53

Wiktor Werner (UAM)

O (nie)rzeczywistoci propagandy. Cechy charakterystyczne propagandowych obrazw wiata. W: O (nie)rzeczywistoci propagandy. Cechy charakterystyczne propagandowych obrazw wiata. [w:] Tomasz Baszczyk, Krzysztof Brzechczyn, Daniel Ciunajcis, Micha Kierzkowski (red.), Uwikania historiografii. Midzy ideologizacj dziejw a obiektywizmem badawczym (Studia i materiay poznaskiego IPN, t. XVIII). Pozna, Instytut Pamici Narodowej, 2011, s. 5366.

Artyku powicony jest zagadnieniu propagandy. Propaganda jest tutaj zdefiniowana jako narzdzie wadzy polegajce na tworzeniu takiego obrazu wiata, ktry realizuje cele wadzy za pomoc wywoywania emocji u jej odbiorcw. Cele realizowane przez propagand mog mie pragmatyczny, taktyczny charakter gdy zachcaj do konkretnych dziaa na rzecz twrcy/beneficjenta propagandy. Cele propagandy mog by take dalekosine gdy dotycz zniechcenia jednostki do samodzielnego mylenia i jej cisej integracji z spoeczestwem. W oparciu o charakter realizowanych celw moemy wyrni propagand sab, charakterystyczn dla pastw demokratycznych i obecn tam okazjonalnie w sytuacjach wojny lub innych zagroe oraz jako skadnik reklamy, a take propagand siln obecn permanentnie w pastwach totalitarnych, autorytarnych i policyjnych. Obraz wiata charakterystyczny dla propagandy charakteryzuje si emocjonalnoci, bipolarnoci (podzia na dobro i zo), dogmatyzmem (propaganda silna dy do monopolu na informowanie spoeczestwa), jest take niespjny i niepeny. Perswazyjna sia propagandy tkwi w jej zdolnoci do wywoywania emocji oraz wykorzystywania wanych dla danego spoeczestwa symboli, wartoci i mitw. The article is devoted to the problem of the propaganda. The propaganda here is defined as the tool of the authority consisting in creating such an image of world which is realizing aims of authority by provoking emotion at its recipients. Aims realized by the propaganda can have pragmatic, short-range character when they are encouraging recipients for concrete action for the author/beneficiary. Aims of the propaganda can be also long-range when they concern discouraging the individual from the independent thinking and integrate them closely with the society. Basing on character it's aims we can classify propaganda as weak, distinctive of democracies and present there occasionally in situations of the war or different risks and as the element of the advertisement as well as the strong propaganda present permanently in, authoritarian and totalitarian states. The image of world characteristic of the propaganda is characterized by an emotionalism, duality (reduced to the good and evil), with dogmatism (propaganda "strong" is aspiring to the monopoly on informing the society), is also non-cohesive and incomplete. Coaxing power of the propaganda is stuck in its ability to evoking emotion and using the symbols important for the given society, value and myths. Czym jest propaganda? Aby odpowiedzie na to pytanie potrzebna jest wiedza na temat historii wiata w XX wieku. Propaganda jest bowiem zjawiskiem zanurzonym w dramatycznych i burzliwych dziejach ubiegego stulecia cho jego obecno moemy odkry ju znaczenie wczeniej. Aby jednak zdefiniowa wstpnie czym jest propaganda nie sigajc na razie do historii tego zjawiska sprbujmy dokona jego kategoryzacji. Propaganda jest obrazem/opisem wiata ta lokalizacja propagandy okrela j jako form informacji i jest to lokalizacja poprawna cho nazbyt oglna aby moga stanowi definicj. Mylc o propagandzie jako o informacji nie zrozumiemy tego czym propaganda jest gdy specyfik propagandy jest raczej to co rni j od innych rodzajw informacji ni to co ma ona z nimi wsplnego. Informacja jest niewtpliwie budulcem propagandy, lecz co innego stanowi jej istot. Jak to jest podkrelone w pierwszej definicji jak chciabym tu

54
przedstawi: Propagand definiujemy jako zamierzone dziaanie zmierzajce uzyskania wadzy nad dan jednostk bd spoecznoci realizowane z wykorzystaniem rodkw i metod komunikacji1. Propaganda nie jest zatem (po prostu) obrazem wiata, lecz obrazem wiata wykorzystanym dla zdobycia wadzy nad ludzkim umysem. Wspczesne definiuje si coraz czciej propagand jako etycznie neutralne narzdzie w rkach wadzy: Wspczesn propaganda polityczn mona zdefiniowa jako zamierzone wywieranie wpywu na opini publiczn za pomoc przekazywania idei, poj i wartoci wiadomie sformuowanych w celu realizacji interesw twrcw i sponsorw danego przekazu2. Propagandowy obraz wiata, jak moemy zatem domniemywa rni si zasadniczo od obrazw wiata niepropagandowych. Wiele definicji propagandy, ktre zostao sformuowanych przez znawcw tego zagadnienia wskazuje wanie na rnic midzy obrazem wiata ukazanym przez propagand, a tym ktry propagandowy nie jest. Everett Dean Martin buduj swoj definicj na rozrnieniu midzy propagand a edukacj: Propaganda rni si od edukacji tym, e angauje i kreuje raczej ograniczone umysowoci ni otwarte. Nie jest jej celem rozwj jednostki, lecz jej natychmiastowe posuszestwo woli propagandzisty3 Propagand w tym ujciu jest obraz wiata, ktry nie dostarcza wiedzy na temat rzeczywistoci (jak edukacja), lecz manipuluje swoim odbiorc zgodnie z zamysem propagandzisty. Ostatnie zdanie tej definicji wskazuje, e trudno nam bdzie zrozumie propagand bez zrozumienia kim jest jej twrca. T kwesti wyjania bez ogrdek Bertrand Russell: Propaganda jest to metoda kreowania opinii publicznej stosowana przez rzdy wszystkich rozwinitych pastw. Z propagand wi si dwa problemy. Po pierwsze opiera si na ona na wzbudzaniu irracjonalnych przekona raczej ni na argumentowaniu, a po drugie daje olbrzymia przewag [w sprawach publicznych, przyp. W. W.] tym wszystkim, ktrzy s w stanie skoncentrowa na sobie uwag mas4. Propaganda jest zatem wytworem rzdzcych i nie suy informowaniu jaki jest wiat, lecz wzmacnianiu wadzy rzdzcych nad rzdzonymi. Podkrela to kolejna lapidarna definicja: Propaganda to sprawowanie wadzy nad postawami i zachowaniami zbiorowoci za pomoc manipulowania wanymi dla tej zbiorowoci symbolami5 Propaganda to zatem nie opis wiata charakteryzujcy si okrelonymi cechami, lecz forma relacji zachodzcej midzy nadawc informacji i jej odbiorc. Zasadnicz rol odgrywaj te skutki jakie wywouje ona w umyle odbiorcy jak wskazuje na to kolejna definicja: Tam gdzie steruje si poczynaniami, mylami i sowami jednostek przy pomocy perswazyjnej informacji tam ma miejsce propaganda bez wzgldu na intencje

1
2 3

Terrence H. Qualter Propaganda and Psychological Warfare. New York, 1965, s. 27.

David Welch. Powers of Persuasion, History Today 49 (August 1999), s. 2426. Everett Dean Martin. The Conict of the Individual and the Mass. New York 1932, s. 29. 4 Bertrand Russell. Free Thought and Official Propaganda, [W:] Let the People Think: A Selection of Essays. London 1941, s. 35 5 Harold D. Lasswell, The Theory of Political Propaganda, American Political Science Review, 21 (1927), s. 627

55
towarzyszce wytwarzaniu i rozpowszechnianiu takiej informacji. Tam za gdzie jednostki realnie decyduj, czy bd myle i postpowa zgodnie z czyimi radami i wskazwkami tam mamy do czynienia z edukacj6. To, e istot propagandy jest manipulacja dokonywana na umyle jej odbiorcy w celu uzyskania wadzy nad nim wskazuj nie tylko teoretycy propagandy, lecz take jej praktycy. Z cyniczn szczeroci wyznaje to Joseph Goebbels: Propaganda jako taka nie ma jednej podstawowej formy, ma tylko jeden podstawowy cel jakim jest zdobycie tumu7. Czy kada forma perswazji jest propagand? Czy wreszcie kada propaganda suy zniewoleniu? Jest to pytanie na ktre nie sposb odpowiedzie bez odniesienia go do konkretnego kontekstu historycznego, w ktrym dany komunikat zosta sformuowany i celw jakie mia realizowa. Istnieje bowiem moliwo zdefiniowania propagandy poza kontekstem totalitarnych reimw XX wieku tak jak czyni to Aldous Huxley odrniajc swoist bia propagand od czarnej: Istniej dwa rodzaje propagandy rozumna, czyli propagujca dziaania zgodne z racjonalnie pojtym interesem tych, ktrzy j tworz i tych do, ktrych jest skierowana. Oraz propaganda irracjonalna wywoana przez emocje i suca jedynie zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych8. W rnych kontekstach historycznych propaganda moe zatem nie tylko szkodzi spoeczestwu, lecz nawet przynosi mu korzyci. Zrozumienie kontekstu historycznego jest kwesti bardzo wan dla zrozumienia sensu i znaczenia danego perswazyjnego a take propagandowego przekazu. Aby jednak zrozumie propagandowy przekaz w jego kontekcie historycznym naley najpierw go zidentyfikowa a zatem nie unikniemy zadania jakim jest okrelenie cech jakie posiada musi informacja by moga by uznana za propagand. Propaganda jest dziaaniem polegajcym na rozpowszechnianiu informacji charakteryzujcej si du perswazyjnoci, ktra ma zawsze konkretn form i przekazuje konkretn tre (np. ideologi). W przypadku treci mona stwierdzi, e propaganda wie si raczej z rozpowszechnianiem zdogmatyzowanych ideologii ni weryfikowalnej i dyskutowalnej wiedzy. Chocia faktycznie trudno znale opis wiata, ktry byby typowy dla propagandy to jednak pewne wiatoogldy nadaj si lepiej do realizacji celw charakterystycznych dla propagandy ni inne. W okreleniu jakiego typu informacji potrzebuje (jako swej substancji) propaganda pomoe nam analiza celw jakie realizuje propaganda. Propaganda jest skuteczna (realizuje swoje cele) gdy tworzy kategorie przy pomocy ktrych jestemy skonni interpretowa rzeczywisto. Fundamentem skutecznoci propagandy s nastpujce cechy ludzkiej psychiki: 1. 2. 3. Pojciowy (jzykowy i metaforyczny) charakter ludzkiego mylenia Nawykowy (automatyczny) charakter czynnoci poznawczych. Wpyw stanw emocjonalnych na mylenie i czynnoci poznawcze

7
8

Leonard W. Doob. Propaganda: Its Psychology and Technique. New York, 1935, s. 80 cyt. za: Frederic C. Bartlett, Political Propaganda, Cambridge 1940, s. 66 Aldous Huxley, Brave New World Revisited. New York 1958, s. 16 - 17

56
Cech pierwsz wyjania nam hipoteza Sapira Whorfa. Rdzeniem tej hipotezy jest stwierdzenie, e kultura poprzez jzyk wpywa na ludzkie mylenie9. Jej twrcy nie gosili totalnego determinizmu jzykowego. Edward Sapir zajmujcy si w swoich literaturoznawczych pracach problemami przekadu poetyckiego nie negowa moliwoci porwnywania stylw mylenia pochodzcych z rnych kultur, lecz twierdzi, e jzyk jest elementem kultury sprzonym z jej histori, form organizacji spoecznej i jako taki wywiera silny wpyw na powstawanie wzorcw interpretacji i opisywania wiata. Translacja obrazw wiata wyraonych jzykowo w danej kulturze wymaga nie tylko ich literalnego odczytania, lecz przede wszystkim zrozumienia ich zakorzenienia w historycznych, spoecznych i egzystencjalnych realiach10. Pogldy Whorfa maj wspczenie trzy podstawowe interpretacje odwoujce si do nieco rnych fragmentw jego bogatej i zoonej twrczoci a take do rnych zastosowa terenowych wypracowanych przez Whorfa kategorii teoretycznych: W interpretacji mocnej jzyk jest dla czowieka podstawowym narzdziem porzdkowania czy te strukturalizowania rzeczywistoci11. Przy pomocy gramatycznych i semantycznych kategorii czowiek jest zdolny w ogle dostrzec wiat, oswoi go mylowo i odnie do niego swoje dziaanie12. W sabszej interpretacji pogldw Whorfa akcentuje si13 fakt, e nie zaprzecza on moliwoci wykraczania poza kulturowe klisze w myleniu abstrakcyjnym jednak postrzeganie konkretnej, zmysowej rzeczywistoci uwarunkowane jest kulturowo np. poprzez jzykowe schematy kategoryzowania i klasyfikowania zjawisk. Whorf powoywa si tutaj na wasne badania kategoryzacji zachodzcych w jzyku Hopi, z ktrego wyprowadza charakterystyczny dla Indian Hopi wiatoogld porwnywany nastpnie z wiatoogldem wpisanym w jzyk angielski i anglosask kultur14. Najsabsza wersja hipotezy Sapira-Whorfa ma gwnie charakter roboczy wyjaniajcy wyniki konkretnych bada nad jzykowym zrnicowaniem opisw wiata dokonywanych w rnych kulturach (np. nad zagadnieniem postrzegania kolorw15) i jako taka jest najlepiej z wszystkich trzech odmian tej hipotezy uargumentowana a jej uoglnione wnioski wskazuj na wpyw kategorii jzykowych na procesy mylowe szczeglnie w odniesieniu do kategoryzacji i hierarchizacji zjawisk16. Pojciowy jzykowy charakter mylenia wyjania skuteczno propagandy w zawaszczaniu wyobrani, pamici a nawet percepcji indoktrynowanych ludzi. Jeeli mylimy w jzyku a zatem jeeli do mylenia potrzebujemy opisw rzeczywistoci to opisy, ktre s nam prezentowane staj si budulcem naszego mylenia o wiecie. Nawet jeeli wiemy, e jestemy indoktrynowani, czy wrcz okamywani i tak nie Por. Penelope Brown, Cognitive Anthropology, [w:] Christine Jourdan, Kevin Tuite [red.], Language, Culture, Society. Key Topics in Linguistic Anthropology, New York 2006, s. 103 10 por. John Leavitt, Linguistic Relativities, [w:] C. Jourdan, K. Tuite [red.], Language, s. 63 11 por. Dedre Gentner, Susan Goldin-Meadow, Whither Whorf [w:] D. Gentner,S. Goldin-Meadow [red.] Language in mind, advances in the study of language and thought, Massachusetts 2003, s. 3-15 12 Benjamin Lee Whorf, The Relation of Habitual Thought and Behaviour To Language [w:] tene, Language, Thought and Reality, Massachusettes 1956, s. 134-159 13 por. William Peter Robinson, Language in Social Worlds, Oxford 2003, s. 293-295 14 B. L. Whorf, Linguistic Factor In The terminology of Hopi Architecture, [w:] tene, Language, Thought, s. 199-219 15 Por. Trevor Harley, The Psychology of Language..., s. 89-93 16 Stephen C. Levinson, Language and Mind: Lets Get the Issues Straight, [w:] D. Gentner S. GoldinMeadow [red.] Language in mind, s. 37-41
9

57
bdziemy potrafili odrzuci wpywu podawanej nam informacji na nasze wyobraenia o wiecie chyba, e uzyskamy dostp do informacji alternatywnej. Dlatego te XX-wieczni producenci propagandy, totalitarne i policyjne reimy tak bardzo byli zazdroni o monopolistyczn pozycj w tworzeniu i prezentowaniu poddanemu sobie spoeczestwu opisw rzeczywistoci. Dlatego ich celem bya czsto destrukcja tradycyjnych relacji midzyludzkich i podporzdkowanie ycia rodzinnego. Nawykowy charakter czynnoci poznawczych zauway ju David Hume twrca pierwszego projektu filozoficznej psychologii dziaa irracjonalnych17, jego refleksje kontynuowali nastpnie William James jeden z pionierw naukowej psychologii i George Herbert Mead twrca behawioryzmu spoecznego18. Wspczenie na nawykowy, automatyczny charakter czynnoci poznawczych zwraca uwag wielu badaczy wiadomoci. Nawykowy charakter mylenia wie si z jego ergonomi. Ewolucyjna koncepcja umysu wskazuje na jego cechy wzmagajce szanse przetrwania czowieka w warunkach wrogiego otoczenia. Czas reakcji na bodce zewntrzne wyznacza nierzadko granic midzy yciem a mierci. Std czowiek ewolucyjnie wyksztaci wiele mechanizmw przyspieszajcych ocen sytuacji. Mechanizmy te niezbdne przez setki tysicy lat ewolucji homo sapiens, potrzebne s take i dzisiaj we wszystkich potocznych czynnociach jak chociaby prowadzenie samochodu. S to jednak take mechanizmy odpowiadajce za powstawanie stereotypw, przesdw, skrtw mylowych i wszelkiego rodzaju uproszcze przyspieszajcych, ale i spycajcych nasz ocen rzeczywistoci. Z mechanizmw tych korzystaj wszelkiego rodzaju agitatorzy, propagandzici a take wspczeni twrcy reklamy: tak politycznej jak i handlowej. Mechanizmw tych jest wiele, w odniesieniu do percepcji najistotniejszym wydaje si skonno do konfabulacji czyli biecego uzupeniania obserwowanego obrazu rzeczywistoci uprzedni wiedz bd przekonaniami na temat jaka ta rzeczywisto jest. Mechanizm w przyspiesza ludzkie dziaanie gdy uwalnia czowieka od koniecznoci analizy kadej sytuacji jako nowej i niepowtarzalnej. Z drugiej strony, gdy nie polujemy na mamuty, ani nie prowadzimy samochodu ten sam mechanizm powoduje, e wyuczony (nawet pod przymusem) opis wiata staje si matryc dla postrzegania kadej nowej sytuacji w jakiej si znajdziemy. W staroytnoci Arystoteles rozdziela emocje od logicznego mylenia, t tradycje kontynuowali redniowieczni scholastycy, od ktrych przej j w spadku Rene Descartes. Kartezjusz uchodzi za ojca wspczesnych nauk o czowieku i niewtpliwie na takie zaszczytne miano zasuguje. Nie moemy jednak zapomina, e cho by mylicielem genialnym, to przecie warunkowaa go wiedza i wyobraenia jego epoki. Jako wychowanek scholastycznej tradycji mylowej podziela rozdzia rozumu (mylenia) od emocji. Emocjonalny charakter caoci ludzkiej psychiki zauway natomiast, polemizujcy z Kartezjuszem, David Hume, a pniej take William James19.

por. Wiktor Werner, Magiczna latarnia. wiadomo siebie i wiata osb z uszkodzeniami ukadu nerwowego i ofiar wypadkw w ujciu antropologii filozoficznej Davida Humea. Studia Humanistyczne Wydziau Farmaceutycznego Akademii Medycznej we Wrocawiu 1 2008 (2009) Seria: Antropologia medycyny i farmacji w kontekcie kulturowym, spoecznym i historycznym, s. 35 - 50 18 W. Werner, Iwona Werner, Od duszy do wiadomoci, od jednostki do spoeczestwa. Szkice z historii intelektualnej, Pozna 2008, s. 161 -166 19 W. Werner, Czowiek, wiadomo, spoeczestwo. Spltane korzenie wspczesnej psychologii. [w:] Magorzata Wjtowicz Dacka, Ludmia Zajc Lamparska [red.] O wiadomoci. Wybrane zagadnienia. Wydawnictwo Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2007, s. 17 39

17

58
Zygmunt Freud take prbowa wyjani si wpywu emocji na ludzkie mylenie i dziaanie, psychoanaliza bya, wszelako prb neutralizacji emocjonalnego (tu: popdowego) charakteru ludzkiej psychiki. Nastpnie naukowa psychologia marginalizowaa problem ludzkich emocji poszukujc obiektywnych uwarunkowa ludzkiego dziaania w ukadzie odniesienia. Behawioryzm akcentowa reaktywny charakter ludzkiej psychiki odrzucajc potrzeb bada jej indywidualnego i subiektywnego aspektu. Wspczenie psychologia poznawcza i neuropsychologia odkryy na nowo emocje i badaj mzgowe mechanizmy ich powstawania oraz to, w jaki sposb wpywaj na indywidualn wiadomo20. Czowiek jest istot emocjonaln. Potrzebujemy emocji by nawizywa relacje spoeczne i tworzy rodziny. Emocje uatwiaj nam unikanie niebezpieczestw i mobilizuj nas w obliczu nieuchronnego zagroenia. Emocje, ktre wspdzielimy z wszystkimi spoecznymi ssakami ewolucyjnie poprzedzaj nasz zdolno do symbolicznego mylenia. Oznacza to, e emocje wpywaj na nasze mylenie silniej ni nasze mylenie jest w stanie wpyn na emocje. Wiedza o emocjonalnym podou ludzkich decyzji i dziaania pozwala na lepsze zrozumienie wielu zjawisk kulturowych. Propaganda jest jednym z tych zjawisk. Przekaz propagandowy ma bowiem na celu wzbudzenie emocji: strachu, nienawici, dumy, zawstydzenia wreszcie uwielbienia. Twrcy propagandy nierzadko intuicyjnie przeczuwali emocjonalny charakter ludzkiej natury i wykorzystywali go dla osignicia swoich celw. Propaganda zatem jest przekazem, ktrego odbiorc nie jest czowiek racjonalny, lecz czowiek emocjonalny, czowiek posugujcy si mylowymi i poznawczymi stereotypami i wreszcie czowiek zanurzony w wiecie wartoci i symboli kulturowych. Jest zatem propaganda przekazem adresowanym do tzw. zwyczajnego czowieka, przekazem potocznym, egalitarnym i nasyconym wywoujcymi gbokie emocje obrazami. Jako taka, propaganda obecna bya zapewne we wszystkich epokach i kulturach, lecz odgrywajc w nich rne role o nierwnym znaczeniu. Jako narzdzie sprawowania wadzy propaganda miaa ograniczone znaczenie tam gdzie wadza opieraa swj autorytet na czystej przemocy. Propaganda nie bya te szczeglnie potrzebna gdy wadza stanowia integralny element spoeczestwa, ktrym wadaa, a rzdy byy uzasadnione tradycj i zakorzenionym w wiadomoci systemem wartoci. Propaganda zyskiwaa na znaczeniu tam gdzie wadza potrzebowaa spoecznej akceptacji dla objcia i utrzymania rzdw, a take tam gdzie oczekiwania wadzy wzgldem poddanych byy sprzeczne z tradycyjnymi wartociami i sposobami dziaania. Dlatego te rozwj propagandy w kulturze europejskiej przypada na czasy wielkich przemian i czasy upadku tradycyjnych wartoci, ktre nie potrzeboway specjalnego uzasadniania. Dla cywilizacji europejskiej czasy te, to epoka wstrzsw reformacyjnych. Ich oznak by wzrost emocjonalnej temperatury towarzyszcej religijnoci. Gdy, w latach 1494-1495, Savonarola sprawuje rzdy w Florencji, swoimi kazaniami porywa tumy zachcajc je do palenia przedmiotw zbytku i dzie sztuki jako przejaww zepsucia moralnego. Jego autorytet zbudowany jest na perswazyjnej mocy jego sw nie dysponuje
20

Erik du Plessis, The Advertised Mind : Groundbreaking Insights Into How Our Brains Respond To Advertising, London Sterling 2005, s. 79 - 95

59
bowiem wsparciem elit a jedynie uwielbieniem rozentuzjazmowanego tumu wsuchanego w pomienne kazania. W roku 1520 ma miejsce wydarzenie, dziki swojej obrazowoci mona uzna za archetyp wielu pniejszych propagandowych gestw, Luter pali publicznie papiesk bull. Reformator daje w ten sposb wyraz swojemu zerwaniu z Rzymem i zarazem wywiera perswazyjny wpyw na niemieck szlacht i ksit niechtnym okiem spogldajcych na bogactwo i wpywy Kocioa21. Czasy reformacji to czasy, w ktrych wadcy zaczli wymaga od swoich poddanych czego wicej ni pacenie podatkw i suby wojskowej. To czasy walki o sumienie. W 1534 ma miejsce Akt Supremacji urzdnik Henryka VIII Thomas Cromwell wicekrl ds. duchowych" rozpoczyna walk o dusze spoeczestwa angielskiego. W tym samym roku Ignacy Loyola tworzy Towarzystwo Jezusowe, ktrego zadaniem jest podtrzymywanie przywizania do tradycyjnej wiary katolickiej. Wszystkie strony konfliktw reformacyjnych staraj si pozyskiwa stronnikw straszc potpieniem, obiecujc wieczyst nagrod, wzbudzajc lk i schlebiajc. Rodzi si propaganda jako wyspecjalizowane narzdzie perswazji22. Rewolucje: angielska i francuska to milowe kamienie rozwoju propagandy take wadcy absolutystyczni przekonuj si, e onierz, ktry wie za co walczy, walczy lepiej. Rozwj propagandy ywi si wynalazkami technicznymi korzysta z druku i taniego papieru. Powszechna edukacja zostaje wprowadzona by wadza moga atwiej i skuteczniej rozpowszechnia wrd poddanych swoj wizj wiata. Powstaj gazety i rozpowszechniaj si pisma ulotne. W latach amerykaskiej wojny domowej ponad 500 korespondentw wojennych towarzyszy wojskom Unii sporzdzajc yczliwe dla Pnocy opisy zmaga wojennych. Jednak wspczesna propaganda rodzi si przy akompaniamencie cikich haubic i karabinw maszynowych w latach 1914 1918. Wojna wiatowa oznacza niespotykany dotd zakres mobilizacji caych spoeczestw krajw uczestnikw konfliktu. Zostaje stworzona potna machina, ktrej zadaniem jest motywacja wasnego spoeczestwa do jeszcze wikszego wysiku oraz szerzenie defetyzmu i zwtpienia w obozie nieprzyjaciela. Angaowani s popularni artyci tacy jak amerykaski rysownik Louis Raemakers, ktrego rysunki ukazuj si w ponad 2000 gazet. Rozpoczyna si era propagandy opartej na rodkach masowego przekazu. Masowo produkowane i uywane towary takie jak zapaki, papierosy, opakowania z ywnoci staj si nonikiem patriotycznych hase. Powstaj filmy takie jak: Britain Prepared (1915), The Battle of the Somme (1916), ktre wychwalaj bohaterstwo brytyjskich i francuskich onierzy oraz The Hun Within (1918), The Kaiser, the Beast of Berlin (1918), The Claws of the Hun (1918), ktre buduj obraz wroga jako bestii23. W chylcej si ku upadkowi carskiej Rosji dziesitki stronnictw politycznych walczy zaciekle o przychylno tumu i posuch wrd onierzy. Lider niewielkiej partii - komunistycznej - Wodzimierz Ulianow Lenin susznie przeczuwa, e zwycizc w wycigu o wadz bdzie stronnictwo najgoniejsze. Komunici staraj si nie przepuszcza zatem adnej okazji by przypisywa sobie sukcesy a przeciwnikom poraki.
21

Lauro Martines, Savonarola and the struggle for the soul of Renaissance Florence, New York 2006, s.

140 -156
22

23

Andrew Pettegree, Reformation and the Culture of Persuasion, New York 2005, s. 156 - 184 Philip M. Taylor, Munitions of the Mind. A history of propaganda from the ancient world to the present era, Manchester New York 2003, s. 192 -195

60
Wygrywaj z socjaldemokratami walk o nazw przywaszczajc sobie okrelenie bolszewicy tak jak gdyby popieraa ich wikszo spoeczestwa. Swoj wizj wiata rozpowszechniaj nie tylko przy pomocy gazet i pism ulotnych majcych w niepimiennym (w znacznym stopniu) spoeczestwie ograniczony zasig. Organizuj wiece, na ktrych przemawiaj wyspecjalizowani agitatorzy przemieszczajcy si po kraju specjalnymi pocigami, oddziauj obrazem przy pomocy propagandowych plakatw, symboli i sztandarw24. Umiejtnie wykorzystuj tradycyjny rosyjski nacjonalizm by przedstawia swoich przeciwnikw jako zdrajcw Matki Rosji sprzymierzonych z zagranicznymi diabami. Po opanowaniu caego terytorium Rosji w 1925 roku (data wycofania si ostatniego korpusu interwencyjnego) Lenin jeszcze rozbudowuje machin pastwowej propagandy czynic z niej rwnie skuteczne co terror narzdzie wadzy. Powstaj przepyszne inscenizacje rewolucyjnych zmaga z Pancernikiem Potiomkinem i Padziernikiem na czele, a z czasem wszelka dziaalno kulturalna, publicystyczna i (take) naukowa podporzdkowana zostaje propagandowej wizji wiata25. Moliwoci jakie daje propaganda, jej skuteczno jako narzdzia zdobywania i utrzymywania wadzy zostaje zauwaona i doceniona przez rodzce si ruchy faszystowskie i nazistowskie. Ruchy te wykorzystyway pluralistyczny charakter demokratycznego pastwa korzystajc z swobody druku i organizacji wystpie publicznych po to by, po przejciu wadzy zlikwidowa (bd w przypadku Woch, drastycznie ograniczy) swobody demokratyczne zachowujc wszelako modernistyczn, biurokratyczn form pastwa. Propaganda w subie systemw totalitarnych staa si potn machin, ktra dya do zawaszczenia wszelkiej wytwarzanej w przestrzeni publicznej informacji a take do wywierania przemagajcego wpywu na informacj powstajc w relacjach prywatnych. W propagandzie skupiaa si bowiem natura pastwa totalitarnego zmierzajcego do cakowitego podporzdkowania ludzi pastwu i wadajcej tym pastwem partii26. Upadek wielu pastw totalitarnych i autorytarnych jaki mia miejsce od 1945 do 1991 roku nie zlikwidowa zjawiska propagandy, ktre wystpowao i wystpuje take w pastwach demokratycznych. Niemniej ze wzgldu na znaczenie propagandy (jako narzdzia wadzy) w pastwach totalitarnych a take w pastwach policyjnych i autorytarnych oraz ze wzgldu na znaczca obecno tych pastw w historii XX wieku dyskusja na cechami charakterystycznymi propagandy zwizana jest w znacznym stopniu z historycznym kontekstem wystpowania propagandy wanie w XX-wiecznych pastwach totalitarnych i autorytarnych. Z tej perspektywy naley wyrni nastpujce cechy charakterystyczne tego zjawiska: Cele propagandy. Poniewa propaganda jest narzdziem wadzy to cele stawiane przez wadz propagandowemu przekazowi wyznaczaj jego form i dynamik dziaania. Cele propagandy mog by:
24 25

Philip M. Taylor, Munitions of the Mind.., s. 198 - 205 James von Geldern, Conclusion:Epic Revisionism and the Crafting of a Soviet Public, [w:] Kevin M.F.Platt, David Brandenbergers, Epic revisionism :Russian history and literature as Stalinist propaganda, London 2006, 325 - 341 26 David Welch, The Third Reich. Politics and Propaganda, New York 1995, s. 60 - 82

61
Taktyczne o o Propagowanie obrazu wiata podanego przez zleceniodawc propagandy. Zachcanie do okrelonych dziaa (agitacja).

Propaganda obecna w krajach demokratycznych, np. Propaganda wojenna, reklama polityczna czy handlowa ogranicza si zazwyczaj do realizacji celw taktycznych. Strategiczne (realizowane szczeglnie w pastwach totalitarnych) o o o Zniechcanie do samodzielnego, krytycznego mylenia. cisa integracja jednostki z zbiorowoci (dezindywidualizacja). Automatyzacja procesw poznawczych, decyzyjnych i dziaa poddanych propagandzie jednostek. Ze wzgldu na podzia celw propagandy moemy wyrni jej rodzaje: silny i saby: Za propagand siln mona uzna tak, ktra przekazuje obraz wiata tak wykreowany by cakowicie potwierdza dan ideologi. Ten typ propagandy jest charakterystyczny dla pastw totalitarnych i realizuje zarwno cele strategiczne jka i taktyczne. Propaganda jest saba wwczas gdy, modyfikuje jedynie przekazywany obraz wiata, tak by czciowo potwierdza dan ideologi, lub jej nie zaprzecza. Ten typ propagandy wystpuje w pastwach demokratycznych i pastwach policyjnych i ogranicza si zazwyczaj do realizacji celw taktycznych. W zalenoci od tego, z jakim rodzajem propagandy mamy do czynienia i w kontekcie jakiego pastwa ona wystpuje zmienia si take formua jej obecnoci w yciu spoecznym. Propaganda w pastwie totalitarnym i autorytarnym obecna jest: Permanentnie w wszystkich kontrolowanych przez pastwo mediach Permanentnie w szkolnictwie Cyklicznie i regularnie (np. z okazji wit) w wikszoci przejawach ycia publicznego (zakadach pracy, przestrzeni publicznej, urzdach itd.) W pastwie demokratycznym natomiast propaganda czy raczej elementy propagandy obecne s: W czasie trwania sytuacji wyjtkowych (np. stan wojny) obecna w pastwowych i niezalenych mediach. W sytuacji normalnej elementy propagandy obecne s w reklamie politycznej i konsumpcyjnej. Medialna forma propagandy naley do jej najbardziej zmiennych aspektw co jest zwizane z historycznym (cywilizacyjnym) kontekstem jej wystpowania, moemy wszelako wyrni kilka prawidowoci zwizanych z specyfik celw realizowanych przez propagand: Im bardziej masowa jest forma przekazu informacji tym lepiej nadaje si do celw propagandowych. o W wiecie druku do realizacji celw propagandowych najlepiej nadaj si: Podrczniki szkolne (w warunkach powszechnej edukacji) Prasa Pisma ulotne Popularne wielonakadowe publikacje (w PRL np. komiksy)

62
Propagandowy obraz wiata moe by przekazywany przy pomocy ksiek, lecz w tym wcieleniu jest najsabszy, najbardziej podatny na krytyk. Wwczas jednak przewaaj prace o charakterze popularnym i dydaktycznym skierowane do dzieci i czytelnika mao wymagajcego intelektualnie. Skutecznym narzdziem propagandy s imprezy masowe: marsze, festyny, pochody i wiece. Poczwszy od pocztku XX wieku ulubionym medium propagandzistw stay si rodki masowego przekazu, radio, film a zwaszcza telewizja. Propagandowa wizja rzeczywistoci realizuje si take w architekturze i organizacji przestrzeni spoecznej Propaganda przekazuje rne i zmienne ideologie charakterystyczne dla rnych kontekstw historycznych jej wystpowania. Mona jednak dokona pewnej generalizacji i wyrni ramy retoryczne wsplne dla wikszoci przejaww propagandy: Ogle cechy propagandowego obrazu wiata to: Emocjonalno obrazu wiata. o Propagandzici tak staroytni jak i nowoytni korzystali z tekstu, nie by one jednak ich ulubionym medium, preferowali ywe sowo i ywy kontakt z odbiorca zmniejszajcy dystans i umoliwiajcy oddziaywanie przy pomocy pozawerbalnych kanaw przekazu informacji, czyli oddziaywanie osobowoci. Emocjonalny charakter propagandowego obrazu wiata oznacza: Odwoywanie si do dumy z przynalenoci do wsplnoty. Celem propagandzisty jest wywoanie pozytywnej emocji i jej skojarzenie z propagandowo spreparowanymi wartociami, ideami i dziaaniami. Ta forma propagandy korzysta w wzorcw pozytywnych: kreuje bohaterw, z ktrymi jednostka moe si utosamia pod warunkiem, e uzna propagandow wizj wiata. Odwoywanie si do solidarnoci grupowej przy pomocy ukazywania wikszoci, ktra podziela propagandowa wizj wiata wizj wiata. Wykorzystywane s tu powszechnie takie terminy jak: my, razem, wsplnie Wywoywanie poczucia winy i wstydu za niedostateczne uznanie dla propagandowej wizji wiata, czy te za niedostosowanie si do niej. Wywoywanie strachu przed wrogiem i nienawici do wroga Wywoywanie odczucia wzniosoci wraania wspuczestniczenia w witych i wyjtkowych wydarzeniach Propagandowy opis rzeczywistoci ma zatem charakter bardzo uproszczony. Retoryka propagandy nie dopuszczaa wikszej zoonoci, ani nawet argumentacyjnego urozmaicenia. Jej sia pyna (pynie!) z powtarzalnoci podobnych przekazw. Cho oczywicie nie wszystkie ideologiczne i suce totalitarnej ideologii opisy wiata miay charakter propagandowy. Podsumowujc nasz refleksj o propagandzie mona powiedzie, e: Propaganda jest syntez dogmatycznej ideologii oraz autorytetu wadzy o Nie mona zatem rozwaa problemu propagandy bez nawizania do problemu ideologii i problemu wadzy Propaganda korzysta zatem z istniejcych stereotypw i uproszcze poznawczych oraz tworzy nowe.

63
Propagandowe opisy wiata s zazwyczaj niekompletne, a take niespjne. o Spjno jest bowiem efektem krytycznego zestawienia poszczeglnych elementw obrazu wiata a denie do peni w opisywaniu wiata oznacza denie do jak najbardziej wieloaspektowego jej ukazania Propagandowe obrazy wiata korzystaj natomiast z poznawczych automatyzmw zwizanych z emocjonalnym i spoecznym aspektem ludzkiej psychiki. Charakterystyczny dla propagandowych opisw wiata jest binarny, antynomiczny schemat ujmowania rzeczywistoci, w ktrym wiat podzielony jest na Nas (dobro) oraz Ich (zo) Cech propagandowego obrazu wiata jest jego dogmatyzm. o Retoryka propagandy nie dopuszcza krytyki, ani nawet wewntrznej debaty w ramach stanowionego przez siebie opisu. o Propaganda wie si zatem z jak form cenzury (w pastwach totalitarnych bd autorytarnych), lub epistemologicznej dyskredytacji innych ni propagandowy opisw wiata (tam gdzie wprowadzenie cenzury jest niemoliwe). o Dogmatyzmowi nierzadko towarzyszy polilogizm oznaczajcy tutaj dyskredytacj innych obrazw wiata bez wnikania w ich tre, lecz a priori jako buruazyjnych bd semickich Propaganda ma charakter autorytarny. o Propagandowy obraz wiata odwouje si do autorytetw, ktrych akceptacja ma zastpi mylenie. W przypadku propagandy politycznej obecnej w krajach totalitarnych autorytet ten stanowi wdz. Autorytet moe by te zbiorowy: partia, klasa robotnicza, rasa, nard, wojsko jego wyrazem jest wwczas nie konkretna osoba a symboliczny reprezentant. o W propagandzie totalitarnej autorytety ulegaj sakralizacji.

Retoryka propagandy dotyczca postaci i postaw podanych utrzymywana jest w nastroju wzniosym i pozbawiona elementw humorystycznych o mieszny czy raczej omieszany jest w propagandowym obrazie wiata przeciwnik i osoba (jeszcze) nie akceptujca propagandowej prawdy.

Propaganda przeksztaca na swj uytek fundamentalne dla danej kultury idee, obrazy i pojcia. Doprowadza w ten sposb do ich inflacji i dewaluacji utrudniajc nierzadko ich niepropagandowe uycie w innym kontekcie spoeczno-historycznym. Szczeglna trosk propagandzisty objta jest czynno nadawania nazw. Dla propagandowego obrazu wiata nazwa zawiera w sobie istot zjawiska std szczeglna troska propagandzistw o prawo do nadawania nazw i definiowania ograniczajcego si wszelako do tworzenia sloganw, ktrych propagandowe oddziaywanie bdzie polega na ich multiplikacji. Propaganda jest najsilniejsza gdy nie prbuje tworzy mitycznej (nie)rzeczywisto, lecz wykorzystuje ywe i zakorzenione w danej kulturze wartoci i zbudowane na nich mity. Jednak propaganda wykorzystujc kulturowe mity do swoich celw powoduje ich banalizacje i umasowienie posunite zazwyczaj tak daleko, e zachodzi tu proces inflacji i dewaluacji. ywe kiedy wartoci i mity na skutek propagandowego

64
(nad)uycia zostaj sprowadzone do sloganw powtarzanych mechanicznie bd z czysto konformistycznych i koniunkturalnych motyww. Propagandowy obraz wiata jest, co warto podkreli, w silnym stopniu ahistoryczny27, w tym sensie, e nie tylko nie koncentruje si na poznaniu przeszoci, lecz take dlatego, e poznawania przeszoci skrztnie unika. Oczywicie propagandzici chtnie wykorzystuj motywy i symbole historyczne, a take tworz kostiumowe narracje stylizowane na historiografi, lecz silnie podporzdkowane uzasadnianiu aktualnej ideologii propagandowego zleceniodawcy. Charakterystyczne jest dla propagandowych obrazkw historycznych bezkrytyczne przenoszenie aktualnych kategorii w odleg przeszo dla podkrelenia ich wiecznoci i uniwersalizmu. Dlatego staroytni Germanie w ujciu propagandy III Rzeszy byli wiadomymi swej rasowej wyszoci Aryjczykami (Arminnus), w antycznej Grecji i Rzymie toczya si walka klasowa, ktrej awangarda (Spartakus) bya wiadoma klasowo. Klinicznym przykadem propagandowej wizji historii, w ktrej historyczne fakty s instrumentalnie wkomponowywane w mistyczno, quasi-naturalistyczn konstrukcj jest dzieo oficjalnego ideologa III Rzeszy Alfreda Rosenberga Mit XX wieku. Ksika powicona jest, jak deklaruje jej autor, historii rasy, ktra ma by zarwno histori naturaln (Naturgeschichte) a jednoczenie mistyk duszy (Seelen-Mystik) a zatem histori religii krwi (Geschichte der Religion des Blutes), ktra nie przestaje by histori heroicznych czynw wybitnych ludzi28. Cech charakterystyczn tego wywodu jest nagromadzanie nieprzystajcych, sprzecznych kategorii, ktre s czone na mocy mistycznej, tajemnej, przedziwnej zasady. Rosenberg powoujc si na najnowsze badania naukowe29 dostrzega obecno przedstawicieli rasy nordyckiej wszdzie tam gdzie rozkwita kultura i nauka. Ide przewodnia ksiki jest przekonanie czytelnika, e historia ludzkoci jest histori rasow, co wicej jest histori zmagania si rasy nordyckiej z innymi rasami, a szczeglnie z ras semick. Ideologia nazizmu jest znana, dlatego nie ma potrzeby jej streszczania, ogranicz si zatem do wskazania kilku charakterystycznych form manipulowania informacj historyczn, etnograficzn i archeologiczn typowych dla propagandowego przeksztacania wiedzy: Nadawanie wspczesnej sytuacji odwiecznego charakteru. Antysemityzm jest usprawiedliwiony (czy sprawiedliwy) gdy wynika z tysicletnich zmaga rasowych, ktrych skutkiem jest wspczesna sytuacja: logiczne bdne koo (reductio ad absurdum). Wspczesny aryjczyk nosi w swojej krwi wielkie czyny wszystkich swoich przodkw. Ich zasugi s zatem jego zasugami: dobro jest wrodzone. Wspczesny przedstawiciel niewartociowych ras odpowiada za wszystkie ze uczynki swoich przodkw: zo jest wrodzone. Wszystkie dobre rzeczy (osignicia cywilizacyjne, sztuka, literatura, nauka, etc.) s efektem dziaania Aryjczykw: absolutyzacja dobra. O pojciu historycznoci por. W. Werner, Historyczno kultury. W poszukiwaniu mylowego fundamentu wspczesnej historiografii, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2009, s. 17 - 34 28 Alfred Rosenberg, Der Mythus des 20. Jahrhunderts. Eine Wertung der seelisch-geistigen Gestaltenkmpfe unserer Zeit, Mnchen 1934, s. 23 29 ibidem, s. 24 - 25
27

65
Wszystkie ze rzeczy (niski poziom cywilizacyjny, zepsucie obyczajw, krwawe kulty etc.) s efektem dziaania Semitw i mieszacw: absolutyzacja za. Jeeli w dziejach cywilizacji pojawia si co dobrego to znaczy, e dziaaj tam Aryjczycy, jeeli co zego to znaczy, e obecni s tam Semici gdy wszystko co dobre tworz Aryjczycy, a wszystko co ze Semici: tautologia. Wszelkie wytwory Semitw (bez wzgldu na indywidualny kontekst tworzenia) musz by ze i zdegenerowane (nawet jeeli pozornie wydaj si by inne. Podobnie, wszystkie wytwory Aryjczykw musz by dobre bez wzgldu na historyczne czy indywidualne uwarunkowania: fetysz genezy. Wychowanie, akulturacja, socjalizacja nie odgrywaj adnej roli, gdy nie mona sprawi by Semita sta si, cho troch, Aryjczykiem: determinizm. Nie ma stanw porednich midzy dobrem (Aryjczykami) a zem (Semitami) gdy mieszacy s wrogami Aryjczykw i sojusznikami Semitw: manicheizm. Zo i dobro nie s pojciami abstrakcyjnymi czy wieloznacznymi, lecz realnymi bytami obecnymi w czowieku (tu: zwizanymi z ras) i uobecniajcymi si we wszelkich dziaaniach: substancjalizm. Wszystkie badania naukowe potwierdzaj powysze stwierdzenia, a te ktre nie potwierdzaj same w sobie s efektem dziaania Semitw i take potwierdzaj obraz wiata jako areny walki rasowej: relatywizm poznawczy (polilogizm) i take bdne koo logiczne. Naley odrni tutaj zjawisko wpywu politycznej ideologii na historiografi od propagandowych obrazw wiata (takich jak przedstawiony powyej Mit XX wieku Rosenberga), w ktrych motywy historyczne peni rol wycznie ornamentacyjn. Propaganda jest sposobem opisywania wiata, w ktrym za wszelka cen unika si niejednoznacznoci czy te zoonoci. Historiografia, nawet w swoich zideologizowanych przejawach pozostawia pewien margines swobody interpretacyjnej ze wzgldu na zrnicowanie opisywanych zjawisk i (potencjaln) niejednoznaczno ludzkich dziaa i ich motyww. Granica midzy propagandow wizj wiata a opisem zideologizowanym wyznaczona jest przez atrofi poznawczej funkcji danego opisu i cakowita dyspozycyjno wzgldem biecych politycznych oraz ideologicznych interesw inspiratorw propagandy. Propaganda jako obraz wiata z definicji zuboony o wszelkiego rodzaju odcienie i speniajcy w zasadzie jedn funkcj le toleruje wielotomowe traktaty w dodatku wyposaone w odnoniki archiwalne i przypisy literaturowe. Zbyt jest to elitarne, zbyt odwraca uwag od przesania, ktre musi by jasne, czytelne i nie budzce cienia wtpliwoci. Wtpi mona zatem, czy istnieje nauka propagandowa, cho oczywicie propaganda potrafi uczyni uytek z rnych twierdze, ktre jednak w momencie przeniesienia z kontekstu wiedzy naukowej (nawet poddanej wpywom ideologii) do kontekstu propagandy przestaj mie cokolwiek wsplnego z nauk . Ahistoryzm propagandy wie si z jej irracjonalizmem i mistycyzmem. Celem propagandy jest bowiem uzyskanie akceptacji dla jej przesania. Krytyczny namys i wiadoma decyzja nawet dla propagandy

66
funkcjonujcej w ramach spoeczestwa pluralistycznego stanowi luksusowy naddatek, ktrego lepiej unikn. W ramach pastw autorytarnych i totalitarnych propaganda realizuje swj cel otwarcie, przy pomocy promocji irracjonalizmu obrazowo przedstawionego przez Orwella jako dwjmylenie. Wojna to pokj, czy Niewola to wolno to hasa niemale wyjte z propagandowych plakatw czy nagwkw gazetowych tytuw. Logiczna sprzeczno nie stanowi zazwyczaj problemu dla propagandowego przekazu, ktry relatywizuje wiedz za pomoc cigego zmieniania kategorii opisujcych rzeczywisto. Wraz z zmiennymi kolejami wojny zmieniay si propagandowe hasa w III Rzeszy: Zwyciylimy (1940)30 ustpio Zwycistwo jest bliskie (1941)31, Musimy zwyciy (1942)32, nastpnie Nikt nie odbierze nam zwycistwa (1943)33, Przez powicenia do zwycistwa34 (1944), a do finalnego znaczco zmieniajcego semantyczny zakres sowa zwycistwo: Zwycistwo jest naszym przeznaczeniem (1945)35. W swoim totalitarnym, skrajnym wydaniu propaganda obnaa swj mistyczny charakter, wymaga wiary i odrzucenia wasnych zdolnoci do obserwacji i mylenia, krytycznej analizy zaobserwowanych zdarze. Wymaga bezmylnoci i lojalnoci, czy to w subie krwioerczego reimu, czy dla multiplikacji zyskw koncernu, ktry przy pomocy reklamowej akcji nakania nas do kupowania swoich produktw. Obowizuje tu bowiem zasada: gupi odbiorca, to dobry odbiorca, zasada ktr wymusza charakterystyczna dla propagandy droga na skrty, czyli pominicie wspczynnika nieprzewidywalnoci ludzkiej decyzji zwizanego z zoonoci procesu decyzyjnego jednostki. Czowiek, ktry wiadomie podejmuje decyzje dotyczc wyboru dziaania czy zajcia stanowiska wiatopogldowego podlega dziaaniom wielu czynnikw zwizanych z jego wychowaniem, drog yciow, histori osobistych refleksji, sum wszelkich dowiadcze oraz psychicznymi preferencjami. Decyzja jako wypadkowa olbrzymiej iloci czynnikw jest w przypadku jednostki nieprzewidywalna. Zleceniodawca propagandy pragnie natomiast przewidzie i zaprojektowa dla osobistych korzyci dziaanie jednostki, na ktr wpywa. Rni si tutaj od nauczyciela, ktry wpaja wychowankowi umiejtno podejmowania decyzji, a ktry nie czerpie bezporednich korzyci lub nie ponosi strat z tytuu jakie to konkretnie wybory bd. Zleceniodawca propagandy ma do realizacji cel, ktry wymaga redukcji jednostkowej wolnoci wyboru w tym celu propagandzista tworzy silnie uwodzcy obraz rzeczywistoci, ktrego akceptacja pociga za sob wice konsekwencje dla wyborw wiatopogldowych i egzystencjalnych podejmowanych przez jednostk. Obraz rzeczywistoci stworzony przez twrcw propagandy staje si puapk, w ktrej uwiziony czowiek nie ma ju moliwoci wywierania wpywu na wizj wiata, ktrej jest wiadomy. Wszelkie obserwacje, ktrych dokonuje jedynie potwierdzaj to co ju o wiecie wie, gdy propagandowa wizja (nie)rzeczywistoci jest tak skonstruowana, e potrafi wyjani wszystko czowiekowi, ktry j zaakceptowa.

Joseph Goebbels, Jahreswechsel 1940/41 [w:] Reden Und Aufstze Aus Den Jahren 1939 - 1941, Mnchen 1941, s. 351 31 J. Goebbels, Die groe Chance [w:], Reden Und Aufstze Aus Den Jahren 1941 - 1942, Mnchen 1942 s. 116 -123 32 J. Goebbels, Der Krieg als soziale Revolution [w:], Reden Und Aufstze Aus Den Jahren 1942 - 1943, Mnchen 1944, s. 53 - 60 33 J. Goebbels, Die Winterkrise und der totale Krieg [w:], ibidem, s. 220 - 227 34 J. Goebbels, Das hhere Gesetz, Das Reich, 24.IX.1944, s, 1-3. 35 J. Goebbels, Widerstand um jeden Preis, Das Reich, 22.IV.1945, s. 1-2.

30

67