie startowym od Scheitnigerstem do Frstenbrcke. Cae bloki mieszkalne padaj ofiar tego projektu, nie rudery chylce si do upadku, lecz nowoczenie urzdzone, solidne budynki, przedstawiajce du warto. Dzisiaj nadchodzi wiadomo, i pas startowy obejmie take nieruchomo kocioa w. Piotra Kanizjusza i e koci z probostwem zostan wysadzone w powietrze. Czy ten sam los spotka koci Lutra, jeszcze mi nie wiadomo. Koci Piotra Kanizjusza byby wic trzecim, ktry padnie ofiar tego straszliwego oblenia. Przykad osobliwego grubiastwa i ordynarnego zwyrodnienia stanowi wypadek z wacicielem furmanki Mulkem99. ktry przewozi zmarych parafii na cmentarz i dawa powz dla ksidza przy pogrzebach. Ten pidziesiciokilkuletni czowiek zosta spoliczkowany przez kierownika grupy obwodowej, ktry grozi mu ponadto, e zoy na niego doniesienie za niesubordynacj; omieli si bowiem zamkn przejciowo studni na podwrzu dla koni swego koncesjonowanego przedsibiorstwa, gdy ostatecznie i konie, ktre przy kiepskim obroku musz tak ciko pracowa, powinny otrzyma wod do picia. Pan Mulke opowiedzia mi osobicie cae zajcie, a poniewa nie mia na to wiadkw, kierownik grupy obwodowej za by w towarzystwie dwch czonkw partii, nie mg wystpi ze skarg przeciwko niemu. Oto co musi dzi znosi niemiecki obywatel.

Niedziela, 11 marca 1945, czwarta niedziela postu (Laetare)

98

Gazeta frontowa twierdzy Schlesische Tageszeitung. nr 70 z 15 III 1945 r. opublikowaa wiadomo o wykonaniu pierwszego wyroku mierci za uchylenie si od obowizku pracy. Ofiar by Walter Hbner z Ostrowa aresztowany 13 marca, a nastpnie skazany przez sd dorany (Standgericht). 99 Erich Mulke, zamieszkay przy ul. Spa Szarzyskiego 63.

W nocy pada znw gsty nieg, jednak wskutek umiarkowanej temperatury nie ley dugo. W cigu niedzieli sucho, jakkolwiek nie jest sonecznie. Ta niedziela w normalnych czasach z radosn nut niedziela laetare bya dotychczas najciszym dniem, jaki przey musia Wrocaw w okresie oblenia. Od godz. 8 rano do pnej nocy kryy nad miastem niemal bez przerwy nieprzyjacielskie eskadry lotnicze, zasypujc nieustannie cae miasto bombami i ostrzeliwujc z broni pokadowej. Szczeglnie straszna bya akcja z uyciem broni pokadowej, ktra w tym dniu siaa wszdzie najwiksze spustoszenie, zwaszcza gdy idzie o dachy i okna, oraz pocigna za sob wiele miertelnych ofiar w caym miecie100. Tego dnia rwnie nasz koci odnis znw kilka obrae. Mimo e w okolicy, zwaszcza na Mauritiusplatz (pl. Wrblewskiego), na Mauritiusstrae (dzi nie istnieje), na Herbert-Welkisch-Strae i chyba na wszystkich ulicach parafii bomby wyrzdziy wielkie szkody w domach, koci pozosta w swojej substancji nietknity. Kilka pociskw z broni, pokadowej przestrzelio znw okna. Rwnie wieyczk, poniej hemu jeszcze dalej rozerwao. Take mur wiey zosta zadranity. Podczas trzeciej mszy, na pocztku o godz. 13.15, trzej onierze kopali wanie grb na cmentarzu bohaterw. Natychmiast zauwayy to nieprzyjacielskie samoloty i otworzyy do tych trzech onierzy ogie, z broni pokadowej. Jeden z pociskw wpad przez pnocne okno do zakrystii, roztrzaska si na jego dolnej czci i przysypa wszystko kurzem. Jednak innych strat nie byo, za co Bogu niech bd dziki. Cay dzie drelimy o cao naszego kocioa parafialnego. To bombardowanie miasta i ostrzeliwanie z broni pokadowej przeszo w poudnie w icie huraganowy ogie, ale nasz koci przetrwa ponownie to grone niebezpieczestwo. Wieczorem znw byo wida nad miastem unoszce si potne kby dymu. Poudniowa strona Gartenstrae pona niemal w caoci. Centrum miasta wyglda rozpaczliwie. Koci Boego Ciaa zosta tak ciko trafiony, e odprawianie w nim naboestw jest ju niemoliwe. Rwnie na koci w. Doroty spada ponownie bomba, ktra przebia si a do krypty. Trafione zostao take probostwo w. Macieja. Stan wrocawskich kociow, tak niegdy piknych i stylowych, chluby caego miasta, jest katastrofalny. Wieczorem odwiedzi mnie ponownie ewangelicki proboszcz twierdzy, profesor dr Preisker, z sekretark. Zmczony i wyczerpany przyby z miasta pod nieustann grob mierci od broni pokadowej samolotw. Powiedzia mi, e co popycha go, aby tu wstpi, a koci i probostwo pocigaj go jak oaza pokoju, gdy wyjdzie z bezludnej pustyni centrum miasta. Cigle na nowo podkrela si, jak szczeglnie zachwyca to, i okolica ta wzgldnie mao ucierpiaa. Oby Bg w swojej dobroci i miosierdziu nadal otacza sw askaw opiek nasz drogi koci, swe wzniose miejsce przebywania midzy ludmi. Bya to cika niedziela. Wskutek nieustannych nalotw od wczesnego rana msze o godz. 8 i 9.15 nie cieszyy si tak frekwencj, jak zwykle. Na mszy o godz. 13.15 musiaem zaniecha kazania; take po poudniu o godz. 15 nie mogo si odby naboestwo bagalne. Jednake o godz. 16.45 odprawiem zwyczajne bagalne naboestwo z bogosawiestwem sakramentalnym i komuni. To nie bya niedziela laetare. Ze cinitym sercem spogldamy w przyszo, bo dzisiejsza niedziela nazbyt nas wyczerpaa psychicznie. Co si stanie z Wrocawiem, oto trwone pytanie. Komendant twierdzy liczy

100

Niepene dane o stratach w tym okresie s nastpujce: 9 marca - 91 osb (63 onierzy i 28 osb cywilnych), 10 marca 99 osb (73 onierzy i 26 osb cywilnych), 11 marca 131 osb (100 onierzy i 31 osb cywilnych), 12 marca 98 osb (64 onierzy i 34 osoby cywilne), 13 marca 69 osb (53 onierzy i 16 osb cywilnych).

na pewn odsiecz naszych wojsk dla Wrocawia101. Takimi nadziejami karmiono dotd zawsze nasze oddziay, ilekro znalazy si w okreniu bez nadziei ratunku, poczwszy od Stalingradu po Pozna, Grudzidz i obecnie Wrocaw. Nie mamy ju zaufania ani odwagi, by w to uwierzy; i c za korzy dla miasta, gdyby nadesza odsiecz? Nie ocalaoby przez to od zniszczenia. Im wczeniej przyjd Rosjanie, tym rychlej skoczy si dzieo niszczenia, ktrego sprawc jest przede wszystkim nasze dowdztwo. Wszystkie bowiem podpalenia, cae spustoszenie budynkw i urzdze komunalnych pochodzi bezporednio od naszego dowdztwa. To wanie jest przygnbiajce, a dowdztwo powica znw cae miasto z caym jego piknem, jego kultur, wiekow tradycj i egzystencj bez moliwoci sprowadzenia jakiejkolwiek odmiany w losach wojny. Nard niemiecki za stoi wewntrznie obezwadniony wobec takiego obdu niszczenia. W tym objawia si cay ogrom jego upadku duchowego. Bya to cika niedziela. Trwao to wszystko a do pnej nocy. Zmczony prac i psychicznie udrczony poda czowiek w ten dzie spokoju i snu, a tu do godz. 1 po pnocy kryy nad miastem samoloty, cigajc przede wszystkim nasze wasne nadlatujce noc dla dokonania zrzutw z zaopatrzeniem102. Wszyscy s zgodni w ocenie zakresu zniszcze na terenie caego miasta. Rozmiary spustoszenia w centrum miasta i na ulicach z wielkimi domami handlowymi s tak przytaczajce, e wydaje si, i Wrocaw nie stanie si ju chyba nigdy tamtym piknym miastem, przesyconym tradycj, penym zabytkowych budowli sakralnych i wieckich, owym gospodarczo tak prnym organizmem, jak to byo dotd. Zdaje si, e naznaczone jest znamieniem mierci. Wielkanoc ju bliska. W jaki sposb bdziemy j obchodzi tego roku w naszym miecie? Aby pooy kres spustoszeniu, naleaoby sobie yczy, by Rosjanie zdobyli Wrocaw, co jest gorcym pragnieniem wszystkich mieszkacw, wyjwszy kilku bonzw partyjnych. Im dusze bowiem oblenie, tym wiksze zniszczenia od wasnych oddziaw. Pamitajmy o oddziaach podpalaczy, pamitajmy o pasie startowym midzy Scheitnigerstern a Frstenstrae, pamitajmy o podpaleniu Gartenstrae i ulic na poudnie od Dworca Gwnego; a o ile wicej zniszcze poczyniy nieprzyjacielskie samoloty. A przecie na Wrocaw Rosjanie nie dokonali jeszcze tak potnych nalotw, jakie przeyy miasta zachodnie, na ktre leciao 1000 i wicej bombowcw i jednorazowo zrzucao trzy, cztery i wicej tysicy ton materiaw wybuchowych w cigu p godziny na jedno miasto. W takim wypadku Wrocaw byby jedn kup gruzu. Chocia pewna cz kociow wrocawskich doznaa dotychczas dotkliwych szkd, zwaszcza kocioy due, jak w. Doroty, Boego Ciaa, NMP Na Piasku, w. Macieja,
101

Autor nawizuje tu do apelu generaa Niehoffa, skierowanego 8 marca 1945 r. do ludnoci cywilnej Wrocawia w zwizku z objciem dowdztwa Festung Breslau. Czytamy w nim m. in.: Zaciek si obronn i wyprbowan wol walki, zdecydowanie popart przez wielk Ojczyzn i w gbokim przekonaniu, i w kocu jednak zwyciymy, bdziemy trzymali twierdz a do momentu zwrotnego. Fhrer i cae Niemcy patrz na nas. Niech yje Fhrer!. Schlesische Tageszeitung. nr 64 z 9 III 1945 r. Por. te rozkaz Niehoffa do onierzy oblonego garnizonu z dnia 8 marca; Festung Breslau.... dokument nr 89. 102 Zaog twierdzy zaopatrywano drog powietrzn w szczeglnie wany sprzt wojskowy (przykadowo przyrzdy celownicze), amunicj, lekarstwa, poczt itp., uywajc do tego specjalnych zasobnikw. Zaopatrzenie Wrocawia byo te przedmiotem odpraw w Gwnej Kwaterze Hitlera, np. w dniu 23 marca 1945 r.; por. Heiber, op. cit., s. 928. Dowdztwo twierdzy wydao kilka rozkazw powiconych sprawie poszukiwania zasobnikw zaopatrzeniowych, jak np. rozkaz specjalny komendanta z 14 kwietnia, rozkaz oddziau I b dowdztwa twierdzy z 17 kwietnia (punkt I), instrukcja oddziau oficera politycznego przy komendancie z tego samego dnia (punkt I) oraz specjalny rozkaz oddziau I b z 21 kwietnia 1945 r.; Festung Breslau.... dokumenty nr 215, 226, 227 i 245. Na temat zaopatrzenia drog lotnicz por. te przypisy 111 i 112.

w. Krzya, to jednak nie s jeszcze doszcztnie zniszczone i jest moliwe, e po naprawieniu wielkich uszkodze wrc do dawnej krasy. Ale tylko wtedy, gdyby Rosjanom powiodo si zaj Wrocaw. I pomyle, e ubiegego roku w okresie wielkiego postu ycie religijne kwito jeszcze tak bujnie. W czasie kaza wielkopostnych w niedzielne popoudnia koci by wypeniony do ostatniego miejsca, gowa przy gowie. Jak nie wspomnie Drogi Krzyowej, gdy 400 do 500 dzieci towarzyszyo mi na naboestwie dla dzieci we wtorkowe popoudnie! Jak wspaniale przedstawiay si uroczystoci Wielkiego Tygodnia i wito Wielkanocy! Tumy przy konfesjonale i u Stou Paskiego. Jake wietne byy obchody innych wanych wit. Zielonych witek, w. Maurycego, Chrystusa Krla i wreszcie jakie zaangaowanie parafii w uroczystoci 60 rocznicy moich urodzin. Jak rozwino si znw duszpasterstwo wrd modziey po powrocie dzieci ewakuowanych na wiosn 1944 r.! Odsyam tu do moich relacji w kronice. Jake uroczycie obchodzono ostatnie wito Boego Narodzenia i Sylwestra jeszcze z licznym udziaem parafian. Chciabym wskaza, e ofiary na rzecz parafii w czasie ostatnich wit Boego Narodzenia przyniosy kwot 2700 marek. A od 12 stycznia taka odmiana w yciu naszej parafii, naszego miasta i caej prowincji! By to dotd jeden dugi Wielki Pitek, ktry zacz si 15 stycznia, tj. od dnia straszliwej procesji niedoli naszej ludnoci przymusowo ewakuowanej ze wschodu. Ta procesja ndzy cignie si dalej jeszcze w naszym miecie, jako przymusowa ewakuacja z jednej dzielnicy do drugiej. Jake przyjdzie nam witowa w wielkanocne dni, w Wielki Tydzie, jak wici Wielk Niedziel? Czy ten nasz Wielki Pitek skoczy si wtedy, czy te radosne wielkanocne alleluja nie zaamie si w naszej duszy przepenionej obaw, smutkiem i niepokojem o naszych drogich parafian? Panie, racz skrci dni utrapienia, daj nam rychy pokj, aby dusze nasze nie zginy w mierci. Zmiuj si, o Panie, zmiuj si nad Twoim ludem, ktry tak drogo odkupie bezcenn krwi Twego Syna.

Poniedziaek. 12 marca 1945

Poniewa ubiegej nocy nasze samoloty prboway dokona zrzutw z zaopatrzeniem, atak nieprzyjacielskich samolotw trwa do pna w noc bez przerwy do godziny pierwszej. Dlatego bya to noc naprawd niespokojna i to po tak denerwujcej niedzieli, penej udrki i lku. A przecie tskni czowiek do pokrzepiajcego snu. Dzie jest pospny, jest odwil i ciepo. Gsta mga wisi nad miastem. Tote dzi przed poudniem nieprzyjacielskie samoloty zaniechay nalotw. Wszelako tym bardziej pracowicie przystpia znw do dziea nasza artyleria, wic huk i grzmot dzia trwa przez cae przedpoudnie. Po godz. 11 odwiedziem chorego przy Ohlauufer 39. Tam mogem si znw dowiedzie, jak potwornie ju zwyrodniaa brutalno naszych kierownikw grup obwodowych i ich pomocnikw. ona owego chorego, ktrego opatrzyem, musi pozostawia bez opieki swego miertelnie chorego ma, ktry w kadej chwili moe umrze, i mimo swego wieku musi codziennie na pi godzin i do pracy przy okopach na Webskyplatz (plac Zgody). Budowa szacw staa si dzisiaj bardzo niebezpieczn prac. Np. wczoraj, podczas cikich nalotw i ostrzeliwania z broni pokadowej, robotnicy musieli cigle porzuca miejsce pracy, a kto powiedzia mi, i w dniu dzisiejszym mogli zaledwie przez pi minut pracowa spokojnie. Prace te s bowiem szczeglnie brane pod obstrza broni pokadowej, a groba mierci i ran jest nadzwyczaj wielka. Jeli ludzie ci nie schroni si natychmiast w jakim domu, mog niechybnie zgin. Tak wic nasze stare kobiety i mczyzn naraa si na takie jeszcze niebezpieczestwa. Kiedy owa kobieta prosia

usilnie kierownika grupy obwodowej, by zechcia j zwolni od obowizku pracy na podstawie rozporzdzenia z 7 marca 1945 r., ze wzgldu na ciki stan zdrowia ma, ten odpowiedzia: Dzi musi umiera tak wielu ludzi, nie majc nikogo przy sobie, a musi umrze jeszcze 10 000, skoro tylko uporamy si z Wrocawiem. Oto czas, gdy te bezwzgldne, brutalne i gwatowne natury mog si wyadowa w tyranizowaniu swych niemieckich wspobywateli. Kobieta owa powiedziaa mi, e nie Rosjan si lka, ale swoich, Niemcw. Nie sdzi, eby Rosjanie byli zdolni do tak nieludzkich odruchw. To samo opowiedziaa inna osoba, okoo czterdziestki. Pielgnuje swojego 82-letniego opiekuna, na wp ociemniaego i obecnie niedomagajcego. Robia wszystko, aby si utrzyma, dla posugi przy chorym ojcu. Brutalnie odrzucano wszystkie proby, nawet t, tak naglc. Musiaa pj do okopw i pozostawi wasnemu losowi chorego, na wp ociemniaego starca. Jake zgnunia moralnie czowiek niemiecki przez 12 lat, skoro takiej brutalnoci nie zdoa przeciwstawi zwykego nie. I tak nard w subie tej tyranii ponosi nawet najwiksze ofiary i cierpienia, ale tych ofiar i cierpie, ktrymi by trzeba opaci wyzwolenie spod tej tyranii, nie odway si wzi na siebie. Dlatego nard niemiecki musi wychyli kielich cierpienia a do dna. Po poudniu mimo mgy pojawiaj si znw nieprzyjacielskie samoloty. Ich akcja zdaje si ogranicza tylko do tych miejsc, na ktrych trwaj roboty przy budowie umocnie i przy przygotowywanym pasie startowym. Terkot broni pokadowej rozbrzmiewa znw nad miastem. Biada ludziom, ktrzy uciekajc od miejsca pracy nie zd na czas znale kryjwki w jakim domu. W ogrodzie kwitn nieyczki, a gazie bzu i innych kwitncych krzeww zaczynaj pcznie i wypuszcza pczki. Bazie wierzbowe rozkwitaj w ogrodzie. Kos piewa ju wieczr i rano sw pie. Wszdzie rodzi si oczekiwanie nadchodzcej wiosny. Wszystko przygotowuje si do wita zmartwychwstania. W tych pospnych i mglistych dniach tylko do biednego serca ludzkiego nadzieja nie chce wstpi. Beznadziejna staa si sytuacja naszego narodu przez nasz rzd. W Lubaniu, maym miasteczku, ktre zostao przez nasz Wehrmacht odbite Rosjanom, wygosi Goebbels swoim skrzeczcym gosem histeryczne przemwienie103, tak samo Hitler z okazji dzisiejszego dnia powiconego pamici bohaterw104. Niech mwi, co im si podoba, jest beznadziejnie, jest rozpaczliwie. To jest koniec dwunastoletniej tyranii, jakiej ludzko jeszcze nigdy nie przeya. Beznadziejno i nico narodu. Pnym wieczorem otrzymuj jeszcze dalsze wiadomoci o wielkich spustoszeniach, ktre poczyni wczorajszy nalot na Wrocaw. W szczeglnoci ucierpia te Ostrw Tumski, oglnie biorc cz pooona na pnoc od Odry. Poprzednio ciko zosta uszkodzony dom macierzysty ss. szarytek i nowicjat na Josephstrae, tak e wszystkie trzy kaplice Serca Jezusowego w nowicjacie, maryjna w domu macierzystym i w. Jzefa w szpitalu - legy w gruzach. Teraz tak dotkliwie uszkodzony zosta wieloma pociskami klasztor Ubogich Sistr Szkolnych [de Notre Dame] na Martinistrae (Marcina), e siostry te musiay opuci klasztor. Rwnie kociek w. Marcina na Martinistrae jest powanie uszkodzony.: Dalej rezydencja arcybiskupia zostaa ciko trafiona, mianowicie powyej pasau wewntrznej bramy wjazdowej. Jeden z pracownikw znalaz mier pod gruzami. Powanie
103

W dniu 8 marca jednostki niemieckie odzyskay przejciowo Luba. Na wiecu zorganizowanym z tej okazji wystpi obok propagandy J. Goebbelsa dowdca -Grupy Armii rodek., genera-pukownik Ferdinand Schrner. Sprawozdanie z tej propagandowej imprezy zamiecia m. in. Schlesische Tageszeitung, nr 66 z 12 III 1945 r. pod tytuem Kmpfen und gegenschlagen (Walczy i kontratakowa). 104 Odezw A. Hitlera z okazji Heldengedanktag z 11 marcia 1945 r. zamiecia Schlesische Tageszeitung, nr 67 z 12 III 1945 r.. pod tytuem Auf die Feinde einschlagen, bis sie zerbrechen (Naciera na wroga dopty, dopki si nie zaamie).

uszkodzona zostaa bursa studentw teologii, obecny szpital pomocniczy, gdzie bomba wyrwaa wielk dziur w rodku gwnej fasady. Nastpnie dom administracji po wschodniej stronie placu Katedralnego zosta ciko ugodzony od podwrza. Macierzysty dom Sistr Suebniczek NMPanny, Zakad NMP, obrzucony zosta bombami zapalajcymi prawdopodobnie z zapalnikiem zegarowym, tak e w nocy z niedzieli na poniedziaek pony wizania dachowe i najwysze pitro. To s najwiksze spustoszenia na stosunkowo maym obszarze. Rwnie w kanoniach na Domstrae (Katedralna) bomby wyrzdziy rozmaite cikie szkody. Bombardowanie tej najcenniejszej zabytkowej dzielnicy Wrocawia zostao sprowokowane bezmylnym ulokowaniem cikich dzia w ogrodzie rezydencji arcybiskupiej. Przy zwalczaniu tych dzia zrzucone bomby padaj niestety na okoliczne budynki i kocioy. Jest to w militaryzm, ktry wyzby si wszelkich wzgldw, wszelkiego szacunku dla kulturalnych i innych wartoci; w militaryzm, ktry wypdza ludzi z mieszka, by je przeksztaci w twierdze; ktry wybiera sobie najlepsze schrony przeciwlotnicze, by si sam ochroni, ludno za wydaje na zagad; ktry wszystko niszczy i wszystko pochania, dla ktrego wojna jest rzemiosem i celem samym w sobie; ktry bdzie przeklestwem tak dla narodu, jak i dla caej ludzkoci. Rwnie dzisiaj donosz mi jeszcze, e koci w. Michaa, jedna z najwikszych budowli sakralnych w stylu neogotyckim, wspaniale wyposaona, wskutek wielkich zniszcze poczynionych przez ostatni nalot nie nadaje si ju do suby Boej. Dowiaduj si te, e proboszcz z kocioa Boego Ciaa opuci plebani i koci i poszuka schronienia; u sistr Najw. Serca Jezusowego na Monhauptstrae (Matejki), poniewa wskutek zniszcze z dnia wczorajszego w kociele ju nie mona odprawia naboestw, a na plebanii niepodobna ju mieszka. Rwnie plebania w. Doroty jest bardzo silnie zniszczona przez bombardowanie. Dowiaduj si take, e dom handlowy AWAG (PDT), dawniej Wertheim, przy Schweidnitzerstrae i przy Tauentzienplatz (pl. Kociuszki) zosta doszcztnie wypalony. By to chyba najwikszy i najnowoczeniejszy dom handlowy we Wrocawiu. To byby wic rejestr szkd w znaczniejszych budynkach, bez pretensji do cakowitej dokadnoci. Daje on jednak wyobraenie o rozmiarach spustoszenia i powstaych wczoraj zniszcze na obszarze miasta.

Wtorek, 13 marca 1945

Po nocy zakconej walkami powietrznymi dzi rano pogoda bya pospna, ale ciepo. Na mszy w. znw bardzo duo obecnych i mimo obowizku pracy a 270 komunii w. Do poudnia udzieliem sze razy komunii w. onierzom, ktrzy raz po raz prosili o spowied i komuni. O godz. 10.30 pobogosawiem czterech zmarych, jedno dziecko i trzech dorosych, wrd nich znw ofiar nalotu z ubiegej niedzieli. O godz. 11 zawoano mnie do pobogosawienia zmarego, ktry by take ofiar nalotu niedzielnego. Bya to pierwsza osoba cywilna pochowana bez trumny, gdy trumien nie mona ju dosta. Gdy pniej zamierzaem powici dwch polegych105 na naszym cmentarzu bohaterw po wschodniej stronie kocioa, przeszkodzi mi rozpoczynajcy si nalot z uyciem broni pokadowej. Mogem pokropi groby dopiero wtedy, gdy byy ju zasypane ziemi.
105

Byli to prawdopodobnie polegli w dniu 11 marca strzelcy z 9 kompanii SS (III batalion puku Schulz): Hans Luplow, ur. 27 listopada 1927 r., oraz Friedrich Rother, ur. 26 lutego 1909 r.

W ubieg niedziel zajcie onierzy przy grobie spowodowao silne ostrzelanie naszego kocioa z broni pokadowej, a jeden pocisk wpad przez okno a do zakrystii. Po odprawieniu modw nad grobem znw jaki onierz poprosi o spowied i komuni. Gazeta frontowa twierdzy Wrocaw, Schlesische Tageszeitung, opublikowaa w sobot 10 marca radiogram do ministra Rzeszy, Goebbelsa; podano w nim do wiadomoci, e twierdza Wrocaw zebraa na Pomoc Zimow Narodu Niemieckiego 4 144 010,93 marek. Skoro kady wie, na jakich zasadach, bez niczyjej zgody zatrzymywano pienidze wprost, zwaszcza odbiorcom poborw i odu, jak kademu onierzowi, od najniszego do najwyszego stopniem, potrcano poow miesicznego wynagrodzenia, to dobrowolno tej zbirki okae si fikcj. Nie sztuka poda tak wielk sum jako dobrowoln ofiar na akcj pomocy zimowej, bo skadki potrcano prosto z uposaenia . Biada temu, 106 kto by mia przeciw temu jakie zastrzeenia. Napitnowano by go zaraz jako wroga narodu. Wszdzie to samo widowisko, mimo e nie wywiera ju wraenia, poczynajc od owej komedii poaru Reichstagu, gdy podpalono gmach przedstawicielstwa narodu, by potem to przedstawicielstwo narodu bdce nim tylko z nazwy przenie do Opery Krolla, do gmachu teatru, gdzie nowe przedstawicielstwo narodu sprowadzono do poziomu farsy. W ten sposb przesiedlenie z Reichstagu do teatru stao si symboliczne. Raz po raz wskazuje si we wszystkich przemwieniach i rozporzdzeniach na bezprzykadn postaw narodu niemieckiego, na wielkie bohaterstwo. Kto yje wrd ludu, ten wie, e prawda jest zupenie inna. A jak nard zmczony jest wojn do ostatecznoci, wiadczy rwnie w naszym miecie zastraszajcy po prostu wzrost samobjstw. Jak dowiedziaem si z wiarygodnego rda, liczba samobjstw wynosi kadego dnia w naszym miecie 100 do 120. No tak, wspaniale jest y w tych wspaniaych czasach, do ktrych doprowadzi nas Hitler: Dochodzi do tego rozgoryczenie narodu, wywoane rozporzdzeniem z 7 marca 1945 r. o obowizku pracy. Ludzi, ktrzy fizycznie wprost nie s zdolni do wykonywania cikich prac przy okopach, zmusza si bezwzgldnie do tych cikich robt, motywujc to tym, e przecie lepiej, by zgino tysic kobiet, ni gdyby pad Wrocaw. Z niemal wszystkich ust mona sysze, e nie Rosjanie s naszym wrogiem, lecz e najwikszym nieprzyjacielem jest partia. Cigle mona sysze, e organa partyjne ledz, kto w niedziele i dni powszednie chodzi do kocioa, i e z tym nierbstwem naley skoczy. Tak oto wyadowuje si wrogo organw partyjnych do religii nawet w chwilach, najwikszej niedoli naszego narodu, w dniach; w ktrych ju tylko religia moe by dla czowieka podpor i pociech. W rozkazie Hitlera z dnia powiconego pamici bohaterw jest znamienne, e ani sowem nie wspomina w nim o zmarych bohaterach, ani o tych z wojny wiatowej z lat 1914 1918, ani o zawrotnej liczbie polegych bohaterw w obecnej wojnie. Powiksza on j z dnia na dzie przez swoj obdn tyrani nad narodem niemieckim, przez zbrodnicze i bezmylne szafowanie jego krwi i majtkiem. Czyme s dla tego czowieka miliony ludzi, ktrych powica, jeli moe tylko zaspokoi sw szalon dz wadzy? Czym s dla tego czowieka dobra kultury i wartoci ducha, skoro sam nigdy kultury nie posiad? Jak ju raz powiedziaem, nard niemiecki ponosi dla tego
106

Por. w tej sprawie take rozkaz dzienny komendanta twierdzy z 11 marca 1945 r., w ktrym Niehoff owiadczy: Tak wspaniay wynik zbirki by moliwy tylko dziki temu, i kady zoy rzeczywicie ofiar wedug najlepszych si. Potwierdza to zarazem poczucie silnej wizi z Wodzem i Rzesz; Festung Breslau..., dokument nr 96. Charakterystyczne jest te sformuowanie uyte w rozkazie dziennym nr 2 dywizjonu artylerii 3120 z 23 lutego 1945 r. (punkt 10): Festung Breslau wzywa do nadzwyczajnej zbirki na rzecz Pomocy Zimowej. Jestem przekonany, i aden z moich oficerw, podoficerw i onierzy nie uchyli si od mojego wniosku ofiarowania na Pomoc Zimow caej dekady marcowej. Tame, dokument nr 60.

czowieka cierpienia i najcisze ofiary, a nie widzi sposobu, by podj takie same ofiary i cierpienia, ktrych trzeba do obalenia tego straszliwego reimu; a s one dziecic igraszk wobec cierpie, ktre czowiek ten zgotowa caemu narodowi, ba, caemu wiatu. Wiadomo, e ks. dziekan Direske przenis sw siedzib na Monhauptstrae, naley w tym sensie sprostowa, e tylko mieszkacy tam si przenieli, sam za zamieszka w bunkrze na Junkernstrae i naboestwa odprawia jeszcze w zakrystii kocioa Boego Ciaa. Wanie otrzymuj wiadomo, e dzisiaj spalony zosta koci w. Piotra Kanizjusza wraz z plebani, a mury wysadzono w powietrze. Wieczorem niebo nad Scheitnigerstern na poudniu byo znw purpurowe. Na poudniu pona cigle jeszcze poudniowa cz Gartenstrae i wielki dom handlowy AWAG, dawniej Wertheim. Nad Scheitnigerstern za gorzej gigantyczne ognie podpalonych cigw zabudowa, ktre przeznaczono pod przygotowywany pas startowy. Rosjanom sprawi wielk uciech te olbrzymie poary, skoro bowiem nasze dowdztwo tak postpuje z majtkiem swych niemieckich obywateli, to i Rosjanie nie potrzebuj kierowa si adnymi wzgldami i prbowa chroni wasnoci nieprzyjaciela. Rzd optany furi niszczenia powica molochowi wojny wszystko, co uchodzio dotd u ludzi za cenne i drogie. Wielcy wodzowie partyjni usiuj ratowa swoje nagromadzone i dzi tak cenne majtki. Jak donosz, zaadowuje si cae kolumny ciarwek wyposaeniem z will jak zameczki, aby wszystkie te kosztownoci cenne obrazy, meble, wartociowy sprzt, metale szlachetne, porcelan i inne przedmioty - dla zabezpieczenia wywie w gb Rzeszy. Wszystko bogactwo, ktre zgromadzili ci ludzie, zwaszcza mnstwo dzie sztuki i wartociowe wyposaenie, ma wielce podejrzane i wtpliwe pochodzenie i skradzione zostao z zasobw kultury napadnitych narodw albo jest skonfiskowanym mieniem pomordowanych ydw. Ale szary Niemiec musia wszystko zostawi i teraz dom jego podpalaj jego wani rodacy. Dzisiaj poinformowano mnie, e lokal obwodowej grupy NSDAP na Gellhornstrae (Strubicza) zosta zburzony przez celny pocisk i e kierownik obwodowej grupy zgin wraz ze swoimi szecioma wsppracownikami. w kierownik odznacza si, podobnie jak obwodowa grupa Herbert-Welkisch, szczeglnym grubiastwem wobec Niemcw, tote udziaem ogu bya satysfakcja, e tego rodzaju jatka ludzka i katownia znika z powierzchni ziemi.

roda, 14 marca 1945

Chmurny, mglisty i wilgotny dzie marcowy. Wczesnym rankiem o godz. 6 id, jak co dzie, do kocioa i udzielam, take jak zwykle o godz. 6.15, pewnej liczbie parafian komunii w. Potem, jak co dzie, spowiadam o godz. 7 odprawiam msz w., w ktrej uczestniczy wicej wiernych ni zwykle. Rwnie liczba komunii jest wiksza ni kiedy indziej. Przedpoudnie jest stosunkowo spokojne; spokj mc powtarzajce si salwy z ustawionych w caej okolicy cikich dzia fortecznych. Raz po raz prosz mnie do kocioa, bym udzieli onierzom witego sakramentu pokuty i Ciaa Paskiego. Dzi, w dniu 14 marca 1945 r., nasz najprzewielebniejszy arcybiskup Adolf Bertram koczy 86 rok ycia. Skoro wic w ubieg niedziel rezydencja arcybiskupa zostaa ju po raz drugi ciko trafiona bombami, dobrze si stao, e za rad swego lekarza na czas zdy wyjecha do swej drugiej

rezydencji, do zamku Janowa Gra pod Jawornic. W sdziwym wieku nie wytrzymaby dugo cikich przey psychicznych wywoanych obleniem. Ale nie powinien by odjeda tak jakby przypadkowo. Jak mwi, nawet wikariusz generalny nie byby si dowiedzia o jego odjedzie, gdyby nie spotka si z nim przypadkiem. W ten sposb przekaza mu ostatnie niezbdne penomocnictwa. Po poudniu, jak kadej rody, suchaem znw spowiedzi u sistr maryjnych. Droga moja do nich wioda przez Klosterstrae, Ohlauerstrae, Poststrae (Bog. Czesawa), Katharinenstrae (Katarzyny), poprzez Neumarkt (Nowy Targ), Ritterplatz (Nankiera), Sandbrcke (most Piaskowy), Sandstrae (w. Jadwigi), Gneisenaubrcke (most Myski), Martinistrae obok kocioa w. Krzya, Domstrae przez Domplatz do klasztoru NMP. Duga to droga. Przygnbiajcy i budzcy groz by widok spustoszonych ulic. Naprzeciw nich koci w. Maurycego i jego okolica zdaj si by oaz spokoju. Wielkie zniszczenia zaczynaj si zaraz za Feldstrae, Klosterstrae a do Ohlauer Stadtgraben. Przytaczajcy widok zdewastowanych i wypalonych domw. Taki obraz przeladuje czowieka przez dugie cigi ulic, ktrymi szedem. Nic nie zostao ju po wielkich domach handlowych, tylko wypalone mury i ciany. Z otworw okiennych wyziera groza pogruchotanych sprztw, belek i kawakw muru. Podarte firanki powiewaj w przecigach jak sztandary ndzy. Z rzadka trafi si dom, w ktrym s jeszcze cae okna. Wokoo domy zawalone albo z wielkimi dziurami od frontu. Okazay gmach poczty gwnej jest przez bomby bardzo dotkliwie otuczony, zwaszcza od strony Albrechtstrae. Koci w. Wojciecha ma rozerwany dach. Wielkie gotyckie okna s zupenie puste. W murach wida lady pociskw, wewntrz kocioa zwalisko gruzu i potuczonego szka. Naboestwa odprawia si w maej kaplicy w. Jzefa obok kocioa w. Wojciecha. Neumarkt, przez swoje liczne spadziste redniowieczne dachy peen swojskiego uroku minionej przeszoci, jest szczeglnie srodze zniszczony. Midzy stojcymi jeszcze budynkami s zburzone lub rozerwane. Po wielkich domach handlowych nie ma ju ladu. Nadprezydium bardzo ucierpiao. Wysokie dachy, zwaszcza placu targowego, s wszystkie mocno zniszczone Gdy szedem przez Neumarkt, uderzyy dwa pociski nieprzyjacielskiej artylerii. Pierwszy eksplodowa 30 m przede mn; posypa si deszcz gruzu i resztek muru. Drugi pocisk wpad do wntrza Nadprezydium. Wraenie zupenego zaniedbania sprawia Ritterplatz. Wspaniaa fasada Wyszego Sdu Krajowego, byego klasztoru w. Wincentego, oraz wysoki chr kocioa w. Wincentego s do reszty spustoszone, zreszt w ogle koci w. Wincentego ucierpia szczeglnie mocno. Zniszczony jest pikny dach, wszystkie okna, W murach wida szpetne wyrwy. Przechodz przez Sandbrcke. Odra wezbraa znacznie wskutek niegu, deszczu i gwatownej odwily. Gsta mga unosi si nad gliniastym nurtem. Ta chmurna, mglista, podstpna pogoda sprawia, e nasze obecne cikie pooenie przedstawia si nam jeszcze tragiczniej. Na potnych murach kocioa Na Piasku wida lady uderze cikich pociskw i bomb. Okna s zdruzgotane, bomby i pociski przebiy sklepienie, wewntrz urosy kupy gruzu. Msz w. mona odprawia ju tylko w kaplicy pod wie. Jest to po kociele w. Wojciecha i w. Wincentego trzecia stara gotycka witynia, a koci Na Piasku ma bodaj jeden z najpikniejszych wystrojw barokowych; wyjtkowo piknym dzieem sztuki jest monumentalny barokowy otarz gwny. Poprzez Dombrcke (most Tumski) nie mog si dosta na Ostrw Tumski. Zatarasowany jest barykadami. Ale kiedy spogldam na uderzyy akurat dwa pociski w Kuri Kanonikw. Uniosy si olbrzymie tumany pyu. Dotychczas nie zdoaem si dowiedzie, w ktre kurie uderzyy pociski. Przechodz obok plebanii NMPanny. Jest srodze zrujnowana. Id przez Gneisenaubrcke. Po obu stronach ustawiono barykady. Obraz szczeglnego spustoszenia ukazuje si dopiero, gdy wchodz na Ostrw Tumski. Sierociniec Mater Dolorosa ma bardzo uszkodzony dach. Klasztor Sistr Szkolnych otrzyma kilka trafie. Znik dach i najwysze pitro. Spustoszenie jest

wielkie, oceniajc na oko, z ulicy. Celny cios z boku otrzyma koci w. Marcina; z wga wyrwany zosta olbrzymi kawa muru, tak e wntrze kocika stoi otworem. Koci w. Krzya, najszlachetniejsza redniowieczna budowla gotycka, klejnot wrd kociow Wrocawia, przedstawia opakany widok. Wszystkie okna rozbite, nawet w kociele dolnym. Wspaniay malowniczy dach, zwaszcza w czci pnocnej, jest zniszczony. Dach ten, na krtko przed wojn, zosta cakowicie odnowiony kosztem okoo 100 000 marek. Teraz kruszy go znw moloch militaryzmu. Wntrze kocioa grnego rwnie mocno ucierpiao od pociskw i bomb. Jest to czwarta redniowieczna i najpikniejsza wielka witynia. Id dalej wzdu Domstrae. Wszystkie kanonie maj rwnie strzaskane okna. Numer 10 przy Domstrae, mieszkanie kanonika kapitulnego, dra Kuno107 ma od frontu olbrzymi dziur od bomby, ktra uderzya z boku. Wchodz na podwrze rezydencji arcybiskupiej. Zarwno portal gwny, jak i portale na podwrzu s trafione i wewntrz dotkliwie zrujnowane. Odsania si przygnbiajcy obraz spustoszenia. Przechodz obok Katedry, ktra z opresji wysza wzgldnie cao; w hem poudniowej wiey ugodzi pocisk, podobnie jak w uk filaru po stronie poudniowej oraz w dach kaplicy NMPanny. Poza tym, jak na wszystkich I domach, wida lady pociskw broni pokadowej. Przed rezydencj arcybiskupi zmagazynowano mnstwo skrzy z amunicj. W gwn fasad gmachu bursy studentw teologii Georgianum uderzya bomba. Dach bardzo zniszczony, czciowo zaamany. Zwalio si sklepienie piknej duej kaplicy domowej. Przez pknicia okien kaplicy wida wprost niebo. Bursa chopcw naprzeciwko zostaa ju wczeniej zburzona, rodkowa jej cz zawalia si. Dom administracyjny po wschodniej stronie Domplatz zosta od podwrza trafiony bomb. Id dalej a do Zakadu NMPanny. Tu widz, e dach Zakadu w. Jzefa jest spalony niemal do Scheitnigerstrae, a najwysze pitro wypalone. W niedziel rano o godz. 3.30 uderzya bomba zapalajca czy te fosforowa w wib dachu Zakadu NMPanny. Dach wnet zacz si pali i tylko dziki wsplnemu wysikowi sistr udao si zlokalizowa poar, tak e ocalaa rodkowa cz wiby i ta od strony Scheitnigerstrae: Majc nieco czasu, odwiedziem przedtem obie nasze siostry, dobrze zasuone w duszpasterstwie dzieci, siostr Jzef i siostr Klar. Ujrzaem tu, jak bardzo zniszczony jest Dom Macierzysty SS. Szarytek i ich nowicjat. Z trzech wspaniaych kaplic cakowicie zburzona jest kaplica Najw. Serca Jezusowego w nowicjacie i kaplica NMPanny w domu macierzystym, a kaplica w. Jzefa nie nadaje si ju do odprawiania naboestw. Siostry towarzysz mi przez ca piwnic a do Zakadu NMPanny. Do sistr maryjnych wygaszam kazanie w ich schronie, ktry suy jednoczenie za kaplic, i sucham spowiedzi okoo 60 sistr. Drog powrotn wybieram przez Scheitnigerstrae, Marienstrae (Nehringa), Kaiserstrae, Herbert Welkisch-Strae i Alexanderstrae. Gdy przed omiu dniami szedem tymi samymi ulicami, zna byo wprawdzie zniszczenia, ale oglne kontury ulic i miasta byy jeszcze prawie nietknite. Cakiem inaczej jest dzi. Spustoszenia zwikszyy si na Scheitnigerstrae. Ale widok peen grozy uderzy mnie dopiero, gdy przyszedem na Marienstrae w pobliu Scheitnigerstern. Tu widz ponce miasto. Pony cae bloki mieszkalne. Wczoraj i dzisiaj zostay podpalone wszystkie budynki po obu stronach Kaiserstrae, a przecie miaa to by reprezentacyjna ulica Wrocawia! Poczwszy od Frstenbrcke a do Kaiserbrcke wida byo ponce bloki. Podpalone zostay rwnie domy poudniowej strony Frstenstrae. Pon jeszcze podpalony koci w. Piotra Kanizjusza wraz z plebani. Pali si koci Lutra, tylko nie uszkodzona wiea sterczaa jeszcze w kbach dymu. Paliy si domy na Marienstrae i pierwsze domy Uferstrae po obu stronach Kaiserbrcke. Pony pierwsze domy Paulstrae, a zdaje si, e jeszcze daleko dzieu zniszczenia do koca. Szczeglnie mocno pali si klasztor Dobrego
107

Dr Ludwig Cuno, radca arcybiskupi i kanonik kapitulny.

Pasterza. Ogie oszczdzi tylko koci Zakadu. Obraz grozy. Wanie wysadzono w powietrze wypalony dom przy Kaiserstrae naprzeciw kocioa Lutra. Musiaem si schroni do jakiego domu, by mnie nie obali podmuch wybuchu. Nastpia potworna eksplozja, a ku niebu uniosy si czarne kby dymu. Midzy poncymi domami pdziem ku Kaiserstrae. Bardzo cisa jest kontrola kart pracy. Mj kapelusz i paszcz pokrya warstwa popiou. Kady, kto to widzia, rzek: szalestwo. Furia niszczenia napada wodzw narodu niemieckiego, a onierz niemiecki, ktry w skrytoci ducha takie dzieo potpia, zmuszany jest pod grob rozstrzelania wypenia dzieo zniszczenia barbarzyskich wodzw. W czasie mojego obchodu po miecie uwiadamiaem sobie raz po raz, jak straszne byy skutki niedzielnego nalotu. Nie ma ju chyba caego dachu. Niszczy je przede wszystkim obstrza z broni pokadowej nieprzyjacielskich samolotw. Po wszystkich wstrzsach wywoanych widokiem spustoszenia i przeraeniem teraz na dodatek groza poaru dzielnicy zaliczanej do najpikniejszych i najwytworniejszych we Wrocawiu. Zupenie przybity i zaamany pieszyem przez Kaiserbrcke. Ale tu ukaza mi si znw od poudnia zza Dworca Gwnego w okolicy Hubenstrae i Herdainstrae widok olbrzymiego poaru. Podpalono tam bloki mieszkalne razem z caym sprztem domowym i potne kby dymu unosiy si ku niebu. Przytoczony tym wszystkim wrciem do domu zmczony i wyczerpany fizycznie i duchowo. Tu odprawiem o godz. 16.45 jak zwykle naboestwo bagalne z bogosawiestwem sakramentalnym, a nastpnie rozdzieliem komuni w. Potem, jak co dzie, odmwiem Drog Krzyow. Kiedy wyszedem z kocioa, rzucili si ku mnie przymusowo ewakuowani z mojej parafii, proszc o rad, gdzie si uda. Pewien student teologii z obozu Polakw w Clausewitzschule prosi mnie, by w obozie odprawi naboestwo, udzieli chrztw i lubw. Prosi o aciski modlitewnik i raniec. Udao mi si speni jego prob. Nastpnie zasiadem do kolacji, by potem odmwi modlitwy matutinum i laudes na nastpny dzie. Gdy wieczorem poszedem do klasztoru w. Agnieszki, widziaem znw jak w poprzedni wieczr niebo zaczerwienione nad Kaiserstrae i nad Dworcem Gwnym, tak e koci i plebania stay jasne jakby w wietle ksiyca. Ale byo ono czerwiesze i bardziej niesamowite. Wieczorem czuem si jak prorok Eliasz, ktry zmczony bezskuteczn prac uszed na pustyni pragnc umrze, gdzie zasn pod krzakiem jaowca godny i spragniony. Wtedy dotkn go anio i przemwi do, podajc mu chleb i wod: jedz i pij, bo jeszcze daleka droga przed tob. Tak zmczony i tak smutny byem po wraeniach z mojej wdrwki przez wielkie miasto. Wspaniae stare kocioy, przybytki Boga wrd ludzkich siedzib, wite miejsca ofiary, w ktrych codziennie wrd nas odnawiana bya ofiara Krzya przedstawiaj obraz spustoszenia i zniszczenia, ktre pozostaje po Wrocawiu, niegdy tak piknym, wspaniaym miecie u brzegw Odry. Jake wyzby si kultury i zdzicza wewntrznie czowiek niemiecki przez narodowy socjalizm. To co stworzyy setki ludzi, do czego tamci w najmniejszym stopniu nie przyoyli rki, szaleczo wydaje si na zagad. O Boe, czy nie pooysz kresu temu strasznemu rozlewowi krwi i temu obdowi niszczenia? O Boe, Ty stae si nam jedyn nadziej w tym zwtpieniu, w ktre wpdzili nas ludzie. W ciemnociach i nocy niedoli Ty bd owiecajc gwiazd i daj nam nadziej i wiar przeciw wszystkiej tej rozpaczy. Ludzie nie mog ju niczego odwrci, ale Ty, o Panie, Ty moesz, i tylko Ty sam. Najwitsza Panno, Matko Boskiego Zbawiciela, nadziejo zwtpionych. Matko boleci, miej lito nad biednymi dziemi ziemskimi Ewy w ich potrzebach i ndzy. Daj nadziej i pokj.

Te myli narzucay mi si wieczorem tego krzyami usianego dnia. Dzie ten uwiadomi mi wyranie, jak cikie byy naloty ubiegej niedzieli. Cigle jednak wydaje mi si, e jeszcze niebezpieczniej ni zewntrzni wrogowie poczynaj sobie wewntrzni wrogowie naszego narodu: partia i militaryzm.

Czwartek, 15 marca 1945

Jak co dzie, wstaj o godz. 5, by w rannej ciszy odmwi modlitwy. O godz. 6 piesz do kocioa, rozdzielam komuni w. i spowiadam. Potem odprawiam msz w. przy jeszcze lepszej frekwencji ni dnia poprzedniego. Rozdano dzisiaj przeszo 300 komunii w. Po mszy w. zakrystia jest pena ludzi, ktrzy przychodz do mnie z najrozmaitszymi pytaniami i probami. Wrd nich mody porucznik udajcy si na front, ktry wrcza mi adres swego ojca, na wypadek, gdyby nie wrci z akcji. Udzielam mu kapaskiego bogosawiestwa. Prawie co dzie klcza przed balaskami. O godz. 9.30 pobogosawiem dwch cywilnych zmarych, nastpnie szeciu polegych108. Mamy dzi pikny wiosenny dzie. I gdy odprawiam egzekwie, soce przedziera si przez mg, szpaki szczebioc na suchych gaziach drzew, a kos wyciga swj pikny trel. C za kontrast pomidzy wadztwem przyrody a poczynaniami ludzi! Czu, e nadchodzi wiosna, a rado zmartwychwstania przenika dzieo stworzenia. Czy dla nas ludzi zniknie te wkrtce noc wielkopitkowych cierpie i czy napeni nas rado Wielkiej Nocy? Dzie jest wzgldnie wolny od nieprzyjacielskich atakw. Tylko od czasu do czasu hucz nasze cikie dziaa, a nieprzyjacielskie samoloty kr nad miastem. Z rzadka odzywaj si z samolotw serie broni pokadowej, podobne do grzechotu grzechotnika. Po poudniu o godz. 15 udaj si do klasztoru w. Agnieszki sucha spowiedzi 16 sistr, przedtem wygaszajc do nich kazanie. O godz. 16.15 odmawiam Drog Krzyow, a o 16.45 odprawiam zwyke naboestwo popoudniowe, wystawiajc cyborium z Przenajwitszym i odmawiajc litani do w. Jzefa, na te dni przewidzian. Potem modlitwa wieczorna i zwyke modlitwy do Matki Boskiej, wreszcie udzielam bogosawiestwa sakramentalnego i rozdaj komuni w., jak co dzie, o godz. 19 mam odprawi naboestwo w obozie dla cudzoziemcw w eskiej szkole zawodowej przy Clausewitzstrae 19. Umieszczono tam przeszo 3000 cudzoziemcw Polakw, Ukraicw, Czechw, Wgrw, Serbw, Bugarw, Francuzw. Z wielkim trudem uzyskali zezwolenie na odprawienie w auli wieczorem o godz. 19 cichej mszy w. oraz na chrzty i luby109. O godz. 18.30 udaj si tam z dzwonnikiem i jeszcze drugim towarzyszem. Sprzt liturgiczny potrzebny do mszy w. i do udzielania sakramentw w. bierzemy z sob. Gdy wszedem do tego domu, uderzy mnie widok trudny do opisania. Jest to jakby mrowisko pene ludzi. Poniewa wiato elektryczne nie funkcjonuje, korzysta trzeba ze wiec. Wszystkie korytarze, wszystkie schody, wszystkie pomieszczenia s zajte. Razem modzi i starzy, chopcy i dziewczta, mczyni i kobiety. Ponad wszystkim unosi si wilgotny zaduch centralnego
108

Byli to: gefreiter Christian Adam, nr. 1 maja 1900 r., z 6 kompanii II batalionu puku Reinkober (609 dywizja piechoty); stabsfeldwebel Alfred Wiorkowski, ur. 14 lutego 1913 r., z tej samej jednostki; podoficer Rudi Ruzert, ur. 30 kwietnia 1920 r., z 3 baterii puku artylerii Siebert (609 dywizja piechoty); SS-man Alois Degler, ur. 6 marca 1920 r., z 9 kompanii SS III batalionu puku Schulz; gefreiter Johann Hbl, ur. 4 lipca 1922 r., z 1 kompanii II batalionu puku Schulz. Personalia szstego polegego nie s znane. 109 Warunki panujce w obozie dla cudzoziemcw oraz odwiedziny ks. Peikerta opisuje take I. Siwicka, Szpital dla Auslnderw, [w]: Trudne dni, Wrocaw 1961, t. II, s. 18 i n. Por. te J. Bartosz, Ludzie ze znakiem P, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1969, s. 96-97, oraz rozdzia pt. W oblonym miecie (s. 106 i n.).

ogrzewania. Powietrze takie w caym gmachu, e mona si udusi. Ludzie ci bowiem maj najprymitywniejsze warunki higieniczne i dlatego te wyziewy cia s wyjtkowo silne. Ciepo w szkole przypomina parny skwar wielkiej cieplarni. Przechodz przez cay dom i wstpuj czterema schodami na pitra. W kadym kcie, na schodach, na korytarzach, w pomieszczeniach le bezdomni, odczeni od swoich bliskich, znkani ludzie; musz si obej bez pociechy religijnej, a w wikszoci s to Sowianie, ktrych cechuje szczeglna potrzeba religii. Dzi wreszcie po wielkich trudnociach uzyskano od kierownictwa obozu zezwolenie na odprawienie naboestwa. Ogromne rzesze z obozu czekaj teraz na nie. Co nieopisanego dokonywa si w ich duszach. Naboestwo odbdzie si w auli, na czwartym pitrze. Tam take nie ma wiata elektrycznego, wszystko musi by owietlone wiecami. Gdy tam wchodz, wielka ciba ludzka wypenia obszerne pomieszczenie. Zbudowano pikny otarz z obrazem Serca Jezusowego, pod ktrym znajduje si mniejszy obraz Matki Boskiej Czstochowskiej i krzy. Otarz przybrany jest piknie kwiatami i zielonymi gazkami. Mody kleryk z Warszawy wzi w swe rce organizacj caoci. Wzruszajcy jest zapa i ofiarno mieszkacw obozu, gdy idzie o naboestwo. Przedtem urzdzili zbirk, ktrej plon przekaza mi w kleryk. Po przeliczeniu dao to znaczn sum okoo 4000 marek. I chocia pienidz posiada obecnie ma warto, to jednak ta wielka suma wiadczy o zapale i radoci z uzyskanego w kocu naboestwa. Pienidze rozdzieliem zaraz midzy biednych. Punktualnie o godz. 19 aula jest pena ludzi, gowa przy gowie. Niesamowity zaduch wypenia pomieszczenie. Obawiam si, czy przetrzymam trudy tej godziny. O godz. 19 udzielam generalnej absolucji, gdy ju kleryk wraz z ca rzesz odmwi spowied powszechn i wzbudzi akty alu. Nastpnie rozpoczynam msz w. Kierownictwo obozu zastrzego wyranie, e nie wolno piewa. Jakby ujrzeli czstk kraju rodzinnego ci pozbawieni ojczyzny, gdy rozpoczyna si ofiara mszy w. kanie i pacz napenia aul. Zgoszono przedtem, e okoo 3000 osb pragnie przyj komuni w. Biorc pod uwag t ilo, podzielilimy komunikanty, a poniewa wobec tak duej liczby komunikowanych nie bybym gotw we waciwym czasie do godz. 22 bowiem naboestwo musiao si skoczy poleciem klerykowi, by mi pomg rozdawa komuni. Pot spywa mi po twarzy i po caym ciele. Zaduch w auli gstnia coraz bardziej. Gdy rozdawaem komuni w., widziaem, jak ludzie ci aknli Chleba ywota. Przychodzili tedy mczyni i kobiety, modziecy i panny o znkanych i wychudych obliczach. Czowiekowi cisn si na myl sowa boskiego Zbawiciela: al mi tego ludu. Panie i Boe, kiedy zlitujesz si nad tymi biednymi, a wywidszy ich z tej masowej wegetacji, urgajcej wszelkiej ludzkiej godnoci, zaprowadzisz ich do domu, na ono rodziny? C za udrki musz znosi ci ludzie! Moe utracili wszystko, miych sercu, krewnych, mienie i dom. Przyszo ich wydaje si beznadziejna. Jedyne wiato nadziei, ktre im jeszcze przywieca, to ich wita wiara. Jak trudno w takiej masie ludzkiej, przy wszystkich niebezpieczestwach czyhajcych na godno osobist, jak trudno zachowa wiar i czysto duszy! Wielka musi by wraliwo moralna tych ludzi, jeli taki dom nie stanie si wielkim bagnem. Mimo zakazu piewu byo rzecz niemoliw zatrzyma uczucia w sercach. Pod koniec run przez aul gos niby z jednej piersi; bya to swojska pie polska, przerywana gonym szlochem i paczem ludzi, ktrzy mogli teraz w tym piewie przed Boskim Zbawicielem i Jego Najwitsz Matk otworzy dusz przepenion blem. Tymczasem przysza godz. 20.30 po bardzo dugim komunikowaniu odby si lub 12 par110. Byli to Francuzi, Czesi, Wgrzy i Polacy. lub odbywa si zgodnie z rytuaem.

110

Ks. Peikert udzieli lubu nastpujcym parom:

Wszystkie pary nowoecw miay obrczki, ktre powiciem woyem im na palce. Po lubie pobogosawiem panny mode. Po ceremonii lubnej owych 12 par nowoecw ochrzciem dwoje dzieci111. Jedno z nich byo ju starsze. Po ochrzczeniu dzieci odwiedziem chorych na dole w schronie przeciwlotniczym. Udzieliem chorym 35 do 40 komunii w. Jakiemu nieprzytomnemu, ktry w cikim wypadku zosta ranny w gow, udzieliem ostatniego namaszczenia. Szedem z Przenajwitszym przez wszystkie pomieszczenia i bogosawiem chorych. Ze zami w oczach patrzyli na mnie ci modzi i starzy mczyni. Leeli tu w wilgotnej, niezdrowej piwnicy, ledwo owietlonej wiatem wiec. Nie przenika tu aden promyk soca - przeraajcy obraz ndzy. Chtnie chodzibym co tydzie do tych chorych, ale nie wolno. Wgierscy, bugarscy i polscy lekarze podchodz na koniec do mnie, wyraaj podzikowanie za odwiedziny. Przy poegnaniu podaj im rk, mwic, e teraz wiem, co to jest obz dla cudzoziemcw. Oni za odpowiadaj przerywanym gosem: A jak dugo ju to znosimy! Tak, ci ludzie, ci cudzoziemcy nie zapomn o Niemczech. Opowiedz w kraju, jak to ich ulokowano, drwic z wszelkiej ludzkiej godnoci osobistej. Kade zwierz domowe traktuje si uczciwiej ni tych ludzi, ktrych przemoc, wyrwano z wasnego domu i roli i ktrzy teraz musz ze zami spoywa gorzki chleb wygnania. Oto do czego dochodzi wiatopogld, ktry wraz z negacj wszelkiej czowieczej godnoci zlikwidowa pojcie ludzkoci, czowieka, istot yw; traktuje jak zbdny balast. Pozostae czstki komunii zaniosem w cyborium z powrotem do kocioa. Bya ju godz. 22 w nocy. Przedtem obszedem jeszcze sale z bogosawiestwem. Zmczony, wyczerpany powrciem z tego dugiego naboestwa, i tak przepocony, e nawet wierzchnia suknia bya mokra. I cho cieszyem si, e duszom tych ludzi w niedoli wygnania przyniosem wiato pociechy i radoci, to jednak nie opuszcza mnie straszny obraz tego ycia. Bo i mojej uwagi nie uszy przejawy obyczajowego zwyrodnienia i ogromne niebezpieczestwo, na ktre naraona jest niewinno modziey w obozie. A wszystko przytaczaa atmosfera odrtwienia, ktre grozio te stumieniem wszelkiego wiata w duszy. al mi ludu, Kto da ez moim oczom i strumienie wd mojej gowie, abym dzie i noc opakiwa synw mojego narodu.

Rene-Franois-Marcel Cottaz, ur. 16 kwietnia 1922 r. w Jullien i Jacqueline Bouzanquet. ur. 9 stycznia 1926 r. w Reims; Stefan Gosawski. ur. 1 stycznia 1920 r. w ychlinie pow. Kutno i Janina Jaboska, ur. 1 grudnia 1922 r. w Wielkiej Wsi; Josef-Ernest Klenk. ur. 12 stycznia 1922 r. w Bartosavice (SRS) i Lucyna Kacprzak, ur. 9 lipca 1925 r. w odzi; Gawe Jach. ur. 3 czerwca 1907 r. w Nomadowej i Anna Knapik, ur. 23 padziernika 1901 r. w Radomsku; Wiktor Lasek, ur. 21 padziernika 1921 r. w Kysicach i Maria Ceswana, ur. 16 padziernika 1921 r. w Nowym Kamieniu; Jan Szeliga, ur. 13 lutego 1915 r. w Krakowie i Aniela Kacprzyk, ur. 13 listopada 1920 r. w Filipowicach; Paul Walie, ur. 22 listopada 1906 r. w Pol-sur-Ternoise i Maria Piaskw, ur. 13 lutego w Hannover-Celle; Charles Dourlen, ur. 14 lutego 1915 r. w Armentiers i Maria Walczak, ur. 15 sierpnia 1918 r.; Gaston Mausny. ur. 22 stycznia 1916 r. i Jzefa Trepko, ur. 9 lutego 1918 r. w Skale Polskiej; Attilio Gellera, ur. 28 padziernika 1903 r. w Paules (Brazylia) i Wanda Szymczak, ur. 4 lutego 1916 r. w Warszawie; Aleksander Maciejewski, ur. 7 listopada 1920 r. w Lisiewie i Irena Bartsch, ur. 4 kwietnia 1922 r. w remie; Andr Hubert, ur. 10 kwietnia 1924 r. w Nantes i Irena Smolka, ur. 11 lutego 1925 r. w Sosnowcu; Gwidon Raziemski, ur. 5 sierpnia 1920 r. w Rzegowie i Sabina Orzechowska, ur. 16 maja 1925 r. Odsyamy te do artykuu S. Wesoowskiego pt. Para damskich pantofelkw, Magazyn Tygodniowy Gazety Robotniczej, nr 13-274 z 28- 30 III 1964 r., w ktrym mowa o losach maestwa G. Jacha i A. Knapik. 111 Ochrzczono wwczas Sylviane-Irene Hubert, ur. 26 II 1945 r., crk Andr Huberta; drugi ochrzczony nie zosta odnotowany w parafialnej ksidze metrykalnej.

Bya godz. 22.30, kiedy wszedem do mojego pokoju, by zje co na kolacj i nastpnie uda si na spoczynek.

Pitek, 16 marca 1945

Noc bya znw wzgldnie spokojna. Dzi, podobnie jak i wczoraj, jest wspaniay wiosenny dzie z ciep, agodn pogod. Bkitne niebo, soce, rozpiewane kosy, szpaki i ziby. Zdaje si, jakby przyroda drwia sobie z tego, co czyni ludzie. Na mszy w. o godz. 7 dua frekwencja. Dziwi si, jak mimo obowizku pracy przychodz ci ludzie. O godz. 9.30 powicam zwoki sekretarza pocztowego, Paula Paschwitza, jednej z ofiar bomby zrzuconej na nieruchomo przy Klosterstrae 58. Ten zrzut pocign za sob mier omiu osb. Rwnie pracownik urzdu pocztowego, Thamm, zmar w Liegnitzer Schule wskutek odniesionych ran. Niestety, krewni nie przedsiwzili krokw, aby mg by pochowany na naszym cmentarzu. Paschwitza pogrzebano obok Ewalda Hoffmanna. Teraz czeka jeszcze radca szkolny Netzel na miejsce wiecznego spoczynku. W ostatnich dniach aktywno nieprzyjacielskiego lotnictwa bya stosunkowo niewielka. Dzi, przy tej sonecznej pogodzie, obawiamy si najgorszego. Coraz bardziej mno si wiadomoci ze wszystkich dzielnic o furii niszczenia ze strony partii i wojska i o urgajcym wszelkim dotychczasowym obyczajom postpowaniu naszych onierzy, ktrzy w niesychanie bezwzgldny sposb obchodz si z cudz wasnoci. Takie wojsko staje si soldatesk i kady uwaa, e od Rosjan nigdy nie ucierpielibymy tego, czego dopuszczaj si na nas nasi wani onierze. W poudnie o godz. 13 nastpuje kilka lokalnych, ale cikich nalotw na miasto. Znowu podjto prb zniszczenia Kaiserbrcke. Na poudniu wznosz si czarne kby dymu od cikiej bomby zapalajcej, ktra wstrzsna nawet naszymi domami. Wanie otrzymuj ulotk, zrzucon prawdopodobnie przez rosyjskie samoloty albo rozpowszechnion przez tajn organizacj112. Oto jej tre:

Cay Wrocaw morzem pomieni i kup gruzu. Tak chce Hanke i jego zgraja. Ju polecili swoim kreaturom podpali i wysadzi w powietrze cae bloki mieszkalne. Wezwanie do pokojowego poddania miasta odrzucili, gdy oznaczaoby to natychmiastowy koniec ich partyjnego panowania. Obecnie uzyskali kilkudniowe odroczenie stryczka. C szkodzi tym bankrutom, e codziennie wiele domw pada w gruzy od ognia, bomb, pociskw i min. Sami mog jeszcze re dobrze, pi i ajdaczy si w bezpiecznych i dobrze urzdzonych bunkrach. Grob udaje im si jeszcze wypdzi pod grad pociskw i bomb kobiety i dziewczta, starcw i dzieci, chorych i uomnych. Ale godzina obrachunku jest bliska!

112

Ulotk kolportowaa wrocawska organizacja konspiracyjna, ktra wydawaa rwnie gazetk Der FreiheitsKmpfer (Bojownik Wolnoci). Szczegy o tej grupie zob. A. Konieczny, Ruch oporu w czasie oblenia Wrocawia w 1945 roku, Studia lskie . t. V, Katowice 1962. s. 113 i n.

Wtedy kreatury nazistowskie bd musiay odpowiada przed sdem ludu za swoje haniebne czyny, o ile przedtem nie zostan ju skazane przez budzcy si nard. Ale my, uwiadomieni politycznie mczyni i kobiety, powinnimy ju obecnie pokaza nacierajcej Armii Czerwonej, e nie mamy nic wsplnego z systemem podpalaczy Reichstagu i wiata, z systemem zorganizowanego masowego mordu, z nazistowskimi zbrodniarzami wojennymi. Nie pytamy, czy bye czonkiem NSDAP, czy dawniej naleae do Centrum, SPD czy KPD. damy tylko dowodu twego uczciwego nastawienia. damy twego bezwzgldnego wczenia si do naszej walki wyzwoleczej o zakoczenie wojny. Pamitaj: Jeeli nie chcesz ryzykowa swego ycia dla ocalenia siebie i narodu niemieckiego, to i tak Hanke i jego zgraja zmusz ci do bohaterskiej mierci na rzecz przegranej wojny. Oficerowie! Szeregowcy! Mieszkacy Wrocawia! Zaniechajcie wzajemnej nieufnoci, ktr siali wrd was przez lata nazistowscy wodzowie. Wszyscy dzielni i uczciwi mczyni i kobiety musz si szybko poczy w grupy. Tym, ktrzy pragn posa was na mier, kacie umrze mierci bohatersk. Rozstrzelajcie te kreatury, ktre pomagaj nazistom niszczy nasz nard i wasno, bez wzgldu na to, czy tkwi w mundurach oficerw Wehrmachtu, SS, SA czy policji. Sabotujcie kad prac! W tej powanej sytuacji oddziaywa tylko ta twarda mowa. Jeszcze mona uratowa dziesitki tysicy oficerw, onierzy, mczyzn, kobiet i dzieci. Dlatego odwanie i zdecydowanie naprzd do walki o uratowanie naszego narodu i naszej ojczyzny. mier nazistowskim zbrodniarzom wojennym! Ruch wyzwoleczy Poda dalej

W cigu popoudnia trzykrotnie wzywaj mnie onierze, ktrzy chc si wyspowiada i przystpi do komunii. O godz. 17.30 by ciki nalot na zachodni cz miasta. Jak si wkrtce potem dowiedziaem, zaatakowane zostay szczeglnie Knigsplatz, Wachtplatz (pl. Czerwony) oraz Friedrich-Wilhelmstrae (Legnicka). M.in. znacznie ucierpiay koci parafialny w. Mikoaja i plebania, a sam proboszcz jest podobno ranny od odamkw. O rozmiarach spustosze i o stanie zdrowia proboszcza nie mogem si dowiedzie dotychczas niczego bliszego. Po poudniu odwiedzi mnie polski kleryk, ktry w obozie dla cudzoziemcw przy Clausewitzstrae 19 tak bardzo zabiega o umoliwienie naboestwa wieczorem 15 marca. Przynis mi personalia zalubionych par i ochrzczonych dzieci i owiadczy, e Czech, ktremu udzieliem wczoraj ostatniego namaszczenia, ju zmar. Ten mody czowiek jest fizycznie i duchowo zaamany z powodu sytuacji w obozie. Jake musi bole tak gbok i wraliw dusz ten ogrom moralnej i fizycznej ndzy, z ktr codziennie si styka. Podarowaem mu aciski modlitewnik i raniec, ktrymi cieszy si jak dziecko i za ktre bardzo dzikowa. Gdy wieczorem o godz. 19.30 udaem si do Zakadu w. Agnieszki, niebo zarwno na poudniu, jak i nad Kaiserbrcke byo znowu czerwone od poncych kamienic, a gryzcy swd dymu i spalenizny unosi si w ten ciepy wieczr wiosenny nad miastem.

Od poudniowego zachodu dochodz odgosy wielkiej bitwy. Zdaje si, e idzie o Muchobr i inne mae osiedla pod Wrocawiem. Noc jest znw zakcona wywizujcymi si utarczkami powietrznymi midzy niemieckimi junkersami a samolotami rosyjskimi. Jak si dodatkowo dowiaduj, w ostatnich dniach Rosjanie zestrzelili okoo 10 junkersw113. Junkersy przywo amunicj i wane rzeczy, ktrych brakuje w twierdzy, zrzucaj je w tzw. bombach zaopatrzeniowych i zabieraj lekko rannych114. Maszyna taka moe odtransportowa 20 osb. Jest to konieczne, gdy jak syszaem z wiarogodnego rda, codziennie przychodzi do miejscowych szpitali okoo 600 rannych. Poniewa piercie dokoa miasta zacienia si coraz bardziej, budynki suce dotd za szpitale musz by opuszczone, a ranni przeniesieni do centrum. Poniewa brak miejsc daje si coraz bardziej we znaki, junkersy musz natychmiast transportowa lekko rannych, tj. takich, ktrzy mog siedzie, albowiem ciko ranni, ktrych trzeba by wie na leco, zajliby zbyt wiele miejsca w samolocie. Straszne tylko, jeli takich 20 rannych, ktrzy uszli mierci w walce, ginie w transporcie z twierdzy115.

Sobota, 17 marca 1945

Noc zakcona walkami powietrznymi. Wczesnym rankiem jest mglisto i pada deszcz. W cigu przedpoudnia rozpogadza si jednak i chocia dmie zimny wiatr, to jednak dzie jest znony. O godz. 7 znw wiele obecnych na mszy w. i znaczna ilo komunii. O godz. 9.30 pobogosawiem piciu zmarych, ktrych zoono w jednym grobie. Kady z nich ma jeszcze trumn. Nastpnie bogosawi polegego onierza, modego chopca116, ktrego dopiero co przyniesiono na marach. Jego moda twarz srodze poraniona. Grobu jeszcze nie wykopano. Pobogosawiem go. Msza w., ktr jutro bd odprawia, bdzie za polegych z naszego cmentarza bohaterw.

113

Wedug zapisu w Dzienniku Wojennym Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu z 24 marca 1945 r. zaopatrywanie twierdzy drog powietrzn byo zwizane z duymi stratami. Czytamy tam: Zaopatrzenie Wrocawia jest utrudnione z powodu nieprzyjacielskich reflektorw. Dotychczasowe straty wynosz 64 junkersy, co jest tym smutniejsze, e zaprzestano produkcji... P. E. Schramm, Kriegstagebuch des Oberkommando der Wehrmacht (Wehrmachtfhrungsstab), t. IV. Frankfurt/M. 1961, s. 1195. Por. te pismo Lichtmesszug I do dowdcy artylerii twierdzy z 7 kwietnia 1945 r. w sprawie reflektorw; Festung Breslau..., dokument nr 186. 114 Wedug zapisw w Dzienniku Wojennym OKW twierdza Wrocaw otrzymaa przykadowo zaopatrzenie: 18 lutego z 98 samolotw, 15 marca z 55 samolotw, 16 marca z 49 samolotw, 18 marca z 52 samolotw transportowych. Z liczby 55 samolotw w dniu 15 marca 1945 r. poowa zdoaa wyldowa. Po wyadowaniu sprztu na lotnisku w Gdowie wystartoway one z miasta, zabierajc 180 rannych; Schramm, op. cit., s. 1105, 1174, 1180 i 1187. Wedug zachowanych danych dowdztwa niemieckiej 6 floty powietrznej po utracie lotniska w Gdowie w dniu 1 kwietnia kontynuowano zrzucanie nad miastem zasobnikw zaopatrzeniowych na spadochronach. Tak np. w nocy z 16 na 17 kwietnia 34 samoloty typu He 111 zrzuciy nad miastem 218 zasobnikw zawierajcych 26,46 ton sprztu i amunicji; w nocy z 25 na 26 kwietnia 44 samoloty He 111 zrzuciy 35,75 ton sprztu i amunicji, w nocy z 26 na 27 kwietnia 24,12 ton itd. Z ostatniego znanego nam meldunku w nocy z 30 kwietnia na 1 maja zaledwie 7 samolotw He 111 zrzucio zasobniki zaopatrzeniowe, przy czym 1 samolot nie powrci do bazy. Tej nocy do Wrocawia odleciay dwa mae samoloty typu Fieseler Storch (Fi 156). 115 Na podstawie kartoteki polegych mona byo ustali, i na pokadzie samolotu transportowego Ju 52, zestrzelonego 15 marca nad Pilczycami, zgino 25 rannych onierzy niemieckich wraz z zaog samolotu, wrd nich by sprawozdawca kroniki filmowej, podoficer Siegbert Bauer. Ocalay jednak tamy nakrconych przeze filmw. W samolocie strconym 22 marca nad Dworcem Gwnym zgino 22 onierzy, za w pomieniach samolotu zestrzelonego 22 kwietnia nad Biskupinem stracio ycie 25 onierzy. 116 By to SS-man Heinz-Gustav Lbbert, ur. 13 sierpnia 1922 r., z 9 kompanii SS III batalionu puku Schulz.

Ledwie wrciem na plebani, wzywaj mnie znw do kocioa, by spowiada i komunikowa. Rano po mszy w. przystpili do mnie dwaj z postawy prawdziwi onierze, mwic, e pragnliby jeszcze przystpi do spowiedzi i komunii w. Pierwszy, rolnik z Dolnej Austrii, lat 25, od szeciu lat jest onierzem. W czasie wojny oeni si i przej gospodarstwo rodzicw, ma dwoje maych dzieci. Drugi, rolnik z Grnej Bawarii, lat 41, szsty rok na wojnie; ma w domu czworo dzieci. Jake boli czowieka los tych ludzi, ktrych wanie na wiosn rwie tsknota ku rodzinnej niwie, by si do niej zabra, uprawia j i obsiewa, a potem zbiera plony. Gdy przechodz na plebani, przyczaj si trzej inni z tej samej jednostki: wirtemberski rolnik, lat 45, amunicyjny przy artylerii przeciwlotniczej, przydzielony obecnie do Volkssturmu, lat 16, oraz czeladnik kupiecki z Opola, lat 19. Kwateruj w nowej rejencji nad Odr. Gdy pytam, jak dua jest ich jednostka, odpowiadaj, e wycofano ich z walk pod Muchoborem; ze 140 pozostao ich zaledwie 10. Dzi wieczorem syszaem, e walki pod Muchoborem przyniosy wielkie straty, a nasze prby wejcia klinem w pozycje rosyjskie spezy na niczym. W cigu caego dnia otrzymuj raz po raz wieci o furii niszczenia, ktra ogarna nasze dowdztwo we Wrocawiu i w ogle w caej Rzeszy. Tak tdy Webskystrae (Zgodna), Brockauerstrae i wewntrzn stron Tauentzinstrae oprnia si z mebli i wszelkich sprztw domowych117. Przed oczami mieszkacw trwa popis obdu niszczenia, ktry trudno opisa. Bez powiadomienia przymusowo ewakuowanych, znajdujcych si jeszcze we Wrocawiu, wpada si do domw, wyrzuca na ulic wszystkie stojce jeszcze meble, naczynia, obrazy i inne sprzty domowe. Take przedmioty kultu religijnego, pamitki rodzinne, tak drogie kademu, wszystko leci na ulic, m. in. take cenna obecnie bielizna. Na ulicy wszystko zlewa si paliwem i wnet ogie strzela ku grze. Prawdopodobnie ta strona ulicy ma suy za schronienie walczcym onierzom. Linia ta bowiem ma si sta wewntrzn lini walki. Przeciwlegej strony ulicy nie oprnia si. Zapewne podpali si po prostu bloki razem ze wszystkimi rzeczami, ktre znajduj si w mieszkaniach. Bardzo czsto donosz mi ludzie, paczc i szlochajc, e teraz ju wszystko im zabieraj. Przychodzi taka szwaczka i z trudem dobywajc gosu mwi, e wyrzucono na ulic nawet jej maszyn do szycia. A tak zabiegali ludzie przez dziesitki lat w pocie czoa, aby czsto ze skpych dochodw i skromnych zarobkw urzdzi sobie przytulne mieszkanie! Teraz brutalne odactwo niweczy wszystko, co stworzy wysiek dziesitkw lat. Unosz si wic nad miastem kby dymw z olbrzymich stosw zapalonych sprztw, odziey, pamitek. Jak okiem sign ku Kaiserbrcke, wida ju od poniedziaku buchajce supy dymu, ze spalonych domw, ktre teraz zostan wysadzone w powietrze, aby na miejscu najpikniejszej czci miasta mc pooy pas startowy. Zaprawd, tutaj militaryzm osiga swj szczyt. To obd niszczenia. Praca ta tak demoralizuje naszych onierzy, e cudze mienie traktuj poniej wszelkiej krytyki, uwaajc, e tak czy owak wszystko zostanie zniszczone. Zawsze nazywaem ten ruch nihilizmem, ale u kresu jest te nico. Wartoci materialne i duchowe depcze si tu nogami. Po godz. 15 udaj si do konfesjonau i wracam o godz. 18. Dzi bowiem jestem sam, gdy pomoc, ktrej dotychczas udziela mi ks. dr Zillmann, obecnie odpada. Gdy dzi wieczorem udaj si do
117

W sprawie podpalania cigw domw mieszkalnych w rdmieciu zob. rozkaz dowdztwa twierdzy nr 38 z 20 marca 1945 r. oraz jego uzupenienie z dnia nastpnego. Zawiera on nastpujce polecenie dla puku saperskiego twierdzy: ,.W zwizku z dalsz budow stanowisk wypalone zostan domy pooone przy poudniowej wzgldnie zachodniej stronie Websky-Strae Tauentzinstrae na caej dugoci Freiburgerstr. Elferplatz Schwertstrae Fischergasse Einundfnfzigerstr. a do Sderoder. Jednostki majce stanowiska bojowe w owych domach musz je opuci. Do wyburzenia przystpi si natychmiast. Festung Breslau..., dokument nr 128 i 137.

klasztoru w. Agnieszki, po raz pierwszy nad Kaiserbrcke nie zna czerwonej uny, ktra od poniedziaku wieczr unosia si nad t dzielnic. Potworna robota podpalaczy zdaje si dobiega wreszcie koca. Jakie ogromne wartoci pochono to spustoszenie, ktrego ofiar pa musiay nawet dwa kocioy wraz z plebaniami, mianowicie katolicki koci parafialny w. Piotra Kanizjusza i protestancki koci Lutra. Ale na poudniu niebo jest krwawoczerwone, e nawet koci i plebania stoj w powiacie niby w jasn noc ksiycow. Zatrzymuj si przed wielkim krzyem przy Klosterstrae i bagam ukrzyowanego Zbawiciela: Ecce Crucem Domini fugite partes adversae. Koci w. Maurycego jest teraz ostatnim kocioem parafialnym, w ktrym bez przeszkd mona odprawia jeszcze wszystkie naboestwa. O Panie, zachowaj nam przybytek swj wrd ludzi, daj, aby zachowao si nam wite miejsce ofiary Odkupienia oraz st, przy ktrym udziela nam si chleba mocnych i pociechy ywota, tj. Ciebie samego, o Panie! I znw nad miastem dobiega kresu jeszcze jeden tydzie. By to tydzie bardzo cikich dowiadcze psychicznych i przygnbiajcych przey. Jak dugo jeszcze, o Panie, bdziesz si gniewa? Jak dugo jeszcze, o Panie, ogarnia nas bdzie cie mierci i moce boleci? Wspominam moich parafian rozsypanych po caej niemal ziemi, o jecach w Ameryce, Rosji, Afryce, Francji, Anglii, Grecji, Woszech, na Bakanach. Myl o ewakuowanych przymusowo, o wszystkich, ktrzy s bez ojczyzny i teraz musz spoywa obcy chleb, o caej mojej parafii bardzo rozproszonej. We wszystkie strony wiata l im bogosawienie krzyem i wizerunkiem Matki Boskiej. Stwrz nam prawo, o Panie, i wybaw nas od ludzi nieprawych! Z tymi mylami kad si do snu, zmczony cikim i dugim dniem.

Niedziela, 18 marca 1945, Dominica Passionis (niedziela pasyjna)

Noc bya znw silnie zakcona przez wielkie operacje lotnicze. Eskadra samolotw typu Junkers, ktra miaa zaopatrzy twierdz w amunicj i rodki ywnociowe, bya niemal przez ca noc celem gwatownych atakw lotniczych nieprzyjaciela. Ale take aktywno artylerii wzrasta z dnia na dzie. O ile wczoraj w cigu caego dnia bya niezwykle dua, to dzi nabraa szczeglnej gwatownoci. Naloty byy w cigu dnia stosunkowo sabe. Wczesnym rankiem jest chmurno i ddysto, jednak w cigu dnia wypogadza si. Nastaje agodna, a nawet soneczna pogoda. O godz. 6 id do kocioa spowiada. Poniewa straciem dotychczasow pomoc wskutek przeniesienia si ks. dra Zillmanna na Spolno, wszystkie naboestwa spadaj na mnie samego. Porzdek naboestw zosta o tyle zmieniony, e przed poudniem nie bdzie ju trzech mszy jak dotychczas, lecz tylko dwie, co te w zupenoci wystarczy. Ze wzgldu na obowizek pracy i na to, e w obrbie twierdzy nie ma ju mowy o niedzieli, wprowadziem znw msz wieczorn, aby tym wszystkim, ktrzy nie mog przed poudniem przyj do kocioa, da mono udziau w witej ofierze mszy. Dzi mamy nastpujcy porzdek naboestw: o godz. 7 i 8.30 msza w. z kazaniem. Po poudniu o godz. 17 msza wieczorna z krtk nauk i bogosawiestwem. O godz. 7 na mszy w. jest bardzo duo obecnych. Ludno korzysta chtnie z wczesnych godzin rannych, poniewa wtedy jeszcze aktywno samolotw nieprzyjacielskich jest cakiem saba. Std peny koci o godz. 7. Wszcz si jednak niezwykle silny

ogie artyleryjski, ktry najwiksze nasilenie osign w czasie mszy w., zwaszcza podczas Przeistoczenia. By taki huk i grzmot, e koci zatrzs si w posadach, a okna drgay. W tym samym czasie na gmach poczty przy Klosterstrae na rogu Mauritiusplatz i na ssiednie budynki spady cikie pociski nieprzyjacielskie. Frekwencja na mszy o godz. 8.30 bya dobra, chocia nie tak dua jak o godz. 7. Do poudnia wzywano mnie trzykrotnie do kocioa, gdy onierze pragnli si wyspowiada i przystpi do komunii w. Podobnie i po poudniu. Od godz. 4 do 5 bya okazja do spowiedzi. Msza w. o godz. 17 miaa znw bardzo du frekwencj. Tego dnia udzielono przeszo 400 komunii w. Dowiaduj si bliszych szczegw o zniszczeniach w kociele parafialnym w. Mikoaja w pitek, 16 marca w godzinach wieczornych. Wszystkie okna cakowicie rozbite. Dach zerwany, sklepienie przebite, prezbiterium i zakrystia ucierpiay szczeglnie dotkliwie. Rwnie plebania silnie uszkodzona. Proboszcz zosta ranny w twarz odamkiem szka i zrzucony z krzesa. Ze 40 kobiet usuno w sobot cay gruz z kocioa. Tymczasowy otarz ustawiono pod chrem. Rozrzucone w nieadzie awki skierowano ku niemu, tak e w niedziel jako tako odprawiane byy znw naboestwa, ale ze rodka wida byo niebo poprzez strzaskane sklepienie i rozerwany dach. Okropne wraenie sprawiaj okopcone zwaliska i resztki murw podpalonej w ubiegym tygodniu dzielnicy szczytnickiej. Wiea kocioa Lutra sterczy cigle jeszcze z tego krlestwa gruzw. Wszelkie prby jej wysadzenia nie powiody si dotychczas. Rwnie koci Serca Jezusowego w klasztorze Dobrego Pasterza jest silnie uszkodzony. Dach jest w wikszej czci zerwany, a stojca obok plebania spona rwnie, mimo e to nie byo w planie. Ten olbrzymi obszar ruin by jedn z najpikniejszych dzielnic Wrocawia. Nowoczenie i wytwornie urzdzone domy, pikne wytyczone aleje drzew i wspaniae parki pady ofiar furii niszczenia naszego dowdztwa twierdzy. Kady pyta, dlaczego i po co? Ten olbrzymi plac ma si sta ldowiskiem? Czyby oblenie Wrocawia miao jeszcze trwa tak dugo, a ten olbrzymi plac zostanie do tego przygotowany? Albo czy uwaa si, e nieprzyjaciel bdzie si spokojnie przyglda, jak tu w rodku twierdzy powstaje nowe lotnisko? Czy nie bdzie stale niszczy robt ogniem z broni pokadowej? W kadym razie kady rozsdny czowiek jest do gbi oburzony niszczycielsk robot, dokonan tu przez gauleitera i komendanta twierdzy. Jest to ten sam sza niszczenia, ktry przy Webskystrae i Tauentzienstrae kae wyrzuca na ulic wszystkie meble z mieszka, wszystk bielizn i wszystkie inne sprzty domowe. Jest to ten sam sza niszczenia, ktry przedmioty te zrzuca na wielkie stosy, kac je pola paliwem, by wszystko spono. Jest to ten sam sza niszczenia, ktry przy pomocy specjalnych oddziaw podpalaczy wydaje na up ognia cae bloki mieszkalne. w obd niszczenia, ktry zwraca si take przeciwko kocioowi pod pretekstem koniecznoci wojennych. Dzi bowiem opowiadano, e planuje si wysadzenie w powietrze klasztoru franciszkaskiego wraz z kocioem na Karowicach, jak rwnie tamtejszego klasztoru Urszulanek oraz kocioa w. Jadwigi w Popowicach. Mwi si jeszcze, e caa FriedrichWilhelmstrae ma zosta zniesiona w celu zbudowania tam podobnego ldowiska jak na Kaiserstrae pomidzy Kaisersbrcke i Frstenbrcke. Jak dalece pogoska ta odpowiada prawdzie, nie mogem ustali. W kadym razie po dowdztwie twierdzy mona si wszystkiego spodziewa. Molochowi militaryzmu powica si z tej strony bez zastrzee wszystkie wartoci, czy bd to wartoci ycia ludzkiego, czy wartoci religii, kultury, czy zacnej tradycji, czy te czyja wasno. Takie jest szalestwo totalnej wojny, wynalezionej w Niemczech, a teraz sam nard niemiecki rzuca si na up strasznej trwogi i ndzy takiej wojny.

Dzi opowiadano take, e byy komendant twierdzy, genera-major von Ahlfen, zosta zamordowany strzaem w potylic, poniewa jako stary onierz mia cigle jeszcze zbyt wiele odruchw honoru, uznajc za nonsens i zbrodni wydawanie takiego miasta jak Wrocaw na zniszczenie; e mia odwag wyrazi uczciwie to przekonanie i zosta zaatwiony jako defetysta118. Ile tysicy uczciwych oficerw mg spotka w tych latach ten sam los? Rwnie wczorajsza gazeta daje wyobraenie o tych nieludzko brutalnych metodach naszego dzisiejszego prawa wojennego119. Ludzie, ktrzy ju nie chc bra udziau w zbrodni unicestwiania naszego narodu, zostaj rozstrzelani wyrokiem sdu doranego. Nigdy chyba nie dowiemy si olbrzymiej liczby tych, ktrzy w tych ostatnich latach wojny pod zarzutem tchrzostwa, zdrady itd. zostali doranie rozstrzelani w polu lub ojczynie lub zamczeni na mier w obozach koncentracyjnych Wehrmachtu. Musi to by wcale wielka armia. Narodowy socjalizm yje ze swego okruciestwa i musia najpierw stworzy typ ludzi w rodzaju Waffen-SS i gestapo ktre za pomoc specjalnych instrukcji i praktyk stay si zdolne do popenienia kadej zbrodni na drugim, gdy im to nakae rzd. Tak zrodzili si, kaci, kaci ujarzmionych narodw, a teraz kaci wasnego narodu. Bya to bardzo spokojna niedziela, pena pracy od witu do nocy, tak i ledwie zdoaem odmwi mj brewiarz. Dzieje si tak gwnie wskutek cigego zajcia z onierzami, ktrzy raz po raz przychodz z prob o spowied i komuni w. Pod wieczr udaj si zmczony i wyczerpany do klasztoru w. Agnieszki. Niebo od poudnia znw bardzo intensywnie zaczerwienione, tak e koci i plebania stoi jak w powiacie ksiyca, nie jasnosrebrzystej, lecz krwawoczerwonej. Wieczorem sycha, jak gonik na Mauritiusplatz przekazuje rosyjsk propagand i muzyk.

Poniedziaek, 19 marca 1945, uroczysto w. Jzefa

Znw bardzo zakcona noc wskutek cigych walk powietrznych i silnego bombardowania artyleryjskiego. Rano znowu pochmurno i mglisto, ale w cigu dnia nastaje przepikna wiosenna pogoda. Gdy rano o godzinie p do szstej id do kocioa, by ju do wczenie da sposobno do spowiedzi, trzs si domy od gonego huku cikich dzia i, o dziwo, w przerwach piewaj kosy, ziby, sikorki i szpaki. C za kontrast midzy t wspania pieni natury a guchym grzmotem mierciononych dzia! O godz. 7 jest uroczysta suma. Koci peny. W dniu tym rozdzielam przeszo 400 komunii w.

118

Pogoski o zamordowaniu von Ahlfena nie byy prawdziwe. Wprawdzie b. komendantowi Festung Breslau grozio postpowanie sdowe przed sdem wojennym w Zossen, jednak do rozprawy nie doszo, prawdopodobnie wskutek interwencji gen. Niehoffa. Ahlfen po zwolnieniu z niewoli osiad w miejscowoci Oberndorf (RFN) i podj prac w przemyle. Zmar dnia 11 wrzenia 1966 r. 119 Autor nawizuje do artykuu zamieszczonego w nrze 71 Schlesische Tageszeitung z 6 III 1945 r.: Feiglinge. Verrter. Drckeberger ausgemerzt. Podano w nim do publicznej wiadomoci nazwiska 11 onierzy rozstrzelanych z wyroku sdu doranego w okresie od 20 lutego do 11 marca 1945 r. Byli to: Grenadier Stefan Konzek, grenadier Karl Knieferd. grenadier Wilhelm Jansen. gefreiter Rudolf Stanek, starszy gefreiter Albert Nentwich, saper Gustav Spribill, grenadier Reinhold Pfeiler, starszy sierant Karl Mcke, podoficer Herbert Scholz, czonek Volkssturmu Fritz Schulz, czonek Volkssturmu Reinhold Simon. Por. Upadek Festung Breslau. s. 117. Odsyamy te do opowiadania H. Hartunga. Der Deserteur oder die groe helmontische Musik. Mnchen 1961.

Wanie czas mszy w. zakca silny, ogie artyleryjski. Raz po raz rozlega si grzmot armat, tak e koci i okna dray, i raz po raz sycha byo w pobliu uderzenia nieprzyjacielskich pociskw. Po sumie odwiedzam ciko chorego i podaj mu w. wiatyk. O godz. 13.30 bogosawi trzech zmarych, a wkrtce potem trzech polegych120, ktrych dopiero co zoono w wieym grobie bez trumny. Po pobogosawieniu zmarych jaki onierz chce si wyspowiada i przystpi do komunii. Wanie skoczyem i zamierzam opuci koci, gdy przychodzi drugi, i przed poudniem jeszcze jeden. Po poudniu o godz. 15.30 przychodzi szeciu onierzy pragncych si wyspowiada i przystpi do komunii w. Pozostaj w konfesjonale, poniewa o godz. 17 z powodu wita jest msza wieczorna. Nie mam czasu na odmawianie brewiarza, taki jestem zajty w konfesjonale. O godz. 17 jest msza wieczorna. Bardzo duo ludzi zapenia koci. Na zakoczenie bogosawi parafi Najwitszym Sakramentem. Podczas mszy wieczornej akcja artylerii wkracza znw w faz szczeglnego nasilenia, i to ponownie w momencie Przeistoczenia. Na Klosterstrae pod numerami 28 oraz 17, 19 i 21 padaj pociski. Koci w. Maurycego jest obecnie ju jedynym nie zniszczonym kocioem we Wrocawiu, jeli nie liczy ran, ktre odnis zwaszcza od pociskw z broni pokadowej. Mamy wielk nadziej w miosierdziu Boym, e za przyczyn naszego lubowania i naszych gorcych prb zachowa bez szkody nasz kochany duchowny dom ojcowski. Jestem przekonany, e tylko siom nadprzyrodzonym trzeba zawdzicza, e nasza witynia dotychczas przetrwaa. Gdyby w gr wchodziy czynniki naturalne, ten wity dom byby tak samo zniszczony jak inne. Dzi nadchodzi wiadomo, e miasta Nysa i Gubczyce wpady w rce Rosjan121. Budzi si tedy we mnie take obawa o moj drog i pikn ojczyst ziemi. Jest to niepokj o mj dom rodzinny, o rodzicielsk zagrod, o rodzinny koci, o cmentarz przy nim, gdzie spoczywaj moi bliscy, i niepokj o moich braci i ich rodziny122. W dniach styczniowych musiaem przey ca bied i ndz, na ktre skazaa przymusowa ewakuacja nasze chopstwo. Ach, ta procesja ndzy, na ktr pognano nard pod grob wymierzonego pistoletu! Czyby do tej procesji ndzy miaa by przymuszona take moja droga ziemia ojczysta, a tym samym moi ukochani krewni? Zawsze ywiem skryt nadziej, ktra bya mi pewn pociech wobec widoku zniszcze w naszym piknym miecie Wrocawiu, e cicho i pokj mojej kochanej ziemi ojczystej bdzie dla mnie ostatnim schronieniem na tym wiecie. Gdy pnym wieczorem id do klasztoru w. Agnieszki, niebo na poudniu jest znowu bardzo czerwone. Przystaj na minut przed wielkim krzyem przy Klosterstrae i oto nad nami s ju nieprzyjacielskie samoloty. Kto yw ucieka do domw. Szybko przebiegam ulic i wraz z 10 onierzami chroni si naprzeciwko w sieni domu. W tym samym momencie bardzo blisko z hukiem uderza bomba, na szczcie niewypa. W klasztorze w. Agnieszki dowiaduj si, e w dniu dzisiejszym udao si wreszcie wysadzi i obali wysok wie kocioa Lutra; bya ona ostatnim
120

Byli to prawdopodobnie: podoficer Alfred Reber, ur. 8 grudnia 1914 r.. z 10 kompanii puku Schulz; gefreiter Erich Klammer, ur. 2 padziernika 1925 r.. z 1 kompanii II batalionu tego puku; SS-man Josef Furlan, ur. 9 marca 1923 r., z 10 kompanii tego puku. 121 Informacja mylna. Oba miasta zostay zajte przez jednostki radzieckie dopiero 24 marca 1945 r. w drugiej fazie operacji opolskiej 1 Frontu Ukraiskiego. 122 Krewni ks. Peikerta nie zostali ewakuowani i przeyli dziaania wojenne. W licie napisanym w Guchoazach dnia 17 kwietnia 1945 r. krewni Carl i Mathilde donieli, i zgodnie z rad ks. Peikerta nie uchodzili przed frontem. Dnia 3 lipca 1945 r. proboszcz Peikert wysa list do swego brata Teodora w Bodzanowie pod Guchoazami. Korespondencja zachowaa si w zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego, OA Breslau, St. Mauritius 51.

wiadkiem, ktry jeszcze wczoraj mwi do nas o minionym piknie tej czci miasta, teraz zamienionej w pogorzelisko.

Wtorek, 20 marca 1945

W cigu minionej nocy wzajemny ogie artyleryjski J i aktywno lotnictwa osigny szczeglne natenie i bya to od duszego czasu najbardziej niespokojna noc. Raz po raz pogrzmieway nasze cikie dziaa i sycha byo wybuchy nieprzyjacielskich pociskw. Doszy do tego gwatowne walki powietrzne midzy naszymi samolotami zaopatrzeniowymi a nieprzyjacielskimi maszynami. Ogie artyleryjski ucich dopiero okoo godz. 9, by potem oywia si w cigu dnia. Jest ciepy dzie wiosenny. Kiedy rano o godz. 6 id do kocioa, sycha wiosenny koncert ptakw, ktre ju przyleciay. Kosy, ziby, sikorki, szpaki piewaj i gwid w zawody, zanoszc sw pie porann ku odwiecznemu Stwrcy wszechrzeczy. I tylko w ludzkiej piersi zamiera kada pie radosna przez nasz powszedni smutek i udrczenie, ktre z dnia na dzie si pogbiaj. Napicie psychiczne jest ju tak wielkie, e dla ludzi nerwowych staje si nie do zniesienia. Z dnia na dzie wiksza jest liczba tych, ktrzy odbieraj sobie ycie. O godz. 7 na mszy w. jest dzi mniej ludzi ni zwykle z powodu niespokojnej nocy. Naliczono jednak 240 komunii w. O godz. 9.30 w pobogosawiem trzech zmarych oraz czterech polegych onierzy123. Wydzielona przestrze dla grzebania naszych drogich zmarych i polegych, i tak ju skpa, kurczy si coraz bardziej. Ju wkrtce chyba trzeba bdzie zaj ogrd parafialny. Podobnie jak w inne dni raz po raz absorbuj mnie onierze, ktrzy pragn si wyspowiada i przyj komuni w. Nie mona ruszy si z domu, bo cigle si obawiam, e onierze mogliby wskutek tego straci okazj do przyjcia sakramentw w., i to w chwili, gdy udaj si na front i moe im grozi mier. Po poudniu o godz. 16 dokonuj przyjcia 35-letniego doktora filozofii na ono witego Kocioa katolickiego. Bezporednio potem sucham jego pierwszej spowiedzi w.; moj obecno w konfesjonale wykorzystuj zaraz czterej onierze, by rwnie odby spowied, a nastpnie przyj komuni w. Po wieczornym naboestwie bagalnym i bogosawiestwie sakramentalnym w ciszy kocioa odbywam sw Drog Krzyow. Dzi by bardzo ciki dzie. Byo pikne, soneczne, wiosenne popoudnie. Zaraz w poudnie wszcza si akcja samolotw nieprzyjacielskich, ktre uwijay si szczeglnie nad nasz dzielnic. Wkrtce po godz. 14 przeywamy pierwszy ciki nalot, ktry obj Kaiserbrcke i okolice. O godz. 15 przeywamy drugi ciki nalot, ktry wyrzdzi w naszej dzielnicy znaczne szkody. Dom przy Alexanderstrae nr 1 zosta przez bomb zniszczony a do fundamentw, a przy tym zawalia si ciana ssiedniego domu. Urzd pocztowy zosta frontalnie trafiony po wschodniej stronie. Wyrwao olbrzymi dziur, a bomba wpada do pomieszczenia, w ktrym wanie wypacano rent. Sekretarka, panna Borchert, moja

123

Byli to gefreiter Herbert Thamm, ur. 7 lutego 1922 r., z 1 kompanii II batalionu puku Schulz; gefreiter Anton Prenscherum, ur. 29 stycznia 1914 r.. z batalionu Folz; starszy gefreiter Josef Weber, ur. 6 marca 1923 r., z 7 kompanii II batalionu puku Schulz; prawdopodobnie SS-man Hans Gerlicher, ur. 20 maja 1927 r.. z 9 kompania SS III batalionu puku Schulz.

parafianka, zostaa tak ciko trafiona, e urwao jej gow i nog. Rwnie jej dziadek zosta miertelnie raniony. Przy Ohlauer Stadtgraben dom nr 21 zosta przez ukonie padajc bomb na pierwszym pitrze tak ugodzony, e bomba wpada do schronu, gdzie trafia bardzo porzdn rodzin z mojej parafii, pocigajc za sob spord czworga dzieci dwie miertelne ofiary. Pozostaych dwoje dzieci wyszo z tego tylko z sicami. Rozdzierajce sceny rozpaczy rozegray si w naszej plebanii, gdy wieczorem najblisi krewni opowiadali o tym wielkim nieszczciu. O Boe, jak dugo jeszcze bdziesz wyciga sw rk nad wiatem? Kiedy pozwolisz wzej znw nad nami dniom pokoju, kiedy nakaesz zamilkn hukowi morderczych dzia i warkotowi mierciononych samolotw? Jake pociesza w tak wielkim cierpieniu? Tylko Ty jeden, o Panie, moesz pocieszy tutaj, gdzie kade ludzkie cierpienie wzmaga tylko bl. Od uderzenia tych bomb w najbliszym ssiedztwie zatrzs si koci z plebani. Gdy wkrtce potem cae nasze otoczenie spowiy tumany pyu, wyszedem szybko do ogrodu, by obejrze koci. Dziki niech bd najdobrotliwszemu i najmiosierniejszemu Bogu, e askawie wzi w sw opiek nasz koci i zachowa go nam bez szkody. Przeycia tego dnia oszoomiy mnie i przygnbiy. Niespokojna noc powoduje, e wieczorem jest si niezwykle zmczonym i rozstrojonym. Dochodz do tego jeszcze denerwujce przeycia takiego dnia z jego cigymi niebezpieczestwami zagraajcymi yciu czowieka. Domy do tego to cierpienie i t ndz, ktre w cigu dnia literalnie zwalaj si na duszpasterza wanie w takich czasach. Przybity brzemieniem tych wszystkich przey, tskni czowiek za pokrzepiajcym spoczynkiem. W takim nastroju szedem wieczorem znw do Zakadu w. Agnieszki. Ulice miasta tony w srebrzystych blaskach ksiyca. Na granatowym firmamencie byszczay wspaniale miriady gwiazd. Ale caa atmosfera bya niespokojna. Zewszd dochodzi warkot nieprzyjacielskich samolotw, a na wschodzie mimo wiata ksiyca unosiy si nad miastem rakiety owietlajce. Zaledwie opuciem plebani, znw jaki samolot wzi nasz okolic pod obstrza broni pokadowej, wiadomo za, e ofiary takiego obstrzau s przecie wyjtkowo liczne. Nie tylko zabici, ale olepieni i dotkliwie pokaleczeni. Poszukaem szybko schronienia w sieni stojcego naprzeciw domu. Jake tskniem za nocn cisz! Jednake i tej nocy walki powietrzni osigay dramatyczne nasilenie i grozia nam noc pena niebezpieczestw i brzemienna w nieszczcia.

roda. 21 marca 1945

Przeczucia, ktre mnie wczoraj wieczorem opady, miay si zici ju w pierwszych godzinach nowego dnia. O godz. 2.30 obudziem si z czsto przerywanego snu. Po chwili usyszaem nad naszym domem warkot samolotu. Wnet doszed mnie szczk i wist wyrzuconej bomby, a po pewnym czasie zadraa caa oficyna Zakadu w. Agnieszki. Zdawao mi si, e cay dom si chwieje, e zaraz te zerwie si dach i runie w d, a okna wypadn, tak e w kadej chwili spodziewaem si zawalenia cian na moje ko. Na szczcie bya to mniejsza bomba i tylko jedna, a nie bomby zespolone. Trafia we wschodni naronik oficyny, zburzya cian szczytow, zerwaa dach i rozbia w dodatku wszystkie okna. Wkrtce wstaem, ubraem si i mimo ciemnoci wyszedem poprzez gruzy na ulic. Zdawao mi bowiem, e runo co wielkiego, i mimo woli przyszo mi na myl, e mg to by nasz

drogi koci. Gdy stanem na Klosterstrae, zegar na wiey wybi akurat godz. 2.45, a koci sta tak jak wczoraj wieczorem. Serdeczne Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto cisno mi si na usta. Tymczasem siostry i wszyscy mieszkacy domu wyszli na dwr. W ciemnoci nie mona byo dokona przegldu szkd. Nie mogem si ju pooy bo wypadek ten przeyem bardzo silnie Usiadem w fotelu, a rano o godz. 5 zszedem na podwrze, chcc uda si na plebani. Teraz za dnia na dole miao si peny obraz wyrzdzonych szkd. Cae podwrze klasztoru w. Agnieszki bardzo ucierpiao od odamkw bomby i chocia nie nastpio najgorsze, tj. zawalenie si domu, to szkody okazay si jednak bardzo znaczne, dach zwaszcza jest bardzo zniszczony. Naturalnie wszystkie zachowane dotd szyby w oknach i szyby zastpcze zostay wybite. Ju po raz trzeci Zakad w. Agnieszki znalaz si takiej opresji. Pierwszy raz, kiedy trafiona zostaa ssiednia posesja Manna, strzaskane zostay niemal wszystkie szyby od podwrza, gdy strona od ulicy pozostaa caa. Skoro jednak bomba spada tu przed bram naszej posesji przy Klosterstrae 36, wyleciay prawie wszystkie szyby od ulicy. Zrzucona dzisiejszej nocy bomba dosiga take pozostaych szyb wystawowych. Zostay wszystkie wybite. Podobnie okna Miejskiej Kasy Oszczdnoci. O godz. 6 poszedem do kocioa. Rozdzielaem komuni w. i suchaem spowiedzi. Na mszy w., jak codziennie, byo duo ludzi, rozdzielono przeszo 200 komunii w. O godz. 9.30 przeywaem na cmentarzu przy kociele ca groz i ndz tej wojny. Najpierw pobogosawiem dwch zmarych z mojej parafii, nastpnie jeden grb z trzema polegymi onierzami, drugi z dwoma, a jeden onierz lea jeszcze na marach, czekajc na miejsce swego ostatniego spoczynku. Przedtem o godz. 9 ewangelicki pastor twierdzy pobogosawi polegego swego wyznania124. Zaraz potem przynosz dwie miertelne ofiary nalotu na urzd pocztowy z ubiegego popoudnia. Towarzysz im krewni. To dziadek ze swoj wnuczk. Zaatwiaa mu wanie wypat renty, ktr w tym dniu pacono. Niedugo potem przychodzi do mnie para maonkw w podeszym wieku, kobieta niewidoma, a mczyzna ciko chory. W tym nalocie na urzd pocztowy stracia ycie ich crka, jedyna podpora ich staroci. Tylko resztki po niej zostay, ciao jej rozerwao na strzpy. Tu leay wosy, tam noga, gdzie indziej znw wntrznoci, tak e nie da si zebra jej szcztkw i wystarczy trumienka dziecic, by pomieci rozdarte ciao tej 47-letniej kobiety: Wanie przejeda tamtdy wz z czterema onierzami. Ko zosta zabity. Jednego onierza odrzucio pod dom nr 1 przy Alexanderstrae, ktry zaraz potem zwali si na niego, grzebic go pod gruzami. Pozostali trzej towarzysze take zginli. Moda kobieta z grona krewnych tego dziadka i wnuczki ja miota gone przeklestwa na obecnych wadcw, nazywajc ich mordercami i zbrodniarzami, tak e syszeli to wszyscy obecni, rwnie onierze zajci grzebaniem swoich towarzyszy. Wojna totalna ma to do siebie, e straty wrd ludnoci cywilnej s dzi chyba wiksze od strat w wojsku. Jestem tedy do poudnia bardzo zajty, tak e nie mogem nawet odmwi kocielnych godzinek. Po poudniu o godz. 13 id znw do domu macierzystego sistr maryjnych sucha spowiedzi. Wybieram drog poprzez Herbert-Welkisch-Strae i Kaiserbrcke. Herbert-Welkisch-Strae jeszcze przed omiu dniami wygldaa na cakiem nie zniszczon. Dzi wida na niej zawalone domy i ani jednej caej szyby w oknach. Inne domy uszkodzone odamkami pociskw albo od ognia broni pokadowej. Kilka lejw
124

Byli to gefreiter Josef Frost ur. 22 maja 1901 r.. z 10 baterii puku artylerii Siebert; kanonier Paul Wiesner. ur. 23 czerwca 1899 r.. z I dywizjonu tego puku; grenadier Ewald Becker, ur. 29 wrzenia 1926 r.. z 10 kompanii puku Schulz; starszy gefreiter Josef Dinter. ur. 8 padziernika 1910 r., z 1 kompanii tego puku; SS-Scharfhrer Johann Henkel, ur. 18 grudnia 1894 r.. z 3 kompanii grupy bojowej SS Neusigl; starszy gefreiter Kurt Leche. ur. 19 kwietnia 1914 r.. z 1 kompanii puku Schulz; gefreiter Wilhelm Pabelczik. ur. 5 VIII 1907 r., z nie znanej nam jednostki.

od bomb na ulicy. Mogem si zaraz przekona o przyczynie tych dotkliwych szkd. Na maym placu tej ulicy ustawiono ca kolumn ciarwek. Tak to wojsko szanuje dzi interes ludnoci cywilnej. Jest mu dzi cakiem obojtne, czy przez takie postpowanie narazi jej ycie i mienie. Przechodz przez Kaiserbrcke, odbywa si tu staa kontrola wszystkich osb wojskowych, ktre musz okazywa swe dowody. Mnie nie pytaj o papiery. Z Kaiserbrcke widz, e rwnie drugi uk Lessingbrcke spad do Odry, prawdopodobnie zniszczony przez bomby. W poniedziaek Gneisenaubrcke zosta przez ogie artylerii tak bardzo uszkodzony, e zosta zamknity dla ruchu koowego. Ruch pieszy by jeszcze moliwy po prawej stronie. Przeszedszy przez Kaiserbrcke, ujrzaem rozleg pustyni i bezludn przestrze gruzw. Tam gdzie kiedy cigna si najpikniejsza ulica Wrocawia z piknymi skwerami, gdzie wysze sfery miasta miay swe okazae domy, gdzie wspaniae kocioy podkrelay pikno panoramy miasta, stercz dzi okopcone szcztki spalonych budynkw. Olbrzymie zway gruzw zalegaj szerok przestrze od Kaiserbrcke do Frstenbrcke, a wrd zwalisk na tym rozlegym terenie pracuj niezliczone masy ludzi niby rj mrwek. Pracuj dniem i noc, aby ten olbrzymi plac przeksztaci w ldowisko. Ile ofiar kosztowa bdzie ta praca, ktr ustawicznie przerywa ogie broni pokadowej i bombardowanie rosyjskich samolotw125. Id wzdu Uferstrae i skrcam w Hirschstrae (Spa-Szarzyskiego) w kierunku Scheitnigerstrae. Wszystkie te ulice wykazyway przed 14 dniami jeszcze stosunkowo niewielkie szkody. Dzi widz znaczn liczb domw zawalonych po bombardowaniu albo trafionych przez pociski. wietnie prosperujce sklepy byy zburzone, stay otworem i puste. Jake odrobi te spustoszenia, jake kiedy powetowa majtek i wasno blinich zmarnowane w ten sposb? W furii niszczenia, ktra opanowaa rzd niemiecki, wszystko si rzuca na stos. Przychodz na Domplatz. Jak relacjonowaem ju przed omiu dniami, Ostrw Tumski w swoim spustoszeniu przedstawia aosny widok. W godzinach poudniowych, gdy byem w drodze na Ostrw Tumski, samoloty nieprzyjacielskie znw zaatakoway bateri cikich dzia w ogrodzie rezydencji arcybiskupiej. Skutek by taki, e rezydencja arcybiskupia zostaa od strony wschodniej tak ciko trafiona, i mona j uzna za zniszczon, uwzgldniwszy uszkodzenie z zeszego tygodnia nad gwnym wejciem po zachodniej stronie. Rwnie domek furtiana paacu arcybiskupiego zosta zburzony, nowa za kryta miedzianym dachem i przyozdobiona piknymi freskami kaplica Marianum (alumnat) jest doszcztnie zburzona. Poniewa przyszedem nieco wczeniej, odwiedziem nasz siostr z duszpasterstwa dzieci, szarytk Jzef, aby zoy jej spnione yczenia imieninowe. Gdy tam bawiem, szpital w. Jzefa zadra w posadach. W drodze powrotnej mogem si przekona, e przy Hirschstrae, nie opodal Uferstrae, zosta cakowicie zburzony przez bomby wysoki, wielki dom. W klasztorze NMPanny, jak zwykle, wygosiem do sistr najpierw kazanie, a potem suchaem spowiedzi okoo 60 sistr. Okoo godz. 16.45 powrciem z klasztoru NMPanny. Z miasta wracam zawsze przybity i peen przykrych dozna. W jak pustyni zamieni si dzi pikny Wrocaw! O godz. 17 odprawiem codzienne naboestwo bagalne z bogosawiestwem sakramentalnym i komuni w. Nastpnie przeniosem Przenajwitszy Sakrament z kaplicy klasztoru w. Agnieszki do kocioa parafialnego, poniewa podczas dzisiejszego nalotu we wczesnych godzinach rannych rozbite zostay okna kaplicy. Przygnbiajce przeycia tego cikiego dnia jeszcze si nie skoczyy. Wieczorem wyjem mj brewiarz i odmwiem matutinum i laudes na przyszy dzie. Byo okoo godz. 20 i wanie wczyem
125

Wedug nieoficjalnych danych zgino przy tych pracach okoo 13 tys. osb. Liczba ta wydaje si zbyt wygrowana. Por. W. Schimmel-Falkenau, Vertreibung ans Breslau, Schlesische Rundschau, nr 11 z 15 IV 1960 r. Wypada odnotowa, i wedug szacunku zawartego w Dzienniku Wojennym OK W pod dat 22 marca 1945 r. zakoczenie budowy lotniska miao nastpi pod koniec kwietnia. Por. Schramm, op. cit.. s. 1190.

radio, gdy nastpi znw ciki nalot na nasz dzielnic. Cika bomba spada na rogu Lessingstrae i Alexanderstrae przed sklepem Rosenbergera. Musiaa to by spora bomba, gdy lej po niej w jezdni jest duy, detonacja za wstrzsna plebani i kocioem, a ocalae jeszcze po dawniejszych nalotach szyby w oknach rozleciay si niemal wszystkie w kawaki. Syszc eksplozj, odniosem wraenie, e trafio w gmach kocielny. Gdy wkrtce potem z ogrodu obejrzaem budynek kocioa, by nietknity z wyjtkiem kilku okien po pnocnej stronie, ktre; dotychczas byy jeszcze cae. Uszkodzenia gmachu kocielnego byy wic stosunkowo lekkie. Ale w pnocnej cianie plebanii zostay te wybite wszystkie szyby, ktre dotd byy jeszcze w wikszoci cae. To byy przygnbiajce przeycia jednego jedynego dnia. Zmczony i wyczerpany powszedni prac, zmczony i wyczerpany smutnymi przeyciami tego dnia, po powrocie na plebani udaj si na spoczynek w nadziei, e pokrzepiajcy sen podniesie mnie na duchu i wzmocni fizycznie. Jednak aktywno lotnictwa nieprzyjacielskiego znw kae si spodziewa niespokojnej nocy. Raz po raz donosz mi o wandalizmie, z jakim wojsko niszczy urzdzenia i sprzty domowe pozostae w przymusowo oprnionych mieszkaniach. onierze wamuj si do zamknitych mieszka, przeszukuj wszystkie schowki, kradn, co si da, zwaszcza przedmioty wartociowe. Pozostawion bielizn wywlekaj ze schowkw, rozrzucaj j po pokojach i brudz. Nic w mieszkaniach nie ostoi si przed ich rkami i spustoszeniem. W bunkrach i piwnicach odprawiaj si orgie wyuzdanej rozpusty. Ladacznice i prostytutki maj dobry sezon, gdy alkoholu dla tych schadzek jest pod dostatkiem. Oto deprawacja narodu i wojska, ktre przez 12 lat doprowadzi do rozkadu narodowosocjalistyczny wiatopogld. Domine dona nobis pacem! Rozka, a ustan dni utrapienia, o Panie. Tak wzdychaa dusza, gdy szukaa posilajcego spokoju i nie znajdowaa go.

Czwartek, 22 marca 1945 r.

Dzi mamy pierwszy dzie wiosny. Wieje jednak zimny, ostry wiatr. Wiatr hula po pokojach, w ktrych szyby zostay wybite wczoraj wieczr. Przeczucia wczorajszego wieczoru, e bdzie to znw cika noc, dotkliwie si sprawdziy. Wkrtce po pnocy, okoo godz. 1, nastpi znw ciki nalot. Rwnie w naszej dzielnicy syszaem bardzo siln detonacj. Krtko przed godz. 3 to samo. Nastpnie rozpocza si wymiana ognia artyleryjskiego. O godz. 4.30 daa si sysze straszliwa eksplozja. Plebania zadraa, wypady ocalae jeszcze resztki szyb. Od ssiednich domw zewszd dochodzi brzk tuczonego szka. Wygldao na to, e cay koci si wali, obawiaem si wic najgorszego. Ubieram si pospiesznie i id do ogrodu, aby obejrze koci. I oto widz, e prawie wszystkie okna pnocnej strony s zniszczone. Okna te dotychczas byy nie uszkodzone. Na plebanii, w garau i pnocnej cianie kocioa wida liczne lady od odamkw. Droga wok kocioa jest zasypana wie ziemi. Na ziemi le kawaki drzewa. W ogrodzie wida poamane drzewa. Dostrzegam w poudniowo-wschodniej czci ogrodu w odlegoci okoo 20 m od kocioa gboki lej, okoo 2 m gbokoci i 3,5 do 4 m rednicy. To byo szczcie w caym nieszczciu. Gdyby ten ciki pocisk wdar si przez dach i sklepienie do kocioa, wwczas wntrze przedstawiaoby kbowisko i obraz najwikszego spustoszenia. Tymczasem, poniewa pocisk ugrzz w wieej ziemi, skutek eksplozji zosta znacznie osabiony. Ofiar pady jedynie okna okolicznych budynkw i cz ogrodu. Gmach kocioa zachowa si nam w caoci. Mimo caego przygnbienia po tym przeyciu i mimo

nieustannej obawy i troski o stan naszej wityni byem jednak szczliwy, e szkody nie s wiksze oraz e koci ocala nam dziki askawemu zrzdzeniu Boga. Ju wczas rano kobiety bior si do usuwania wszystkich ladw zniszcze wewntrz kocioa, do zmiatania rozsypanych wszdzie kawakw szka i kurzu, tak e koci w chwili rozpoczcia naboestwa by cakiem uprztnity. Koci zosta otwarty krtko przed godz. 6. Rozdzielam komuni w. i sucham tak wielu spowiedzi, e nie dao si skoczy. Ludzi na mszy w. o godz. 7 byo duo. Naliczono okoo 200 komunii w. Pod koniec mszy w., przed naboestwem bagalnym, informuj parafian o sytuacji, w jakiej znajdowa si koci i plebania ubiegej nocy, ponadto e w dniu wczorajszym zostaa zniszczona rezydencja biskupia i doszcztnie zburzona kaplica Marianum. O godz. 9.30 znw pogrzeb jednego zmarego. Ju zgoszono znw czterech polegych onierzy do pochowania na naszym maym cmentarzu bohaterw; wszystko onierze Waffen-SS126. Wskutek dwch nie przespanych nocy jestem dzi przemczony, a przeyciami ostatnich dwch dni szczeglnie przybity wewntrznie. Dochodz do tego jeszcze wiadomoci o sytuacji wojennej w moich rodzinnych stronach. Wieci te napeniaj mnie wielk trosk o los moich krewnych i moich drogich stron rodzinnych. W sprawozdaniu o sytuacji wspomina si bowiem o walkach pod Guchoazami. Wczoraj znaleziono w ogrodzie parafialnym du ilo zrzuconych przez nieprzyjaciela ulotek o nastpujcej treci:

Czyta i dziaa! Teraz albo nigdy! Niemieccy onierze i oficerowie! Nadszed moment, w ktrym musicie ostatecznie zadecydowa o wasnym losie i o losie waszych on i dzieci. Teraz albo nigdy! Podczas styczniowej ofensywy z r. 1945 Armia Czerwona posuna si naprzd od Warszawy do Frankfurtu n. O., od Sandomierza do Wrocawia, od Tarnowa do Raciborza. Wojska sowieckie zajy niemal cae Prusy Wschodnie, wdary si gboko na lsk, do Brandenburgii i na Pomorze, przekroczyy szerokim frontem Odr i znajduj si u granic Saksonii, w poowie drogi z Wrocawia do Drezna. Huk cikiej artylerii rosyjskiej syszy si ju w Berlinie. Niemiecki Wehrmacht ponis klski nie do odrobienia. Nie ma takiej siy, ktra byaby w stanie powstrzyma zwyciski pochd Armii Czerwonej. Kto stawia opr, bdzie bezlitonie zniszczony. W Prusach Wschodnich i w Poznaniu Armia Czerwona dobija tuziny odcitych i okronych dywizji niemieckich. Tylko w jednym jedynym dniu, 3 lutego, zniszczono w lesie na wschd od Frankfurtu n. O. du grup zamknitych w kotle wojsk niemieckich.

126

Ustalono tylko Ericha Marxa, ur. 16 marca 1913 r.. z 1 kompanii II batalionu Schulz.

W lesie tym Rosjanie wzili do niewoli 9450 szeregowcw i oficerw niemieckich. Na polu bitwy ponioso mier przeszo 8000 szeregowcw i oficerw niemieckich. Wspaniae zwycistwa Armii Czerwonej zbiegaj si z drug rocznic Stalingradu, gdzie zostaa zniszczona zamknita w kotle 6 armia niemiecka. Dzi jednak likwidacja niemieckich dywizji dokonuje si ju na niemieckiej ziemi. Niemieccy szeregowcy i oficerowie! Hitler utraci Prusy Wschodnie, najwaniejsz twierdzy j baz ywnociow Niemiec. Hitler utraci lsk, najwaniejszy arsena Niemiec. Hitler utraci w Brandenburgii i na Pomorzu najwaniejsze wzy komunikacyjne, czce ze sob poudniowe i pomocne Niemcy. Niemiecki front wschodni zaama si. Kady z was widzi teraz wyranie, e Hitler przegra wojn ostatecznie i e kontynuacja przegranej wojny staa si jego prywatn spraw: pragnie on odwlec godzin swojej zagady i cignie was z sob do grobu. Nie macie moliwoci odwrotu, mier docignie was wszdzie. Zwlekanie i stawianie oporu oznacza samobjstwo, i to tak krtko przed kocem wojny, gdy przecie ju za kilka miesicy wszyscy jecy wojenni powrc do swoich rodzin. Nadesza pora dziaania. Teraz albo nigdy! Poddajcie si Armii Czerwonej przy najbliszej okazji. Tym przypieszycie koniec wojny, uratujecie wasze ycie i zachowacie wasz ojczyzn przed zniszczeniem. Zdecydujcie si! Teraz albo nigdy! Ulotka ta stanowi przepustk dla nieograniczonej liczby niemieckich szeregowcw i oficerw, ktrzy poddadz si Armii Czerwonej. Nr 1435/14. II. 45.

Po poudniu rozpoczynaj si znw cikie naloty na miasto. Celem ich sta si przede wszystkim powstajcy pas startowy od Kaiserbrcke do Frstenbrcke wzdu dawnej Kaiserstrae. Na tej olbrzymiej rwninie roi si od przymusowych robotnikw, ktrzy dniem i noc zajmuj si usuwaniem olbrzymich stert gruzu i cegie i przeksztacaniem rozlegego placu w lotnisko. Nieprzyjacielskie samoloty staraj si oczywicie tej pracy przeszkodzi przede wszystkim i tak mno si ataki na te ogromne rzesze ludzi, ktrzy wykonuj tu sw cik robot. Doniesiono mi, e podczas jednego ataku po poudniu okoo godz. 15 byo wielu zabitych i ciko rannych. Po poudniu o godz. 15 piesz znw do klasztoru w. Agnieszki, aby sucha spowiedzi sistr. Dla spokojnego odmwienia brewiarza udaj si zaraz do kocioa, gdy na plebanii przy nieustannym nagabywaniu odmwienie brewiarza w ciszy i skupieniu jest prawie niemoliwoci. Nastpnie odbywam Drog Krzyow, odmawiajc przy tym bolesn czstk raca. O godz. 17 jest naboestwo popoudniowe. Wszystko to odbywa si przy cigym kreniu i warkocie nieprzyjacielskich samolotw nad miastem. Zdaje si, e celem ich atakw jest znw przede wszystkim Ostrw Tumski i centrum miasta.

W poudnie zimny marcowy wiatr uspokoi si. Nasta wspaniay, soneczny i ciepy dzie wiosenny. Prawdziwy koncert ptasich pieww dochodzi z ogrodw, a ptaki zdaj si szybko przyzwyczaja do grzmicego huku dzia i warkotu nieprzyjacielskich samolotw. Nieprzyjaciel bowiem panuje cakowicie w powietrzu nad Wrocawiem. Nie ma ladu przeciwdziaania naszych wasnych myliwcw albo wielkich samolotw bojowych. Zbliamy si do wielkanocnej peni ksiyca. Gdy zmierzch zapada, nad caym miastem rozlewa si srebrzysty blask ksiyca, a z ciemnego nieba migocc spogldaj na ziemi pojedyncze gwiazdy. Byby to podniosy obraz pokoju, gdyby nie nieprawo ludzka. Oburzenie ludnoci na straszliw furi zniszczenia przez nasze wojsko stale wzrasta. Zbyt okropne jest bowiem dzieo zniszczenia, ktre si tutaj spenia. Sza niszczycielski niemieckiego pastwa wandali zhabi po wszystkie czasy imi tego plemienia. Adolf Hitler i jego generaowie zepchnli znw onierza niemieckiego do poziomu wandala, a imi niemieckie zhabili znw przed caym wiatem, czynic z Niemca barbarzyc. Nie Rosjanin podpala domy i wznieca w nich ogie, lecz onierz niemiecki. To, co si stao na poudniu miasta, dzieje si obecnie w jego wschodniej czci. Owa furia niszczenia obja ju Webskystrae i Tauentzienstrae, wicc prawdziw orgi burzenia. Midzy innymi podpalono wczoraj tzw. zameczek Webskiego, Urzd Stanu Cywilnego II. Dom ten by zbudowany przez ksicia biskupa Schaffgotscha w latach osiemdziesitych XVIII stulecia w najszlachetniejszym stylu rokoko. By dlatego jako dzieo sztuki pod ochron konserwatora prowincji i zachowa si niemal cakowicie w swojej pierwotnej postaci. Wczoraj wieczorem zaczerwienione niebo na wschodzie miasta byo sygnaem wandalizmu naszego dowdztwa. Bezapelacyjnie wysiedla si stamtd ludno, jak poprzednio na poudniu i poudniowym wschodzie. Z najwikszym popiechem wyamuj drzwi pokoi, szaf i szuflady, pldruj i rozkradaj wszystko, co tylko mona, ca reszt wyrzucaj na ulic z prawdziwym cynizmem, by tam w gigantycznych ogniskach puci wszystko z dymem127. onierz niemiecki czyni dzi to, czego nie robi 30 lat temu. Co za ohydny, rozkad zasad moralnych naszego narodu! W ubieg niedziel Schlesische Tageszeitung, nr 78, rocznik 16 z 18 marca 1945 opublikowaa hymn pochwalny na cze obecnego komendanta twierdzy, generaa-porucznika Niehoffa128. To wysannik zagady. Jego zdolnoci przejawiaj si tylko w sposb negatywny. Nie ma tu mowy o jakichkolwiek pozytywnych czynach. Nazywa si go obroc Monte Cassino. Obrci w ruin jeden z najznakomitszych pomnikw chrzecijaskiego Zachodu. By w Rosji dowdc grupy wojsk. Mwi si o nim, e w sposb bezwzgldny wydawa na zagad ludzi i mienie. teraz na rozkaz swoich mocodawcw niszczy pikny Wrocaw, cay dorobek kulturalny tysicletniego miasta i ludzi, co w nim mieszkaj. Sypi si z gry pochway za tak postaw. Bd za to wysokie odznaczenia, a najwysze
127

H. von Ahlfen i H. Niehoff pisz w zwizku z tym: Podobnie jak stao si to ju przy przebudowie gmachu Dyrekcji Kolejowej, w tyow twierdz obronn, tak i w innych miejscach wyrzucano na ulic podatny na ogie sprzt domowy w zwizku z przygotowywaniem nowych linii walki. Tak, posunito si nawet jeszcze dalej, wypalajc celowo owe budynki, nadajce si szczeglnie do obrony, zwaszcza domy narone, po czym wysadzano w powietrze wewntrzne i zewntrzne mury... Na pierwszy rzut oka tego rodzaju przedsiwzicia mog wydawa si niepotrzebnym zoliwym niszczeniem. Byy jednak niezbdnym warunkiem dla pomylnej i oszczdzajcej, krew walki obronnej e wypalone w ten sposb strefy walk leay na bezporednim obszarze frontowym i poza okrgami potrzebnymi jeszcze do celw mieszkalnych ludnoci, nie wymaga chyba szczeglnego podkrelenia. H. von Ahlfen, H. Niehoff. So kmpfte Breslau, Mnchen 1959, s. 64. 128 Mowa tu o artykule sprawozdawcy wojennego Richarda Fricka pt. Generalleutnant Niehoff. Podobny artyku ogosi tene Frick w nrze 94 Schlesische Tageszeitung z 8 IV 1945 r. pt. Pfeiles des Vertrauens, Generalfeldmarschall Schrner General Niehoff (Filary zaufania, general-feldmarszalek Schrner genera Niehoff).

za to, e miasto z 700 000 mieszkacw z caym jego cennym dorobkiem kulturalnym obrci w pustyni gruzw, a w jego ruinach pogrzeba mnstwo ludzi. To nie dobroczyca ludzkoci ani narodu niemieckiego. Std ta niesychana tyrania miejscowej grupy partyjnej, szczeglnie za grupy Herbert Welkisch. Szef tej grupy najchtniej, by harapem przepdzi katolikw z kocioa, a osobliw przyjemno upatruje w tyranizowaniu ludzi z charakterem. Otrzymaem dzi wiadomo o wyjtkowo okropnym postpku, wynikajcym z szau niszczenia. Szpital Elbietanek, wielki i bardzo nowoczenie urzdzony, zostaje oprniony129. Cae cenne wyposaenie, tj. dzi tak trudne do uzupenienia aparatury, bielizn, rodki opatrunkowe i lekarstwa, jednym sowem wszystkie elementy wyposaenia wielkiego nowoczesnego szpitala, wyrzuca si na podwrze, gdzie podpalone id z dymem. Tymczasem tych wszystkich rzeczy brak naszym rannym i junkersy musz noc dorywczo zaopatrywa w nie okron twierdz. Pozostaje tylko stwierdzi lep pasj niszczenia. Nie ma tu ju mowy o jakimkolwiek sensie czy rozsdku. Jak si ju rzeko, wysadzono rwnie plebani w. Elbiety. Teraz chyba szybko zniszczy ogie take wielki budynek szpitalny wraz z kocioem, jak to dziao si dotychczas z innymi gmachami kocielnymi.

Pitek, 23 marca 1945

Dzi jest wito Matki Boskiej Bolesnej. O ile gbiej wczuwa si dzi caa ludzko w cierpienie naszego Pana i Jego Najwitszej Matki, gdy sama ugina si pod brzemieniem krzya. Znw mielimy noc bardzo zakcon nalotami, jakby do tego stworzon, bo ksiyc jasno wieci. Rwnie nad nasz dzielnic zrzucano bomby. Jedna bomba spada na Garvestrae i wyrzdzia znaczne szkody w domu okulisty dra Bleischa130. Jedna bomba spada po pnocy na posesj przy Mauritiusstrae i wyposzya stamtd oddzia wojska. Nawet bomba fosforowa spada na dom Lessingstrae 5, ale poniewa dom jest jeszcze zamieszkany, poar mona byo szybko ugasi. Zreszt naloty skieroway si znw gwnie na pnoc od Odry i na centrum miasta. W naszym kociele skutki nocy ze rody na czwartek zostay cakowicie usunite, a okna od strony pnocnej, ktre przede wszystkim ucierpiay, zaciemniono, tak e obcy nic by wewntrz kocioa nie zauway. Gdy rano o godz. 6 wszedem do kocioa, czekaa ju wielka rzesza u drzwi, by przystpi do spowiedzi w., i chocia przy suchaniu spowiedzi piesz si bardzo, nie mog si z tym upora. O godz. 7 na sumie bardzo duo ludzi z okazji wita Matki Boskiej. Rozdzielono przeszo 300 komunii w. O godz. 9.30 pobogosawiem znw dwie ofiary nalotu na poczt z ubiegego wtorku, dziadka i wnuczk. Ciao wnuczki byo tak zmasakrowane, e zoono je w jednej trumnie z dziadkiem. Nastpnie bogosawi znw czterech polegych onierzy Waffen-SS131. Czyste, bkitne niebo rozpociera si nad oblon twierdz. Wspaniae wiosenne soce wieci wrd wielkomiejskiej pltaniny domw. W ogrodach rozbrzmiewa wiosenny piew ptakw. Wkrtce po obiedzie wszczyna si znw oywiona akcja lotnictwa nieprzyjaciela, ktre okoo godziny p do drugiej -przeprowadza wielki nalot; dosign on rwniej dotkliwie naszej dzielnicy.

129 130

Dzi Miejski Szpital Gruliczy im. Duskiego przy ul. Grabiszyskiej. Dr Bleisch, okulista, mieszka przy ul. Kujawskiej 18. 131 Ustalono tylko personalia gefreitera Ericha Marxa, por. przypis 124.

Stara rejencja, nowoczesna pikna budowla renesansowa, zostaa ciko trafiona w gwnej fasadzie od strony Breitestrae (Szeroka). Wielu zabitych i rannych stanowi plon rzuconej bomby. Pod wieczr sysz, e wrd nich jest rwnie czonek rady parafialnej Domaszewsky i czonek Modych Rodzin, piekarz Brendler132, powoany przed kilku dniami do Volkssturmu. Po godz. 19 piesz tam wraz z dobrym znajomym z mojej parafii, by dowiedzie si o losie obydwu. Poinformowano mnie, e jeszcze daleko do koca akcji ratowniczej i e dopiero jutro okoo poudnia bdziemy si mogli dowiedzie, czy ci dwaj znajduj si wrd ofiar nalotu. W klasztor Bonifratrw znw trafia bomba bezporednio przed portalem, tak e gwne wejcie jest mocno uszkodzone. Szeciu przechodniw, ktrzy przed nalotem szukali w klasztorze schronienia, ponioso mier od bomby. Rwnie apteka znajdujca si obok gwnego wejcia mocno ucierpiaa. Tak samo dom przy Klosterstrae 62 zosta cakowicie zburzony. Donosz o wielkiej liczbie miertelnych ofiar, w tym take onierzy133. Poniewa prace ratownicze posuwaj si bardzo powoli, o liczbie ofiar nie wiadomo jeszcze nic bliszego. Trafiona zostaa rwnie na nieruchomoci przy Klosterstrae 80 oficyna, w ktrej miecia si szwalnia mundurw. Podobno jest ponad 6 miertelnych ofiar. Tak samo mwi si o gwatownych atakach na Politechnik, na obszar za pasaem na terenach powystawowych i w Ogrodzie Zoologicznym. O innych dzielnicach nie mogem si dotychczas dowiedzie nic bliszego. Wieczorem tego sonecznego, a jak na t por roku zbyt ciepego dnia unosia si nad miastem gsta chmura kurzu i dymu. Za pdzcymi przez miasto samochodami wojskowymi wzbijaj si tumany kurzu ulicznego, gdy ulic teraz ju nikt nie oczyszcza. Brud z caej zimy tam ley. Dochodz do tego olbrzymie tumany pyu, ktre powstaj po eksplozjach bomb i pociskw. Domy tu jeszcze dym z olbrzymich poarw podpalanych dzielnic miasta. Tak wic wieczorne powietrze nie zapewniao orzewienia, kadc si ciko na duszy swoj odurzajc woni. Przy tym gdy wracaem wieczorem od starej rejencji miasto tono w srebrzystych blaskach ksiyca, spywajcych z nieba. Wszdzie sycha warkot nieprzyjacielskich samolotw, ktre latay bardzo wysoko ze wzgldu na jasne niebo. Po tak bardzo niespokojnych nocach tego tygodnia miaem nadziej, e ta bdzie wzgldnie cicha; zdaje si jednak, e taka Wrocawiowi ju nie jest pisana. Zmczony i przybity brzemieniem dnia i trosk udaem si na spoczynek. Sypiam w przedsionku pierwszego pitra mojej plebanii. Parter bowiem i piwnica s zajte przez wielu mieszkacw, ktrzy poszukali sobie schronienia na plebanii. Jest nas wic teraz 11 osb, ktre z koniecznoci skadaj si na spoeczno plebanii. Dzi byo wito Matki Boskiej Bolesnej. Dlatego na godz. 17 po poudniu zapowiedziaem msz wieczorn; Ju o godz. 16 wezwano mnie do konfesjonau i a do mszy w. o godz. 17 suchaem spowiedzi. Na mszy w. byo znw bardzo duo ludzi. Rozdzielono okoo 40 komunii w. Bezporednio po mszy w. odprawiem codzienne naboestwo bagalne z bogosawiestwem sakramentalnym.

132 133

Berhard Brendler. piekarz, mieszka przy ul. Zgodnej 5. Wedug niepenych danych straty w tym okresie byy nastpujce: 21 marca - 63 osoby (48 onierzy i 15 osb cywilnych), 22 marca - 73 osoby (53 onierzy i 20 osb cywilnych), 23 marca - 118 osb (72 onierzy i 20 osb cywilnych), 24 marca - 87 osb (62 onierzy i 25 osb cywilnych), 25 marca - 129 osb (90 onierzy i 39 osb cywilnych).

Sobota, 24 marca 1945

Noc bya zakcona, wprawdzie nie przez cikie naloty, ale przez oywion dziaalno lotnictwa nieprzyjacielskiego. Raz po raz podejmoway akcj take dziaa przeciwlotnicze, ktre s tu ustawione wzdu brzegu Oawy i Ohlauer Stadtgraben. Jednake rano o godz. 5 rozleg si ze wszystkich ustawionych dzia wszelkiego kalibru oguszajcy huk kanonady. Wskutek piknej pogody i porannej ciszy huk by o wiele potniejszy i sycha byo wist pociskw rozdzierajcych powietrze. Dwie godziny bez przerwy prawie trwa ten najwikszy dotychczas ogie artyleryjski, ciskajc niepokojem ludzkie serca, bo chyba naleao oczekiwa rychej odpowiedzi nieprzyjaciela, ta za oznacza dla nas grad pociskw, spustoszenia i zniszczenia, dom w, a nade wszystko wielk obaw o tak nam drogi koci. O godz. 6 poszedem ku kocioowi w huku dzia. By znw przeliczny poranek wiosenny. W rzeczy samej poranek by wzgldnie chodny, ale nad naszym miastem rozcigao si bezchmurne bkitne niebo, a wschodzce soce topio wanie swoje promienie w hemie wiey naszego kocioa. Ptaki niebieskie nie day si zbi z tropu hukiem dzia. pieway, wycigay trele i gwizday sw porann pie, swe Te Deum laudamus tym arliwiej ku niebu, im wicej ludzie wicz si w rzemiole niszczenia i burzenia. Znowu niemal bez przerwy a do mszy w. sucham spowiedzi. Mimo nieustannej strzelaniny na mszy w. jest zadziwiajco duo ludzi i rozdzielam 240 do 250 komunii w. O godz. 9.30 mam znw pogrzeb trzech zmarych. Wszyscy s ofiarami nalotu z ubiegego wtorku. Jest wrd nich mody mczyzna (Walter). To ju trzecia ofiara w rodzinie w cigu roku. Dwaj inni to polegli bracia. Tego dosiga miercionona kula z broni pokadowej w czasie ataku nieprzyjacielskiego samolotu, gdy zamierza wyj z bramy domu na ulic. Przy tych zmarych polecam jeszcze zoy starszego mczyzn, ktry przed trzema tygodniami zmar na Garvestrae (Thiel), a ktrego bez powiadomienia mnie pochowano w rogu mojego ogrodu. Wczoraj, gdy w ogrodzie po raz pierwszy po zimie odmawiaem znw brewiarz, zwrcia moj uwag wieo zryta ziemia, w ktr wetknito kilka gazek bazi wierzbowych. Z ssiedniej nieruchomoci Garvestrae dla piknej sonecznej pogody pracowao wanie kilka osb w maym ogrdku. Pytam si, czy moe zagrzebano tu jakie zwierz. Otrzymaem odpowied, e blisko 3 tygodnie temu pochowano tam mczyzn okoo 72 lat. Lea podobno przez 6 dni w swoim mieszkaniu, a zwok nie zabierano, wskutek czego zmara rwnie jego ona na zatrucie. Pochowano j jednak na Benderplatz (Staszica)134. Poleciem dzi wykopa zwoki, ktrych rozkad by ju mocno zaawansowany, i zoy je do grobu wraz z nieszczsnymi ofiarami, aby by przynajmniej pochowany w powiconej ziemi. Nie nalea on do parafii w. Maurycego. Grupa obwodowa zarzdzia po prostu, by go byle gdzie w kcie pochowa. Ten brak czci i dla zmarych idzie w parze z pogard dla osobistej godnoci czowieka, waciw dla narodowego socjalizmu. Dlatego ludno broni si tak przed pjciem do szpitala. Jeeli krewni nie zabiegaj natarczywie, aby w wypadku mierci wydano im zwoki, zanosi si je cakiem obnaone do kostnicy. Std zabiera je nastpnego dnia wz o wysokich osonach, tragarze wynosz je be nakrycia i wrzucaj po prostu do wozu. Na cmentarzu kopie si wielki grb, do ktrego zwoki wrzuca si jak popadnie. Tak to i tutaj przejawia si barbarzystwo tego neopogastwa wobec zmarego czowieka, ktry przecie jest dla chrzecijanina przedmiotem czci jako naczynie niemiertelnej duszy.

134

Podczas oblenia Wrocawia pochowano na wczesnym Benderplatz poczynajc od dnia 28 lutego 1945 r. okoo 2000 onierzy i osb cywilnych.

Zaledwie wrciem na plebani z pogrzebu tego zmarego, prosi jaki onierz o spowied i komuni w. Wtedy przynosz zwoki kobiety, ktra poniosa mier we wtorkowym nalocie na dom przy Alexanderstrae 1. Zmara dopiero w szpitalu. Poaowania godny widok przedstawiao jej ciao. Bya dobr katoliczk. Poleciem j dlatego zaraz odebra ze szpitala Wszystkich witych i zgodnie z jej yczeniem pochowa na naszym cmentarzu, chocia bez, trumny. Ma swj wasny, grb. Tak wic pobogosawiem tego dnia piciu zmarych z mojej parafii, ktrzy zginli podczas nalotw, oraz dwch onierzy135. W sumie od rozpoczcia oblenia pochowano na naszym cmentarzu 40 osb cywilnych i 59 onierzy, razem 99 osb. Wszyscy otrzymali chrzecijaski pogrzeb. Zaraz po godz. 15 udaj si do konfesjonau, z ktrego wracam o godz. 16.15. O godz. 17 odprawiem codzienne naboestwo bagalne z bogosawiestwem sakramentalnym i komuni w. Po poudniu byo wzgldnie spokojnie, a chocia nieprzyjacielskie samoloty spdzay ludzi raz po raz z ulicy, to jednak powstrzymyway si w tym dniu od wikszych akcji bojowych w naszej dzielnicy. Pikny dzie wiosenny zblia si ku kocowi. Jest to wigilia Niedzieli Palmowej. Ptaki w ogrodzie znw wypiewuj radonie sw pie wieczorn. Srebrzycie spywa blask dochodzcego do peni ksiyca na cae miasto. adnych oznak, e to koniec tygodnia. Prac bowiem trzeba wykonywa w niedziel tak samo jak w dzie powszedni. I w tym wzgldzie rzd wykorzysta potrzeby wojny do tego, aby da wyraz swej wrogoci wobec jakiegokolwiek kultu dla Boga, aby w tej najwikszej potrzebie narodu wykreli dzie naleny Bogu i przeszkodzi ludziom w oddaniu Bogu przynajmniej w tym dniu tego, co boskie, lub utrudni to, ile si tylko da. O moich rodzinnych stronach dowiaduj si, e Nysa i Gubczyce zostay zdobyte przez Rosjan po uprzednim wziciu przedwczoraj Prudnika. Zdobyli miejscowoci Gociszowice, rednia Wie, Hajduki Nyskie, Szybowice. Moe znajduj si ju dzi w Guchoazach. Co robi moi krewni, czy zmuszono ich rwnie wymierzonym pistoletem do opuszczenia ziemi ojcw, do pjcia w nieznane, do bezdomnej tuaczki i do spoywania chleba, obczyzny? W moim rodzinnym domu zabezpieczyem naczynia kocielne i paramenta. Przede wszystkim moj, tak mi drog kronik kocioa w. Maurycego, obejmujc ju osiem wielkich tomw. C si z tym wszystkim stao? Niech litociwa dobro Boa chroni dom rodzinny i ojczyst ziemi, a przede wszystkim najdroszych krewnych w Bodzanowie, Guchoazach i Charbielinie.

Niedziela Palmowa. 25 marca 1945

Znw wstaje wspaniay dzie wiosenny. Bezchmurne niebo. I piew, i gwizdy, i trele ptakw. Byoby dzi wielkie wito Zwiastowania NPMarii. Ze wzgldu na Wielki Tydzie zostao przeoone na poniedziaek po Biaej Niedzieli. Niedziela Palmowa. Jake wzniole wyraa liturgia witego Kocioa Boego znaczenie tego pierwszego dnia tygodnia mki! Noc bya znw raz po raz zakcana, cho wolna od ciszych atakw. Rano o godz. 5.30 id do kocioa, by sucha spowiedzi. Wnet przychodzi do mnie mody onierz z Heidelbergu, chce si zaraz wyspowiada i przystpi do komunii. Ma 25 lat, jest rolnikiem. Nie zepsuty w swoim rodzaju. Jake si cieszy, e zaraz speniam jego yczenie. Spowiadam do godz. 6.45. Wtedy przychodzi jeszcze
135

Nazwisk nie zdoano ustali.

trzech onierzy. Jeszcze rozgrzeszam ich indywidualnie. Okoo godz. 6.45 rozpoczyna si z wolna ogie artyleryjski ze wszystkich baterii przed now rejencj, na Lessingplatz, nad Ohlauer Stadtgraben; wzmaga si on o godz. 7 do nie spotykanych dotychczas rozmiarw. Trwa nieprzerwany huk i drenie budynkw. Okna brzcz od podmuchw. Pociski przelatuj tam i z powrotem ponad terenem kocielnym. Dochodzi do tego potem okoo godz. 7.30 ciki nalot nieprzyjaciela na miasto. Nalot ten trwa prawie ca godzin. Msza odbywa si zatem przy nieustannym grzmocie dzia i pogwidzie i warkocie nieprzyjacielskich samolotw w powietrzu. Odprawia si zatem msza niby bezporednio na froncie, i faktycznie jest to front, gdy o kwadrans drogi od kocioa przebiega pierwsza linia ku poudniowi, bezporednio za za kocioem stoi nasza cika artyleria. O godz. 7 rozdzielam najpierw komuni w. tym, ktrzy wskutek obowizku pracy musz spieszy do swojej roboty, oraz onierzom. Wielu ludzi przystpuje do stou Paskiego. Pniej nastpuje powicenie palm, a zaraz potem msza w. pasyjna z komuni w. Rozdanych zostaje przeszo 500 komunii w. Frekwencja w kociele jest bardzo dua, wielu musi sta. Pod koniec ze wzgldu na wielkie niebezpieczestwo udzielam bogosawiestwa Najw. Sakramentem. Ciesz si, e to naboestwo, trwajce wskutek wicenia palm i pasji godzin i 20 minut, dobiego koca oraz e huk dzia i warkot nieprzyjacielskich bombowcw tumi dwiki organw i piewanie podniosych pieni pasyjnych. Po mszy z lkiem ludzie opuszczaj koci, gdy walka w powietrzu toczya si dalej bez przerwy, nie ustawa rwnie wzajemny ogie z dzia. Po mszy w zakrystii tumnie zjawili si ludzie po gazk wiconych bazi wierzbowych. O godz. 8.30 jest druga msza w., o wiele krtsza, bo podczas niej moe by odmawiana tylko kocowa cz pasji, ilo komunii jest te znacznie mniejsza. Frekwencja na tej mszy w. bya stosunkowo znikoma, gdy skutek cikiego bombardowania i nalotw wielu nie odwayo si na opuszczenie, swoich domw. Bezporednio po mszy witej odprawiam codzienne naboestwo bagalne, teraz w marcu take litani do w. Jzefa, modlitwy do Matki Boskiej Bolesnej, mody do naszych witych patronw i wreszcie naboestwo, znowu z bogosawiestwem sakramentalnym. Zaraz potem odmawiam egzorcyzmy i kropi cay koci wicon wod. Potem przychodzi znw jaki onierz-rolnik z okrgu nad dolnym Dunajem, liczcy 35 lat, ojciec czworga dzieci; prosi o spowied i komuni. Chtnie speniam prob i tak zeszo do godz. 10, kiedy opuciem koci, do ktrego poszedem rano o godz. 5.30. Bombardowanie artyleryjskie trwa wszelako a do godz. 11. Dopiero wtedy zelao. Ale wwczas zaczynaj si znw nieprzyjacielskie naloty. I cho nasza dzielnica bya do tej pory wzgldnie oszczdzana, to jednak zdaje si, e inne obszary miasta bardzo ucierpiay. Brakuje mi o tym jeszcze bliszych informacji. Jeli idzie o bomb, albo raczej o bomby acuchowe, ktre spady na star rejencj w pitek po poudniu, dowiedziaem si jeszcze, e liczba miertelnych ofiar przekracza 60, rannych za 40 oraz e bomba przebia wszystkie trzy pitra i wpada a do piwnicy sanitarnej, gdzie pozabijaa personel sanitarny. Co do bomby, ktra w pitek po poudniu ugodzia portal klasztoru OO. Bonifratrw, dowiaduj si jeszcze, e zburzona zostaa caa apteka. Jest to dla klasztoru bardzo cika strata. Rwnie w sobot trafi pocisk w koci Bonifratrw. Prace przy wydobywaniu zasypanych w pozostaych dwch domach przy Klosterstrae, ktre trafione zostay w pitek po poudniu, nie zostay jeszcze ukoczone, tak i nie mona si jeszcze zorientowa co do liczby zabitych. Jest teraz godz. 16 po poudniu. Id do kocioa sucha spowiedzi, bo potem o godz. 17 jest msza wieczorna. Odbywam swoj Drog Krzyow i odmawiam przy tym bolesn czstk raca. Ile to

ludzi kroczy teraz po cichu swoj wasn drog krzyow. Teraniejsze cierpienia prowadz ich ku Temu, ktry nis najciszy krzy, grzechy i cierpienia wszystkich ludzi; w Jego Krzyu jest nasza moc ku dwiganiu naszego wasnego wielkiego krzya. Jego Krzy jest nam pociech w naszym przeogromnym cierpieniu i mce. Po Drodze Krzyowej czeka na mnie ju znw tak wielu penitentw, e do mszy w. nie mog skoczy. O godz. 17 jest wieczorna msza, na ktrej frekwencja jest bardzo dua. Rozdzielam przeszo 50 komunii w. Nastpnie codzienne naboestwo bagalne z modlitw wieczorn i bogosawiestwem sakramentalnym. Po mszy w. czeka na mnie wiele osb i znw przejmuj bolesne nowiny dzisiejszej niedzieli. Po poudniu byy cikie naloty na pnocny i rodkowy obszar miasta. Zwaszcza okolice kocioa w. Michaa i Nadodrza ciko ucierpiay od rosyjskich samolotw. Wznosz si olbrzymie supy dymu, gdy dzi rzucono take wiele bomb zapalajcych. Szczeglnie przygnbiajce s wiadomoci o szale pustoszenia i obdzie niszczenia, ktre ogarny nasze wasne kierownictwo partyjne i wojsko. Ludzie, ktrym si narzucono obowizek pracy i ktrym polecono oprnia mieszkania z mebli, zwaszcza na Tauentzienstrae, Webskystrae i Kniggrtzerstrae, s bardzo przygnbieni t prac w subie niszczenia cennego dorobku rodzin. Oprnia si wszystkie pitra, okna rozbija, wszelkie za ruchomoci wyrzuca na ulic: zarwno komfortowe, jak i proste wyposaenie pomieszcze, cenn biuteri rodzinn i ulubione witoci rodzinne, pamitki tradycji rodzinnej, obrazy i figury witych, modlitewniki i krucyfiksy, wszystko leci na ulic. Na dodatek do cna oprnia si szafy i szuflady z odzie i bielizn pocielow; wszystko wywala si na ulic, aby nastpnie podpali. Tym sposobem wczoraj na Webskystrae i Tauentzienstrae szala olbrzymi poar. Rozpoczo si ju palenie cigw budynkw. Gigantyczne piropusze dymu unosiy si ku niebu i wskutek agodnej pogody zalegay nad miastem niby opary siarki. Mg sobie ksiyc wieczorem zlewa na miasto swoje srebrzyste blaski jak najpikniej: niebo byo purpurowe od poogi caego cigu ulicy. C to za aosny akt samounicestwienia narodu, o jakie drenie i trwog przyprawia kadego czowieka ten obdny postpek, a jednak nikt nie znajduje do siy, by mu si przeciwstawi! Wojsko i ludno cywilna s pomocnikami tego obdu niszczenia narodowosocjalistycznego rzdu. Ale jake ci ludzie poniaj nard niemiecki. Zaprawd lepiej nadawaliby si oni na przywdcw bandy rozbjnikw ni na przywdcw jednego z pierwszych cywilizowanych narodw wiata, ktry przez swj bestialski wiatopogld sprowadzili na takie dno upodlenia. Dzi rozpocz si Wielki Tydzie. Jak dugo potrwa jeszcze ten Wielki Tydzie narodu niemieckiego? Zawsze porwnywaem w swoich kazaniach obecny czas do Wielkiego Tygodnia. Zawsze wskazywaem parafianom z ambony na postpy mki naszego narodu, a gdy Wrocaw zosta otoczony, powiedziaem, e obecnie rozpoczo si poudnie Wielkiego Czwartku i e Wielki Tydzie naszego narodu zblia si do momentu szczytowego. Ale nikt zapewne nie sdzi, e ten Wielki Pitek bdzie dla naszego miasta trwa tak dugo i e przyniesie nam tyle nieszcz i tyle cierpie. Mamy dopiero poudnie Wielkiego Pitku i najgorsze tego strasznego tygodnia jeszcze nie nadeszo. Z kadym dniem wzrastaj trudnoci. Kady dzie powiksza niwo mierci, ktra pochania mnstwo istnie ludzkich, a furia niszczenia naszego dowdztwa niweczy bezcenne dobra kulturalne i narodowe. I cho katastrofa jest ju nieunikniona, cigle bredz o ostatecznym zwycistwie, usiujc przez szeptan propagand udzi wojsko i nard nadziej, e twierdza otrzyma odsiecz albo e jest w toku wielka prba przebicia si; a przecie wszystko to jest wierutnym kamstwem.

Przez cae popoudnie, chocia nie tak samo intensywnie jak przed poudniem, szczeglnie w czasie naboestw, trwaa akcja artylerii, a po poudniu od godz. 17 do 18 wzmoga si znw bardzo znacznie. Szczeglnie bezpiecznie czuj si parafianie w wityni. Chocia wskutek huku dzia brzcz okna i gmach dry w posadach, parafianie przychodz stale i tumnie na naboestwo i modl si z arliwoci, ktra wzrusza gboko. Wracam tedy wieczorem o godz. 18.30 z kocioa. By to ciki, pracowity dzie, ale zarazem dzie obfitujcy w cierpienie i wewntrzny bl. Ze zami w oczach przychodz synowie i crki parafii mwic, e teraz wszystko utracili, przychodz i opowiadaj, jak musieli si przyglda, gdy ich mienie wyrzucano na ulic i puszczano z dymem. S to przewanie proci i poczciwi ludzie. Dorobili si mozolnie i uczciwie, ten skromny, ale wasny przytulny dom by ich radoci, dobrze si czuli w jego zaciszu i szczliwie w atmosferze religijnoci, ktrej rdem w ich domu byo ich bogobojne ycie. I oto znw nie maj nic i trzeba im rozpoczyna od nowa, jeeli do tego czasu bezlitosna mier nie wydrze im rwnie ycia. Take w godzinach wieczornych rozlega si stale huk dzia. Bya to cika Niedziela Palmowa. Wieczorem czytam przez godzin Pana Guardiniego136, rozdziay o Pasji. I tu uwiadamia sobie czowiek, jak wskutek grzechu i przewinie idzie przez ludzko westchnienie, a cichy pacz przez wszelkie stworzenie i oczekiwanie zbawienia dzieci hoych.

Poniedziaek, 26 marca 1945 w Wielkim Tygodniu

Take minionej nocy nie usta tak silny wczoraj, ogie artyleryjski i w czasie od godz. 22.30 do 1 pojedynek artyleryjski osign znw najwiksze nasilenie, nie sabnc ani na chwil. W ciszy nocnej echo grzmotu dzia byo jeszcze wiksze, a nad plebani i kocioem syszao si wist leccych w obie strony pociskw z szumem powietrza. Pociski nieprzyjaciela przeznaczone byy raczej dla pnocnego brzegu Odry, tak e nie zauwaono trafie w najbliszej okolicy naszego kocioa. Dochodzi do tego przy ksiycowej nocy dziaanie nieprzyjacielskich samolotw, ktre operoway gwnie broni pokadow nad wielkim pasem startowym na pnoc od. Kaiserbrcke, o ktrym opowiada si, e zostanie wysadzony w powietrze, poniewa utrudnia ldowanie samolotw na pasie swoimi wysokimi bramami mostowymi i lukami. Napatrzywszy si na plon zniszcze ostatnich tygodni, ktry jest dzieem naszego wasnego dowdztwa i rzdu, nie zdziwi si ju, gdy ten obd niszczenia nie cofnie si ju przed niczym. Poniewa wiedz, e ich rola dobiega koca, cign ze sob ku zagadzie 80-milionowy nard, a po nich moe przyj potop. Tak wic mam znw niedobr noc i niespokojny sen, a czeka mnie znw dugi caodzienny wysiek. Wstaj o godz. 4.40, gdy o godz. 5.30 w w tym tygodniu kadego rana mam dyur w konfesjonale. W godzinach porannych nieco si uspokoio, a wielka to ulga zamiast huku armat sucha porannego piewu ptakw w ogrodzie parafialnym. Koci otacza bogi spokj. Modl si przed obrazem Matki
136

Romano Guardini, teolog katolicki, ur. 17 lutego 1885 r. w Weronie; wicenia kapaskie otrzyma w 1910 r. W 1923 r. zosta profesorem filozofii religii i katolickiego wiatopogldu na Uniwersytecie Wrocawskim. By znanym i cenionym szermierzem ruchu liturgicznego i katolickiego ruchu modzieowego. Od 1921 r. nalea do redakcji Jahrbuch fr Liturgiewissenschaft. Spod jego pira wyszo wiele rozpraw teologicznych, jak np. Vom Geist der Liturgie, Neue Jugend und katholischer Geist, Vom Sinn der Kirche, Gottes Werkleute, Der Herr (ostatnia z wymienionych prac ukazaa si w latach 1954 1964 w NRD w szeciu wydaniach) i in. Zmar I padziernika 1968 r. W przekadzie polskim wydano Znaki wite, Wrocaw 1982 (pierwsze polskie wydanie w 1937 r. w Poznaniu).

Boskiej Bolesnej przy wejciu po prawej stronie. Wtedy wchodzi wielu mczyzn. Dugo modl si w kociele. Pytam ich, skd pochodz. Znajduj si; w obozie Niemcw emigrantw przy Clausewitzstrae w szkole im. Clausewitza. S to religijni ludzie. Tyrania Trzeciej Rzeszy oderwaa ich od ziemi, na ktrej mieszkali od wiekw. yli w spokoju na tej ziemi, nauczyli si jzyka gocinnego pastwa, ktre ich przyjo, cieszyli si swobod i mogli te pielgnowa sw kultur narodow. I oto obd narodowego socjalizmu wyrwa ich kamliwymi obietnicami z wasnej roli z powrotem do Rzeszy. Potem dano im zrabowane gospodarstwa chopskie i sklepy w okupowanej Polsce i Rosji; Z mieniem tym czuli si nieswojo, a teraz wskutek ostatniej wielkiej ofensywy rosyjskiej zostali ponownie wypdzeni i tuaj si bez dachu nad gow. Powiedzieli mi, e nie maj moliwoci ani czasu chodzi do kocioa. W kad niedziel musz ciko pracowa od witu do nocy, a nawet w nadchodzc Wielkanoc nie bd mogli uczestniczy w naboestwie. O, jakim piekem uczyni czowiekowi ycie ten bezbony wiatopogld, odebra mu wszystko, co mu jest cenne i drogie! Wszystkie duchowe i materialne wartoci zrabowa czowiekowi ten niegodziwy system. Udaj si do konfesjonau i od razu mam moc pracy. O godz. 7 odprawiam msz w., ktra mimo tak cile egzekwowanego obowizku pracy, przeradzajcego si w system niewolnictwa, wykazuje znw du frekwencj. Rozdzielam 260 do 270 komunii w. Po mszy w. i naboestwie bagalnym z bogosawiestwem sakramentalnym i po egzorcyzmach w zakrystii znw peno ludzi, kady z wielk prob. O godz. 9.30 mam na cmentarzu przy kociele szczeglnie bolesn misj. Najpierw musz powici 10 ofiar nalotu z ubiegego pitku w zbiorowej mogile, nastpnie 10 onierzy, ktrych wanie przyniesiono, a ktrzy polegli w dniu wczorajszym na poudniowym wschodzie twierdzy w cikich walkach137. Pod koniec ceremonii pogrzebowej przychodzi znowu jaki oddzia, by wykopa nowe groby. Wkrtce przynios dalszych onierzy, ktrych potem jutro pobogosawi. Co w rodzaju nastroju zagady panuje wrd wszystkich uczestnikw. Tylu zabitych, tyle grobw, tyle cierpie i blu. A przecie daleko jeszcze do wydobycia wszystkich ofiar z ostatniego pitku. Jest midzy nimi may ministrant, Peter Kurve. Rano suy jeszcze do mszy w. Potem zasypao go razem z babci, Nastpnie trzeba i do ciko chorego 81-letniego mczyzny, ktremu udzielam ostatnich sakramentw. O godz. 11.15 wracam ze suby, ktra rozpocza si rano o godz. 5.30. Take dzisiaj trwa przez cae przedpoudnie bardzo silna akcja artylerii, ktra w czasie mszy w. wzmoga si do takiej samej intensywnoci, jak wczoraj podczas naboestwa. Zaiste, odprawiamy naboestwa w najsilniejszym ogniu frontu. Pewien major z ostatniej wojny 1914-1918 powiedzia mi, e czego podobnego nie przey podczas wojny wiatowej. Jeli naboestwo odbywao si na pierwszej linii frontu, to zwykle wyszukiwano gdzie spokojny zaktek, tu za nieprzyjacielskie pociski przelatuj ze wistem nad kocioem tam i z powrotem, a oskot nieprzyjacielskich samolotw w powietrzu wstrzsa wityni.

137

Byli to Ernest Knig, ur. 29 stycznia 1905 r., z 3 kompanii 55 batalionu Volkssturmu; grenadier Otto Englowski, ur, 26 grudnia 1913 r., czonek Volkssturmu; Bernhard Flegel, ur. 10 wrzenia 1909 r., grenadier Arno Kost, ur. 19 padziernika 1910 r., starszy gefreiter Ernst Krupel, ur. 24 grudnia 1922 r. podoficer Hugo Mehrer, ur. 13 czerwca 1907 r., grenadier Karl Panzner, ur. . 8 lipca 1907 r., grenadier Markus Richter, ur. 19 marca 1913 r., sierant Fritz Simon, ur. 3 padziernika 1917 r., stabsgefreiter Alfred Thiedemann. Ur. 24 kwietnia 1915 r. wszyscy z II batalionu puku Schulz.

Udajc si na probostwo, spotykam ks. Lassmanna138 proboszcza od w. Jzefa. Chce jeszcze raz szybko obejrze swj koci parafialny przy Ofenerstrae, gdy planuje si podpalenie caej tej ulicy, a ze wzgldu na przylegajce do budynki koci jest rwnie w niebezpieczestwie. Doniesiono mi ju wczeniej, e na plebanii, w domu sistr, w sali parafialnej i w zakrystii kocioa panuje okropny niead. Wszystko poprzewracane przez onierzy, ktrzy wywlekli wszystko ze schowkw i porozrzucali. Czy i to dzieo, ktre powstao za moj przyczyn, ma by skazane na zagad? Sam Bg tylko wie, ile wysiku pochona budowa kocioa w. Jzefa i zaoenie nowej parafii. Po poudniu wzywaj mnie znw do kocioa, bo onierze chc si spowiada i przystpi do komunii w. Tymczasem znw trwa gwatowny nalot na pnocn cz miasta i niedugo potem wzbijaj si ku niebu czarne kby dymu; zrzucono wic znw bomby zapalajce. Ta akcja lotnictwa, jak i znw wzmoony ogie artyleryjski kae z nadchodzc noc obawia si najgorszego. Wieczorem niebo od poudnia i wschodu jest znw purpurowe mimo ksiycowej nocy. Ponie dzielnica przy Ofenerstrae, podpalono nowe cigi budynkw przy Tauentzienstrae oraz sprzty domowe, ktre wyrzucono z grnych piter na ulic. Przy tym pali si osiem domw na Palmstrae. Na pytanie, czy Palmstrae spotka ma ten sam los pewien onierz odpowiada, e stao si to wskutek przeoczenia. Cigle widzi si na ulicach biednych, zaszczutych ludzi z maymi rcznymi wzkami, uciekajcych z poudnia i ze wschodu mojej parafii w inne okolice miasta, gdy zostali si wypdzeni ze swoich mieszka. Jaka ndza ukazuje si tu oczom ludzkim. Najtwardsze serce miknie w obliczu takiej niedoli narodu. Z tym udaj si wieczorem na spoczynek, a smutek w moim sercu jest tak wielki, e niemal co godzin zrywam si ze snu, ktry nie daje ju wytchnienia ciau potrzebujcemu tak bardzo spokoju i pokrzepienia. O Boe, jak dugo jeszcze, o Boe, jak dugo jeszcze? A przecie narody, ktremy napadli, znosz takie cierpienia ju od lat.

Wtorek Wielkiego Tygodnia. 27 marca 1945

Noc raz po raz zakcaj naloty i ciki ogie artylerii. Rozpoczyna si znowu pikny wiosenny dzie. Ptaki te wypiewuj sw wdziczn pie porann, nie troszczc si o ludzi, ktrzy jcz i wzdychaj pod brzemieniem krzya obecnego czasu. Id do kocioa. Czeka ju na mnie mnstwo penitentw. Po krtkiej modlitwie id do konfesjonau i ju dowiaduj si o wielkim nieszczciu, ktre dotknie dzi ca moj parafi, nasz dzielnic a po Odr i Ohlauer Stadtgraben: przymusowa ewakuacja caej tej czci miasta. Wszyscy pragn jeszcze raz przystpi do sakramentw w. w swoim ulubionym kociele parafialnym; Na mszy w. w kociele jest niezwykle duo ludzi. Rozdzielam przeszo 300 komunii w. Po mszy w. odprawiam jak zwykle egzorcyzmy. Ju znw czekaj onierze na spowied i komuni w. Wywouj mnie. Przyniesiono wanie trzech onierzy i zoono w jednym grobie. Powicam ich ciaa139. Potem jest powicenie dwu cia osb cywilnych. Obie pady ofiar nalotw.

138

Ks. Walter Lassmann, ur. 1 czerwca 1903 r., wicenia kapaskie otrzyma 15 lipca 1928 r.. od 26 wrzenia 1933 r. proboszcz parafii w. Jzefa przy ul. Krakowskiej we Wrocawiu. Po wojnie osiad w Kleinenberg b. Paderborn w RFN. 139 Byli to stabsgefreiter Christiner,. ur, 26 wrzeni 1914 r.i starszy gefreiter Gtz oraz grenadier Horst RossiMel. ur. 12 padziernika 1927 r. - wszyscy z II batalionu puku Schulz.

Na plebani wracam pno i tu dowiaduj si, e i my musimy opuci koci i probostwo. Spiesz natychmiast poprzez Kaiserbrcke do pana Zinkego, dyrektora Caritasu, aby od kierownictwa obwodowego; ktre jest sprawc tych okropnych posuni; uzyska dla probostwa rwne prawa z zakadami wyczonymi spod ewakuacji. Udao si osign to, e proboszcz i suba kocielna mog pozosta. W czasie pertraktacji w diecezjalnym oddziale Caritasu dzielnic tamt nawiedzi ciki nalot. Razem z personelem biurowym pdz do piwnicy. Sia eksplozji zrzuconych bomb bya tak wielka, a wstrzsy tego wielkiego domu i piwnicy tak silne, e miaem wraenie trzsienia ziemi; musiaem si wic chwyta cian, aby si nie przewrci. Wracam poprzez Domstrae, Dombrcke, Sandbrcke, Ritterplatz, Neumarkt, Breitestrae, Kirchgasse (Bernardyska) i Feldstrae do kocioa w. Maurycego. Smutny obraz wielkiego spustoszenia. Najbardziej dotknity by Ostrw Tumski. Od czasu, gdy ostatni raz szedem t drog, jeszcze si tu bardziej pogorszyo, mimo e stan poprzedni by ju wystarczajco opakany. Katedra otrzymaa ciki cios od bomby, ktra spada na poudniow naw boczn i przebia j. W plebani kocioa w. Krzya rwnie ugodzia bomba itd. Wyniosa budowla kocioa w. Krzya wyglda jak wdowa w aobie. Nie mona pozna ju Wrocawia. Przychodz do domu zmczony i przybity. Odwiedziem te klasztor NMPanny, gdzie na wszelki wypadek zapewniem schronienie dla siebie i mojej gospodyni, pani Kirchner, ktra ju od 23 lat z oddaniem prowadzi mi gospodarstwo domowe. W klasztorze NMPanny sprawuj ju od dziesiciu lat funkcj spowiednika. A oto wzywaj mnie na cmentarz. Znw trzeba pobogosawi dwch zmarych, a midzy nimi pani Tschpe140, matk radcy szkolnego Tschpego z Rakowca141; w; musieli tam opuci swoj posiado ii znaleli sobie pied--terre na parterze przy Ohlauufer: matka z crk i syn z on i trojgiem dzieci. Ubiegej nocy spada ukonie bomba na pierwsze pitro tego domu, zasypaa kobiet w czasie snu, tak e wydobyto j ju martw. pice z ni wnuki uratowano. Bya osob pobon, a jeden jej syn jest proboszczem w Bolkowie. Gdy by wikarym w Guchoazach, pochowa w r. 1925 moj drog matk, teraz ja pochowaem jego matk. Nie musi ona ju uczestniczy w cikiej drodze krzyowej ani jutro ponownie bra w rk kij wdrowny i szuka znw schronienia. Gdy wracam z cmentarza, napiera na mnie na ulicy, dokdkolwiek bym poszed i gdziekolwiek bym si zatrzyma nieszczcie caej parafii i jak potna fala morska usiuje mnie przytoczy. Wszdzie zy i pacz, e wasny dom trzeba opuci, uda si w nieznane, obce strony na tuaczk i je chleb obczyzny. Staje mi przed oczyma jak ywa niedola dni styczniowych i rozdzierajca serce ndza aosnej procesji ewakuowanych przymusowo ludzi. Dotyka to jeszcze tych niedobitkw mojej parafii, ktrzy wwczas pozostali na miejscu z wielk ufnoci w Bogu, a teraz padaj ofiar najbrutalniejszych zarzdze wojennych. Ndza narodu jest ju i tak ogromna, cierpienie i smutek ju chyba nie mog by wiksze, a jednak wprowadza si w ycie drakoskie zarzdzenie wypdzenia caych dzielnic z domw. Towarzysz temu straszliwe groby i wicej ni zuchwaa brutalno, tak e ludzie wpadaj w skrajn rozpacz wobec bestialstwa zdziczaych i zwyrodniaych kierownikw grup obwodowych i ich pomocnikw.
140

Maria Tschppe. zam. Am Ohlau-Ufer 29, zmara 26 marca 1945 r. w wieku 70 lat; Totenbuch St. Mauritius 1933 1946. s. 430. nr 48. 141 Heinrich Tschppe, rektor, zam. Am Ohlau-Ufer 24.

Aby mc odmawia brewiarz, uciekam o godz. 3 do kocioa. Ale i tu docieraj do mnie znkani nieszczciem ludzie. Pragn si poegna, chc jeszcze otrzyma kapaskie bogosawiestwo. Nie mog zabra si do modlitwy. Potem znw prosz mnie, bym przyszed do konfesjonau, bo cudzoziemcy, Francuzi i tutejsi parafianie pragn si spowiada. Rozdzielam komuni w. Odprawiam potem moj Drog Krzyow i odmawiam przy tym bolesn czstk raca. Ach, czyme jest cierpienie i bole ludzkoci, czyme grzech z jego win, jeli powoduje takie nieszczcie. Odprawiam wieczorne naboestwo bagalne, w czasie ktrego nad naszym kocioem parafialnym toczy si walka powietrzna przy akompaniamencie dzia, a dr mury gmachu, a zachowane jeszcze witrae gro wypadniciem z oowianych ram. Wtedy wznosi si ku niebu modlitwa niby moc, ktra przenosi gry, Jeszcze nigdy nie wyobraaem sobie naszej wityni w takim niebezpieczestwie, jak podczas tego naboestwa. Przyszo mnstwo ludzi. Dla welu byo to zarazem poegnanie z ich drogim macierzystym kocioem. Gdy przechodz na plebani, na proboszcza czeka znw tum. Nie wiem Ju, co mam mwi w obliczu tego nieszczcia} tak wielkie ono i straszne, e wszelkie sowa zamieraj na, ustach. Mog jedynie wznie rce, bogosawic. Tak dzieje si a do godz. 7 wieczr. Jake jestem umczony, jake znkany smutkiem. I ta bole nad moj drog parafi, i ta obawa o tak drogi mi koci! Panie i Boe, zmiuj si nad nami, skr dni utrapienia. Tylko Ty jeden moesz jeszcze sprowadzi odmian. Pom, Najwitsza Panno, ju czas, pom, Matko miosierdzia! Po kolei odmawiam brewiarz, a potem kad si spa. Oby cho pokrzepiajcy sen doda czowiekowi si do zniesienia tych cierpie. Jest jednak Wielki Tydzie i bdziemy mnie dwiga ten krzy, ktry Bg kadzie nam na ramiona, i wzrasta w tym krzyu na podobiestwo z Chrystusem, z Ukrzyowanym. Tak kad si na spoczynek. Dzisiaj zrzucono znowu masowo ulotki, i to trzy rodzaje. Ulotki miay nastpujc tre:

1. Do zaogi i ludnoci okronego Wrocawia! Krzy Rycerski dla kata Hankego. Hitler odznaczy Krzyem Rycerskim sw kreatur, gauleitera lska, zbrodniarza wojennego, Hankego. Okreni we .Wrocawiu onierze i oficerowie niemieccy, jak i mieszkacy miasta znaj dobrze zasugi tego pana, ktrego teraz Hitler pasuje na rycerza. Hanke da na zbrodniczy rozkaz Hitlera spustoszy lsk, zrujnowa ekonomicznie setki tysicy Niemcw, a teraz kae zniszczy jedno z najpikniejszych miast niemieckich, Wrocaw, z wszystkimi jego fabrykami, przedsibiorstwami handlowymi i domami. Hanke na zbrodniczy rozkaz Hitlera pozbawi setki tysicy rodzin onierskich dachu nad gow i zrabowa im ostatni ks chleba. Przez ewakuacj zmieni Wasze rodziny w gromad ebrakw i rozproszy je po caym kraju, gdzie nie znajduj ani schronienia, ani poywienia. Hanke na zbrodniczy rozkaz Hitlera niszczy bez reszty msk ludno lska, a przede wszystkim Wrocawia, zapdzajc starcw i chopcw do batalionw Volkssturmu i wydajc ich na pewn zagad w walkach ulicznych.

Hanke na zbrodniczy rozkaz Hitlera wprowadzi dla zaogi i pozostaej w miecie ludnoci Wrocawia rzdy bezwzgldnego terroru; przywid ju setki mieszkacw miasta jak te onierzy i oficerw zaogi do szubienicy. Mia wic kat Hanke wszelkie warunki, aby otrzyma Krzy Rycerski od arcykata Hitlera. Jednak dni Hankego, jak te dni wszystkich innych nazistowskich hersztw i caego reimu hitlerowskiego s policzone. Armia Czerwona przybya do Niemiec, eby odprawi surowy sd nad zbrodniarzami wojennymi i zniszczy narodowy socjalizm. Dokdkolwiek by uciek Hanke po wyniszczeniu jeszcze dziesitkw tysicy niemieckich onierzy i mieszkacw Wrocawia, nie ujdzie sprawiedliwej kary. onierze okronej zaogi! Wrocawianie! Hitler nie ufa swoim generaom, dlatego przekazuje wadz dowodzenia swoim nazistowskim otrom. Pierwsza kreatura hitlerowska Himmler dowodzi obecnie wojskami niemieckimi na Pomorzu. Drugi nazistowski szubrawiec Goebbels obj obron Berlina. Trzeci Hanke wiedzie ku zagadzie Wrocaw wraz z ludnoci. Ale wszyscy ci panowie s tylko dopty bohaterami, dopki inni za nich walcz. Dowdca Volkssturmu w Prusach Wschodnich, gauleiter Erich Koch, ktry przez dwa lata pldrowa Ukrain, uciek z kota krlewieckiego, zgubiwszy uprzednio setki tysicy Niemcw w Prusach Wschodnich. W obawie przed zemst narodu niemieckiego Hitler poczu si zmuszony do powieszenia tego swego ulubionego wychowanka. Samolot Hankego stoi te ju w pogotowiu. Nie pozwlcie Hankemu wytraci zaogi i ludnoci. Zaatwcie si szybko z Hankem! Skoczcie z Hankem, zanim on zrobi to z Wami! Zaniechajcie natychmiast oporu! Zcie bro! Wylijcie Waszych parlamentariuszy! Chodcie do niewoli rosyjskiej! 1482-22. 3. 45 r. 2. Czyta i poda dalej towarzyszom! Do otoczonej zaogi Wrocawia. Zwraca si do Was porucznik Hans Runge. 28 baon saperw pancernych, ktry w dniu 22 lutego zosta wzity do niewoli przez Armi Radzieck wraz z resztkami jego kompanii ogem 18 ludzi w rejonie Wrocawia pod Kunikami. Porucznik Runge jest synem generaamajora wojsk saperskich. Wilhelma Runge, nr poczty pol. 06017. Oficerowie i szeregowcy twierdzy Wrocaw! Towarzysze broni! Z nielicznymi towarzyszami mojej kompanii dostaem si 22 lutego do niewoli rosyjskiej w czasie cikich walk we Wrocawiu-Kunikach. Pragn Wam donie jak si nam powodzi i co przeyem tu za rosyjskimi liniami wraz z moimi towarzyszami. Od pierwszego momentu niewoli ani mnie, ani moich towarzyszy nie spotkaa adna krzywda. Przeciwnie, potraktowano nas tu jako niemieckich jecw

wojennych, tak i lepiej by nie moe. Poznalimy onierza rosyjskiego od innej strony, ni przedstawiaa go nam latami nasza propaganda. Wraz z 700 niemieckimi onierzami przebywam czasowo w obozie przejciowym w pobliu Wrocawia. Wiksza cz tych onierzy to synowie stojcego w ogniu miasta Wrocawia. Nasze myli s stale przy Was, co obleni zmierzacie ku pewnej zgubie. Widz przed sob ponce cigi ulic i zrujnowane pociskami domy, pod ktrych gruzami le pogrzebani nie tylko nasi towarzysze broni, ale take niemieckie kobiety i dzieci. Towarzysze, dlatego zabieram dzi gos w imieniu 700 niemieckich jecw wojennych, ktrzy jeszcze przed kilku dniami walczyli w Waszych szeregach. Znam walk w Waszym miecie i widziaem ponadto, jak zamkn si piercie rosyjski wok Was oraz jaka przewaga stoi przeciw Wam. Widziaem rosyjskie baterie i dziaa rakietowe, ktrych lufy skierowane s na Wrocaw. Sami wiecie, e walka przeciwko tej przewadze jest beznadziejna. Oficerowie i szeregowcy twierdzy Wrocaw, zwracam si dlatego dzi do Was. Zcie bro w starym Wrocawiu. Nie naraajcie na pewn mier licznych kobiet i dzieci, ktre przebywaj jeszcze we Wrocawiu. Im prdzej skapitulujecie, tym mniej krwi bezmylnie si przeleje i tym mniej bdzie ofiar i zniszcze. Powtarzam jeszcze raz, nie lkajcie si rosyjskiej niewoli. Moich 700 towarzyszy i ja zarczamy Wam, e zostaniecie potraktowani jako jecy, jak to przysuguje onierzom, ktrzy w beznadziejnej walce przeciwko, przygniatajcej przewadze zoyli bro. Porucznik Hans Runge 28 baon saperw pancernych Wrocaw 28.2.1945 r. Adres domowy: Pia 3. Komitet Narodowy Wolne Niemcy oraz Zwizek Oficerw Niemieckich Obalenie Hitlera jedyn drog do uratowania Niemiec! Oficerowie frontowi, szeregowcy frontowi! Rzd nazistowski trzyma przed Wami w tajemnicy wsplne owiadczenie Stalina, Churchilla i Roosevelta zoone W lutym 1945 r. na konferencji krymskiej. Reim hitlerowski za pomoc znanego kamstwa, e nasi wrogowie pragn zniszczy nard niemiecki, chce podburzy Was do dalszego oporu, a tym samym do osobistego powicenia. W rzeczywistoci jednak w opublikowanej 13 lutego deklaracji konferencji krymskiej mwi si: Naszym niezmiennym celem jest zniszczenie niemieckiego militaryzmu i narodowego socjalizmu... Naszym celem nie jest zniszczenie narodu niemieckiego. Dopiero kiedy zostanie wytpiony narodowy socjalizm i militaryzm, powstanie i dla narodu niemieckiego nadzieja na godn egzystencj i miejsce we wsplnocie narodw! Towarzysze, c to oznacza dla Was i dla naszego narodu niemieckiego? Czy alianci rzeczywicie postanowili niewol i wyniszczenie Niemiec? Nie! Wytpiony Zostanie narodowy socjalizm i militaryzm, a z nimi ludzie odpowiedzialni i winni za wszystkie nieszczcia tej wojny.

Towarzysze, zrozumcie w kocu, e wraz z likwidacj narodowego socjalizmu i militaryzmu usunici zostan prawdziwi wrogowie naszego narodu niemieckiego oraz e dopiero w ten sposb Niemcy odzyskaj moliwo egzystencji jako nard we wsplnocie narodw! Nazici i podegacze wojenni swoj zbrodnicz polityk podbojw i amaniem traktatw wyzwali narody wiata przeciwko Niemcom i tym samym wtrcili nasze kobiety i dzieci w straszn ndz tej wojny Hitlera, Pod kierownictwem Hitlera cae Niemcy stan si cmentarzem. Tylko Hitler i jego klika stoj jeszcze midzy Niemcami a pokojem. Oficerowie frontowi! Szeregowcy frontowi! Zwacie razem, e i nad tym, co dzi jeszcze pozostao z naszej niemieckiej ojczyzny, przecignie groza wojny i zostanie doszcztnie zniszczona, jeli bdziecie kontynuowa beznadziejn walk dla walcego si reimu Hitlera! Alianci owiadczyli zatem na konferencji krymskiej z ca powag: Jeli nard niemiecki sprbuje kontynuowa beznadziejny opr, tym droej bdzie musia okupi sw klsk. Towarzysze! Czy wiecie, jak win i odpowiedzialno przed narodem bierzecie na siebie, jeli w dalszym cigu suy bdziecie swoj broni szaleczej wojny Hitlera? Czy jeszcze cigle nie dostrzegacie, e w kadej godzinie, o ktr przeciga si przy Waszej pomocy wojna, walczycie przeciwko ywotnym interesom naszego narodu niemieckiego i e przez to stajecie si wspwinnymi zagady naszego narodu? Od dawna nasz niemiecki ruch wyzwoleczy apeluje niestrudzenie do Waszego sumienia. Apelujemy te w tej ostatniej chwili, ktra nakazuje Wam ratowanie ojczyzny, dla mioci naszego narodu: Zerwijcie z Hitlerem i grabarzami Niemiec! Ocknijcie si wreszcie! Zewrzyjcie szeregi do walki wyzwoleczej przeciwko Hitlerowi, przeciwko partii i SS! Macie w rku bro! Nard niemiecki oczekuje od swego wojska wyzwoleczego czynu! Sami osdcie i ukarzcie Hitlera i winnych wojny! Oznacza to koniec wojny i wszelkiej grozy! Oznacza to pokj i zacztek nowych moliwoci ycia naszego narodu niemieckiego w spoecznoci narodw! W polu, marzec 1945 Lsche142 Por. i dow. 7 kompanii puku Lemberg, dyw. piech. GG. ewang. proboszcz Lauter/Erzgeb. Penomocnik Komitetu Narodowego Wolne Niemcy miejscowego odcinka frontu N. K. 168

Na uwag zasuguje szczeglnie ulotka wymierzona w gauleitera Hankego: jej informacje w peni odpowiadaj prawdzie, gdy to on jest dusz akcji dewastacyjnej we Wrocawiu. Schlesische

142

Lsche by po wojnie proboszczem w miecie Wehlen (NRD).

Tageszeitung usiuje omieszy t ulotk. Ale kady wrocawianin wie, e dane tej ulotki s zgodne z rzeczywistoci i e ta prba omieszenia w ogle si nie powioda143. Do ulotki przeciwko gauleiterowi Hankemu Chciabym jeszcze doda, e replika w Schlesische Tageszeitung. jest tak niezrczna, o ile nie po prostu gupia, e sam si bardziej oskara ni wybiela, O ile wiem od ludzi, ulotk t jakby z ust wszystkim wyj. Czy to prawda, e Hanke otrzyma Krzy Rycerski, nie wiem. Ale jest to bardzo prawdopodobne. Hitler; odznacza bowiem szczeglnie tych, ktrzy bezwzgldnie realizuj jego plany niszczenia, Hanke to wyzuty z sumienia bon vivant, czowiek bez kultury i bez serca. Sam wychowa si w prymitywnych warunkach i dla mnie dzi jeszcze jest zagadk, jak mg zosta sekretarzem stanu w, ministerstwie propagandy. Ale przy, tym systemie awans na najwysze urzdy chodzi czstokro tak ciemnymi drogami, e chyba nawet w przyszoci nie bdzie mona rozjani labiryntu przewinie tych ludzi. Poleci zburzy ca dzielnic midzy Kaiserbrcke i Frstenbrcke i t jedn z najpikniejszych dzielnic Wrocawia obrci w perzyn, aby zaoy tam ldowisko. Wierz, e na dugo przed jego ukoczeniem Rosjanie zdobd Wrocaw. Gdy przechodz obok tych gr gruzu i cegy z wysadzonych domw, myl, kiedy z tego wszystkiego powstanie uporzdkowany pas startowy. Nawet jeli codziennie dziesitki tysicy ludzi musz na nim dniem i noc wykonywa najcisz niewolnicz prac, aby realizowa to dzieo dotknitych obdem militarystw, Rosjanie nie pozwol na jego dokoczenie. Bro pokadowa ich samolotw przeszkadza bowiem w pracach do tego stopnia, e w ogle nie mog zosta ukoczone. Tymczasem pod Kaiserbrcke podsunito wielkie odzie i grubymi palami dbowymi i pniami podpiera si go od dou, aby mc przeci cikie tamy stalowe na ktrych wisi most i wysadzi pikne granitowe wiee none. Wszystko po to, aby nie utrudnia ldowania na pasie startowym. Kaiserbrcke by najokazalszym mostem naszego miasta. w militarystyczny obd kaza wczoraj podpali browar Haasego przy kocu Offenerstrae, poniewa Rosjanie a tam dotarli. Jak gdyby browar ten by tam tylko dla Rosjan, a nie dla caej ludnoci. aden rzd nie mia chyba czciej na ustach sowa nard, ale nigdy prawa narodu nie zostay haniebniej przez nikogo podeptane, jak przez tych gwatownikw, take tu we Wrocawiu. W polu widzenia maj tylko siebie oraz nieprzyjaciela. Nard jest powietrzem. Nard jest szykanowany i drczony. Dla nich by tylko przedmiotem i std bezmylny sza niszczenia wszystkiego, co drogie jest narodowi, i std owo bezsensowne przepdzanie ludnoci tam i z powrotem, jak to znw wida take przy obecnej przymusowej ewakuacji. Zaiste Rosjanie maj racj, Hanke stanowi dusz tej strasznej i cynicznej metody pracy. Czy wrogowie po zawartym na czas pokoju obchodziliby si kiedykolwiek tak z narodem niemieckim, jak drczy go jego wasny rzd?

roda w Wielkim Tygodniu, 28 marca 1945

143

Autor nawizuje do artykuu w Schlesische Tageszeitung. nr 82 z 27 III 1945 r. pt. Achtung Feindflugblaff (Uwaga wroga ulotka).

Bya wzgldnie spokojna noc. Tylko gboki smutek panuje w caej parafii, bo tymczasem rozkaz przymusowej ewakuacji otrzymali nie tylko mieszkacy Klosterstrae, Ohlauufer oraz HerbertWelkischstrae, ale stopniowo obejmuje on wszystkie ulice a po Ohlauer Stadtgraben. Noc bya ddysta. Deszcz by dobroczynny i bardzo orzewiajcy. Ale w cigu nocy wezwano mieszkacw rnych ulic w celu przeniesienia na nowe miejsce zamieszkania. Tutaj, przed obwodow grup Lessing przy Lessingstrae obok miejscowej Kasy Chorych przez ca noc sycha byo gwar. Moga by mniej wicej godz. 3 po pnocy, gdy usyszaem nagle w jednej grupie, idcej tdy w gr Klosterstrae, gony pacz i szloch. Byli to katolicy z parafii w. Maurycego, ktrzy na widok zacnego starego kocioa parafialnego wybuchali paczem i szlochem, egnajc si w ten sposb ze swoj ukochan wityni. Wzruszyo mnie to tak gboko, e sam zapakaem razem z nimi i raz po raz bogosawiem przechodzce tumy. Zaprawd, gorycz rozki z parafi nie pozwala czowiekowi spa. I chocia wikszo parafian musiaa w czasie silnych chodw zimowych opuci miasto w dniach styczniowych b.r., a niedola ludzi idcych na tuaczk bya wstrzsajca do gbi, to jednak pozostaa jeszcze wcale liczna gromada. wiadczy o tym widok kocioa w niedziel i w czasie mszy w dnie powszednie. Nad podziw dua bya frekwencja, zwaszcza w dni robocze. Powstao tu co w rodzaju spoecznoci religijnej, ktra braa ywy udzia w modlitwach witej ofiary, tym bardziej e cz modlitw liturgicznych (wyznanie grzechw, gloria, wyznanie wiary, ofiarowanie, Sanctus, Pater noster, modlitwy przed komuni) odmawiano wsplnie, co byo niezwykle budujce. Przecitnie rozdzielaem dziennie 300 komunii w. W niedziel komunikujcych byo jeszcze wicej. Pracy wic w brd, rwnie w konfesjonale. Tak to niedola wytworzya spoeczno skupion wok ofiary otarza. Obecnie i owa zjednoczona przez niedol i cierpienie spoeczno posza w rozsypk i dlatego ta rozka tak niewymownie boli, a kady pojmie, ile proboszcz w tych dniach dowiadczy cierpie i boleci. Jak ju powiedziaem, padao przez ca noc a do wczesnych godzin porannych. Ludzie przybywali przemoczeni do swych nowych mieszka, w rodku nocy. W tych nowych mieszkaniach nie ma wiata, wody ani gazu. Najczciej nie ma wgla. Okna s wybite od obstrzau. Wchodz do cudzych domw, gdzie maj si teraz urzdzi. Miejscami dachy s rwnie bardzo uszkodzone, albowiem budynki z cegy na Spolnie, Biskupinie, Zielonym Dbie, Zalesiu s bardzo lekkiej konstrukcji. Mona sobie wyobrazi jak gbokie urazy powstan w psychice tych ludzi. W dodatku nie ma tam schronu na wypadek atakw, a nieprzyjaciel stoi nie opodal Spolna, grzmot dzia za jest tam niezwykle silny, tak e noce s chyba bardziej niespokojne ni w centrum miasta. Wydaje mi si, e w wypadku, gdyby si Rosjanie tam wdarli, pozostawi si tych ludzi po prostu wasnemu losowi. Wstaj wczeniej ni zwykle, bo serce jest zbyt przygnbione, cho umczone ciao domaga si odpoczynku. Musz bowiem wczenie wykorzysta poranne godziny, aby odby swoje kapaskie modlitwy i nabone wiczenia, gdy w cigu dnia nie bdzie ju do tego sposobnoci. Gdy wczas rano o godz. 5.30 id do kocioa, ju tam ludzie czekaj na mnie; chcieliby si po raz ostatni wyspowiada u swego proboszcza. Uwijam si, jak tylko mog. Przy tym bl ciska mnie za gardo, obok bowiem troski o tak drog mi parafi obcia mnie jeszcze troska o drogi mi i wszystkim parafianom koci parafialny. A cho na razie wolno mi jeszcze pozosta na miejscu, to jednak nie wiem, kiedy i dla mnie nadejdzie rozkaz. Celebruj ofiar mszy witej za parafi. Szeregi wiernych s ju dzi mocno przerzedzone, ale mimo to koci jest jeszcze dobrze zapeniony, i rozdzielam 250 komunii w.

Znw powicam dwch zmarych, tak e na naszym cmentarzu spoczywa obecnie 73 polegych onierzy oraz 60 osb cywilnych, razem 133 zmarych. Raz po raz wzywaj mnie do kocioa; idzie o spowied. Tymczasem przychodz si egna. Wolabym raczej, aby nie przychodzili, kade bowiem poegnanie jest dla mnie jak cios sztyletu w samo serce. Bl i al znosi najlepiej milczco, bez sowa. Podczas mszy witej, zaraz po Pasji, powiedziaem, e oto z dusz nasz stanlimy pod krzyem Chrystusa i ten nasz tak ciki krzy pokornie przyjmujemy na siebie. Bd wola Twoja, o Panie, choby przyszo cierpie, bd wola Twoja, cho nawet tego nie pojmuj. Cierpmy wesp z Chrystusem i grzeszni zgadmy wasne winy i t tak wielk win naszego narodu. Po tym Wielkim Pitku, ktry obecnie przeywamy, przyjdzie i Wielkanoc. W modlitwie pozostaniemy zjednoczeni. Odprawiam msz wit przede wszystkim ju tylko w intencji mojej parafii i jej wielkich potrzeb i dlatego jestemy sobie w nadprzyrodzony sposb tak bliscy. I chocia wyglda na to, e bd teraz pasterzem bez owczarni, wasz pasterz nigdy was nie zapomni. Bd wam bogosawi kadego rana i kadego wieczora i stale w cigu dnia, i bd bogosawi was miosiernym, pociech nioscym i pokrzepiajcym bogosawiestwem Boga. Bd was nieustannie chroni w witych ranach naszego ukrzyowanego Boskiego Brata, zwaszcza w jego najwitszym Sercu. Wierz niezomnie w to, e: Bg w swej dobroci ocali nasz wsplny dom ojcowski oraz e wybije godzina, kiedy bdziemy tutaj znw wielbi Boga w. Trjcy jedynego za to, e wszystko zrzdzi miociwie tak w swojej dobroci i miosierdziu. Tymczasem nadchodz raz po raz nowe bolesne wieci. Coraz to nowe cigi ulic; otrzymuj rozkaz ewakuacji. I oto znw wida ludzi, jak przecigaj ulicami ze spakowanym na maym rcznym wzeczku skromnym dobytkiem. Wikszo musz przewanie pozostawi w swoich mieszkaniach, a wszake w ostatnich dniach otrzymali przeraajc lekcj pogldow, jak si traktuje wasno ludzi, gdy wyrzucano j na ulice i podpalano. Po poudniu o godz. 15.30 udaj si do konfesjonau. Sdziem, ze dzisiaj nie bdzie wiele pracy i dziwiem si, gdy znw do godz. 17 musiaem sucha spowiedzi. Zaraz potem odprawiem naboestwo bagalne, po czym odbyem swoj Drog Krzyow i dokonaem codziennych egzorcyzmw kocioa, Zmczony, smutny, wyczerpany i znuony wrciem z kocioa, by po kolacji w spokojnych: godzinach wieczornych odmwi wzruszajce Officium z Wielkiego Czwartku. Zaprawd, jake porywa nas w tych dniach jzyk liturgii kocielnej, bl wiedzie nas samych pod krzy i uwiadamia nam, czym jest grzech i wina. Wieczorem szalej znw poary na wschodzie naszej parafii i na poudniu; to znw bloki mieszkalne podpalone przez naszych. Zaprawd, w obd niszczenia jest dla kadego Niemca najlepsz lekcj pogldow, aeby raz na zawsze potpi wszelk hitleriad. Zapada wspaniaa, urodzaj zwiastujca noc. Jest wielkanocna penia ksiyca, powietrze jest agodne, jake urodzajna jest ta wiosna. Jake Bg sprawia wszystko dobrze; gdyby tylko nie byo nieprawoci ludzkiej. Tymczasem na wielkich frontach rozgrywaj si decydujce wydarzenia. Krlewiec pad. Gdask znajduje si niemal w rkach Rosjan. Z Wgier wkraczaj ju do Burgenlandu, kierujc si na Wiede i dalej ku pnocnemu wschodowi na Breskow. Styrii grozi niebezpieczestwo szybkiego zajcia. Na

zachodzie wschodni brzeg Renu znajduje si obecnie niemal od Emmerich po Mannheim w rkach Anglikw i Amerykanw. W byskawicznym tempie pr naprzd czogami poprzez Aschaffenburg, Wrzburg w kierunku Norymbergi, Bambergu i Arnsbach, na pnocy W kierunku na Mnster, w rodku na Giessen, Marburg, Fuld; zagbie Ruhry w wikszej czci znajduje si ju w ich rkach. Zdaje si, e nie istnieje aden punkt oparcia. Niby lawina rozlewa si teraz - chciaoby si ju rzec wolno nioscy nieprzyjaciel po Niemczech, aby pooy kres haniebnemu ponieniu narodu niemieckiego. W tej sytuacji walka o Wrocaw staa si spraw trzeciorzdn. Rosjanie nigdy nie uwaali frontu wok Wrocawia za problem pierwszej rangi. W przeciwnym razie bowiem szturmowaliby cakiem innymi siami, a miastu by wiele oszczdzono. Ale ten dugi okres oblenia dobija miasto, jego kultur i tradycj, jego pikno. Skoro bowiem naloty trwaj caymi tygodniami i powtarzaj si co dzie, to miasto zamienia si stopniowo w kompletn ruin.

Wielki Czwartek, 29 marca 1945

Znowu stosunkowo spokojna noc, jak gdyby nieprzyjaciel nie chcia zakca aosnych procesji ndzy, ktre teraz znw przecigaj miastem. S to przecie ofiary szaleczego dziea niszczycielskiego naszego wasnego dowdztwa i molocha militaryzmu. Tej nocy znw syszaem gwar gosw gromadzcych si wysiedlecw. Znowu pacz, gone skargi i szlochy, gdy egnali si ze swoim domem i swoj dzielnic. Ewakuuj ich teraz nie tylko na Spolno, Zielony Db, Biskupin, Zalesie, ale te na pnocny zachd, do Osobowic i Pilczyc, tak e rozproszenie parafii jest zupene. Poniewa zanosi si znw dla mnie na dugi dzie pracy, wstaj wczenie, zmczony i smutny. Jak ulg przynosi czowiekowi cicha poranna godzina modlitwy i jaka to pociecha dla serca, gdy nadprzyrodzon wizi obj moe wszystkie te dusze, niegdy w tej parafii mi powierzone, gdziekolwiek na wiecie by teraz by mogy. Myl o jecach wojennych w Ameryce, w Kanadzie, w Rosji, w Afryce, we Francji, na Bakanach. Gdzie to Niemca nie zagnaa robota Hitlera? Myl o wszystkich tych mczyznach i kobietach, ktrzy bdz bezdomni jedzc chleb obczyzny, o dzieciach, o modziey, o rozerwanych rodzinach, o wszystkich drogich w subie wojskowej, zwaszcza o tych na frontach i na penym morzu. Ich wszystkich gromadz dzi w Wielki Czwartek wok ofiarnego otarza naszego kocioa parafialnego. Jake robi si pusto w mojej parafii niegdy tak ludnej, ten dom Boy za gotuje si na los wdowy, samotny i opuszczony. Wczesnym rankiem o godz. 5.30 udaj si do kocioa. Wewntrz wityni, jak co roku: wielki wysoki krzy na otarzu gwnym owinity jest w biay welon. Sucham znw spowiedzi i co godzin rozdzielam komuni w. Z trudem uporaem si ze spowiedzi. Potem rozpoczyna si uroczysta suma, ju wczeniej ustalona na godz. 7. Dzisiaj jest tylko trzech ministrantw, ktrzy mi towarzysz. W inne lata byo dwch diakonw i 18 akolitw. Jake podniole i uroczycie celebrowano dawniej owe trzy wielkie dni Wielkiego Tygodnia i najwiksze wito Wielkanocy. Liturgiczne wydarzenia roku kocielnego osigaj wszake w tych dniach swj punkt szczytowy, a to powinno znale wyraz w zewntrznym ceremoniale uroczystoci. A jake budujcy by zawsze udzia parafii przy owych liturgicznych momentach szczytowych roku kocielnego. Jake wwczas kady przebiega za niemieckim mszaem Schotta wzniose liturgiczne wydarzenia Kocioa Boego. Tego dnia koci wypeniony by do ostatniego miejsca. Jakie tumy u stou Paskiego, aby w Wielki Czwartek, w dzie ustanowienia najwaniejszego i najwitszego sakramentu przyj Ciao

Paskie. Dzisiaj widz to wyranie liczba parafian skurczya si. I chocia dzi rozdzieliem zawsze jeszcze 300 komunii w., to jednak parafian jest mao. Gdy intonuj Gloria, jest chwila, jakby gos chcia mi odmwi posuszestwa. A jednak zbawienna aska Chrystusa nigdy zapewne nie spywaa obficiej ani nie spywa na moj parafi, jak to si dzieje w tych dniach, gdy tak ywo uczestniczymy w mce Chrystusowej, albowiem Chrystusowa aska krzya i odkupienia jest niezalena od zewntrznej formy uroczystoci. Przenosz Przen. Sakrament do bocznego otarza. Grobu witego w tym roku si nie urzdzio. Nie byo to moliwe z powodu braku si i koniecznych do tego rodkw. W bocznym otarzu w poudniowym transepcie poleciem umieci prowizoryczne tabernakulum, przystrojone ozdobn krzewin. Tam przenosz Przen. Sakrament z otarza gwnego. Dwie wiece pon przez cay dzie. Zdejmuj nakrycia z otarzy. W ten sposb pozbawiona ozdb witynia stanowi ywy obraz mojej parafii. Po naboestwie znw pogrzeb dwch zmarych. Raz po raz przychodz si egna, a ja jestem cakiem bezsilny wobec tego nieszczcia. Tylko moje kapaskie bogosawiestwo, ktre daj egnajcym si, jest rkojmi pociechy. Proboszcz od w. Michaa prosi mnie bardzo, aby go cho raz odwiedzi w tym wielkim nieszczciu, ktre go dotkno. Ju o godz. 12.30 udaj si tam przez Kaiserbrcke. Na Kaiserbrcke trwaj prace przy usuwaniu cikich elaznych tam nonych. I wtedy widz znw olbrzymi przestrze ruin z niesamowitymi grami gruzu po wysadzonych domach i rozrzucone po caym placu niby stada mrwek wielkie gromady ludzi odrabiajcych paszczyzn. Id w gr Uferstrae i wzdu Hirschstrae. Gdziekolwiek pj, wszdzie witaj czowieka puste zwaliska po nieprzyjacielskich nalotach, zawalone domy, wypalone domy, uszkodzone domy. Im dalej id na pnoc, tym bardziej przykry widok. Przyszedszy na Lehmdamm (Prusa), widz dopiero cay rozmiar zniszcze tej dzielnicy. Moja parafia w porwnaniu z tym jest jeszcze w dobrym stanie. Chocia nie brak w niej take zburzonych domw, to jednak s one bardziej rozrzucone, nie tak blisko siebie. Chocia szyby s najczciej stuczone, to jednak nie ma owych olbrzymich dziur w domach od pociskw. Patrzc w kierunku kocioa w. Michaa, widz trzy olbrzymie doy. Pochodz one od trzech 20-cetnarowych bomb, ktre spady jedna po drugiej. W porwnaniu z tym lej, ktry wyrwaa wwczas bomba w naszym ogrodzie jak si potem okazao, nie by to pocisk, lecz bomba - jest tylko dokiem wobec olbrzymiego dou o rednicy 20 m i gbokoci od 5 do 6 m. Koci w. Michaa jest od zewntrz ciko uszkodzony. Bomba trafia w filar. Filar zawali si od gry do dou, tak i w prezbiterium jest olbrzymia, wysoka i szeroka dziura. Otarz gwny jest wywrcony, dach ciko uszkodzony. Przed gwnym portalem upada take bomba, niszczc powanie portal i drzwi. W kociele nie mona ju odprawia naboestw. Jeszcze gorzej dostao si plebanii. Jedna z 20-cetnarowych bomb upada bezporednio przed wschodnim frontem plebanii, burzc a po piwnic t cz domu, w ktrej mieszka proboszcz. Budzcy groz widok spustoszenia. al mi mojego kochanego przyjaciela, dziekana Engelberta. Wida byo po nim, e jest do gbi przybity tym dzieem zniszczenia. Powiedzia mi, e teraz nie ma ju kocioa parafialnego ani plebanii. A przecie koci w. Michaa nalea do najwikszych, najokazalszych reprezentacyjnych budowli sakralnych naszego miasta. Mj przyjaciel opowiada mi, e w jego schronie piwnicznym rozlokowano wojsko oraz e na cmentarzu przy kociele w. Michaa, ktry nie by ju uywany, a obecnie suy jako cmentarz wojskowy, pochowano ju - przeszo 700 polegych onierzy; e zatem wojsko ma na tym placu stae zajcie, co jest przyczyn, e plebania, a zarazem i koci znajduj si pod nieustann grob obstrzau. Mog si tedy czu szczliwy, e

posiadam dotd swj koci, wewntrz jeszcze cakiem nietknity (chocia okna s powanie uszkodzone, zwaszcza od strony pnocnej, a zewntrznej stronie budowli zadano jednak kilka blizn), i e posiadam jeszcze moj nie zniszczon plebani, chocia jej szyby s te przewanie stuczone. Dziekan Engelbert odprowadzi mnie do sistr maryjnych, gdzie dzi po poudniu sucham znw spowiedzi. O godz. 2 wygaszam kazanie, a nastpnie spowiadam okoo 60 sistr. Okoo godz. 5.45 wracam i znw czekaj na mnie, bym przyszed do konfesjonau. Spowiadam i odprawiam naboestwo bagalne, jak co dzie. Znowu cisn si ku mnie ludzie, by si poegna, a wcale nie wiedz, jak mi to niewypowiedzianie ciko przychodzi. Znowu smutny, przygnbiony, przemczony wracam po godz. 18 z mojego kocioa, aby zje kolacj i odmwi brewiarz na Wielki Pitek. Wzruszajce zakoczenie dnia. By dzi pikny wiosenny dzie, agodny i ciepy. Pod wieczr jednak niebo si chmurzy. Oto zapada owa dramatyczna noc mki, w ktrej nieskoczona mio Boga ofiarowaa nam sakrament swojej mioci i w ktrej On rozpocz swe dzieo odkupienia przez mk i konanie, noc przedmiertnej trwogi naszego Pana i Odkupiciela. I cinie si na usta serdeczna modlitwa za parafi: O najmiosierniejszy Jezu, ucieczko nasza, Ty ycie i zmartwychwstanie nasze. Dlatego prosimy Ci, nie opuszczaj nas w naszych potrzebach i trwogach, ale przez przedmiertn trwog Twego najwitszego Serca i dla boleci Twej niepokalanej Matki przybd ku pomocy sugom Twoim, ktrych tak drogo odkupie swoj bezcenn krwi. Amen.

Wielki Pitek, 30 marca 1945

Znw bya stosunkowo spokojna, niezakcona noc. Po nocy znw dochodziy odgosy zbirki wysiedlecw , z poszczeglnych ulic przed lokalem grupy obwodowej. Wobec wielkiej liczby ewakuowanych trzeba wykorzysta rwnie noc, aby tych ludzi zaprowadzi na ich nowe miejsce schronienia. Raz po raz wybucha pacz i szloch ludzi, ktrzy egnaj wtedy dom i udaj si w nieznane. Wstaj znw wczas rano, by w ciszy godzin porannych wczu si w powag tego dnia. Rzadko si trafia tak gbokie zrozumienie tajemnicy Krzya, by czowiek sam si czu pod jego brzemieniem, jak to dzi przeywamy. Ju o godz. 5.30 udaj si do kocioa i znw oblegaj mnie w konfesjonale a do godz. 7, gdy rozpoczynaj si ceremonie wielkopitkowe. Niedziele i wita zostay w naszej twierdzy zniesione, dlatego naboestwa trzeba byo odprawia ju wczas rano, jak w dniu wczorajszym. Dzisiaj okazuje si, jak parafia opustoszaa. Gdy zwykle koci by w Wielki Pitek przepeniony, gowa przy gowie, to dzi awki s tylko czciowo zajte. Pozostaa maa garstka, a wrd uczestnikw naboestwa jest nawet pewna liczba osb, ktre przybyy z Spolna, aby wici Wielki Pitek w swym macierzystym kociele. Podniose ceremonie tego dnia przebiegaj zgodnie z rytuaem, bez tej zewntrznej okazaoci, jak dawniej, o wiele skromniej, ale moe oddziaywaj silniej. Jake wzruszaj modlitwy u krzya za wszystkich tych ludzi, take za tych, ktrzy tuaj si na obczynie (peregrinantibus). Jakim przeyciem staje si odsonicie krzya, zwaszcza w naszym kociele! Wielki krzy na otarzu gwnym, ktry jest zasonity, zdejmuje si. Jest to wielki, peen wyrazu

krzy, tote jego odsonicie moe take skutecznie oddziaywa. Chwyta za serce rozbrzmiewajce Ecce lignum Crucis [Oto drzewo Krzya] w nawach kocioa. Grb, skromny i prosty, jak ju wyej powiedziano, jest w bocznym otarzu. Poniewa parafia jest tak nieliczna i Najw. Sakrament wystawiony staby samotnie, bez modlcych si, zosta wic przechowany w tabernakulum bocznego otarza, a wiece paliy si przez cay dzie. Smutkiem nastraja dzi Wielki Pitek, bl ciska wszystkie ludzkie serca, a niepewno jutra przygnbia bardzo. Po poudniu po godz. 15 id znw do kocioa do konfesjonau. Byem przekonany, e bd mg spokojnie odmwi brewiarz, ale nie byo to moliwe; bez przerwy do godz. 17 suchaem spowiedzi, przychodzio zwaszcza -wielu onierzy. O godz. 17 odprawiem gorzkie ale, a nastpnie Drog Krzyow, odmawiajc raniec. Po godz. 18 wracam na plebani. Wielki bl sprawia mi dzi wiadomo, e ofiar obdu niszczenia naszego dowdztwa twierdzy pad rwnie koci w. Jzefa wraz z budynkami. Po podpaleniu w poniedziaek browaru Haasego, wielkiego zakadu, akcja palenia signa teraz a do kocioa w. Jzefa. Dzi, w Wielki Pitek, pon w koci i przylege budynki. Dla mnie byo to szczeglnie bolesne, gdy wzniesienie tej wityni sprawio mi bardzo wiele kopotw144. Dzie przedtem wysadzono ju i podpalono pooony po drugiej stronie ulicy pamitkowy koci Marii Luizy. Wyglda na to, e narodowy socjalizm z osobliwym upodobaniem chce wyadowa sw furi burzenia na domu Boym. Unosz si te przy tym Wielkim Pitku na wschodzie miasta potne kby dymu. Ale i na poudniu mojej parafii, na Tauentzienstrae, rzuca si w dalszym cigu ponce pochodnie do oprnionych si budynkw i mieszka. Ponie tam wielka ilo domw. Podobnie jak my obchodzimy Wielki Pitek, jest z caym niemal narodem niemieckim. Jakie morze nieszcz, cierpienia, niedoli i utrapie powstao po wiatopogldzie, ktry na miejscu Boga postawi czowieka, amic wszelkie prawo Boe. O, jak bardzo pokutowa musi nard niemiecki, e da si omami takiemu zwodzicielowi! Oby te utrapienia i niedola zbliyy znw nard niemiecki do Boga. Wtedy po obecnym Wielkim Pitku naszego narodu nadejdzie wspaniaa Wielkanoc: wielki powrt do Chrystusa i jego witego Kocioa.

144

W Ksidze chrztw parafii w. Jzefa znajduje si na stronie 79 nastpujcy zapis W. Lassmanna: W Wielki Czwartek, dnia 29 marca 1945 r., koci w. Jzefa zosta podpalony przez niemieckich onierzy; spon on cakowicie wraz z przylegymi budynkami: probostwem, domem sistr, wietlic parafialn z kancelari i przedszkolem. Bardziej szczegowo opisa ks. Lassmann zniszczenie swego kocioa w osobnym protokole opatrzonym dat 19 marca 1946 r. Czytamy w nim: W sobot, dnia 24 marca 1945 r., powiadomiono mnie o zamiarze spalenia nieruchomoci kocielnej wraz z wszystkimi budynkami. W poniedziaek, dnia 26 marca 1945 r., wyszedem, by porozumie si z dowodzcymi oficerami i zapobiec dzieu zniszczenia. Zwrciem uwag, i koci i budynki kocielne nie s pooone blisko ulicy, zatem waciwie nie powinny przeszkadza dziaaniom bojowym. Przyznano racj moim argumentom i obiecano oszczdzi koci w miar monoci... Wbrew wszelkim obietnicom koci wraz z przylegymi budynkami zosta obrcony w perzyn w Wielki Czwartek, dnia 29 marca 1945 r. Aby dzieo zniszczenia zrealizowa gruntownie, wniesiono do samego kocioa 8 wiader denaturatu. To, co opierao si ogniowi, zostao rozbite brutaln i bezwzgldn rk, tak nasz pikny obraz mozaikowy, otarz, a nawet posadzka... Najboleniejsze przy tym byo jednak to, i nie by to wrg, ktry dokona owego dziea zniszczenia; duszy zadano nam tu ran, ktra si chyba nigdy nie zagoi... (Teksty oryginalne w jzyku niemieckim). Wbrew powyszym wiadectwom J. A. Kaps w swej pracy Tragdie Schlesiens 1945/46 in Dokumenten, Mnchen 1952/53, s. 43, pisze jednak: Kocioy... i w. Jzefa doznay zwykych szkd wojennych.

Dzi nadchodzi wiadomo, e na trzy grupy obwodowe dokonano zamachw za pomoc bomb zegarowych. Bomby te umieszczone byy w teczkach. Teczki pozostawiono w biurach grup obwodowych; potem w odpowiednim czasie eksplodoway145. Napis z ognia na mur dla tych gnbicieli i oprawcw narodu: policzono, zwaono, podzielono.

Relacja z twierdzy Breslau I-VI 1945

Wielkie wita Boego Narodzenia 1944 r. obchodzilimy jak zwykle uroczycie w naszym piknym kociele parafialnym z nasz gorliw parafi mimo niepewnego i smutnego czasu wojny. Podczas tej wojny pod wzgldem ycia religijnego wiernych bylimy wiadkami czego cakiem innego ni w okresie wojny wiatowej 1914 1918. Gdy wwczas pocztkowo przez nard przesza wielka fala religijnego zapau, by potem po dwch latach stopniowo opa, to w tej wojnie obserwowalimy co odwrotnego; najpierw stan dochodzcy do stagnacji ycia religijnego, wic ani ladu obleganych bez koca konfesjonaw, jak w r. 1914, ani mowy o przepenieniu na naboestwach, adnych poegna zmobilizowanych onierzy z duchowiestwem poza kilkoma nielicznymi wyjtkami. Taki by stan na pocztku wojny. Spustoszenia dokonane przez hitleryzm odbiy si szczeglnie na modziey. Nauk religii w ostatnich latach wyeliminowano ze szkoy niemal cakowicie. Wieczornice Jungvolku i Hitlerjugend oddziayway na modzie w duchu antyreligijnym. Modziey odbierano systematycznie niedziele, aby wyrwa j cakowicie spod wpywu rodziny i Kocioa. Rwnie w armii ograniczono opiek duszpastersk do minimum, a i tej rnymi szykanami przeszkadzali przeoeni o nastawieniu narodowosocjalistycznym; tote odwiedzali mnie czsto urlopowani onierze, ktrzy mieli okazj uczestniczy w naboestwie najwyej raz lub dwa razy w cigu roku. Ale za to uszczliwiano onierza narodowosocjalistycznym pogldem na wiat i pod tym wzgldem rozwinito w wojsku wyjtkow propagand. Zdawao si, e zagraa nam daleko idca ozibo i stagnacja ycia religijnego. Jednak im bardziej przecigaa si okropna wojna (a jej dotkliwe skutki odczuwaa niemal kada rodzina), tym gbiej i serdeczniej w masach narodu dokonywa si nawrt do praw witej wiary i jej religijnej mocy. Doczekalimy wic tego, e w drugiej poowie wojny coraz bardziej rosa frekwencja na naboestwach, cho coraz to liczniejsze rzesze mczyzn i modziey mskiej powoywano do suby wojskowej, reszt ludnoci za wprzgnito w machin wojenn. Tak wic w ubiegych latach da si zauway stay wzrost iloci przyjmujcych sakramenty, a co do frekwencji na naboestwach, to liczba uczestnikw bya w niedziel statystycznie wysza ni w r. 1939, nawet w roku wojennym 1944. Tak wic w minionym r. 1944 naliczylimy o 25 000 komunii wicej ni w roku poprzednim, mimo e niemal 2/5 parafii powoano do suby wojskowej lub prac wojennych. Sytuacje wedle sw Bliej, mj Boe, do Ciebie, bliej ku Tobie zdarzay si take w witeczne dni minionego okresu Boego Narodzenia: konfesjona i konfesjona bez koca, przepenienie na naboestwach i wielka ciba przy balaskach.

145

Zamachy bombowe zostay dokonane na lokale obwodowych grup partii NSDAP (Ortsgruppe) Gneisenau (obecnie budynek przy ul. Kiliskiego 2) i Elblg (ul. Jednoci Narodowej 70/72).

Osobliwie radowa duy rozkwit pracy duszpasterskiej wrd dzieci. Czego to nie czyniono, aby uniemoliwi Kocioowi jakikolwiek wpyw na dusz dziecka! Najgorsze byo to, e po Wielkanocy 1944 r. rozpoczo si wysyanie dzieci na wie, najczciej do diaspory, tak e opieka duszpasterska nad dziemi zostaa niemal cakowicie przerwana. Ta wysyka dzieci bya jednak wyjtkowo chybiona. Oderwanie tych modych ludzi od matek (ojcowie i doroli bracia byli przecie ju od dawna rozdzieleni z rodzicami, suc w wojsku) poruszyo w matczynym poczuciu co, co dotkno uczu macierzyskich. Matki wzmogy uwag i wyczuy instynktownie w narodowym socjalizmie wroga dziecicej duszy. Dzieci te czsto piechot z dalekiej drogi wracay gromadami do swych rodzicw, obdarte i wychude. Od tego czasu nastpi nieoczekiwany rozkwit pracy duszpasterskiej wrd dzieci, gdy dotd na skutek narodowosocjalistycznego zaangaowania dzieci praca duszpasterska bya utrapieniem ksiy. Frekwencja na naboestwach dla dzieci rosa z miesica na miesic, a w adwencie 1944 r. na naboestwach w kad niedziel byo po 800 do 900 dzieci w kociele. Myl o rozczulajcej do gbi pasterce dla dzieci w Wigili po poudniu z wprowadzeniem Dziecitka Jezus do obka. Przestronny koci by wprost niepokojco zatoczony starszymi i maymi dziemi, a wielu onierzy przebywajcych na urlopie przyszo ze swoimi malestwami na rku. Myl o szopce i bogosawiestwie dzieci po poudniu w wito modziankw. Byy to dwie urzekajce manifestacje dziecicego wiatka na rzecz boskiego przyjaciela dzieci. Na t ostatni uroczysto przysza przypadkiem siostra Czerwonego Krzya z obsugi pocigu sanitarnego, ktry z Trewiru udawa si na wschd i z powrotem. Poniewa we Wrocawiu zrobili postj, miaa kilka wolnych godzin i przypadkiem przysza na jaseka i bogosawiestwo dzieci w wito modziankw. Ta siostra Czerwonego Krzya, pochodzca z najlepszych sfer mieszczaskich Trewiru, z rodziny utrzymujcej towarzyskie stosunki z tamtejszym biskupem, zapewniaa mnie, e ta dziecica uroczysto wywara na niej nieopisanie silne wraenie i e zdumiewa j taki masowy udzia dzieci po tak wielkim spustoszeniu, ktrego dokona hitleryzm w ich duszach. Gratulowaa mi tak obiecujcego dziecicego zgromadzenia wiernych. Modern zatem moim drogim onierzom z parafii posa radosne sprawozdanie o yciu religijnym parafii i wiem, e ten list, podobnie jak i wczeniejsze, wywoa radosny oddwik w sercach drogich nam onierzy146. Tak wic pod wzgldem religijnym nowy rok rozpocz si nadzwyczaj obiecujco. Wydawao si, e wreszcie zosta zdjty interdykt, ktrym hitleryzm hamowa rozwj ycia religijnego. Przytocz tu w list do moich onierzy. Utrzymywaem z onierzami niezwykle oywion korespondencj. Naley tylko aowa, e cz zszytej korespondencji spona podczas strasznego poaru wielkanocnego naszej dzielnicy. Ale zachowaa si jeszcze korespondencja z ostatniej fazy wojny. W cigu roku wysyaem do moich onierzy mniej wicej 5-6 razy list pasterski, w ktrym donosiem im o yciu religijnym parafii i informowaem o innych sprawach ich regionu. Polecaem te listy powiela w iloci 1500-2000 egzemplarzy, a krewni przychodzili po nie do kancelarii parafialnej i wysyali je swym najbliszym na front. Jak mi pisali onierze, listy te byy odczytywane czsto w duym gronie, a w braku opieki duszpasterskiej wzbudzay stale zainteresowanie dla spraw religii. w list z 8 stycznia 1945 r. ma nastpujc tre:

(8) Wrocaw, Klosterstrae 34,

146

Listy pasterskie ks. Peikerta zachoway si w jego aktach personalnych w Archiwum Archidiecezjalnym (OA Breslau St. Mauritius 51). Przykadowo w pocztkach listopada 1944 r ks. Peikert wysa osobicie list pasterski do 86 onierzy pochodzcych z jego parafii w. Maurycego.

dnia 8 stycznia 1945 r. Drogi Przyjacielu! Wyczerpujca i wielka praca duszpasterska okresu witecznego jest ju poza mn i odczuwam potrzeb rychego poinformowania Ci o przebiegu uroczystoci dni witecznych. Najpierw ycz Ci z caego serca najobfitszego bogosawiestwa Boego na ten rok. Oby rok ten z miosiernej dobroci Boga sta si rokiem pokoju i oby Ci sprowadzi bez szwanku i w zdrowiu w ramiona Twoich najbliszych i do grona Twojej rodziny parafialnej, ktrej duchowny ojciec w swych modlitwach bezustannie Ci wspomina. Czas witego adwentu jak zawsze wczesnym rankiem gromadzi parafian na msz roratni. I zdumiewajca rzecz, jak ludzie mimo wszystkie ogromne obowizki suby wojennej, w nieszczciu i cierpieniu, ktre niesie ten czas, garn si do otarza, garn si do komunii witej, aby posileni tym boskim pokarmem mnie kroczy wyboist drog krzyow teraniejszych dni i nie upa w ufnoci Boej. W rodku adwentowego mroku janieje niby gwiazda wito Niepokalanego Poczcia Matki Boej 8 grudnia. I cho w tym dniu, zwaszcza po poudniu i wieczorem, deszcz la strumieniami, do kocioa na uroczyst msz wieczorn o godzinie 19.30 przyszo nadzwyczaj duo ludzi. Odprawiano uroczyste naboestwo jako msz lewitw z udziaem 18 akolitw lub ministrantw. By to znw wielki dzie, poczony z odnowieniem powicenia wszystkich parafian, gdziekolwiek by si znajdowali, niepokalanemu i najmiosierniejszemu sercu Matki Chrystusowej, take i Twojej dobrej Matki, Matki miosierdzia, pocieszycielki strapionych, nadziei wtpicych. Poniewa w tym roku czas witego adwentu trwa zaledwie 3 tygodnie, szybko zbliay si wielkie wita Boego Narodzenia. W tygodniu przed witami rosa ustawicznie liczba uczestnikw naboestw. Tok przy konfesjonaach przeszed wszelkie oczekiwania. W ostatnich dniach przed witami wzrs on tak bardzo, e z trudem moglimy podoa pracy. Przez ostatnie dwa dni przed witami ja sam spowiadaem przez 15 godzin. Poniewa wieczr wigilijny tego roku wypad w niedziel, ju 24 grudnia naboestwa miay frekwencj jak w dni witeczne. Na mszy dla dzieci bya ranna komunia naszych najmodszych. Wzruszajce, jak wielka jest gromada dzieci, ktre uczestnicz w naboestwie. Przecie ju obecnie podczas tych naboestw w niedziele i wita mona naliczy ponad 800 dzieci. Jest to wielce obiecujcy przejaw oywienia ycia religijnego wrd dzieci, ktry napenia duszpasterza wielk radoci. Przed trzema laty uwaano by tego rodzaju oywienie za niemoliwe. W wigili Boego Narodzenia po poudniu o godz. 15.00 bya pasterka dla dzieci; odprawiano j bardzo uroczycie. Czterej ministranci wnieli do kocioa Dziecitko Jezus na odwitnie udekorowanym feretronie w uroczystej procesji z udziaem wszystkich ministrantw i ksiy, nastpnie wystawiono je na gwnym otarzu w szopce. Trzeba by Ci byo widzie, jak ten dziecicy ludek, jak nieprzejrzana rzesza, od najwikszych do najmniejszych, zostaa pobogosawiona przez Bo Dziecin, jak byy wszystkie przejte uroczyst form dziecicej pasterki i jak je wprowadzono w atmosfer tej witej nocy. Pasterk w dniu Boego Narodzenia rano o godz. 6 odprawiono przy przepenionym kociele. Trzech ksiy i 18 akolitw kroczyo ku odwitnie przystrojonemu gwnemu otarzowi, po ktrego bokach stay w blasku wiec dwie wielkie choinki. Pasterk odprawiem w intencji wszystkich moich drogich onierzy. Oczyma duszy widziaem Was wok siebie zapeniajcych prezbiterium kocioa; wszystkich Was: tych na frontach, tych w niewoli, tych na penym morzu i tych w ojczynie - nikogo nie brako. O was mylaem podczas mojego

kazania po oznajmieniu radosnej nowiny wielkiego wita. Jak piknie rozbrzmieway z chru sowa mszy Boego Narodzenia, jak nasuchiwaa parafia Transeamus podczas witego ofiarowania, jak wzruszajco Cicha noc, grana pianissimo na organach, towarzyszya momentowi witego Przeistoczenia. Wkrtce dosza msza pasterska, ktr ofiarowaem za polegych z naszej parafii. A teraz rozpocz si pochd ku balaskom: dwch ksiy rozdzielao Ciao Paskie przez ca msz wit. W to wielkie wito przystpio do Stou Paskiego chyba ponad 2500 osb. A w czasie tej mszy piewa lud swojskie koldy. W kociele byo tak piknie, e ludzie nie mogli si wcale rozsta, nie mogli si rozsta przede wszystkim z nasz pikn, wspania szopk, ktr sprawiem w drugim roku wojny. Moe jej jeszcze wcale nie widziae. O godz. 10.15 odbya si uroczysta msza, znw tak celebrowana jak pasterka, a koci znowu by peny. Po poudniu o godz. 17 zostay odprawione uroczyste nieszpory lewickie, z tym samym orszakiem akolitw, co byo moliwe tylko dlatego, e sporo ich otrzymao przypadkowo urlop na Boe Narodzenie. Zreszt liczba akolitw bardzo a bardzo stopniaa i celebrowane msze moemy odprawia jeszcze prawie wycznie przy pomocy ministrantw. W dniu 26 grudnia, w wito w. Szczepana, znw miy dla oczu widok penego kocioa w czasie mszy witych. Oto, drogi przyjacielu, zagadka tej wojny. Im bardziej kurczy si ilo parafian, im wicej powoanych w jakiejkolwiek formie do suby wojennej czy ewakuowanych dzieci, matek i chorych, tym wicej obecnych w kociele. Nie ma ju prawie poowy parafii. Mimo to frekwencja na naboestwach jest lepsza ni w czasie pokoju. Tak ukada si ycie religijne: napeniajc otuch na przyszo, jest radoci i pocie[???] mj Boe, do Ciebie! w czasach, gdy wiat tak si oddali od Boga i czeka go sd Boy? W dniu 28 grudnia, w wito modziankw, bya szopka dla matek i dzieci oraz bogosawiestwo dzieci, uroczysto wzruszajca. Dla pewnej siostry Czerwonego Krzya, ktra korzystajc z krtkiego postoju na stacji pocigu sanitarnego z Niemiec zachodnich, zbdzia przypadkowo do naszego kocioa, to bogosawiestwo dzieci byo wielkim przeyciem. Nigdy nie przypuszczaa, e szopka i bogosawiestwo moe cign taki tum dzieci. W dniu 31 grudnia, w ostatni niedziel roku, koci by znowu wypeniony w czasie naboestw. Po poudniu o godz. 17 odbya si uroczysto zakoczenia starego roku. Z ambony wida byo tylko gowy, a tum ludzi wylewa si jeszcze za bram, a na cmentarz. Zoyem parafianom sprawozdanie z ycia religijnego parafii. W ubiegym roku naliczono 247 600 komunii. Drogi przyjacielu, sam si zapewne domylasz, co si kryje za t liczb. Mimo zmniejszenia si liczby parafian niemal o poow nie zmalaa liczba przystpujcych do komunii, lecz nawet wzrosa. Jak to bdzie kiedy, gdy wszyscy znowu wrcicie do domu? Czy wwczas zdoa jeszcze nasz koci pomieci wszystkich ludzi? A jaka jest dobroczynno naszych parafian! W ubiegym roku rozdano ponad 60 000 marek ubogim w parafii. Na Wielkanoc otrzymao 430 ubogich po 30 marek, na Zielone witki po 50 marek, tak e 430 ubogich otrzymao w tych czasach cznie po 130 marek jako nadzwyczajn ofiar od parafii. Nie uwierzysz wprost, jak wielka jest rado tych biednych i jak si modl za swych dobroczycw. wiadcz o tym ich dzikczynne listy, zroszone czsto zami wdzicznoci. Zdaem parafianom spraw ze stanu pracy duszpasterskiej wrd dzieci. Mimo ewakuacji dzieci msza dla modziey i godzina duszpasterska ciesz si dobr frekwencj i wzrasta

niebywale wychowawcze zainteresowanie modych matek dla spraw religijnych. Oby nasz boski Zbawiciel, najukochaszy przyjaciel dzieci, przygarn do swego najwitszego serca nasze dzieci i nasz modzie i oby take o niej mona byo powiedzie to samo, co o Jego modoci: Jezus za wzrasta w mdroci i latach, i w asce u Boga i u ludzi. Potem wspomniaem o Was wszystkich na froncie. Wiele powicilimy dla Was i wiele si za Was modlilimy w ubiegym roku. Wierz, e i Ty czue nieraz namacalnie skutek naszych modlitw. Twoja duchowa matka. Twoja parafia, i Twj ojciec duchowny, Twj proboszcz, nie zapomn o Tobie. Potem wspomniaem take naszych polegych. W ubiegym roku ustawiono 83 razy katafalk w kociele, a ja odprawiaem uroczyst msz aobn za dusz jakiego drogiego polegego bohatera z naszej parafii; 83 w ubiegym roku, w sumie byo ich dotychczas 241. Do nich dochodzi wielu zaginionych, ktrych liczba jest rwnie wielka. Nie zapominamy o nich i polecamy ich miosierdziu Boga, ywych czy umarych. Wzruszajca bya ta uroczysto zakoczenia starego roku i w podniosym nastroju wracali parafianie tego wieczoru do domu, ale te z wielk ufnoci w Bogu, e wszystko odmieni na lepsze. I oto nadszed Nowy Rok. Tak, mj Drogi Przyjacielu, znw tumy w kociele. Tylko zdziwienie ogarnia, skd ta ciba ludzka przy tylu naboestwach. Kt nie ma dzi na wojnie drogich i ukochanych bliskich, kt si nie trwoy i nie smuci w tej wielkiej niedoli tych czasw. Take samoloty nie day nam spokoju w tych uroczystych dniach. W dniu Boego Narodzenia mielimy alarm po godzinie 12, w nastpnych dniach rwnie. Na szczcie nie mcono spokoju uroczystych naboestw tych witecznych dni. Ostatni akcent okresu witecznego stanowi wito Objawienia Paskiego, czyli wito Trzech Krli w sobot 6 stycznia. Takiego toku na naboestwach nie byo dawniej, gdy dzie ten by jeszcze witem. Gdy je teraz zniesiono, ludzie zdaj si dopiero rozumie wielko tego dnia. Zwaszcza msza wieczorna odprawiana bya przy penym kociele. Budujcy jest widok wielu onierzy wrd licznych uczestnikw naboestw; s to albo onierze na urlopie, albo z tutejszego garnizonu, albo te z lazaretw. A w niedziel wito Rodziny witej. I nasze rodziny powinny znw wrci na drog przykazania Boego. W naszych rodzinach powinien znw zapanowa Chrystus. Z rodzin wysza teraniejsza katastrofa ludzkoci, bo prawa Boskie stanowi zasady ycia ludzkoci, tam za, gdzie si je amie, panuje mier i zagada. Jeli wiat ma ozdrowie, musi najpierw rodzina powrci do Chrystusa. Zdali sobie spraw z tego parafianie w tych uroczystych dniach witecznych, toczc si do balasek i uczestniczc w naboestwach. Drogi Przyjacielu, tak to poinformowaem Ci obszernie o przebiegu witecznego okresu Boego Narodzenia. Widzisz z tego, e i Ty jeste w krgu naszych modlitw i stara. Niech Ci to podniesie na duchu, aby by wiernym synem Twego witego Kocioa i by nie osab w penieniu swej onierskiej powinnoci. Niechaj Ci wic rwnie w nowym roku otacza dobrotliwa mio Boga, niechaj Panna Maria, bogosawiona Matka Pana naszego bdzie rwnie Twoj dobr Matk i niechaj Ci osoni paszczem swej opieki, niechaj nigdy nie odstpuje od Ciebie Twj wity anio. Niech Bg Ci bogosawi i osania! wie nad Tob i bd Ci askawe oblicze Paskie! Niechaj Pan zwrci oblicze swoje ku Tobie i obdarzy Ci pokojem ! Niech Bg Ci bogosawi!

Tak pozdrawia Ci w Chrystusie Twj proboszcz podp. Peikert, radca duchowny i dziekan, proboszcz u w. Maurycego.

I oto 12 stycznia 1945 r. Rosjanie sforsowali Wis na poudnie od Warszawy. Szybka ofensywa rosyjskiej armii w kierunku lska pocigna za sob jeden z najbardziej szaleczych wyczynw narodowego socjalizmu; przymusow ewakuacj wsi i miast, czyli wypdzenie niemieckiej ludnoci. Od poowy stycznia przez penych 14 dni w czasie ostrych mrozw cigny na wozach procesje ndzy przymusowo ewakuowanych chopw. Midzy wozami szli ubosi ludzie, cignc rczne wzki ze skromnym dobytkiem; niekiedy obok dreptaa koza lub pies, a wrd wozw przesuway si wci grupy jecw francuskich, rosyjskich lub serbskich, ktrzy pracowali u chopw na roli. Cao stanowia wstrzsajcy korowd ndzy. Mrz by srogi. Ludzie marzli i trzli si z zimna, na ich twarzach malowaa si rozpacz, gdy musieli pozostawi sw rol, dom i zagrod. Zabra z sob na wozach mogli niewiele. W domu pozostao bydo w stajniach lub pod goym niebem! Padao ono z godu lub marzo, mieszkania za wysiedlecw zostay w zupenoci skazane na rabunek. I nikt nie wiedzia, kiedy si skoczy ta procesja ndzy i mierci. Zapewne nieczsto mia wielkomiejski obywatel okazj do tak mocnych wrae, ktrymi karmiy go prawie przez 14 dni od witu do nocy przecigajce przez miasto procesje ndzy ludzkiej i bolejcej rozpaczy. I tu mogaby wanie NSV [Narodowosocjalistyczna Opieka Spoeczna] wykaza, e oywia j owa gotowo niesienia pomocy, do bezinteresownej mioci bliniego dla zgnbionych do reszty i zrezygnowanych ludzi. Dysponowaa ona przecie wszystkimi rodkami, i to w szerokim zakresie. Na kadym rogu ulicy powinny byy sta kuchnie polowe z zup, biednym uchodcom naleao podawa gorce mleko i ciep kaw, bo dzieci pakay z godu i zimna. Ale tu nie byo nikogo i gdyby nie lito mieszkacw miasta, ktrzy z wasnej inicjatywy obdzielali uciekinierw ze swoich skromnych zapasw ywnoci, adna NSV nie zajaby si tymi wyndzniaymi ludmi. Zreszt NSV nie uprawiaa mioci bliniego dla zagodzenia ubstwa i ndzy dla samej mioci bliniego, lecz wizaa z tym propagand na rzecz wiatopogldu, gwnie za na rzecz Hitlera. Tam gdzie taka propaganda nie moga liczy na sukces, jak w tym wypadku, akcji charytatywnej nie prowadzono. Wkrtce przyszed rozkaz opuszczenia Wrocawia, gdy Wrocaw ogoszono twierdz. C za szalestwo ogasza twierdz miasto pozbawione dotd wszelkich fortyfikacji! Umocnienia trzeba byo dopiero stworzy. Poniewa gwne uderzenie wroga szo od wschodu, poudnia i zachodu, trzeba wic byo stworzy umocnienia przez spalenie pooonych w tych stronach dzielnic mieszkalnych, mwiono bowiem, e ruiny podpalonych domw zapewniaj najlepsz obron. Rozkaz opuszczenia Wrocawia nie by nakazem, lecz zaleceniem. Ale terror, z ktrym organa partyjne realizoway owo zalecenie, skoni du cz mieszkacw do ucieczki z Wrocawia; rozpocza si wic gigantyczna wdrwka ludw. Wraz ze wszystkimi robotnikami przemysu zbrojeniowego, wieloma tysicami jecw wojennych i obcokrajowcw liczy Wrocaw w tym czasie okoo 800 000 mieszkacw. Gdy ludno wiejska musiaa ucieka ze swych regionw szosami, mieszkacy wielkiego miasta mogli w duej czci korzysta z kolei, chocia reszta i tak musiaa ucieka na piechot. Sceny nie do opisania rozgryway si wic na naszych dworcach. O panice ludnoci, zastraszonej i zaszczutej przez niesychan propagand grozy, informuje dokadnie mj dziennik, ktry prowadziem szczegowo w okresie ostatniego procza.

Na zatoczonych ulicach w przejmujcym chodzie poczy wkrtce umiera dzieci i starzy ludzie oraz pada zwierzta. Gdy rzeka uchodcw troch si przewalia i nastaa odwil, sformowano specjalne oddziay do usuwania zwok. Ich zadaniem byo odszukiwanie zwok ofiar tej obdnej ucieczki na oblodzonych szosach, w rowach przydronych i na polach. Mwi si, e na samym lsku znaleziono okoo 90 000 trupw. Ksia wrocawscy uczynili wszystko, co w ludzkiej mocy, aby powstrzyma ludzi od tego szaleczego kroku; gdyby bowiem Wrocawia nie ewakuowano, nigdy by nie ogoszono tego miasta twierdz ze wzgldu na wielk liczb mieszkacw. Mimo wszystko w miecie pozostao jeszcze okoo 150 000 ludzi, a wikszo z nich, prawie to katolicy. Pozostaa reszta parafian wprost rozczulajco skupia si wok swego kocioa i swych duszpasterzy, Wwczas nadszed z kocem stycznia rozkaz z miejscowej placwki Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy, aby ze wzgldw pastwowych cae duchowiestwo natychmiast opucio miasto. Bylimy wszyscy zdecydowani pozosta i ustpi tylko pod przymusem. W wyniku pertraktacji wadzy duchownej z waciwymi instancjami pastwowymi i placwkami partyjnymi uzyskano to, e 35 ksiy mogo sprawowa opiek duszpastersk wrd pozostaych katolikw. Moi dwaj wikariusze musieli take opuci Wrocaw w dniu 1 lutego. Zostaem wic sam z moimi parafianami. Nie mona byo si zorientowa, ilu pozostao. W niedziel miaem trzy msze, z ktrych pierwsza i druga cieszyy si dobr frekwencj, a trzecia sab, tak e podczas tych naboestw naliczyo si okoo 1000 do 1200 osb. Najprzewielebniejszy arcybiskup kardyna Bertram uda si na zalecenie swego lekarza do letniej rezydencji na zamku Janowa Gra w Sudetach. Mia prawie 86 lat i na szczcie posucha rady swego lekarza. Nie przetrzymaby okropnoci oblenia, tym bardziej e rezydencja arcybiskupa zostaa doszcztnie zburzona, a widok zniszczonej Katedry zamaby mu serce. Musia wic przey zewntrzny upadek dziea swojego ywota, tak obficie bogosawionego. Wszystkie penomocnictwa do zarzdzania arcybiskupstwem przekaza on generalnemu wikariuszowi, drowi Negwerowi. Zarzdzenie Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy dotkno te kapitu katedraln. Pozostali tylko trzej kanonicy kapitulni: kanonik Kramer, ktry przej zastpstwo po generalnym wikariuszu, oraz praaci Lange i Niedzballa. Biskup sufragan Joseph Ferche pozosta we Wrocawiu wbrew wyranemu nakazowi wikariusza generalnego, praata Kramera. Byo to bardzo suszne, gdy nie chcia pozostawi rezydencji biskupiej bez biskupa i wiemy, jak trwa na swym posterunku w czasie oblenia i po zawieszeniu broni. 8 lutego zamkn si piercie oblenia wok Wrocawia. ycie religijne w parafii ksztatowao si budujco. Kadego ranka mimo rygorw wojennych przychodzio na msz wit 300, a nawet wicej osb i wszyscy szli do komunii witej. Zbiorowa modlitwa parafian towarzyszya kapanowi skadajcemu ofiar przy otarzu. Po poudniu odprawiaem stale msz w. wieczorn z modlitw wieczorn cznie z bogosawiestwem sakramentalnym i komuni wit dla tych, co rano wykonywali sub wojenn. W pierwsz niedziel postu parafia zoya bardzo uroczyste lubowanie. Uroczycie lubowaa, e swoj tradycyjn pielgrzymk do Barda i Wambierzyc odprawia bdzie odtd w ten sposb, e z kadej katolickiej rodziny wemie w niej udzia jedna osoba, e, w maju kadego roku katolickie

kobiety parafii odbd pielgrzymk do grobu w. Jadwigi w Trzebnicy i e uroczysto Niepokalanego Poczcia Najwitszej Marii Panny w dniu 8 grudnia bdzie si obchodzi jako szczeglnie uroczyste wito ze wspln komuni caej parafii i caodzienn adoracj Najwitszego Sakramentu wystawionego na otarzu. Osobicie cigle wierz, e lubowanie to przyniesie jeszcze swj skutek i ywi niezomn nadziej, e nad parafi wzejdzie kiedy, dzie cisego wypeniania zobowiza za dobrotliwo i miosierdzie, ktre nam askawie panoway. Szczegln pociech bya w tym czasie praca duszpasterska wrd onierzy. Przychodziy cae oddziay proszc o spowied. Trafiao si niekiedy, e wezwany do kocioa wczesnym rankiem po niadaniu wracaem przed samym obiadem, bo onierze chcieli si spowiada i przystpowa do komunii. Byway dni, gdy wzywano mnie do kocioa po 10 i wicej razy, bo onierze chcieli przyj sakramenty wite, wyruszajc do akcji. Nie mogem si ruszy z plebanii bez obawy, e onierze strac moliwo policzenia si, ze swym sumieniem przed pjciem na front; a nie byli to tylko zwykli onierze, lecz take oficerowie, dojrzali mczyni i modzi ludzie. Wzruszajca postawa religijna tych katolickich onierzy bya jasnym punktem wrd zepsucia, ktre skdind rzucao si w oczy w procesie rozkadu naszego wojska. Nad wyraz dramatyczne sceny rozgryway si niekiedy w czasie mszy. Bywao, e wszczyna si bardzo silny obustronny ogie artyleryjski. Nad naszym kocioem przelatyway ze wistem pociski w obie strony, e a w powietrzu grao i szumiao. Dom Boy dra w posadach od eksplozji pociskw uderzajcych w ssiedztwie. Dochodziy do tego zacite walki powietrzne nad nasz parafi, a zwaszcza obstrza z broni pokadowej nieprzyjacielskich samolotw. Jeden z ich pociskw trafi w oowian opraw okna zakrystii. Huk by tak wielki, a wstrzs tak silny, e ministranci uciekli od otarza, przy ktrym odprawiaem wanie msz w. Szczytowym punktem podobnych widowisk staa si chyba ranna msza w Niedziel Palmow. Obustronny potworny ogie artyleryjski z dzia najciszego kalibru trwa nieustannie. Rwnoczenie toczyy si cikie walki powietrzne nad nasz dzielnic. Koci dra w posadach, dzwoniy szyby, wiecznik si chwia. Po mszy przyszed do mnie do zakrystii pewien major i powiedzia: Podziwiam niewzruszony spokj, z ktrym ksidz wykonywa czynnoci liturgiczne przy otarzu, gdy trzsy si mury kocioa, brzczay szyby i w kadej chwili mona si byo obawia, e nieprzyjacielskie pociski wpadn do rodka kocioa. Uczestniczyem w mszach bezporednio przy froncie, za pierwszymi liniami okopw. Ale tamte msze to dziecinna igraszka wobec ogromu przey, ktre dzi byy moim udziaem w kociele parafialnym. Ten koci nie stoi bowiem za pierwsz lini okopw, pod oson drzew, lecz w centrum linii ognia obu frontw. Poniewa nasze cmentarze le na poudniu miasta, nie mona byo od poowy lutego z nich korzysta. Grzebiemy wic na cmentarzu wok kocioa, zwaszcza po stronie pnocnej. Od pierwszej niedzieli postu przynoszono te na ten cmentarz polegych onierzy. Grzebao si ich po wschodniej stronie kocioa tu przy prezbiterium. W cigu tych piciu czy szeciu tygodni pogrzebaem okoo 160 do 170 onierzy i osb cywilnych, ktre pady gwnie od bomb. Naloty wzmagay si z tygodnia na tydzie. Gdy w rod po poudniu szedem do Domu Macierzystego SS. Suebniczek Najw. Marii Panny sucha spowiedzi, miaem zawsze mono zajrze i do innych czci miasta. Po zburzeniu Lessingbrcke musiaem wybra drog przez Kaiserbrcke albo przez Sandbrcke i Dombrcke. Stopniowo w centrum miasta rosy coraz bardziej

zniszczenia, zwaszcza za na pnocy. Kto tylko przyszed do naszej dzielnicy i ujrza nasz nie uszkodzony koci, zdumiewa si, jak wszystko jeszcze dobrze si zachowao. Wybrykw szalestwa militaryzmu i aktw terroru partyjnego dowiadczylimy w paleniu caych dzielnic przez wojsko. Przedmiecie willowe na poudniu, wspaniae dzielnice mieszkalne na poudnie od Dworca Gwnego i linii kolejowej podpalalimy systematycznie, a wraz z nimi pali si czsto cenny dobytek wielu rodzin. Tak samo zosta podpalony cay wschd miasta a do pocztku Klosterstrae, nastpnie cay zachd miasta a po Knigsplatz. Hitler poniy nasze wojsko do tego stopnia, e podpala mieszkania wasnych rodakw. Codziennie unosiy si ogromne kby dymu znad tych dzielnic. Kadego wieczoru purpurowiao niebo od tej poogi. Czternacie dni przed Wielkanoc przystpiono do podpalania caych cigw ulic w mojej parafii147. Utworzono w tym celu specjalne oddziay podpalaczy. Na ulicach pojawiy si plakaty z napisem: Oddziay ogniowe czycie wasz powinno! Ich zadaniem byo wyrzucanie mebli z piter na ulic. Pitrzyy si wic na ulicach w stertach meble, bielizna, ubrania, ka, obrazy ze cian, krucyfiksy, religijne i wieckie ksiki, cae wyposaenia mieszka i cay dorobek rodzin. Polewano to benzyn i podpalano, a potem podpalano szeregi domw w tych cigach ulic. Tak byo na Tauentzienstrae, na Webskystrae. Ofiar furii niszczenia pad take wspaniay zabytkowy zameczek Webskich, znajdujcy si pod specjaln ochron. Zbudowa go ksi biskup von Schaffgotsch we wspaniaym stylu rokokowym. Na skutek wiatru ogie przenis si potem na inne ulice. Poar zniszczy, zwaszcza na Palmstrae, szereg piknych posesji. Tak miano podpali cae Przedmiecie Oawskie. Zrealizowano to potem w inny sposb. Osobliwy przejaw szalestwa hitleryzmu stanowio ldowisko midzy Kaiserbrcke a Frstenbrcke. Dwa tygodnie przed Wielkanoc przystpiono do wysadzania w powietrze i do podpalania tysica nieruchomoci po obu stronach Kaiserstrae i przy przylegych ulicach, w tym dwch kociow, Piotra Kanizjusza wraz z plebani i kocioa Lutra z plebani. Take dua cz klasztoru Dobrego Pasterza pada ofiar tego szalestwa. Na zniszczenie zostaa wydana jedna z najpikniejszych i najbardziej reprezentacyjnych dzielnic Wrocawia. Nieprzejrzane rumowisko midzy Kaiser- i Frstenbrcke! Mia to by pas startowy, na ktrym by mogy ldowa i startowa samoloty. Przez cay tydzie wieczorami niebo gorzao w tej stronie, a gigantyczne kby dymu od podpalonych domw wisiay nad pasem startowym. Od tej pory pracoway na tym rumowisku dziesitki tysicy pozostaych mieszkacw Wrocawia. Pracujcymi byy gwnie kobiety. Uprztnita z ruin przestrze bya idealnym celem atakw nieprzyjacielskich samolotw i artylerii. Ja nazywam ow przestrze cierwowiskiem i cmentarzyskiem ludnoci Wrocawia. Potworno musiaa by udziaem zatrudnionych tam udzi. Wielu znalazo tam mier, wielu wyszo stamtd kalekami od pociskw, a wszystko po to, eby z tego placu mogy odlecie jeden lub dwa samoloty. Paszczyzna bya tam tak surowa i bezlitosna, e nawet w czasie gwnych wit Wielkanocnych nie byo dnia wolnego, a niedziele byy zniesione. Gdy pewnej niedzieli nie zjawio si 60% zaogi, musiaa ona w nastpnych dniach nadrabia po dwie godziny cikiej paszczyzny. A oto w Wielkim Tygodniu cakiem niespodziewanie przyszed rozkaz, e mieszkacy co do jednego musz opuci Przedmiecie Oawskie. Ja byem zdecydowany wytrwa do ostatka przy moim
147

Poudniowa lim frontu zatrzymaa si w tym czasie na wysokoci obecnej ul. Szczliwej, zatem okoo 2 km od kocioa w. Maurycego. Na poudniowo-wschodnim skraju Festung Breslau walki toczyy si przy ul. Krakowskiej, niecae 3 km od tego kocioa.

kociele parafialnym. Ewakuacji ulic trzeba byo dokona w popochu, tj. w cigu dwch, trzech godzin. Ewakuowani mogli wzi z sob tylko najniezbdniejsze przedmioty. Ta przymusowa ewakuacja stanowia preludium do wielkiej klski ogniowej w Poniedziaek Wielkanocny, ktrej przyczyn wedle powszechnej opinii nie by nieprzyjaciel, lecz nasze wasne samoloty. Byem wic zupenie sam w mojej parafii i zostaem kapelanem onierzy. Na plebani cigno take kilka osb z wypalonych posesji, tak e tworzylimy przypadkow spoeczno zoon z okoo 10 do 12 osb. Odprawiaem podnios liturgi ostatnich dni Wielkiego Tygodnia, wprawdzie skromnie i prosto, ale mimo wszystko w miar monoci uroczycie. Wzruszeniem napenia widok parafian ewakuowanych na Spolno, ktrzy pilnie przychodzili pieszo do kocioa, tak e te naboestwa cieszyy si w tych dniach bardzo dobr frekwencj. Uczestniczyli w nich zarwno moi parafianie podopieczni, jak te liczni onierze, ktrzy mnie wanie w tych dniach bardzo absorbowali w konfesjonale i dla innych powodw. Jak bezsensownie przebiegaa ewakuacja poszczeglnych dzielnic, wida najlepiej z tego, e Spolno ewakuowano na poudnie. Zaledwie ludzie znaleli si na poudniu, musieli z powodu wkraczajcych tam Rosjan ucieka z powrotem na pnoc na praw stron Odry; ale nie wolno im byo wraca do swych pustych domw na Spolnie. Teraz ewakuowano na Spolno Przedmiecie Oawskie. W tygodniu po Wielkanocy ewakuowano Przedmiecie Mikoajskie na Przedmiecie Oawskie. W ten sposb wyadowaa si bezmylno i tyrania partii na biednym i udrczonym narodzie. Gauleiter Hanke, w monstrualny dewastator Wrocawia i naszego lskiego regionu, celowa wprost w zastraszaniu i gnbieniu ludnoci. Ten nigdy nie dostrzega ludu, lecz tylko wysokie sfery partyjne, lud za by dla niego tylko obiektem tyraskich kaprysw. W zarzdzeniach nie wyczuwao si ju adnego gbszego sensu ani troski czy niepokoju o dobro narodu, lecz jeszcze tylko trosk o to, jak uj swemu przeznaczeniu. A w miecie byo przecie wraz z zaog okoo 200 000 osb. Kilkakrotna zmiana komendantw twierdzy jest jego sprawk. Za kadym razem, gdy zrozumieli bezsens oporu, usuwano ich i zastpowano innymi. Ostatni komendant twierdzy, Niehoff, genera SS, odpowiada w zupenoci jego yczeniom i woli i w ogle nie liczy si z ludnoci. Do godzin poudniowych Wielkiej Soboty koci nasz by nie uszkodzony z wyjtkiem szyb. Gdy po kolei wszystkie kocioy wrocawskie mniej lub wicej ucierpiay od obstrzau artylerii i nalotw, to koci w. Maurycego by niemal nie uszkodzony do godzin poudniowych Wielkiej Niedzieli, podobnie jak cz miasta wok kocioa. Naboestwa mogy si odbywa bez przeszkd, tote std i zowd przychodzili ludzie na msz do tego miego, nie tknitego przez wojn kocioa. Czternacie dni przed Wielkanoc zrzuty bomb zniszczyy cz szyb w otoczeniu kocioa, lecz jego stan oglny pozosta niezmieniony. Gdy w Wielk Sobot po poudniu siedziaem bardzo zajty w konfesjonale, rozpoczo si niespodziewanie o godz. 16 silne bombardowanie artyleryjskie naszej dzielnicy z najciszych dzia. Koci wraz z okolicznymi budynkami ucierpia powanie. Ciki pocisk ugodzi koci w poudniowy szczyt dachu nad transeptem od strony Klosterstrae i witynia zadraa w posadach. Obecni w kociele onierze pierzchnli z awek do nisz i ku wiey. Dach zosta mocno rozerwany, istniejce jeszcze okna zniszczy doszcztnie podmuch, lecz wntrze kocioa pozostao nie uszkodzone. Bombardowanie trwao 20 minut. Rwnie nasza posesja Garvestrae 29, zostaa dwukrotnie trafiona, tak samo ssiednia posesja. Po pitnastominutowej przerwie powtrzy si ten obstrza. Wwczas straci ycie jeden czowiek z grona obecnych mieszkacw plebanii. Stao si to w chwili, gdy zamierza oczyci podwrze kocielne z licznych kawakw muru pokrywajcych chodniki po

wybuchu cikich pociskw. By to bardzo smutny wstp do wita Wielkiejnocy. Do gbi wstrznity i wewntrznie cakowicie zaamany wracaem w ten wielkosobotni wieczr na plebani. Teraz uwiadomiem sobie w peni, jakie grone niebezpieczestwo zawiso nad nasz wityni. W t wielkosobotni noc spaem po raz pierwszy w piwnicy. Na okres wit Wielkanocnych Rosjanie zapowiedzieli przez swe goniki cikie naloty. Podobno 750 cikich bombowcw czekao w pogotowiu na lotniskach pod Olenic i Oaw, aby w dniach witecznych atakowa nasz twierdz w nieprzerwanej akcji. Tote w Wielk Niedziel rano zapanowao w caym miecie niesamowite podniecenie. Wczesnym rankiem o godz. 4.30 w poszedem do konfesjonau. Tam czekay ju cae oddziay onierzy na przyjcie wielkanocnych sakramentw. Z Spolna stawili si rwnie bardzo licznie moi parafianie. Msza wita w Wielk Niedziel rano zostaa wyznaczona na godz. 6. Kocielny doradzi mi, aby j odprawi w schronie, odmwiem jednak ze wzgldu na wielk liczb wiernych, z ktrych tylko niewielka cz zmieciaby si w piwnicy. Msza wita rozpocza si z pitnastominutowym opnieniem, gdy z powodu duej liczby onierzy nie mogem upora si ze spowiedzi. Rezurekcji nie moglimy odprawi, gdy nie chciaem zbytnio przedua mszy w. Procesja rezurekcyjna nie odbya si z powodu groby nalotw. Msza w. z kazaniem skoczya si o godz. 7.15 . Bya to ostatnia msza, ktr dane mi byo odprawi w naszym wspaniaym, zacnym kociele parafialnym. O godz. 8.30 miaa si odby uroczysta suma. Msz w. trzeba byo odprawi w schronie posesji przy Klosterstrae 36. Piwnica bya przepeniona. Ponad 300 osb zapenio rne pomieszczenia tej piwnicy. onierze byli w tym pomieszczeniu, w ktrym ustawiono prowizoryczny otarz. Wkrtce po rozpoczciu tej mszy 750 bombowcw rozpoczo cikie naloty na nasze miasto. Std te nie mogem celebrowa sumy, lecz tylko cich msz w.; nawet wygoszenie kazania stao si niemoliwe, gdy podczas mszy witej spado pi dwudziestocetnarowych bomb w najbliszym ssiedztwie piwnicy, co tak wstrzsno caym budynkiem, e ciany si ugiy, a nam si ju zdawao, e si nad nami dom wali. Za kadym razem przewracay si lichtarze na zaimprowizowanym otarzu, ludzie podrywali si ze swych miejsc, za kadym razem sdzilimy, e nadesza nasza ostatnia chwila148. Pierwsza bomba zburzya Zakad w. Agnieszki, druga oddalony o 8 m od naszej piwnicy masowy grb, w ktrym pogrzebaem w ubiegym tygodniu 10 osb zabitych przez bomb. Z dziesiciu zmarych omiu wraz z trumnami zostao startych na proch. Olbrzymi lej znaczy to miejsce, a z ssiednich grobw wydarto ciaa, ktre leay w dole zupenie obnaone. Trzecia bomba zburzya dom ssiadujcy z nasz posesj Garvestrae 29, grzebic w nim omiu zabitych, ktrych po dzie dzisiejszy nie mona byo wydoby. Czwarta bomba spada do ogrodu parafialnego i wyrwaa lej rednicy 20 m i 7 do 8 m gboki, tak e w plebanii zostay wydarte wszystkie okna i drzwi, szafy zdemolowane, ksiki bezadnie rozrzucone, a ze cian wszystkie obrazy. Pita bomba zburzya posesj ssiadujc z Zakadem w. Agnieszki przy Klosterstrae. To wszystko stao si w cigu krtkiej p godziny. Wszyscy bylimy zdenerwowani do ostatnich granic, a ja byem zadowolony, e mogem dokoczy witego obrzdu, w kadej chwili naraony na mier. Wkrtce po mszy moglimy pj do domu, bo nie kontynuowano nalotw. Korzystajc z krtkiej przerwy pobiegem szybko na plebani i wwczas uderzy mnie widok straszliwego zniszczenia na Klosterstrae i w otoczeniu kocioa. Na ulicy leay zabite konie w zaprzgu jakiego wozu, a na wozie trafiony miertelnie wonica. Dwa due leje rozerway Klosterstrae. Szybko pobiegem na plebani. Zaledwie przeknem kilka ksw
148

Zbeletryzowany opis owego naboestwa wielkanocnego przynosi te G. R. Hass, Und gaben die Hoffnung nicht auf, Siegburg Niederpleis 1962, s. 125 127.

niadania, nad miasto nadesza nowa fala i szybko uciekalimy do schronu plebanii. Tam te musielimy pozosta do godz. 17 po poudniu. Nieustannie fala za fal cigny nieprzyjacielskie samoloty nad naszym miastem i zrzucay swj miercionony adunek. Jeden po drugim trafiane domy waliy si w gruzy. Tak samo przy Lessingstrae zaraz naprzeciwko plebanii. Po wybuchu w ogrodzie parafialnym w czasie mszy wielkanocnej na plebanii nie mona ju byo mieszka. W schronie cigle gaso wiato i wszdzie zapadaa ciemno, gdy wybuchay nieprzyjacielskie bomby i wzbijay tumany pyu i prochu, tak e wok nas byo cakiem czarno. Przy tym wygiy si ciany piwnicy i mylelimy, e ugodzio w sam plebani, ktra si wkrtce na nas zawali. Po kilku minutach opady tumany pyu i stwierdzilimy, e bomby trafiy w ssiedni nieruchomo. Tak trwao przez ca Wielk Niedziel do godz. 17 po poudniu. Nie mona byo zje wiconego. Pocilimy przy tym wielkim wicie, bo odesza nam wszelka ochota do jedzenia. O godz. 17 miaa si odby msza wieczorna. Nie mogem jej odprawi, bo ludzie nie przyszli, nie wac si opuci swych schronw i piwnic. W tym czasie naloty ustay, W piwnicy zjawili si dwaj oficerowie, pytajc, czy odbdzie si msza wieczorna. Oprcz nich nie przyszed nikt wicej. Rozmawiali ze mn duszy czas i owiadczyli, e wedug opinii k wojskowych zrzucono dzi na miasto okoo 5000 bomb. Rezultatem bombardowania w Wielk Niedziel byo straszne spustoszenie naszego miasta. Dach kocioa kryty dachwk zosta cakowicie zerwany skutkiem eksplozji bomb, a hem wiey ciko uszkodzony. Ale nie uszkodzone wntrze kocioa zachowao si jeszcze z wyjtkiem okien dobrze. W Poniedziaek Wielkanocny dokoczono dziea rozpocztego w Wielk Niedziel. Naloty trway dalej, ale bardziej ni nasz dzielnic dotkny one rdmiecie i pnoc. Okoo godz. 16.30 rozszala si straszliwy poar miasta, wywoany chyba przez bomby fosforowe zrzucone przez nasze wasne samoloty. Przez cay Poniedziaek Wielkanocny szalaa wichura. Pod wieczr przesza ona w prawdziwy huragan. Naraz ogie poszed ulicami miasta i od domu do domu poczo si pali w rnych miejscach: wkrtce stany w ogniu cae cigi ulic, a potem cae dzielnice. Huraganowy wicher pogna wnet przez miasto miliony iskier i tysice snopw ognia. Wybuchy zniszczyy cakowicie okna domw. Wichura wniosa do mieszka tysice iskier i snopw ognia przez wybite okna. W poduszkach, kach i zasonach znalazy one obfity er. Potem domy staway nagle w ogniu od dou do gry niby wielkie piece. Okoo godz. 17 zacza pon plebania, a palia si tak szybko, e mao co zdylimy z sob zabra. Ja uciekem z moimi wsplokatorami do schronu w posesji Klosterstrae 36 z teczk i z tym, co miaem przy sobie. Zaledwie w godzin czy ptorej po naszym przybyciu tam stany w pomieniach posesje naprzeciw; pony nawet zawalone domy i zacz si pali koci. Gwnie palia si wiea z gry na d jak potny wielki piec. Wwczas zaj si take dom nad naszym schronem, i to rwnoczenie na wszystkich pitrach, zreszt jak wszdzie. Przenajwitsze musiaem szybko skonsumowa, bo naglia konieczno ucieczki. Wyszedszy ujrzaem ponc plebani, ponc wie i w kilku miejscach ju ponc wib dachu. W pomieniach staa caa Klosterstrae od Ohlauufer w gr a po Brderstrae. Uciekem z moimi wsplokatorami na Alexanderstrae jeszcze nie ponc, do adnego schronu posesji pod numerem 38. Przebywalimy tam zaledwie godzin, gdy i ta posesja wraz ze wszystkimi swoimi zabudowaniami i caa Alexanderstrae stany w pomieniach. Nie wiedzielimy, jak si z tej poogi wydosta. Dosownie przez korytarz ognia, poprzez podwrko posesji musielimy dotrze do Alexanderstrae, wci w obawie, e staniemy si poncymi pochodniami. Jednak rwnie na Alexanderstrae, ktr uciekalimy w d, spaday na nas miliony iskier. To samo przeylimy na Herbert-Welkisch-Strae. Zawalone domy tarasoway ulice grami gruzu. Obawialimy si kadej chwili, e moemy si sta poncymi pochodniami. Po drodze natknlimy si na cae grupy i oddziay czonkw Volkssturmu

uciekajcych z piwnic poncych domw w poszukiwaniu bezpiecznych schronw. Po wielu trudach dotarlimy wreszcie na Kaiserbrcke, gdzie huraganowy wicher o mao nie zepchn nas do Odry. Tu z mostu widzielimy poncy Wrocaw. Z Kaiserbrcke rozpociera si przed nami nieopisanie smutny widok poncego Wrocawia, niezapomniana panorama grozy. Pony wic dzielnice po obu stronach Odry, po prawej stronie Odry od Kaiserbrcke po Gneisenauplatz (pl. Gen. Bema) a do Sternstrae (Sienkiewicza), po lewej stronie Odry od Weidendamm (Na Grobli), Klosterstrae w d, Ohlauerstrae poprzez gmach Poczty Gwnej, Altbusserstrae (Pokutnicza) i Neumarkt a po Sandinsel (Wysp Piaskow). Pomienie buchay z wie kocioa katedralnego; dach Katedry by jednym morzem pomieni; pon koci w. Michaa, koci Na Piasku, w. Wincentego, w. Wojciecha, w. Maurycego, w. Bernarda, w. Krzysztofa i wszystkie cigi ulic midzy tymi kocioami, przede wszystkim za Biblioteka Uniwersytecka. Niesamowity i ponury by obraz poncego Wrocawia wieczorem w Poniedziaek Wielkanocny i w nocy, obraz zagady najpikniejszej czci tego adnego miasta. Ciemne, zachmurzone niebo pono czerwieni. Gigantyczne kby dymu zawisy nad caym miastem. Cigle odwracalimy si, aby spojrze na ten makabryczny obraz. Uciekalimy wzdu Uferzeile (Wybrzee Wyspiaskiego). Zmczeni i wyczerpani po tych trudnych dniach znalelimy jakie takie schronienie w Politechnice, w czwartej piwnicy tego wieczoru. Tam przyj nas yczliwie Volkssturm i kademu przydzieli ko. Przynioso to nam tego wieczoru wielk ulg, gdy od dwch dni nie mona byo nic ugotowa i ylimy byle czym. Chocia i tej nocy, ju trzeciej z rzdu, nie moglimy spa, to odpoczywalimy przynajmniej przez kilka godzin. We wtorek wielkanocny kontynuowalimy nasz wdrwk na Spolno, szedem bowiem za moj parafi, aby tam znw rozpocz dziaalno kapask i znale mieszkanie dla siebie i moich wsplokatorw. Gryzcy dym wisia nad caym miastem. A tymczasem poar rozszerza si coraz bardziej. Oczy pieky od aru i dymu ubiegych dni. Wielkie byy take spustoszenia w naszym kociele. Chocia wntrze byo jeszcze nie uszkodzone, to jednak wiea spona. Nasz nowy zegar wieowy, ktry w czasie wojny otrzyma zupenie nowy mechanizm, zosta zniszczony. Stopi si stary dzwon z r. 1618, ktry nam jeszcze pozosta po oddaniu dzwonw. Stopiy si rwnie dzwony zegarowe pod hemem wiey. Drzwi i okna zostay cakiem wyrwane; w grnej zakrystii obsun si sufit na skutek podmuchu, dach zosta w caoci zerwany, jednak wyposaenie wntrza kocioa ocalao cakowicie. Dopiero po 14 dniach ciki pocisk rozbi kopu sklepienia i poczyni wewntrz due szkody. Sam poar wielkanocny nie wyrzdzi w wibie dachu wielkich szkd, gdy wizanie byo dwukrotnie impregnowane. Z wiey poar przedosta si na chr. Tam spony organy wraz ze wszystkimi innymi przyborami, szczeglnie te cenny zbir nut naszego starego kocioa. Spaliy si rwnie awki a po otarz NPMarii i w niszach ciennych figury w. Judy Tadeusza, w. Wincentego a Paulo, w. Franciszka Ksawerego i w. Teresy od Dziecitka Jezus. Figura Matki Boskiej Bolesnej ocalaa cakowicie, ale wskutek podmuchu mocno ucierpiaa figura w. Antoniego. Poza tym wntrze kocioa ocalao, przede wszystkim cenny otarz gwny i chrzcielnica. Okropne wraenie wywary na mnie ruiny kocioa, gdy wkrtce po Wielkanocy przyszedem go obejrze. Nasz koci nalea do tych wity, w ktrych czowieka ogarnia bogi spokj niby w domu rodzinnym. Zaciszno tego miejsca, ten spokj i atmosfera bezpieczestwa, a przy tym to pikno wntrza, zwaszcza wspaniaego otarza gwnego, byy si wabic kadego do jego wntrza. Pooony w centrum pulsujcego ycia wielkomiejskiego, przy gwnym nurcie wielkiego ruchu miasta, koci ten swymi staroytnymi nagrobkami w murze kocielnym ciga na siebie uwag

przepywajcej fali ludzkiej. Ta pikna w proporcjach strzelista wiea z jedn wiksz i dwiema maymi kulami i midzy nimi umieszczon lamp roztaczaa nad ca dzielnic atmosfer obyczajowoci. Wysoki dach pokryty rzymsk dachwk uzupenia cao w sposb szczeglnie malowniczy. Dodajmy do tego pikn bram cmentarza po zachodniej stronie i ma plebani ze citymi szczytami; zaiste cudowna, cieszca oko grupa architektoniczna wrd domw jak koszary i kamiennej monotonii wielkiego miasta. Koci otaczay ponadto wspaniae zielece i artystycznie wykonane elazne ogrodzenie, urozmaicone supkami z piaskowca. Samo ogrodzenie spoczywao take na podmurwce z piaskowca. Przy Klosterstrae sta od dawien dawna wielki drewniany krzy. Krzy ten obalia kiedy wichura i z mojego polecenia wzniesiono nowy wielki krzy z Ukrzyowanym 2-metrowej wysokoci, wyrzebionym z wizoodu. Ten wspaniay krzy przy wielkim gocicu ycia wyszed nietknity ze straszliwej katastrofy dni wielkanocnych, wyjwszy kilka drobnych drani od odamkw bomb, i dzi spoglda z wyyn na rumowisko, dzieo tamtych dni. Wspaniae zielece wok kocioa i pikne ogrodzenie zostay rwnie zniszczone poza nielicznymi fragmentami. Stale widziao si tu studentw ze Szkoy Sztuk Piknych, ktrzy malowali lub szkicowali z rnych stron t wspania grup architektoniczn. Gdy po strasznym poarze wielkanocnym wszedem po raz pierwszy do kocioa, ogarna mnie tak wielka ao, e gono zapakaem, jak gdybym utraci to, co miaem najdroszego. To samo przeywali wszyscy, ktrzy latem powracali do domu z tuaczki. kajc i paczc przystawali na widok ruin tego ongi tak miego, tak piknego i zabytkowego kocioa149. Idc we wtorek wielkanocny dalej na Spolno, znalazem miejsce dla mojej pracy duszpasterskiej w kociele Redemptorystw na Zielonym Dbie; tam nie byo ju naboestw po przymusowej ewakuacji ksiy z pocztkiem lutego. Mieszkanie dla moich wsplokatorw znalazem przy An den Linden 12 (Czarnoleska). Na Spolnie ylimy pod cig grob mierci od tego dnia a do; 8 maja, dnia zawieszenia broni150. W miecie mona byo zawsze jeszcze znale schronienie przed bombami w piwnicach starych solidnych gmachw. Na Spolnie domy o lekkiej konstrukcji nie zapewniay najmniejszego bezpieczestwa. Bylimy wydani na up niemal codziennych nalotw, tak wic nieustanna groba mierci, trwajca tygodnie godzina mierci. Wieczorem midzy godz. 9 a 10 od rakiet wietlnych noc bya jasna jak dzie. Niedugo potem pojawiay si cikie bombowce i zrzucay swj przeraajcy adunek na pozycje stojcej w pogotowiu artylerii. Ludzie byli przeto stale przygotowani na najgorsze. Udajc si do chorych z ostatnimi sakramentami, nie mogem przej ulic. Ludzie cisnli si do ksidza i na kapaskie serce spada caa niedola ludzka. Bo kady nalot pociga z sob liczne ofiary. Chodzc ulicami Spolna, stale nosiem ze sob wicon wod, czarn stu i agend, by zawsze by przygotowanym na powicenie zabitych, ktrzy stracili ycie w czasie nalotw minionej nocy lub w cigu dnia. Na podwrzach leeli zabici owinici w koce albo w trumnach, i speniaem przy nich ostatni posug, nie baczc na to, czy byli katolikami, protestantami, czy te apostatami.
149

Pracami nad odbudow zniszczonego kocioa kierowa ju polski proboszcz ks. Kazimierz Biczewski. W dniu w. Maurycego w 1949 r. odprawione zostao pierwsze naboestwo w odrestaurowanym kociele. 150 Autor mia by moe na myli kapitulacj Niemiec w dniu 8 maja. We Wrocawiu zawieszenie dziaa wojennych nastpio w godzinach porannych niedzieli 6 maja. Akt kapitulacji garnizonu Festung Breslau podpisa osobicie genera piechoty H. Niehoff w pnych godzinach popoudniowych tego dnia w willi Colonia przy ul. Rapackiego 14 w dzielnicy Krzyki. Por. Relacja pukownika Jachjajewa. Parlamentariusz wspomina dzie 5 maja 1945. Wiadomoci; nr 19/893:z 9 V 1974 r., K. Jonca. Kapitulacja, .Odra, nr 5, 1975. s 11-31.

W czasie nocnego nalotu w dniu 26 kwietnia bomba uderzya w dom, w ktrym mieszkaem. Gdy rano doszedem do kocioa Redemptorystw, zauwayem, e w tym samym nalocie zostaa zburzona ciana poudniowa i poudniowo-wschodnia take i tego kocioa. W czasie tego nalotu o may wos i my postradalibymy ycie. Noc rozjaniay znw pociski wietlne, a wkrtce ozwa si w powietrzu gwizd i trzask nieprzyjacielskich bomb. Lekkie domki poczy si chwia. Nie moglimy zej do piwnicy, bo te piwnice nie daway najmniejszej ochrony i raczej byy niebezpieczne. Stalimy wic wszyscy w korytarzu gotowi kadej chwili wypa na dwr, gdyby dom zosta trafiony. Zginlibymy jednak zapewne wszyscy, gdyby bomba uderzya w korytarz. Tego wieczoru nie mogem ju spa w moim mieszkaniu. Poszedem zatem do sistr szarytek, gdzie przydzielono mi pokoik tu pod dachem. O godz. 3 po pnocy ponownie stao si jasno jak w dzie. Na niebie zawisy znowu rakiety wietlne. Ju mona byo sysze warkot, poszum i huk nadlatujcych bombowcw, wkrtce podmuch wyrwa zason z okna i olepiajcy blask pad prosto na moje posanie. Przemczony i skoatany przeyciami wieczoru zdaem si cakowicie na ask Boga i pozostaem w ku. Wkrtce zagwizday bomby nad naszymi gowami, dom koysa si i chwia. Brako mi si, aby uda si do piwnicy. W cigu jednej nocy byy dwa powane naloty, w czasie ktrych bomby uderzyy w bezporednim ssiedztwie. Wstrzsajcy by widok, ktry mi rano uderzy w kociele Redemptorystw. Poudniowa ciana nawy i prezbiterium byy wyrwane; tak samo wszystkie okna i drzwi; dach by ciko uszkodzony; otarze czciowo przewrcone, przede wszystkim otarz gwny. Tylko obraz Matki Boskiej Nieustajcej Pomocy sta nie uszkodzony na swoim miejscu. Do klasztoru Redemptorystw schroniy si siostry suebniczki NMPanny, ktrych dom macierzysty rwnie zosta zbombardowany. Od 10 lat jestem zwyczajnym spowiednikiem tego domu macierzystego. Zakonnice przyszy na Spolno w dniu, w ktrym i ja tam przybyem, tzn. we wtorek wielkanocny. Kapelanem sistr suebniczek NMPanny by radca ordynariatu, dr Braun151. Wsplnie z nim przystpiem do ratowania Przenajwitszego z tabernakulum przewrconego otarza gwnego. Nieatwo byo dosta si przez rumowisko do otarza gwnego i tylko z trudem dao si otworzy przygniecione tabernakulum. Z najwikszym wysikiem udao si wydoby Przenajwitsze z przywalonego tabernakulum. Zaniosem je do domowej kaplicy klasztoru, potem za celebrowaem msz w. w tej kaplicy, w ktrej jest miejsce tylko dla niewielu osb. Wierni, przybyli wczesnym rankiem na msz wit, z gbokim alem i ze zami w oczach patrzyli na dzieo zniszczenia w tym witym przybytku. , W dniu 27 kwietnia musiaem znw wyruszy na poszukiwanie mieszkania dla eucharystycznego Zbawiciela, dla siebie i moich wsplokatorw. Znalazem je w wilii Tsczaskalikw na Biskupinie, przy Gustav- Langnerstrae 27 (Grottgera). Byo tam odpowiednie pomieszczenie dla urzdzenia kaplicy i tam te przyjto mnie chtnie. Urzdziem wkrtce kaplic i now placwk duszpastersk. I znw wzruszajco na tej placwce duszpasterskiej parafia skupia si wok swego proboszcza. W kad niedziel odprawiaem tam trzy razy msz w., dwukrotnie rano oraz msz wieczorn. Budujcy by udzia w naboestwach majowych. Poniewa moj parafi ewakuowano na Spolno, miaem bardzo wiele wizyt u chorych, nie tylko zreszt na Biskupinie czy Zielonym Dbie, lecz take w dalszych zaktkach Spolna a do okolic kocioa protestanckiego. Chrzty i luby, to wszystko odbywao si teraz w tej piknej kaplicy domowej, ktrej otarz zdobi obraz Najwitszego Serca Jezusowego. Ale
151

Ks. dr Gustav Braun, ur. 17 marca 1896 r.. wicenia kapaskie otrzyma 23 kwietnia 1922 r.. od 1928 r. by sekretarzem ordynariatu, od 1937 r. radc ordynarialnym, od 1 grudnia 1937 r. czonkiem generalnego wikariatu. Osiad po wojnie w NRD, a nastpnie w Wrzburgu (RFN).

nawet tam na Biskupinie naleao si spodziewa niemal codziennie wieczornych nalotw, a pod koniec mnoyy si przede wszystkim dzienne. Jeszcze w dniu 7 maj, gdy odwiedzaem chorego, musiaem si podczas tych dziennych nalotw czterokrotnie rzuci na ziemi, aby si jako tako ratowa przed odamkami bomb. W tygodniu poprzedzajcym zawieszenie broni w czasie takiego nocnego nalotu zburzono celn bomb dotd ocalay koci witej Rodziny na Spolnie. Gdy w dniu 6 czerwca dwaj ojcowie redemptoryci powrcili z Brda lskiego, skorzystaem wkrtce ze sposobnoci, by im przekaza t placwk duszpastersk, i w dniu 8 czerwca, w uroczysto Najwitszego Serca Jezusowego, powrciem znowu do ruin mojej parafii. Wydawao mi si, e jestem misjonarzem, ktry musi udawa si w dzik puszcz. W kociele Bonifratrw znalazem miejsce dla mojej pracy duszpasterskiej, a przy Ltzowstrae 28 (Prdzyskiego) wprowadziem si do mojego nowego mieszkania. Koci Bonifratrw zachowa si wewntrz wzgldnie dobrze, chocia dach i okna, a nawet wyposaenie wntrza zostay powanie uszkodzone. W sam klasztor uderzyo duo pociskw, a take kilka cikich bomb, jednak przy rozmiarach tego gmachu spora jego cz ocalaa. Spon rwnie dach. Tak wic znw jestem na zgliszczach mojej parafii. Nie da si opisa smutku, ktry od tych ruin spywa na dusz ludzk. Gdy wczesnym rankiem po godz. 5 id do kocioa Bonifratrw i spogldaem na zachd wzdu Klosterstrae, wychodz mi naprzeciw upiorne ruiny mojego kocioa parafialnego. Za kadym razem na widok tego niegdy tak wspaniaego miejsca otwiera si gboka rana w moim sercu. Jake uboga staa si nasza pikna lska ziemia w tych ostatnich miesicach; w jak ruin obrciy si jej pikne zabytki ze sw tak bogat przeszoci. Jake stalimy si bezdomni, jak osamotnieni i smutni! Jakiemu rozbiciu ulego nasze kwitnce ycie religijne; parafia rozsypana na wszystkie cztery strony wiata, rodziny rozerwane, domy Boe rozsypane w gruzy! Jak wielka musi by zbrodnia naszego narodu, skoro sprawiedliwy Bg zada nawet naszych katolickich parafii i take naszych wspaniaych wity, by rzuci je na szal wagi sprawiedliwoci. Przyszo naszego narodu rysuje si jako droga nadludzkich ofiar i cierpie. Musimy teraz srodze odpokutowa za bezprzykadne okruciestwa i zbrodnie, ktrych dopuci si bezbony rzd, amic i depczc wszystkie prawa Boskiego majestatu. Z wrocawskich kociow katolickich lega w gruzach ju przed Wielkanoc wikszo kociow poudnia, wic: koci pod wezwaniem w. Ducha na Tarnogaju, koci w. Henryka, koci w. Augustyna w Borku, koci Klemensa Dworzaka na Grabiszynku, rwnie koci w. Elbiety, w. Jadwigi w Popowicach. W kociele w. Jzefa przy Ofenerstrae zuchwale zdewastowano doszcztnie cae wyposaenie wntrza wraz z gwnym otarzem z piaskowca i jego wspania mozaik. Dewastacja tych wszystkich kociow jest dzieem naszego wojska152. W czasie poaru wielkanocnego ulegy zniszczeniu: Katedra, kocioy Na Piasku, w. Wincentego, w. Wojciecha, w. Maurycego, w. Michaa, w. Mikoaja, tak samo mae kocioy na zachodzie Wrocawia, wzniesione dopiero w ostatnich latach, jak w. Agnieszki, w. Konrada i koci w Malicach. Ale take i inne kocioy, jak koci Na Piasku, koci w. Macieja i koci Bonifratrw, zostay powanie uszkodzone. Zburzone zostay domy macierzyste lub te domy metropolitarne sistr szarytek, sistr
152

Tak m. in. zburzono w okolicy placu Strzegomskiego okazay koci w. Pawa. Jego ostatni proboszcz, ks. J. Vietzke potwierdzi to w relacji zamieszczonej w nrze 42 Der Schlesier z 18 X 1962 r. Czytamy tam: ,.W Wielkanoc 1945 roku cay kompleks kocielny zosta przez SS wysadzony w powietrze ze wzgldw wojskowych.

maryjnych, sistr suebniczek NMPanny, sistr szkolnych. U sistr urszulanek zosta zburzony koci wewntrzny i zewntrzny. Spord protestanckich kociow zostay zburzone: koci w. Bernarda, w. Krzysztofa, a po ustaniu dziaa koci w. Marii Magdaleny. Wspomniaem ju o zniszczeniu kocioa Lutra i w. Piotra Kanizjusza. Ponadto zosta cakowicie zniszczony pamitkowy koci krlowej Luizy przy Ofenerstrae, a koci Gustawa Adolfa na Spolnie w sumie ocala, wyjwszy jedno trafienie. Zostay zniszczone katolicki i protestancki koci na Psim Polu. Wida std, jakie bezcenne skarby Wrocawia zmarnowano w tym strasznym czasie: wspaniae kocioy, jego najwiksz chlub. Ta strata uwiadomia dopiero wrocawianom, jakim bogactwem byy ich kocioy. Chocia koci w. Krzya, klejnot wrd wrocawskich kociow, ucierpia powanie od wewntrz i zewntrz, to zachowa si przynajmniej oglny ksztat tej budowli, jej pikna sylwetka. Kiedy Wrocaw bdzie znw w stanie przystpi do odbudowy swych wspaniaych kociow!153 O szczegach z czasu oblenia i pniej z okresu do 20 czerwca informuje pierwszy tom mojego dziennika, ktry prowadziem dla tego okresu, jak tylko mogem najlepiej. Pierwszy tom tego dziennika stanowi dziesity tom mojej kroniki parafii w. Maurycego. Osiem tomw, artystycznie oprawionych, wraz z licznymi fotografiami i rzadszymi seriami znaczkw pocztowych, znajduje si w moich stronach rodzinnych, gdzie chciaem je zabezpieczy. Nie wiem, czy uda mi si raz jeszcze je ocali, w kadym razie dotd si zachoway. Dziewity i dziesity tom mojej kroniki przechowuje si w Archiwum Diecezjalnym. Oby ten dziennik i powysza relacja ukazay kiedy przyszym pokoleniom, co musieli wycierpie ludzie naszych czasw, i oby miosierny Bg w swojej dobroci raczy zachowa je przed podobnym nieszczciem. Wrocaw, dnia 30 czerwca 1945 r. podp. Paul Peikert - radca duchowny i dziekan, proboszcz u -w. Maurycego

Spis ilustracji

153

Niemal wszystkie kocioy wyliczone przez ks. Peikerta zostay w latach powojennych odbudowane przez wadze wieckie i kocielne i oddane do uytku wiernych. Tak np. Katedra w 1952, koci w. Karola w 1952. ewangelicki koci w. Jana przy ul. Sudeckiej (obecnie pod wezwaniem w. Augustyna) w 1949. koci Boego Ciaa w 1958, koci NMP Na Piasku w 1958, koci w. Elbiety w 1946, koci w. Krzysztofa w 1957, koci w. Bernardyna w 1960, koci w. Wojciecha w 1956, koci w. Macieja w 1946, koci Uniwersytecki w 1946 r. itd.

Rysunek 1 Ksidz dziekan Paul Peikert (Archiwum Konwentu OO. Bonifratrw, Wrocaw)

Rysunek 2 Fragment kroniki oblenia Wrocawia z podpisem ks. Peikerta (Archiwum Archidiecezjalne, Wrocaw, fot. T. Olszewski)

Rysunek 3 Zarzdzenia ewakuacyjne (z prywatnych zbiorw wydawcw)

Rysunek 4 Zarzdzenia ewakuacyjne (tame

Rysunek 5 Ogoszenie egzekucji wiceburmistrza Wrocawia dra Wolfganga Spielhagena (tame)

Rysunek 6 Ogoszenie egzekucji kierownika Wydziau Rolnego Rejencji Wrocawskiej dra Felixa Sommera (tame)

Rysunek 7 Ogoszenie egzekucji kierownika obwodowej grupy NSDAP z Kleciny Paula Gckela, burmistrza Kleciny Eugena Pfanda i onierza niemieckiego (tame)

Rysunek 8 Radziecka ulotka zrzucona nad oblonym Wrocawiem, s. 1 (tame)

Rysunek 9 Radziecka ulotka zrzucona nad oblonym Wrocawiem. s. 2 (tame)

Rysunek 10 Radziecka ulotka zrzucona nad oblonym Wrocawiem, s. 1 (tame)

Rysunek 11 Radziecka ulotka zrzucona nad oblonym Wrocawiem. s. 2 (tame)

Rysunek 12 Karl Hanke, gauleiter Dolnego lska (tame)

Rysunek 13 Genera-major Hans von Ahlfen, drugi komendant Festung Breslau (H. von Ahlfen, H. Niehoff, So kmpfte Breslau, Mnchen 1959, po s. 16)

Rysunek 14 Genera Hermann Niehoff, trzeci komendant Festung Breslau (tame)

Rysunek 15 Obwieszczenie o przyjciu dowdztwa Festung Breslau przez gen. H. Niehoffa (z prywatnych zbiorw wydawcw)

Rysunek 16 Zarzdzenie o pracy przymusowej w oblonym Wrocawiu (tame)

Rysunek 17 Skierowanie do pracy przymusowej (tame)

Rysunek 18 Obwieszczenie o ciganiu dezerterw (tame)

Rysunek 19 Zniszczona Wyspa Piaskowa (fot. K. Gorazdowska)

Rysunek 20 Panorama Wrocawia po obleniu (fot. K. Gorazdowska)

Rysunek 21 Wrocaw. Stare Miasto po obleniu (fot. K. Gorazdowska)

Rysunek 22 Wrocaw. Stare Miasto po obleniu (fot. K. Gorazdowska)

Rysunek 23 Zniszczony koci w. Maurycego (fot. K. Gorazdowska)

Rysunek 24 Wntrze zniszczonego kocioa w. Maurycego (fot. K. Gorazdowska)

Rysunek 25 Zniszczony koci i probostwo w. Maurycego (fot. K. Gorazdowska)

Rysunek 26 Odbudowany koci i probostwo w. Maurycego (fot. T. Drankowski)

Rysunek 27 Biskup sufragan Joseph Ferche (z prywatnych zbiorw wydawcw)

Skorowidz nazw ulic i placw

Adalbertstrae Albrechtstrae Alexanderstrae Altbsserstrae An den Linden Antonienstrae Auenstrae Augustastrae Bahnhofstrae Benderplatz Bohrauerstrae Breitestrae Brockauerstrae Brderstrae Clausewitzstrae Dominikanerplatz Dombrcke Domplatz Domstrae Feldstrae Fischergasse Flurstrae Frankfurterstrae Friedrich- Wilhelmstrae Frstenbrcke Frstenstrae Gartenstrae Garvestrae Gellhornstrae Gneisenaubrcke Gneisenauplatz Goethestrae Gustav-Langnerstrae Herbert-Welkisch-Strasse Herdainstrae Hindenburgplatz Hindenburgstrae Hirschstrae Hohenzollernstrae Holteihhe Hubenstrae Hummerei Josephstrae Wieczorka Wita Stwosza Sandomierska Pokutnicza Czarnoleska Antoniego Bujwida Szczliwa Dworcowa Staszica (pl.) Borowska Szeroka wistackiego Puaskiego Bosaka-Haukego Dzieryskiego (pl.) most Tumski Katedralny (pl.) Katedralna Krasiskiego Rybacka Maachowskiego Legnicka Legnicka most Szczytnicki Grunwaldzka wierczewskiego Kujawska Strubicza most Myski Bema (pl.) Wielka Grottgera Mazowiecka Gajowa Powstacw lskich (pl.) Pretficza Spa-Szarzyskiego Sudecka Wzgrze Kacerskie Hubska Sodowa w. Jzefa

Junkernstrae Kaiserbrcke Kaiserstrae Kanthstrae Katharinenstrae Kirchstrae Kleinburgstrae Klosterstrae Kniggrtzerstrae Knigsplatz Lehmgrubenstrae Lehmdamm Lessingbrcke Lessingplatz Lessingstrae Liebichshhe Liegnitzerstrae Lobetheater Lschstrae Ltzowstrae Marienstrae Marthastrae Martinistrae Mauritiusplatz Mauritiusstrae Memellandstrae Monhauptstrae Neudorfstrae Neumarkt Oderkronwerk Ofenerstrae Ohlauerstadtgraben Ohlauerstrae Ohlauufer

Ofiar Owicimskich most Grunwaldzki dzi nie istniejca, gwna o pl. Grunwaldzkiego dzka Katarzyny Bernardyska Januszewicka Traugutta Wickowskiego 1 Maja (pl.) Gliniana Prusa most Pokoju Powstacw Warszawy Dobrzyska Wzgrze Partyzantw Legnicka dzi nie istnieje Prdzyskiego Prdzyskiego Nehringa ukasiskiego w. Marcina Wrblewskiego (pl.) dzi nie istnieje Piastowska Matejki Komandorska Nowy Targ Gdyska Krakowska Podwale (dawniej Oawskie) Oawska Sowackiego

Do druku podali oraz wstpem i komentarzem opatrzyli KAROL JONCA I ALFRED KONIECZNY Wydanie trzecie poprawione i uzupenione Wrocaw Warszawa Krakw Gdask d Zakad Narodowy im. Ossoliskich Wydawnictwo 1984 Tytuy tekstu oryginalnego: Chronik ber die Belagerung Breslaus 1945 Bericht ber die Festungszeit in Breslau von Januar bis Juni 1945 Przekad: K. Jonca, A. Konieczny i S. Reczek Wydanie pierwsze Kroniki (1964) ogoszone z inicjatywy Wrocawskiego Towarzystwa Naukowego pod redakcj Jana Trzynadlowskiego Okadk projektowa Stanisaw Kortyka Copyright by Zakad Narodowy im. Ossoliskich - Wydawnictwo. Wrocaw 1985 Printed in Poland ISBN 83-04-01681-8 Zakad Narodowy im. Ossoliskich Wydawnictwo. Wrocaw 1985. Nakad: 30000 egz. Objto: ark. wyd. 14,20, ark. druk. 16,25+ 1,63 ark. Ilustr. ark. A j -14. Papier offset, kl. III, 70g, 82x104. Oddano do skadania 16 IX 1983. Skad wykonano na urzdzeniach Monophoto 600 we Wrocawskiej Drukarni Naukowej. Podpisano do druku 28 IX 1984. Druk ukoczono w lutym 1985. Szczeciskie Zakady Graficzne. Cena z 180.-