II

ll'~ \\' \\

I t1 v.

"1'\

.~.~

Cena'z 6.-

I )~ I . ,

.1

, GG7S96

"Zdaj sobie spraw, e reporta ten zawiera strony szokujce, uwaam wic za konieczne powiedzie, e kade jego zdanie jest oparte o dokumenty, a moje wraenia 050-, biste stanowi tylko marginaln cz caoci. Jest to reporta o porwaniu i mierci hrabiego Karla von Spreti, ambasadora NRF w Gwatemali. Ale nie tylko o tym. Jest to rwnie reporta o zbrodni jako narzdziJu panowania. A take o mechanizmach intensyfikacji terroru w kraju, w ktrym inne metody rzdzenia i dominacji kolonialnej s ju niemoliwe" (Ze wstpu).

RYSZARD KAPUCISKI

dlaczego zgin Kar1von Spreti

KSIKA; WIEDZA

,
RYSZARD KAPUSCISKI

DLACZEGO KARL VON

ZGIN SPRETI

Biblioteka Uniwersytecka we Wrocawiu

I
SYTECKA
VIU

667996

\\
: ,

667996

\
\

I L_--------'

RYSZARD KAPUSClSKI

DLACZEGO ZGIN KARL VON SPRETI

KSI21CA I WIEDZA

1970

Okadk~ Zdzisaw Redaktor Henryka

projektowa Dugosz

Blelicka

1000559976

I I liii I " I III

BUW,

6679D6
Copyright 'Varszawa, Redaktor Korektor: by "Ksika Poland l Wiedza", 1970

techn.: E. Lenlnk S. Snopek

"Ksl:7.ka i Wied..:a", ''''anlJ';<lWn. grud;de Hl70 r. 'Nyd. l. Nakad 9740+260 egz. Obj. ark. wyd. 2,11. Obj. ark. druk. 5,75 (3,7). Papier druk. 5at. kI. V, 65 g, 76 X 88 cm. Oddano do skadu 14.IX.1970 r. PodpIsano do druku \II pafdzierniku 1970 r. Druk Ukotlczono w llstopadz!e 1970 r. dzka Druk .nla Dzleowa, r Ldf. ul. Rewolucji 1905 r. nr 45. Zam. nr 2033/AnO. H-4. Cena z 6.Siedem tys~cy dZIewiset pubWwcja KiW" pldzieSll{la

Gwatemala nie jest krajem wiecznej wiosny - jest krajem wiecznej tyranii. Jestemy ludem gnbionym i zmuszonym do milczenia. Ludem :zamknitym w sobLe, ktry nie rozma.wia i nie piewa: nasze milczenie skada si z pieni, kt6rych nie wolno nam bylo wypiewa. Na naszej smutnej ziemi pogodna pie zabrzmiaaby jak wystrza.
LUIS C_\RDOZA y ARAGON

"Guateml:la -

lns lineas de su mano"

Zdaj sobie spraw, e reporta ten zawiera strony szokujce, uwaam wic za konie-

czne powiedzie, e kade jego zdanie jest oparte na dokumentach, a moje wraenia osobiste stanowi tylko marginaln cz caoci. Jest to reporta o porwaniu i mierci hrabiego Karla von Spreti, ambasadora NRF w Gwatemali. Ale nie tylko o tym. Jest to
rwnie reporta o zbrodni jako narzdziu

panowania. A take o meehanizmach intensyfikacji terroru w kraju, w ktrym inne metody rzdzenia i dominacji kolonialnej s

ju niemoliwe.

Z powodu zabjstwa hrabiego von Spreti Gwatemala staa si na kilka dni krajem gonym. Wyjtkowa to bya sytuacja. W rzeczywistoci prawdziwi mordercy pracuj w tym kraju po cichu, a lokalna propaganda dba o to, eby aden krzyk nie dotar do uszu czowieka z Europy, Afryki czy z samej Ameryki aciskiej. Hiszpaski socjolog Juan MaestrIO nazywa Gwatemal ,;Wietnamem Ameryki rodko7

wej". I to j e s t Wietnam, tyle e na mniejsz skal. Poza tym to jest Wietnam, do ktrego Stany Zjednoczone nie chc si przyzna, eby nie stwarza zaraliwego i kopotliwego przykadu narodu walczcego o wolno wewntrz strefy panowania Waszyngtonu. Ale mechanizm i sens wojny domowej w Gwatemali s takie same jak w Indochinach. Ofiar tej wojny pad hrabia von Spreti. Ofiar logiczn, daleko nie pierwsz i daleko nie ostatni.

1.
Ju w pierwszej scenie jest cala Gwatemala: - wtorek, 31 marca, dwunasta z minutami w poudnie. Alej, ktra nazywa si Avenida de las Americas, jedzie czarny mercedes. Za kierownic - szofer Eduardo Hernandez. Z tyu'-- starszy, siwy pan w okularach: hrabia Karl von Spreti, ambasador NRF. Jad wolno, tydzie temu ograniczono w miecie szybko do 30 kilometrw na godzin. Kto bdzie gazowa co ko wyskoczy, moe by ostrzelany. Hrabia jest w Gwatemali dopiero trzeci miesic i wierzy. e przepis to jest przepis. W pewnym momencie z bocznej ulicy wyjedaj dwa volkswageny i blokuj mercedesowi drog. Wz ambasadora staje. Z volkswagenw wysiada szeciu modych ludzi uzbrojonych w automaty. Podchodz do mercedesa, otwieraj drzwiczki i prosz hrabiego, eby przesiad si do nich. Von Spreti.,vykonuje polecenie. Po chwili dwa garbusy odjedaj. Hernan9

dez czeka, a samochody znikn Wcza bieg i wraca t sam alej do ambasady. Naczym polega sens tej sceny? Na tym, e Avenida de las Americas jest ulic ruchliw. Duo tu samochodw i pelno ludzi. Porwanie hrabiego musiao zaj troch czasu. Teoretycznie mona by oczekiwa, e kto si zatrzyma, zacznie ~i przyglda, co powie, co krzyknie, pogna na policj. Mona by oczekiwa, e zrobi si zbiegowisko. e jaki bardziej dociekli",'Y czowiek zapyta: "Chwileczk, koledzy, o co waciwie chodzi?" Ale - nie, nic z tych rzeczy. Ruch odbywa si normalnie, tyle tylko, e s z y b c i e j. Kierowcy dodaj gazu, kto idzie chodnikiem, przyspiesza kroku. Dla ludzi, ktrzy mijaj dwa volkswageny blokujce mercedesa, jest teraz najwaniejsze, eby nie widzie. Ci ludzie wiedz, e s wiadkami jakiego n ar u s z e n i a, a w Gwatemali taktyka samoobrony czowieka z ulicy polega na tym, eby nie by wiadkiem niczego. Bo jeeli byo naruszenie, jaka gowa musi polecie. Ale rzadko jest to gowa sprawcy. Prawdziwy sprawca dziaa poza zasigiem policji. A policja musi wykaza si sprawnoci Ten kraj nie zna wypadku, eby winny nie zosta ujty. Jest to podkrelone w kadym przemwieniu prezydenta. Ale jak uj winnego, skoro gdzie si zapad, nie zostawi ladu? Nic to, trzeba tylko odrobiny doLrej
10

woli. Nie majc winnego, szukaj wiadkw. Swiadek zostanie zatrzymany do wyjanienia. Zatrzymani do wyjanienia czekaj w wizieniu. Ale kto raz wchodzi do wizienia, najczciej ju ywy nie wraca. Jeeli policja nie znajdzie przestpcy, wiadek staje si przestpc, poniewa: widzie moe oznacza: bra udzia. Prawda, e jest to tylko uczestnictwo wzrokowe, ale jednak jest to uczestnictwo. Widzia i milcza. Dlaczego milcza? Bo by jednym z nich. Albo: widzia i krzycza. Dlaczego krzycza? eby zmyli lad. W kadym wypadku wina wiadka zostaje dowiedziona. I w kocu nie jest wane, eby zgin ten, ktry zabi. Chodzi o to, e jak i j e d e n zabi, wic jak i d r u g i musi zgin. Zbrodnia i kara maj w tym kraju twarze' szare, anonimowe, ktrych nie sposb od siebie odrni. Ale skoro za winy odpowiadaj niewinni, mog zgin, poniewa nie zabiem. W ten sposb, kto baroziej niewinny - tym bardziej winny. I dlatego: kto bardziej niewinny - tym wicej si boi.

2.
Szeciu modych guerrilleros uwiozo w niezn.ane Karla von Spreti i na kilka godzin w miecie zapada cisza. Ludzie, ktrzy pisz histori, zbyt duo
11

uwagi poswlcaj tzw. gonym momento:n, a za mao badaj okresy ciszy. Jest to brak intuicji, tak niezawodnej u kadej matki, kiedy usyszy, e w pokoju jej dziecka raptem zrobio si cicho. Matka wie, e ta cisza oznacza co niedobrego. e jest to cisza, za ktr co si kryje. Biegnie interweniowa, poniewa czuje, e zo wisi w powietrzu. T sam funkcj spenia cisza w historii i w polityce. Cisza jest sygnaem nieszczcia i czsto - przestpstwa. Jest takim samym narzdziem politycznym jak szczk ora czy przemwienie na wiecu. Cisza jest potrzebna tyranom i okupantom, ktrzy dbaj, aby ich dzieu towarzyszyo milczenie. Zwrmy uwag, jak pielgnowa cisz kady kolonia~izm. Z jak dyskrecj pracowaa wita Inkwizycja. Jak bardzo unika reklamy Leonidas Trujillo. Jaka cisza emanuje z krajw przepenionych wizie' O pastwie Somozy - cisza, o panstwie Duvaliera - cisza. Ile wysiku powica kady z tych dyktatorw, aby utrzyma idealny stan ciszy, ktr coraz to kto prbuje naruszy! Ile ofiar z tego powodu i jakie koszta! Cisza ma swoje prawa i wymagania. Cisza wymaga, eby obozy koncentracyjne budowa w miejscach odludnych. Cisza potrzebuje ogromnego aparatu policji. Potrzebuje armii donosicieli. Cisza da, aby wrogowie ciszy znikali nagIe i bez ladu. Cisza chciaaby, eby jej
12

spokoju nie zakca aden glos - skargi, protestu, oburzenia. Tam, gdzie rozlegnie si taki gos, cisza uderza z caej siy i przywraca stan poprzedni - to znaczy 5t,m ciszy. Cisza ma zdolno rozprzestrzeniania si i dlatego uywamy takich okrele, jak "wok panowaa cisza" albo "zalegaa powszechna cisza". Cisza ma rwnie zdolno przybierania na wadze i dlatego mwimy o "ciarze ciszy", tak jak mwimy o ciarze cia staych lub pynnych. Sowo "cisza" czy si najczciej z takimi sowami jak "cmentarz" (cisza cmentarna), "pobojowisko" (cisza na pobojowisku), "lochy" (lochy wypeniaa cisza). Nie s to zestawienia przypadkowe. Dzisiaj mwi si duo o walce z haasem, a przecie walka z cisz jest waniejsza. W walce z haasem chodzi o spokj nerww, w walce z cisz chodzi o ludzkie zycie. Kogo, kto robi duo haasu, nikt nie usprawiedliwia i nie broni, natomiast ten, kto zaprowadza cisz w swoim pastwie, jest chroniony przez aparat represji. Dlatego walka z cisz jest tak trudna. eby przeama cisz w kraju Duvaliera - potrzeba rewolucji. Kto by chcia przeama cisz, w jakiej United Fruit Company dokonuje swoich machinacji, mgby cign na swj kraj interwencj US Marines. Byoby ciekawe, gdyby kto zbada, w jakim stopniu wiatowe systemy masowego
13

przekazu pracuj w subie informacji, a w jakim - w subie ciszy i milczenia. Czego jest wicej: tego, co si mwi, czy tego, co si nie mwi? Mona obliczy liczb ludzi pracujcych w dziedzinie reklamy. A gdyby obliczy liczb ludzi pracujcych w dziedzinie utrzymania ciszy? Ktrych byoby wicej? Jeeli w Gwatemali nastawiam lokaln radiostacj i sysz tylko piosenki, reklam piwa oraz jedyn wiadomo ze wiata, e w Indiach urodzili si bracia syjamscy, wiem, e ta radiostacja pracuje w subie ciszy. W subie ciszy pracuj kolejni dyktatorzy tego kraju, ich protektorzy z Miami i Bostonu, lokalna armia i policja. Dlatego Eduardo Gaeano zaczyna swoj ksik o Gwatemali ("Guatemala - pais ocupado") od zdania: "Gwatemala, podobnie jak caa Ameryka aciska, jest ofiar spisku milczenia i kamstwa". W istocie - w dziej ach tego kraju raz po raz zapadaj dugie okresy ciszy. Republika Gwatemali powstaa w' momencie wielkiego nieszczcia: w Ameryce Srodkowej panowaa wtedy epidemia cholery. Swj szczyt epidemia osigna w 1837 roku. Pustoszay miasta i wioski. 'W rowach przydronych leeli martwi iudli2, ktrych mier dopada w czasie ucieczki. Ten motyw zwok porzuconych przy drodze bdzie towarzyszy a do dzisiaj caej historii Gwa14

lemaii. Gubernatorem prowincji Gwatemali wchodzcej wtedy w skad Federacji rodkowej Ameryki by libel'a i ",olennik reform - Mariano Galvez, Galvez tworzy brygady grabarzy, ktre chodzily od wioski do wioski grzeba zmarych. Szefem jednej z takich brygad zosta mody Metys nazwiskiem Rafael Carrera, Carrera by pastuchem, a potem handarzem wi. Naokola szalaa zaraza, Carrera widzia wszdzie mier. Chodzi do kocioa, w kociele ksia mwili, e zaraz siej liberaowie i demokraci, ktrzy truj wod w studniach i rzekach, eby wygubi Indian i Metysw. Ksia nienawidzili' liberaw, poniewa libera Galvez chcia zakada wieckie szkoy i prbowa okroi majtki kocielne. Koci w Gwatemali by fanatycznie reakcyjny, ciemnogrodzki. Carrera, przejty t propagand, postanowi urzdzi wit wojn. W pierwszym okresie jego armia Skadaa si z 14 grabarzy - bosych, pnagich Indian uzbrojonych w stare muszkiety. Armia ta posza na stolic, w trakcie tego marszu przyczay si do niej nowe brygady grabarzy. Na czele pochodu trzech zakonnikw nioso drewniane krzye. Tak kolumn, piewajc pieni nabone i rabujc, co si dao, po ,drodze, grabarze dotarli do celu i po krtkim boju zdobyli miasto. W paacu Galveza Carrera znalaz jego mundur generalski, w ktry si
15

zaraz przyodzia. Przez dugi czas nie mg wszake zdoby butw. Ju w mundurze ale jeszcze na bosaka, ogosi! si prezyde~tem Gwatemali. W 1838 roku oderwa Gwatemal od federacji i utworzy osobne pastwo. Zostal prezydentem majc 23 lata. Rzdzi! Gwatemal przez 27 lat, a do mierci. Do koca ycia nie nauczy si czyta i pisa. B! obs~syjnym bigotem i naogowym pijakiem. P1Jany, kad si w kociele krzyem l w tej pozycji zasypia. Podejrzliwy, ponury, cigle skacowany, nie pozwala umiecha si w swojej obecnoci. Umiechnitych wysya na egzekucj. "Ofiat reymu Carrery - pisze historyk Fred Rippy - pada nieskoczona liczba ludzi". Nieskoczona. Ale ilu dokadnie - nie wiemy. 10 tysicy? 100 tysicy? Gwatemsla miaa w tych latach mniej ni milion mieszkacw. Czy Carrera zmniejszy stan ludnoci o poow, czy tylko o jedn czwart? Nie wiemy, bo Carrera, tworzc Gwatemal, zaprowadzi! od razu obyczaj przestrzegania ciszy. Zamieni kraj w "wielki obz koncentracyjny pracujcy dla arystokracji i kocioa" (Cardoza y Aragon). Carrera zmar pijany, w straszliwych konwulsjach. Jedni pisz, e z dyzenterii, a drudzy, e ze strachu, kiedy zobaczy diaba. Koci urzdZ1 mu wspaniay pogrzeb. Przy prawym boku tyrana leaa szpada wykadana diamentami, ktr ofiarowaa mu krlowa Wi16

ktoria. Bya to nagroda za gest Carrery, ktry w 1859 roku oddal Wielkiej Brytanii pit cz Gwatemali - prowincj Belize, zamienion nastpnie w angielsk koloni, znan pod nazw British Honduras. Nastpc Carrery zostal Vincente Cema. Te tyran, ale poniewa m!1iej pi! i stara si nauczy czyta, historycy daj mu wysok not. Po szeciu latach rzdw Cemy, w 1871 roku, w roku Komuny Paryskiej, 36-letni genera Rufino Barrios dokona przewrotu i obj wadz na lat czternacie. Nowy prezydent konfiskowa biskupom ziemi i domy, ktre rozdawa swoim znajomym (w owych czasach poowa zabudowa i posesji na terenie stolicy Gwatemali bya wasnoci zakonw). Barrios uwaal, e najwikszym nieszczciem Gwatemali s Indianie, wwczas 90 procent spoleczestwa. Sotysom indiaskim kaza si cywilizowa i zmusza ich do noszenia frakw. Sotysi prbowali bojkotowa zarzdzenie, ale kto sprzeciwia si roz!<:azom Barriosa, by cinany. W kocu prezy' dent przestal interesowa si Indianami. Uzna, e s "podej i niskiej kondycji" i e tylko imigracja z Europy moe uczyni z Gwatemali kraj nowoczesny. Barrios sprowadza Wochw, Szwajcarw, Francuzw. Sprowadzi! 400 Niemcw. Niemcy zaczli stopniowo monopolizowa gwne bogactwo Gwatemali - kaw. Kawa byla dotychczas
2Dlaczego zgin

17

jedynym rdem utrzymania duej czSC! miejscowego chopstwa, Teraz Niemcy, wspierani przez wojsko Barriosa - w ktrym wielu oficerw te byo Niemcami _ zaczynaj rugowa chopw i zakadaj wiekie plantacje kawy. Ale kawa potrzebuje duej iloci rk do pracy, wic Barrios wydaje w 1880 roku ustaw o wczgostwie (Ley de Vagancia), ktra jest w praktyce ustaw wprowadzajc niewolnictwo; kady policjant czy onierz ma prawo zapa idcego drog Indianina (idzie drog - wic wczga) i skierowa go do przymusowej i darmowej pracy na plantacji. Dziki tej praktycznej ustawie plantacje niemieckie zaczy od razu doskonale prosperowa. Amerykaski ekonomista S, Musk podaje, e ju w roku 1913 plantacje te daway 41 procent oglnej produkcji kawy gwatemalskiej. Gwnym importerem byy Niemcy, ktre kupoway 55 prucent caego eksportu kawy z Gwatemali (rok 1913). Jak pisze S. Mask, "wraz z rozwojem ych plantacji oya paszczyzna i inne systemy pracy przymusowej". Waciciele plantacji mieli w swych majtc kach prywatne wojsko i prywatne wizienia. Barrios jest uznawany przez niektrych historykw za Wiekiego Odnowiciela, ale trudno jest ten entuzjazm podziela. Genera zamieni kraj w obz cikiej, przymusowej pracy. Przy budowie drg i kolei zgi18

no dziesitki tysicy udzi. Spdzano do tych prac tumy chopw zwiztmych sznurami, eby nie zbiegali, Oto kartka skierowana przez jednego z urzdnikw Barriosa do gubernatora prowincji: "Przesyam panu 25 ochotnikw do pracy przy budowie drogi. Prosz o zwrot powroZ\\,".

W 1898 roku adwokat nazwiskiem Estrada Cabrera zamordowa prezydenta Justo Barriosa i w ten sposb sam zosta prezydentem, Nawet tak powcigliwy historyk jak Hubert Herring nazywa adwokata "morderc i zodziejem". Estrada otacza si czarownikami i sam preparowa mikstury, ktrymi tru swoich przeci;ynikw, By prawdopodobnie zboczecem: siada wygodnie \v fotelu i oglda egzekucj, tak jak my dzi ogldamy ciekawy mecz w telewizji. Na te imprezy zaprasza rwnie przyjaci, o czym pisze Dana Munro w swojej ksice "The Five Republics of Centra America". Munro tak charakteryzuje reym Estrady: "Rozbudowany aparat tajnej policji obserwuje wszystko, co si dzieje w republice. Podejrzani o wrogo wobec dyktatora s ledzeni przez ssiadw, przez sucych, przez czonkw wasnej rodny. Nawet w prywatnej rozmowie niebezpiecznie jest mwi o polityce. adna wybitna osobisto nie moe mie wielu przyjaci, aby nie wzbudzi podejrzenia, Podejrzanych
2'

19

osadza si w wizieniu, skd pniej tajmniczo znikaj". "Po kadej prbie zamachu na tyrana _ pisze Fred Rippy - nastpoway bezlitosne egzekucje ogromnej liczby ludzi, z ktrych wielu byo prawdopodobnie niewinnych". Przez 22 lata swojej dyktatury Estrada topi Gwatemal we krwi. Nikt nie mg go
ruszy. "Znienawidzony w caej Ameryce

Srodkowej - pisze Thomas L. Karnes w "T he Failure of Union" - by zawsze pewny siebie, poniewa popiera go Waszyngton". Za to poparcie Estrada odda monopolom amerykaskim poow Gwatemali. Na. wet nie sprzeda: o d d a l. Odda im koleje, porty, elektrownie, teJegraf. I przede wszystkim w 1901 roku wpuci do kraju United Fruit Company, zapisujc jej najlepsze ziemie.

Od tej chwili rozpocznie si walka midzy kapitaem amerykaskim i niemieckim o koloni, ktra nazywa si Gwatemal. Bo stopniowo Amerykanie nabierali siy, ale i Niemcy te. "Spord cudzoziemcw pisze

gwatemalski socjolog Monteforte Toledo najsilniejsz koloni stanowili Niemcy. Kolonia ta liczya okoo 5 tysicy osb, posiadaa najlepsze plantacje i kontrolowaa powan cz interesw kawowych. Niemcy mieli swoje banki, swoje rodki transportu i swoj e rynki zbytu w czasie, kiedy planta20

tor gwatemalski musia zabiega o zdobycie kredytu czy znalezienie nabywcy". "W naszym kraju - opowiada znakomity pisarz gwatemalski Cardoza y Aragon istnialy dwie ekonomie stworzone przez cudzoziemcw: pnocnoamerykaska i niemiecka. Niemcy opanowali doskonae ziemie i uprawiali kaw, trzcin cukrow, a take hodowali bydo, traktujc chopw gwatemaskich nawet nie jak swoich poddanych, ale jak niewolnikw. Majtki niemieckie, sigajce tysicy hektarw, oraz ich wspaniae paace powstaway z potu Indian i kosztem wsi: cignli std wiksze zyski ni z jakiejkolwiek innej kolonii. Hamburg zar.;--mieni si w wielki rynek naszej kawy. Gwatemala staa si pkoloni niemieck Nasz ~ek zosta w wielu dziedzinach opanowa~o przez Staha, Nottebohma, Sappera, Die.c 15llldorffa,Gerlaha itd. I "'l ::tChopcy z maestw niemiecko-metyskich ~jedali do Niemiec, gdzie enili si i wracali w towarzystwie pulchnych blondynek. Chopcy ci, czsto Metysi, dla ktrych niemiecki by jzykiem znanym od dziecistwa, maszerowali krokiem defiladowym do ziemi swoich ojcw i dziadkw, eby uczy si albo suy w wojsku. W Gwatemali mieli swoje kluby, szkoy i organizacje: Deutschland uber aUes. Tu mieli swoich niewolnikw indiaskich, ktrym pacili gorzej ni ktokolwiek inny. Traktat Mbntufar - von

I; I~

21

Bergen pozwala dzieciom niemieckim urodzonym w Gwatemali zachowa podwjne obywatelstwo. W 1946 roku w Moskwie spotykaem jako jecw niektrych z tych wsprodakw. walczcych warmii Hitlera. Pniej, w Paryu, zaatwiaem formalnoci tym Gwatemalczykom., ktrzy wracali do naszego kraju, nie znajc sowa po hiszpasku. Mieli tylko zapisan nazw wsi pooonej w pobliu majtku nalecego do ich rodziny. Nawet nie wiedzieli, gdzie ley na mapie Gwatemala". Amerykanom pomagay wojny wiatowe: Niemcy pakowali si na statek i jechali do Europy przela krew. Raz przelali krew za Wilhelma i raz za Hitlera. Ale potem wracali i wszystko zaczynao si od nowa. Od nowa zaczynaa si walka o wp!y""y w Gwatemali. Ta walka toczy si do dzi i ona miaa d e c y d u j c Y wpyw na los Karla von Spreti. W 1931 roku ambasador USA, SheldQn Whitehouse, wyznaczy na prezydenta Gwatemali generaa J orge Ubico. W pierwszym wariancie Whitehouse wyznaczy na lo stanowisko generaa Jose Reyesa, starego ministra wojny, ktry wsawi! si tym, e wyda rozkaz rozstrzelania caego korpusu dyplomatycznego akredytowanego przy rzdzie Gwatemali. Reyes by analfabet. Fakt ten wykorzystaa grupa jego przeciwnikw, ktra posza do Whitehouse'a i przekonaa go,
22

e w kraju, w ktrym anafabeci nie maj prawa gosu, czowiek nie umiejcy czyta i pisa nie moe by prezydentem republiki. Ubico szczyci! si tym, e !est podobny do Napoleona Bonaparte. Genera mia rne mdre powiedzonka: "Nard trzeba godzi - mwi! - godny nard zajmuje si walk o chleb i nie ma czasu na walk z rzdem". Ale ba si robotnikw. Rozstrzela ich przywdc - Pablo Wainwrighta, i wyda ustaw zakazujc uywania sow", "obrero" (robotnik). Mona byo uywa tylko sowa "empleado" (zatrudniony, pracownik). W 1936 roku koczy! si przewidziany konstytucj okres prezydentury Ubico. Generaa wezwali do dyrekcji Uniled Fruit. "Panie Ubico powiedzia mu dyrektor UFC - jeeli chce pan dalej by prezydentem, musi pan podpisa ustaw anulujc wszystkie dugi United Fruit wobec rzdu Gwatemali (monopol od lat nie paci! podatkw) i przeduajc nasze koncesje do roku 1981". Ubico chtnie podpisa i zosta prezydentem na nastpne 8 lat. Prawnikiem, ktry zredagowa t ustaw, by wczesny adwokat United Fruit, a pniejszy sekretarz stanu USA - John Foster DulIes. Genera znajdowa tyle przyjemnoci w rzdzeniu, e powiedzia kiedy przez radio: "Jeeli ka mi odda wadz, odej d, ale po kolana we krwi". :Ilaley wczu si w

l
.'

23

atmosfer kraju, w ktrym prezydent wygasza takie deklaracje radiowe. Jako szef pastwa Ubico wydawa przedziwne zarzdzenia! kaza apa Indian yjcych w lasach Petenu, a potem wystawia ich w elaznych klatkach w ogrodzie zoologicznym "La Aurora" w stolicy Gwatemali. W 1940 roku zorganizowa spis ludnoci. Kiedy przedstawiono mu dane tego spisu, skrela z list ludno miast i wsi, o ktrych pamita, e przyjmoway go bez entuzjazmu. Sum tych opozycjonistw odj od globalnej sumy ludnoci kraju: otrzymany wynik poda jako oficjalny rezultat spisu. W cigu 14 lat swojej dyktatury Ubico zbudowa 27 kilometrw drogi. W cigu 14 lat tyle drogi co z Warszawy do Michalina. Ale genera nie mia czasu, zajmowa si pielgnacj ciszy. Dlatego nie moemy policzy jego ofiar. Wiemy, e zgadzi tysice i tysice ludzi, bo o tym pisz podrczniki, bo pamitaj ci, ktrzy przetrwali. "Tak samo krwioerczy i skorumpowany jak jego poprzednicy - pisze o Ubico John Gerassi - potrafi jednak nakra wicej ni oni i poniewa wykry wicej spiskw ni Estrada rozstrzela wicej ludzi". Gerassi cytuj e fragmen t wspomnie pisarza gwatemalskiego Garcia Granadosa: "W 1934 roku Ubico wykry kolejny spisek przeciwko sobie. Aresztowa 17 ludzi, urzdzi parodi sdu polowego i skaza ich na
24

rozstrzelanie. Napisaem do Ubico list, proszc, aby ich ulaskawi. Jako odpowied genera przysa po mnie policj, ktra zabraa mnie na miejsce kani. Musiaem przyglda si egzekucji 17 skazanych. Potem zostaem wtrcony do wizienia ..,"

3.
"Nauczanie historii mojego kraju jest smutnym zajciem" - powiedzia mi profesor gwatemalski. Nie umiaem zaprzeczy. W trakcie tej rozmowy przysza mi do gowy myl absurdalna: moe to i lepiej, e tylko co dzicsiq te dziecko chodzi w Gwa temali do szkoly? Bo jak mentalno musi ksztatowa taka historia? Dziesi procent dzieci Gwatemali uczy si w szkole yciorysw adwokata Estrady i generaa Ubico. Reszta dzieci nie chodzi do szkoy. Rzd nie przejawia najmniejszej troski o szkolnictwo. Przekonywajco wytumaczy lo kolumbijskiemu reporterowi Luisowi Murillo jeden z ministrw Gwatemali: "Dokd bymy zaszli, mj panie, gdyby ta kupa bw nauczya si myle?" Ale wyglda na to, e elita te nie myli. Z ustawy Banku Ameryki ~rodkowej (Banco Centroamericano), dyskutowanej uprzednio przez Rady Ministrw pastw Ameryki Srodkowej i podpisanej 17 lipca l 9 6 4 r 025

k u przez ilHnistrw Finansw Gwatemali, Hondurasu, Salwadoru i Nikaragui, dowiemy si, jak ci panowie znaj geografi. oto paragraf 5, punkt 7 wanej do dzi ustawy mwi: "Postanawia si, e towary zakupione z poyczek dolarowych mog by przewoone wycznie statkami bdcymi wasnoci Stanw Zjednoczonych, krajw Ameryki rodkowej lub wszelkich innych krajw wiata z wyjtkiem statkw nastpujcych pastw: Zwizku Radzieckiego, Albanii, Bugarii, Czechosowacji, Niemiec Wschodnich, Wgier, Rumunii, Estonii, Litwy, otwy, Polski, Danzigu, Wietnamu Plnocnego, Chin Kontynentanych i innych obszarw kontroowanych przez komunizm, Mongolii Zewntrznej i Kuby".

4.
20 padziernika 1944 w Gwatemali wy_ bucha rewolucja. Na czele tumu, ktry ruszy pod paac prezydenta, szed 3D-letni kapitan, syn szwajcarSkiego farmaceuty, jasny blondyn w tym kraju Indian i Metysw _ Jacobo Arbenz Guzman. Ambasada USA nie stawiaa rebeliantom przeszkd. W tym czasie Amerykanie zajci byli Europ, nikt nie myla o Gwatemai. Genera Ubico uciek i wadz obja grupa oficerw rednich rang. Wie o rewolucji dotara do okolicz26

nych wiosek. W maym okrgu Patzicia chlopi zrobili powstanie i wyrnli obszarnikw. Ale chlopi w Gwatemali - to Indianie, a obszarnicy - to biali. Wie jest indiaska, a miasto jest biae i metyskie. Indianie stanowi 70 procent ludnoci, Metysi i biali - 30 procent. Poniewa te 30 wyzyskuje te 70, walka kas w Gwatemali ma form wojny rasowej. '''tedy, w 1944 roku, chopi z Patzicia zapomnieli, e rewolucja, ktra wybuchla w stolicy, bya ruchem w e w n t r z grnych 30 procent. Nazajutrz po wygnaniu Ubico nowa junta wysaa ekspedycj karn do Patzicia. "Junta - pisze Montcforte Toledo - utopia we krwi lo powstanie, masakrujc du liczb Indian". Rewolucja miaa wic ograniczony charakter. Modzi oficerowie nie myeli zmienia ustroju, chcieli tylko uzdrowi sytuacj. Jest to rnica, ja~ wiemy, istotna. Ale w warunkach Gwa lemali t o b y a rewol ucja. Junta oficerska zorganizowaa wybory. Prezydentem republiki zostal profes o!' uniwersytetu, emigrant polityczny za rzdw Ubieo - Arevalo Bermejo. Reformy, ktre przeprowadzal Arevalo, mog ,,/ydawa si nikle, ale w tym kraju kada z reform profesora bya przeomem. Na przykad Arevalo, pedagog z zawodu i z zamiowania, autor ksiki pt. "Pedagogika osobowoci",
27

zacz budowa szkoy. Liberalna cz oligarchii traktowaa ten wybryk jako jeden z fiow profesora, ale liberaowie byli w n1niej szoci. Sztywna wikszo wypo\\riedziaa prezydentowi wojn. W oczach elity gwatemalskiej budowanie szk jest do dzi
przestpshvern. Pamitamy, co powiedzia

minister;
itd."

"Dokd bymy zaszli, mj panie,

W 1947 roku z inicjatywy Arevalo parlament uchwali Kodeks Pracy. Kodeks ustanawia podwyk zarobkw minimalnych z 5 do 80 centw dziennie. W Gwatemali zarobki minimalne otrzymuje 60 procent ogu zatrudnionych. 60 procent ludzi po miesicu cikiej pracy przynosio do domu l d o I ar a. Teraz miao przynosi 17 dolarw. Bya to nadal ndzna paca, bo ceny w Gwatemali s tak samo wysokie jak w Stanach Zjednoczonych. Ale miejscowa reakcja uznaa kodeks Arevalo za co w rodzaj li "Manifestu Komunistycznego" i zacza atak nie na arty. Kiedy po szeciu latach sprawowania wadzy profesor Arevalo przekazywa prezydentur swojemu nastpcy, ujawni w okolicznociowym przemwieniu, e musia zlikwidowa 33 s P i s k i United Fruit i miejscowej oligarchii, zmierzajce do zbrojnego obalenia rzdu. Arevalo opubliko;va pniej kilka ksiek o polityce Waszyngtonu w Ameryce aciskiej. Jako prezydent wiedzia duo i ksiki te (m. in.
28

"Fabula deI Tiburon y las Sardinas", "Guatemala, la Democracia y el Imperia"), pisane nerwowym, nieco chaotycznym stylem, zawieraj setki odraajcych dowodw na brutalno i cynizm kolonializmu USA. Jedno bagno, jedna podo. Tymczasem w \Vaszyngtonic poniewa w Europie by ju spokj i sprawnie funkcjonowa plan Marshalla - kto zauway, e w Gwatemali maj rzd demokratyczny. Nieprzyjemna to bya wiadomo. Niestety, adna ze skromnych reform Arevala nie daa si podcign pod formu agresji komunistycznej. Dziki temu Arevalo ocala. Gdyby Arevalo poszed o krok dalej i np. zmusi United Fruit do zaplacenia kilku dolarw podatku, byaby to ju jawna agresja komunistyczna. W takim wypadku wszystko jest proste; uruchamia si mechanizm odporu i zbrojna interwencja likwiduje automatycznie jawn agresj. Na razie jednak postanowiono przyglda si Gwatemali. Nie by to dobry znak. Historia uczy, e jeli Waszyngton zacznie si komu 'przyglda, podejrzany musi popa
w nieszczcie. \Viadomo, czym si skoczy-

o, kiedy ambasador USA w Brazylii Lincoln Gordon przYjrza si prezydentowi Goulartowi. Wiadomo, czym si skoczyo, kiedy prezydent Johnson przyjrza si Dominikanie. Tym razem - jest rok 1951 - Waszyng-

ton zaczyna przyglda si pukownikowi Jacobo Arbenz Guzmanowi. Arbenz jest od marca prezydentem republiki. Ma 36 lat. Ma duo dobrej woli. Prostego umysu, raczej praktyk ni teoretyk, Arbenz by jednak Albertem Einsteinem w porwnaniu z wszystkimi, ktrzy rzdzili Gwatemal do roku 1944, i wszystkimi, ktrzy rzdz po nim. Pukownik Arbenz jest jedn z tragicznych postaci w polityce latynoamerykaskiej. Jego tragedia polegaa na myleniu prostolinijnym i na mwieniu prawd oczywistych. Takie mylenie i takie mwienie s w Ameryce aciskiej niedopuszczaJne. A Jacobo Arbenz Guzman myla. Jeeli United Fruit rozumowal wywozi z Gwatemali 66 milionw dolarw zysku rocznie (1950 rok) w sytuacji, kiedy 75 procent ludnoci naszego kraju chodzi boso, niech United Fruit placi nam milion dolarw podatku, a my w cigu 2 lat damy buty wszystkim dzieciom na wsi. Inny przykad: jeeli United Fruit - rozumowa Arbenz uprawia tylko 8 procent swoich gruntw, a reszta ley odogiem w sytuacji, kiedy pltora miliona chlopw Gwatemali nie ma ziemi, niech United Fruit odda cz tych odogw, a my je rozdzielimy wrd bezrolnych. Prezydent podzieli si tymi uwagami to z tym, to z owym i na biurku ambasadora
30

USA pojawio si kilka donosw. Wkrtce potem w Departamencie Stanu zaczto ju mwi o s p r a w i e Arbenza i Gwatemali wstrzymano wszelkie poyczki. Gwatemalczycy wspominaj trzy lata rzdw Arbenza jako jedyny okres, w ktrym czuli, e yj normalnie. Mona byo gono rozmawia, Mona byo upomnie si o swoje prawa. Chopi mogli organizowa si w zwizki. Mwio si o projektach budowy tanich mieszka. O zniesieniu obowizku pracy przymusowej. W polowie roku 1952 rzd Arbenza ogosi Dekret o Reformie Rolnej. Jest to dokument powcigliwy, umiarko"vany. :\Twi on, e eelen1 reformy jest stworzenie "kapitalistycznej gospodarki rolnej". Ale dekret zawiera dwa postanowienia, ktre cigny na Gwatemal zbrojn interwencj rSA: l znosi! niewolnictwo i paszczyzn ("znosi si wszelkie formy paszczyzny i niewolnictwa, a take zakazuje si wacicielom ziemskim wzajemnego v,,ypoyczania . sobie chlopw ..."); 2 - wprowadza prawo konfiskaty odogw (ale tylko odogw), i to za "'Ykupem. Plantacje i inne ziemie uprawiane nie podlegay reformie. Dekret nie zmierza do likwidacji wielkich majtkw. Reforma miaa tylko wprowadzi odrobin rozsdku i racjonalnoci: wedug danych spisu rolnego za rok 1950
31

71,5 procent ziem obszarniczych leao zawsze odogiem, United Fruit miaa 92 procent odogw staych. Jednoczenie w tym samym roku 57 procent chopw nie miao w ogle ziemi, a reszta miaa jej tyle, e jak pisze Eduardo Galeano - "ledwie starczao miejsca na wykopanie grobu". Gd dziesitkowa wie gwatemalsk: 67 procent ludzi nie doywao 20 lat. Moe Waszyngton jako by cierpia, gdyby reforma oskubaa tylko lokalnych wielmow. Ale jesieni 1953 roku Arbenz skonfiskowa blisko poow odogw United Fruit - 83 tysice hektarw. Za te ziemie, ktre United Fruit dostaa od prezydenta Estrady za darmo, prezydent Arbenz zapaci teraz 1,2 miliona dolarw rekompensaty. Ale co znaczy dla United Fruit 1,2 miliona dolarw! mieszna to przecie suma. Zreszt nie o ni chodzio. Skandal polega na tym, e Arbenz prbowa stworzy niedopuszczalny precedens: prbowa naruszy terytorium monopolu USA. W mentalnoci Departamentu Stanu teren nalecy do prywatnej spki USA, choby lea na kocu wiata, jest traktowany jako przeduenie obszary Stanw Zjednoczonych. Dotkn takiej ziemi to jakby naruszy wito granic pastwa amerykaskiego. Kto nie zna tej mentalnoci, nie rozumie ogromu problemw, jakie pitrz si przed ka32

dym miakiem, ktry odway si - w granicach wasnego pastwa - urwa monopolowi USA p hektara jaowego piachu. Jaki si wtedy podnosi krzyk! Naruszajc granice United Fruit (tj. w opinii ekspertw waszyngtoskich: granice USA), pukownik Arbenz wyda na siebie wyrok. W dodatku w tym czasie, kiedy z rozkazu pukownika pugi oray miedz imperium bananowego, Departament Stanu obj stary adwokat, a teraz wsplnik United Fruit John Foster DuHes. DuHes rzuci si w wir awantury gwatemalskiej jak ryba w wod. Do spki z bratem, szefem CIA Allanem Dullesem, zabral si energicznie do pracy. Sprawa nie nastrczaa trudnoci, poniewa taki wystpek, jak konfiskata ziemi nalecej do monopolu USA, daje si atwo podcign pod formu agresji komunistycznej. Teraz wystarczalo tylko wczy mechanizm odporu.

5.
17 czerwca 1954 roku zacza si inwazja na Gwatemal. Na czele inwazji sta zdrajca, ktry majc ju wyro'k mierci zbieg przed czterema laty z wizienia - pukownik Castillo Armas. Amerykanie dali mu 6 milionw dolarw, eby stworzy sobie armi.
:3 - Dlaczego zgin
33

Dali mu samoloty i pilotw, bro i radiostacje. Za 6 milionw dolarw Annas kupi 600 ludzi. atwo obliczy, e paci dobrze. Zebra szumowin z caego wiata. Mia winiw z Kolumbii, handlarzy narkotykw z Portory ko, handlarzy niewolnikw z Brazylii, barmana burdelu w Tegucigalpie. Kolumna Armasa ruszya z terytorium Hondurasu, a bracia Allan i John Foster siedzieli w Waszyngtonie przy telefonach, czekajc na meldunki. Przed 116 laty ruszya na stolic Gwatemali uzbrojona w stare muszkiety kolumna grabarzy Rafaela Carrery. Na czele wyprawy trzech zakonnikw nioso drewniane krzye, eby chroni grabarzy przed szalejc epidemi cholery. Grabarze zwnlczali choler i piewajc nabone pieni, a take rabujc, co si dao, po drodze, szli, eby wygna sprawc zarazy - liberaa Mariano Galveza. Po 116 latach ruszya na stolic Gwatemali uzbrojona w nowe automaty kolumna najemnikw Castillo Armasa. Epidemia choery mina, ale jak mwi komunikat Armasa, w kraju "szalaa komunistyczna zaraza". Dlatego najemnicy nieli krzye z przybit do nich pici. Pulkownik Armas nis obraz Jezusa Chrystusa z Esquipuas - patrona Gwatemali. Na czele kolumny powieway kocielne sztandary. Ci
34

potomkowie' grabarzy zwalczali ju nie choler, lecz komunizm, i szli, eby wygna sprawc zarazy - Arbenza Guzmana. Ze stolicy Gwalemali kolumna otrzymywaa rozkazy wydawane drog radiow przez ambasadora USA - Johna Peurifoya. W dniu inwazji Peurifoy woy mundur khaki i przypi colta. W ambasadzie panowa duy ruch. O kilka ulic dalej, w paacu prezydenta, siedzia osamotniony Arbenz. Wikszo dowdcw armii czekaa ju w gabinecie Peurifoya na rozkazy. Arbenz uzna, e stawianie oporu nie ma sensu. Wezwa dowdc si zbrojnych pukownika Enrique Diaza i przekaza mu wadz. "W kilka godzin pniej - wspomina minister spraw zagranicznych w rzdzie Arbenza, Guillermo Toriello, w ksice pl. "La Batalla de Guatemala" Peurifoy zjawi si w gabinecie pukownika Diaza. Do tej pory zdoano ju aresztowa wielu przywdcw PGT (partido Guatemalteco dei Trabajo) (partia komunistyczna) i zwizkw zawodowych. Zgodnie z tym, co opowiada Diaz, spotkanie wygldao nastpujco: Peurifoy przynis dug list nazwisk owych przywdcw. Poda j Diazowi i zada, aby ludzie znajdujcy si na licie zostali rozslrzelani w cigu 24 godzin. Ale dlaczego? - zapyta Diaz . Bo s komunistami - odpowiedzia Peurifoy.

"

Diaz stanowczo nie zgodzi si na splamienie rk t odraajc zbrodni i odrzuci danie Peurifoya, aby wyda rozkaz egzekucji. "Wic nie? - zapyta Peurifoy. Nie odpowiedzia Diaz. Tym gorzej dla pana - powiedzia Peurifoy i wyszed". Toriello wspomina take, e kiedy kilka dni pniej jeden z oficerw odway si w obecnoci ambasadora USA bkn O potrzebie stawienia oporu Armasowi, Peurifoy przerwa mu gwatownie: "Przesta pan pieprzy. Niech pan zapamita raz na zawsze e walka z Armasem nie jest walk z Ar~ masem, tylko z Departamentem Stanu. Armas zrobi to, co mu poleci Departament
Stanu".

I Armas zrobi. "Natychmiast po zajciu Gwatemali przez band Armasa - pisze dalej Toriello - zacza si rze udnoci, rze nie tylko zwolennikw Arbenza i dziaaczy politycznych, ale wszystkich tych, ktrzy w taki czy inny sposb prbowali sprzeciwi si wyzwolicielom, Wkrtce znalazo si w wizieniach dziesi razy wicej ludzi, ni byy one w stanie pomieci. W caym kraju, we wsiach i w maych miasteczkach mordowano masowo chopw, ktrzy wzili ziemi z reformy

ucieka w gry, aby ratowa si przed bandami, ktre cigay ich w imi wyzwolenia Gwa temali. A wszystkie te zbrodnie przeciw yciu, wolnoci i prawu czowieka popenia Castillo Armas w imi Boga i pod pretekstem likwidacji komunizmu. Wrciy stare praktyki tyranw Gwatemali, tyle e dawniej przeladowano na rozkaz pana prezydenta, a teraz z polecenia Narodowego Komitetu Obrony przed Komunizmem. Komitet ten sta si panem ycia i mierci caego spoeczestwa. Jeden dowcip komu powtrzony, jedna plotka albo za wola jakiego funkcjonariusza reymu wystarcz, aby - obojtne, kogo - ciga, uwizi i torturowa. Komunizm suy tylko za pretekst, aby pozby si przeciwnikw reymu i zaatwi porachunki osobiste. W sumie przecitny Gwatemalczyk, ktremu godno i patriotyzm nie pozwalaj zaakceptowa tego porzdku, ma przed sob tylko trzy drogi: wizienie, emigracj i grb ..."

6.
Apel Polegych zamordowanych w pierwszych dniach kontrrewolucji: Javier Acevedo, z Chiquimula, chop Catarino Alvarado, z San Juan, chop Rogelio Arevalo, z Puerto Barrios, robotnik
37

rolnej i ktrzy bodaj w najmniejszym stopniu prbowali stawia opr tyranii. Wszystko pochona fala terroru. Chopi zaczli
36

38 chopw rozstrzelanych Ipala

w Las Cruses,

7.
Prezydent Arbenz Guzmim ocala, chronic si w ambasadzie Meksyku. Po dwch miesicach stara rzdu meksykaskiego Departament Stanu zgodzi si, aby Arbenz, ktry konstytucyjnie by nadal prezydentem Gwatemali, opuci! ambasad i uda si na emigracj. Przed ambasad i wzdu trasy na lotnisko zebraa si caa mietanka nowego reymu: winiowie kryminalni z Kolumbii, handiarze narkotykw z Portoryko, handlarze niewolnikw z Brazylii, barman burdelu w Tegucigalpie. A take waciciele .bogatych sklepw, ktrych Arbenz zmusi do pacenia podatkw. I waciciele plantacji kawy, ktrym Arbenz kaza szanowa robotnikw. Tysice agentw CIA zajtych "krzewieniem demokracji". Dyrekcja firmy Share and Bond, New York, filia w Gwatemali, ktrej Arbenz kaza obniy ceny na wiato. Delegacja kibicw z United Fruit. T/um ten czeka na Arbenza uzbrojony w kamienie, zgnie jajka i zdeche szczury. Arbenz mia i wrd tego tumu piechot, poniewa Caslillo Armas zabroni!, eby odwieziono go samochodem. Ambasador Meksyku wiedzia, e Arbenz moe nie doj ywy do lolniska. Kaza wyj flag swojego kraju i okrci ni prezydenta Gwalemali. W bramie ambasady uka39

Andres Cruz i brat, z Puerto Barrios, robotnicy Rolando Cordon, z Teculutan, sotys Claudio Gutierrez i 2 synw, z Chiquimula, chopi 49. chlopw rozstrzelanych 18 chopw rozstrzelanych tos w Rio Shusho w Los Cimen-

Salvador Jacinto, z La Tuna, chop Antonio Castro, z. Chiquimula, kolejarz Juan Ruiz, z Petary, chop Cupertino Tiul z on, z Puerto Barrios robotnicy , 29. chopw rozstrzelanych Saeatepequez 2 czonkw Komitetu guastlan w San Juan z Acasa-

Reformy

Amical Solis, z Morales, rohotnik Macario Lopez, z ProgresB, chop Pablo Quintana, z Tiquisate, robotnik Carlos Archila, z miasta Guatemala sierant ' Bonifacio Mendez, Aureliano Veliz, z (z listy Generalnej kw Gwatemali, luty z Zacapy, chop San Vincente, chop Konfederacj i Robotni19.55r.).

Ta lista cignie si bez koca, zapisywana codziennie, do dzisiaj.

38

za si teraz Arbenz, owinity we flag Meksyku. Otaczali go pracownicy ambasadl'. Zacz si marsz na lotnisko, przez tum rozjuszony i bezradny, ktry ruszy za nimi. Na lotnisku ambasador musia poegna si z Arbenzem. Samolot czeka gotowy do odlotu. Po pycie krci si Peurifoy, gwny reyser. Prezydent Arbenz sta i czeka, co bdzie dalej. Gwny reyser czeka, a zbierze si wielka widownia. Potem wyda rozkaz. Ludzie z kolumny Armasa podeszli do prezydenta i kazali mu rozebra si do naga. Arbenz zacz si rozbiera. Tum wv i gwizda. Arbenz zosta w spodenkach, ktrych nie da sobie cign. I tak wszed do samolotu. Arbenz do dzi blka si po sWlecie. Milczy, nie udziela wywiadw, nie skada deklaracji. Nie pozwala, eby go fotografowa. Ale czasem jakiemu fotoreporterowi uda si zrobi zdjcie i wtedy ukazuje si w gazetach pociga twarz Arbenza, czowieka, ktry odway si zakci cisz potrzebn bananom United Fruit i ktry by komunist, poniewa chcia, eby kade dziecko w Gwatemali mialo swoje buty.

powica rwnie dziaalnoci ustawodawczej. W cigu dwch lat wyda 574 dekrety likwidujce to, co zrobia rewolucja. Odwola Dekret o Reformie Ronej i odda grunta United Fruit. Chopi, ktrym Arbenz da ziemi, zostali z niej wyrzuceni. Obce monopole otrzymay zwolnienie z podatkw. 45 zagranicznych przedsibiorstw naftowych otrzymao koncesje na 4,6 miliona hektarw, co stanowi prawie poow terytorium pastwa. Wody Gwatemali, ktre w 1944 roku wylaly si z brzegw w poszukiwaniu nowego ujcia, wrciy w stare koryto. Wiosn 1957 roku odbya si w czcigodnych murach Columbia University, USA, uroczysto: w uznaniu zaslug dla demokracji amerykaskiej pukownik Armas otrzyma tytu doktora honoris causa. Tak wyrniony, a wicej niepotrzebny, zostal z rozkazu CIA zastrzelony 26 lipca tego roku przez Roberto Monteza z w!asnej Gwardii Przybocznej.

9.
Warmii zaczy si targi o fotel prezydenta. Armia trzymaa w garci cal wadz Gwatemala jest krajem rzdzonym przez kamaryl pukownikw - stopie generaa
41

8.
Castillo Armas, nowy prezydent, zajmowal si nie tylko mordowaniem. Wiele czasu
40

zosta zniesiony w latach rewolucji. W wojsku l pukownik przypada na 30 onierzy. Najwysz wadz w Gwatemali jest ambasada USA, a zaraz po niej - narada pukownikw. Rzd zajmuje trzecie miejsce. Kady pukownik chciaby by prezydentem ze wzgldu na presti i wysok pensj Pensja prezydenta Gwatemali wynosi l 094000 d o l a rw r o c z n i e. Plus, oczywicie, inne dochody, mniej oficjalne, i plus olbrzymi dodatek reprezentacyjny (roczny dochd" chopa w tym kraju wynosi 50-BO dolarw). W sumie, jeeli prezydentowi uda si przetrwa cztery lata przewidziane konstytucj, opuszcza paac majc 4 miliony dolarw na prywatnym koncie. Nie jest to duo, ale zawsze. Po kilku miesicach ktni prezydentem zosta starszy ju wiekiem czowiek, wierna podpora reymu generaa Ubico, wsplnik CastiJlo Armasa, genera Ydigoras Fuentes (ze wzgldu na zasugi i lata zachowa szlify generalskie). Ledwie Ydigoras obj swj urzd, a ju w jego gabinecie zjawio si czterech ludzi z CIA dajc, aby zwrci pienidze, ktre CIA daa Armasowi na zorganizowanie agresji. O tej wizycie mwi y digoras w wywiadzie udzielonym amerykaskiej dziennikarce - Anne Geyer: "Odpowiedziaem im, e nie mam wobec nich dugw i e Castillo Armas nie yj e. Zagrozili mi cichym spiskiem i po{viedzie42

li, e jeli nie zapac, Gwatemala nie dostanie adnej pomocy od Stanw Zjednoczonych, a na temat mojego rzdu nie ukae si w prasie amerykaskiej nigdy nic dobrego". Na takie dictum Ydigoras szybko zapaci. Co wicej, zaoferowa CIA miejsce na obz, w ktrym szkolono oddziay najemnikw do inwazji na Kub. W nagrod CIA ratowaa Ydigorasa przed upadkiem, o czym mona dowiedzie si z relacji l<orespondenta "Time" Johna Gerassi: "Na pocztku 1962 roku wydawao si, e y digoras upadnie. Studenci, nauczyciele, nawet kontrolowane przez prezydenta zwizki day jego ustpienia. Przez cay miesic, dzie w dzie, trway rozruchy i Gwatemala nie dawaa nikomu wiz wjazdowych. A potem, nagle, nastpia absolutna cisza. Ani sowa bodaj o jednym wiecu, o jednej manifestacji. Kiedy przyleciaem tam kilka dni pniej, w kraju panowa kompletny spokj. Zapytaem znajomych, co si staQ. Nigdy nie widzielimy tak skutecznych i byskawicznych represji - odpowiedzieli mi - wiadomo nam, e cay aparat rzdu zosta przejty przez CIA. Kraj by cakowicie zastraszony". Mamy tu kolejny przykad dziaania mechanizmu ciszy. Wiosn 1963 roku byo ju w Gwatemali tak spokojnie, e ogoszono nowe wybory.
43

Pierwszy prezydent rewolucji gwatemalskiej Arevalo Bermejo nada z emigracji wiadomo, e chciaby w tych wyborach kandydowa. Arevalo by cigle popularny i mgby zwyciy. Poniewa Ydigoras mimo wszystko chcia tych wyborw, wypado generaa obali. Przewrt zorganizowa jego minister obrony, pukownik Peralta Azurdia. Spiskowcy ustalili dat zamachu na 30 marca 1963 roku. Ydigoras dowiedzia si o tym na kilka dni wczeniej, i kiedy Peralta wszed z pistoletem do jego gabinetu, prezydent wskazujc na stojce przy biurku walizki zawoa: - Ministrze, jestem ju gotowy!

w rzeczywistoci jest, czy nie jest komunist. Dowd jest niewany, wystarczy oskarenie.

10.
Generaa odprawili samolotem do Managua, gdzie Ydigoras przegldajc nazajutrz pras znalaz deklaracj Peralty, w ktrej przeczyta z osupieniem, e zosta obalony, poniewa b y k o m u n i s t . Kady, kto zna nienagannie antykomunistyczn przeszo Ydigorasa (genera zgadzi setki ludzi posdzonych o komunizm, a tysice osadzi w wizieniu), usyszawszy taki zarzut umiaby si serdecznie, ale Ydigoras wy_ straszy si nie na arty. Ydigoras wiedzia, e w jego kraju nie ma znaczenia, czy kto
44

Genera zna przecie fakty. Partia komunistyczna Gwatemali ostaa po roku 1954 wybita prawie doszcztnie. Nawet byy ambasador USA w Salwadorze Thorsten Kalijarvi, ktry w kadym wszy komunist, twierdzi w swojej ksice pt. "Central America" (1962), e w. Gwatemali zostao nie wicej ni 200 komunistw ("it is estimated, that there is in Guatemala about 200 dedlcated Communists"). J ednocznie aparat do walki z komunizmem (wojsko, policja, suby specjalne - tzw. Servicio de Inteligencia Guatemalteca itd.) liczy ponad 30 tysicy ludzi. Tak wic na j e d n e g o komunist wypada s t u P i d z i e s i c i u ludzi, powoanych do tego, eby go zwalcza.
Mona wen rwnie zrobi e armia inne zestawienie: "li-

amerykaski ekspert wojskowy Edwin Lieuinformuje, Gwatemali

czy ponad 500 pukownikw" (1964 r.). Oznacza to, e blisko 3 pukownikw yje zc zwalczania jednego komunisty. I to jak yje! "Ich przywileje (tj. przywileje pukownikw) - pisze inny amerykaski ekspert wojskowy, Jerry Weaver - obejmuj m. in. dotacje na budow domw, szczodre pensje, obfite deputaty i, co jest istotne, ludzie ci s n i e t y k a l n i p r z e z p r a45

"

wo". Ekspert pisze o tym z pewnym zdzi\vieniem, a przecie nie ma czemu si dziwi. Ludziom tym co si naley, skoro cay czas spdzaj na froncie, dwigajc ciar walki z komunizmem! Ae Ydigoras nie dziwi! si niczemu i datego, kiedy dowiedzia si z gazet, e jest komunist, ogarn go strach. Stary ju i zmczony, postanowi! jednak dziaa, postanowi! si oczyci. Usiad i napisa wielki akt samoobrony, potn ksig pt. ,,;-.ry W.ar with Communism" ("Moja wojna z komunizmem"). ktra ukazaa si jeszcze w tyme 1963 roku w wydawnictwie Englewood Cliffs, Prentice-Hall, USA. W ksice tej genera ostrzega wszystkich, e to Peralta jest komunist, a on, Ydigoras, by zawsze obroc demokracji amerykaskiej. Tymczasem nowy prezydent, pukownik Peralta, czowiek mody i ambitny, zabra si energicznie do pracy. Zracjonalizowa i unowoczeni system walki z komunizmem. Przede wszystkim postanowi! spisa wszystkich komunistw. "Cigle mwi, e ten czy tamten jest komunist - wyjania swoj decyzj na konferencji prasowej _ ale potem zapomina si i ci ludzie chodz dalej bezkarnie. A teraz kady bdzie w ewidencji". W zwizku z tym Peralta wyda obowizujc do dzi ustaw (ustawa nr 9, 1963 r.) ,,0 rejestracji osb, ktre rzd wojskowy
46

Uwaa za komunistw" (tytu oryginau: "El registro de personas, q"e el Gobierno militar considera eomo communisas"). U stawa powouje do ycia urzd o nazwie Narodowe Archiwum Bezpieczestwa (Archivo Nacional de Seguridad - AKS, skrt, ktry
w Gwatemali
lTIa

brzmienie

zowieszcze).

Archiwum to prowadzi rejestr komunistw, a cilef, jak mwi nazwa ustawy, rejestr osb, ktre wojskowi u,vaiaj za kon1unistw. A kogo wojskowi uwaaj za komunistw? Na to pytanie odpowiada Eduardo Galeano w swojej ksice "Guatemala, pais ocupado": ,,\Vojskowi uwaaj za komunist kadego, kto myli inaczej ni oni, a nawet kadego, k t o w ogl e m y l i". Teraz ju wiemy, wedug jakiej zasady pracuje ANS. Majc.tak ustalone kryterium, funkcjonariusze sporzdzaj odpowiednie listy. "Estar en la lista" - tzn. by, znale si na licie - jest w Gwatemali rwnoznaczne z wyrokiem mierci. Kto trafi na list, wie, e ma wyrok i e Sprfl\v otwart pozostaje tylko moment jego wykonania. Wyrok moe by wykonany nastpnego dnia, ale take za miesic, za rok, za pi lat. Problem polega jednak na tym, e niewielu tylko wic, czy ju s czy j e s z c z e n i e m a ich na licie. Dostp do list jest bardzo ograniczony i poza ambasad USA listy moe czyta tylko malekie grono osb, tak male, e nie
47

mieci si W nim prezydent republiki. Ale czasem kto moe prezydentowi szepn jakie nazwisko z listy. Publicysta gwatemalski Elias Condal opowiada o takim wyPadku z prezydentem Mendezem Montengr;~- "Pewnego dnia prezydent Mendez wezwal do siebie bliskiego przyjaciela, koleg jeszcze z lat studenckich. Nie ruszaj si std _ powiedzia mu Mendez - zosta tu i mieszkaj u mnie w Palacu. Dowiedzialem si, e jeste na licie. Maj ci zabi. Jest to jedyna ochrona, jak mog ci zaoferowa", Na list moe dosta si kady, poniewa niepotrzebne s adne dowody. "Owiadczenie konlisarza wojskowego, jakiego.5 lokalnego notabla czy w ogle kadego zwolennika rzdu, e taki czy inny chlop lub robotnik jest kon1unist, stanowi wystarczajcy powd, eby znale si na licie" - pisze ekspert Weawer. Drugim osigniciem Peralty jest militaryzacja administracji pastwowej. Gwatemala dzieli si na 22 departamenty. Na czele kadego departamentu stoi gubernator: pukownik. Kady pukownik dowodzi w swoim dE.pdrtamencie sieci tzw. comisionado milltar - s to oficerowie lub podoficerowie rezerwy pelnicy zwierzchnie funkcje w adn1inistracji terenowej. Owszem, w Gwatemali s wjtowie i sotysi, ale rzdz nimi ci wanie comisionado mili tar. Wedug da43

nych amerykaskiego socjologa Johna Durstana w roku 1966 jeden comisionado przypada na 50 dorosych osb. Comisionado jest postrachem w swojej okolicy, poniewa kady, kto mu podpadnie, moe trafi na list. On te na rozkaz ANS wykonuje wyroki mierci. Jedn z funkcj i comisionado jest dostarczanie siy roboczej dla wielkich plantacji. Wielkie plantacje znajduj si na ziemiach niskich (albo jak si tu mwi: na ziemiach gorcych) nad Atlantykiem i Pacyfikiem. Natomiast podstawowa masa chlopska yje w czci centralnej kraju: na plaskowyu i w grach (ten obszar nazywaj tu ziemi zimn) Ziemie gorce - najlepsze ziemie Gwatemali - nale do United Fruit i do wielkich latyfundystw gwatemalskich, niemieckich i amerykaskich. W pastwie tym 2 procent wacicieli ziemskich posiada blisko trzy czwarte (72,5 procent) wszystkich ziem uprawnych, w tym 22 obszarnikw posiada 13 procent wszystkich ziem uprawnych. A po przeciwnej stronie: 76 procent chopw posiada niecae 10 procent wszystkich ziem uprawnych. S latyfundyci, ktrzy maj tyle ziemi co 20 tysicy maorolnych chlopw. Wie gwatemalska nie zna pojcia redniaka czy kulaka. Cala wie jest malorolna albo bezrolna. Chopstwo cierpi nie tylko na brak ziemi: w procesie kolonizacji Indianie (a wic wlanie chopi) zostali ze4-

Dlaczego zgin

49

pchnici na ziemie najgorsze, jaowe, bezwodne, na wysoko pooone ziemie zjmne. Gospodarka chopska jest tam skrajnie prymitywna, ta sama co 500-600 at temu. Ziemie zimne stanowi klasyczny rezerwuar siy roboczej da ziem gorcych. Na ziemiach gorcych kruj niepodzienie wiekie plantacje pracujce dla rynkw zagranicznych i datego nie ma tam miejsca na chopsk gospodark. W okresie zbiorw kawy i baweny (te dwie uprawy daj ponad poow eksportu Gwatemali) plantacje potrzebuj ludzi do pracy. Pantator nie chce trzyma duej liczby staych robotnikw, bo oni s mu potrzebni tylko na trzy miesice, tyko na okres zbiorw. Przez pozostae dziewi miesicy j ego sia robocza musi jak o przey u siebie, w swoich rezerwatach na ziemiach zimnych. Kiedy zblia si sezon zbiorw, COffilSlOnado zaczyna werbunek ludzi. W tym okresie trzeba p r z e g o n i z ziemi zimnej na ziemi gorc okoo miliona ludzi. Dla maej Gwatemali (obszar: 109 tysicy km. kw., ludno w 1970 roku - 5,2 miliona) oznacza to prawdziw wdrwk ludw. Jedna pita narodu - mczyni, kobiety, dzieci - cignie teraz w tropiki skuba kaw i bawen Uruchomi tak mas ludzk nie jest rzecz atw. Chopi nie chc pracowa na plantacjach, poniewa paca jest godowa, robota cika, a klimat gorcy, dla ludzi
50

Z gr trudny do zniesienia. Vi lym czasie, kiedy chop zbiera kaw czy bawen, marniej mu zbiory na jego poletku. Dawniej istniaa ustawa o wczgostwie ktra pozwalaa apa Indian i pdzi ich pod eskort na ziemie gorce. Teraz funkcj ustawy o wczgostwie spenia ustawa o wpisywaniu na listy. Dziki tym listom mona nada utrzyma paszczyzn i system pracy przymusowej na pantacjach. Jeeli po skoczeniu zbiorw chop nie bdzie mia kwitu stwierdzajcego, e pracowa na plantacji,
l

comisionado wpisze go na list.

11.
Pukownik Per alta stworzy rwnie parti rzdzc - Partido Institucional Democratico. Partia stanowija jeszcze jeden filar reymu i t drog pukownik osign to, co chcia osign: zbudowa system totanej dyktatury militarnej, istniejcy w Gwatemali do dzi. Nie caa reakcja bya tym jednak zachwycona. W kraju istnieje silna kasta oligarchii cywilnej, ktra te by chciaa nacieszy si wadz. Partia oligarchw, zgodnie z klasyczn w Ameryce aciskiej zasad odwrconych poj: im bardziej reakcyjny, tym bardziej (w sowach) rewolucyjny, nazywa si Partido Revolucionario. Na jej czee stoi czowiek nijaki, poityk
4'

51

trzeciorzdny, prawnik z zawodu (a nawet kiedy dziekan Wydziau Prawa Uniwersytetu w Gwatemali) - Mendez Montenegro. Byy dziekan obj kierownictwo partii w 1965 roku po mierci swojego brata, ktry jako szef Partido Revolucionario atakowa wojskowych za monopolizowanie wadzy i wobec tego musia zgin "w tajemniczych okolicznociach". W politycznym jz)l'ku gwatemalskim mier poniesiona w "tajemniczych okolicznociach" oznacza zabjstwo z rozkazu ANS. Partido Revolucionario zacza domaga' si wyborw. Mendez odwiedza ambasad: szuka poparcia (jeeli w Ameryce aciskiej mwi si po prostu ambasada, bez wyszczeglniania kraju, wiadomo, e chodzi o ambasad USA). W czasie tych odwiedzin znajdowa przychylny klimat. Wojsko i tak rzdzio Gwatemal, a prezydent-cywil stwarza wygodne pozory demokracji. Naley pamita, e Latin-American experts z Departamentu Stanu nie maj lekkiego ycia. Liberalna cz Senatu cigle domaga si od Departamentu Stanu, eby na funkcje prezydentw w Ameryce rodkowej stawia cywilw, a nie wojskowych, ale Latin-American experts wiedz, e to nie jest takie proste. Prezydent musi dysponowa dostateczn si, eby wbrew woli mas mg zagwarantowa nietykalno amerykaskich inwestycji, a tak si ma praktycznie tylko
52

armia. Armia natomiast, jeli ju wzia wadz, nie chce jej odda, bo niby z jakiej racji? Jedynym wyjciem tedy zrobi to, co robi dowdca, ktry w czasie wicze chce przeprowadzi atak na wrae pozycje: wyznacza cz onierzy na pozorantw pozoranci u d a j nieprzyjaciela. Tote Departament Stanu, pomny na krytyk liberalnej czci Senatu, stale nalega na ambasady, eby szukay cywila, ktry potrafi udawa prezydenta. Ale znale dobrego pozoranta nie jest atwo. Talent pozoranta musi polega na braku ambicji, a tak cech trudno z gry ustali, poniewa wielu politykw ma tzw. ambicje utajone. I wtedy - ludzka to rzecz - zy pozorant, dostawszy troch wadzy, chce jej zaraz wicej, a chcc jej wicej, wchodzi w konflikt z armi, ktrej nie pozostaje nic innego jak zapaa silniki w czogach, zajmowa Paac i wsadza prezydenta w samoot, co pniej wykorzysta liberalna cz Senatu do zdwojenia krytyki Departamentu Stanu. W ambasadzie osdzono jednak, e w przypadku Gwatemali takiego niebezpieczestwa nie ma: dyktatura wojskowych miaa charakter trway i totalny, nie byo mowy, eby kto mg si wychyli. Prezydent - pukownik Peralta - na wiadomo, e maj by wybory, po chwili namysu uzna tak manifes.tacj demokracji za dobry pomys. PeraJta wiedzia, e ma ca wadz w rku,
53

e wobec tego wybory wygra i wojsko zamiast prezydenta z przewrotu bdzie miao prezydenta z wyboru. Alici pukownik wybory przegra. Byo to 6 marca 1966 roku. Kiedy Wiesc o porace rozesza si po sztabach i garnizonach, kamaryla pukownikw postanowia zebra si na narad. Cho maleki ten kraj ma dzi blisko 600 pukownikw, nie wszyscy bior udzia w takim spotkaniu. W Gwatemali pukownik pukownikowi nie rwny. Wystarczy wej do jakiegokolwiek ministerstwa, eby o tym si przekona: recepcjonista - pukownik, sekretarz ministra _ pukownik, i minister te pukownik. Cenzor na poczcie - pukownik, \vaciciel restauracji "Quetzal" - pukownik. Ale tych wanych, najwaniejszych pukownikw jest okoo 40 i oni to zebrali si na narad. Trudno bdzie wyobrazi sobie t narad komu, kto nie widzia bodaj kilku pukownikw gwatemalskich. Kady pukownik ma twarz zaspion, czujne, wypatrujce oczy i czarny, krtko przystrzyony wsik. Jeden z dziennikarzy gwatemalskich powiedzia mi: "ja ich nie rozrniam", ale nie ulega wtpliwoci, e pukownicy potrafi rozrnia si midzy sob. Krtk relacj z tej narady daje nam aureat Nagrody Nobla, pisarz gwatemalski Angel Asturias, w swojej ksice "Latino-America y otros ensayos". Ot po stwie'rdzeniu,
54

e Mendez Montenegro wybory wygra, pukownicy "byli ju zdecydowani da mu 24 godziny na opuszczenie kraju, uniewani wybory, ogosi stan wyjtkowy, powoa junt wojskow i uruchomi ogromny aparat represji". Plan ten uczestnicy narady przyjli przez aklamacj i ju, ju zaczli rozdziela midzy sob stanowiska, kiedy okazao si, e z caej historii nic nie wyjdzie. "Cay plan - pisze Asturias - rozlecia si nagle, poniewa ktry z nich powiedzia, e Mendez Montenegra cieszy si sympati ambasady Stanw Zjednoczonych i e wobec tego nie bdzie moliwe przedstawi go jako gronego komunist w subie Moskwy i wsplnika partyzantw walczcych w kraju". Widzimy, jak w tym momencie opada 40 par krtko strzyonych wsik(,w i cisza zalega wielka. Tak, ta wiudorrlOs zmieniaa posta rzeczy. Narada musiaa szuka innego wyjcia. Musiaa szuka i znalaza. Wybrany na prezydenta republiki Mendez Montenegro musia stawi si na narad, gdzie powiedziano mu, co nastpuje: "Bdzie mg pan zosta prezydentem republiki pod warunkiem podpisania naszego ultimatum". "Ultimatum pisze dalej Asturias skladao si z piciu punktw: 1 - nie bdzie zmian na stanowiskach dowdcw armii, 2 - wszystkie spra",'Y dotyczce wojska pozostan w wycznej kompetencji Minister-

stwa Obrony, 3 - wojskowi przehywRjcy na emigracji (grupa Arbenza) nie bd mieli prawa powrotu do kraju, 4 - nie wolno przeprowadza ledztwa w sprawie dziaalnoci dotychczasowego rzdu wojskowego, 5 - jeeli ktry z tych punktw zostanie naruszony, nastpi automatycznie przewrt wojskowy". I Mendez Montenegro podpisa, jako e okaza si dobrym pozorantem. Od poowy roku 1966 do poowy roku 1970 byy dziekan Wydziau Prawa udaje prezydenta Gwatemali. Eksperyment ten jednak nie powid si a na tyle, eby go dalej kontynuowa i po skoczeniu kadencji Mendeza wadz obj znowu pukownik - nazwiskiem Arana Osario.

12.
Pukownik Arana, prezydent Gwatemali na lata 1970-1974, wieloletni funkcjonariusz CIA, przezwany "Czarnym Pajkiem", a take "Rzenikiem zZacapy", zdoby saw jako pacyfikator oddziaw partyzanckich i ty_ sicy chopw w departamencie Zacapa, graniczcym z departamentem Izabal, ktry w caoci stanowi wasno United Frui!. Zreszt departament Zacapa jest te w czeci wasnoci United Frui!. Poczynajc od roku 1954, tj. od czerwco56

wej interwencji CIA, ktra utopia we krwi rewolucj gwatemals:<o,rozwj wewntrzny tego kraju sprowadza si do staego doskonalenia - rok po roku - systemu represji i terroru: faszyzmu. Co wnis do tego dziea Arana Osorio, najwaniejszy (obok Arriaga Bosque) pukownik w okresie prezydentury Mendeza Montenegro? Arana stworzy sie organizacji bojwkarskich, ktrych zadaniem jest fizyczna likwidacja ludzi uznanych przez ANS, przez wywiad wojskov.-y (tzw. G2) i przez CIA za opozycj, za wrogw reymu, za komunistw itd. Czas powstania tych organizacji przypada na lata 1966-1968, tj. na okres, kiedy w Gwatemali rozpocza si nieoficjalna, zbrojna interwencja USA dowodzona przez grup przerzuconych z Wietnamu oficerw armii amerykaskiej z formacji "Zielonych Beretw", w skad ktrej wchodzili m. in. pukownicy armii USA John D. Webber (zastrzelony przez partyzantw), Robert H. Berry (aktualny szef misji wojskowej USA) i Clarence D. Mitchell Jr. (z-ca szefa misji). Oto wykaz tych organizacji, cilej: faszystowskich paramilitarnych bojwek, tworzcych prawdziwe pastwo podziemne. MANO - Movimiento de Accion Nacionalista Organizado, Ruch Zorganizowanej Akcji Narodowej. Aktualny szef: pk Angel Ponce, jednocze57

sme rzecznik rzdu Gwatemali. Siedziba: gmach Sztabu Generalnego armii w Matamoros (Gwatemala). NOA - Nueva Organizacion Anti-comunista, Nowa Organizacja Antykomunistycz-

czynowcy. I tak niejaki Oliva Valdez chwali si publicznie, e osobic:e zamordowa 40 osb (relacja Juana :\'Iaes:re). Oficjalnie, formalnie, bojwki te dzial3j poza rzdowo-wojskowo-policyjnym aparatem represji, s nawet - znowu formalnienielegalne. Trzymajc si tej formuy, prasa amerykaska perswaduje nam, e Vv demokratycznym pastwie Gwatemali wszystko jest w porzdku poza tym jednym nieszczciem, e toczy si tam podziemna wojna terrorystyczna, w ktrej nielegalni terroryci skrajnej prawicy walcz z nielegalnymi terrorystami skrajnej lewicYJ i ot, caa historia. "Dziecinna ta teoria - stwierdza Gwatemalski Komitet Obrony Praw Czowieka w swoim memorandum skierowanym do ONZ w 1968 roku - prbuje przedstawi sytuacj jako walk dwch podziemnych frakcji, podczas gdy .podziemne. organizacje prawicy posuguj si wizieniami nalecymi do wojska i rzdu, korzystaj z samochodw rzdowych posiadajcych numery rejestracyjne policji bezpieczestwa, posiadaj domy tortur strzeone przez posterunki policji wojskowej, drukuj swoje ulotki w wydawnictwie ,vojskowym, maj dostp do Narodowego Archiwum Bezpieczestwa, slowem. nie sposb przyj tez, e chodzi tu o dwie walczce ze sob frakcje :;9

na.
Szef: pk Zepeda Martinez. Siedziba: jw. CADEG - Consejo Anti-comunista de Guatemala, Rada Antykomunistyczna Gwatemali. CRAG - Comite de Represion Antiguerrillera, Komitet Represji Antypartyzanckiej. ODEACEC - Organizacion de Asociaciones Contra el Comunismo, Organizacja Zwizkw do Walki z Komunizmem. FRN - Frente de Resistencia Nacional, Front Oporu Narodowego. RAYO - Promie, RAYO wycina na zwlokach strzal. Inne organizacje mb! te swj sposb znakowania ofiar. Np. MANO (co znaczy: rka) obcina ywej lub martwej ofierze palce prawej rki. Bojwki prowadz midzy sob zawody o liczb zamordowanych ludzi. Przy zwokach zakatowanych ofiar, porzucanych najczciej w rowach przydronych, mona znale kartk z napisem: "Esto ha hecho la NOA. A ver que hace ahora la MANO" ("To zrobia KOA. Zobaczymy, co zrobi teraz MANO"). W ramach tych organizacji dziaaj rwnie indywidualni wy,8

"

podziemne, skoro istniej wszelkie doworly udziau, winy i poparcia oligarchii narodowej, rzdu i armii w rzeziach ludnoci kraju".

Tene Komilet opublikowa w Meksyku ksik ("La Violencia en Guatemala", 1969) stanowic wybr notatek, jakie ukazaly si w prasie gwatemalskiej w latach 1967-1968 na temat ofiar bojwek Arana Osorio i Roberta H. Berry, szefa misji wojskO\y~j USA. Tej ksiki nie mogem przeczyta do koca. Jest to 215 stron nastpujcego tekstu: ,,- Zwoki torturowanego mczyzny, bez uszu, nosa, z obcitymi wargami, zostay znalezione w dzielnicy La Democracia, Jutiapa ... - Zwoki mczyzny z obcit gow znaleziono w pobliu majtku Pena Aspera, departament Jutia ... - 30 l 68. Na lerenie kraju znaleziono dzi zwoki omiu osb rozstrzelanych ... - 31 I 68. Na terenie kraju znaleziono dzi zwoki szeciu osb zabitych strzaami w ty gowy ... - W pobliu wioski El Olvido znaleziono zwoki czowieka ze ladami 43 kul kaliber 45... - Przy drodze Gwatemala-Chuarrancho znaleziono czaszk mczyzny, dalej - kawaek mzgu, jeszcze dalej - nos ... Zwoki trzynastu zamordowanych zna60

leziono w pobliu Nueva Concepcion, Escuinta ... - Zwoki dwch mczyzn o gowach tak zmasakrowanych, e idenlyfikacja okazaa si niemoliwa, zostay znalezione ... - Jose Oxlaj, lat 26, zosta zastrzelony na oczach matki we wsi Quebrada deI Durazno. Przed egzekucj w obecnoci matki
obcito mu wargi...

- Zwoki trzech chopw zostay znalezione koo wsi La Union, Zacapa ... cznie w cigu ostatnich trzech dni znaleziono zwoki 22 osb ..." A obok tego inna litania: ,,- Osoby, ktre wiedz co o losie Pinedy Cor1eto, la t 17, proszone s o powiadoll1ienie siostry ... - Jovila Luna, matka studenta Moralesa Luna, prosi wszystkie osoby, ktre wiedz co o losie jej syna ... - Juana Cos de Ruiz prosi o wiadomo o losie jej ma, Filiberto Ruiza, uprowadzonego z domu 21 marca ... - Regina Garrido de Marroquin, matka Santosa Marroquin, lat 18, prosi o wiadomo o losie jej syna ... - Matka Oscara Lopeza, porwanego przez policj, prosi o wiadomo ... - Maria Estela Paz, matka ... prosi osoby, ktre ... - Teresa Garrido, matka ... prosi..."
Gl

13.
"Maria Garcia Perez prosi osoby, ktre porway Luisa Alberta Garci, aby daroway mu ycie ..." "Nie wiem - m\vi Hilda Franco - brata wzili nad ranem, od tego czasu nie wiem, gdzie jesL." "Nie wiem - mwi Guillermina de Escobar - przyszo ich szeciu, byli ubrani po cywilnemu, zabrali syna, ktry wicej nie \\rrci..." "Nie wiem - mwi Blanca de Aguirre m wanie przyszed z pracy, mia je, podjechali jeepem ..." Najczciej jed w jeepach, maj ciemne okulary, zielone koszule, krtkie automaty kaliber 45. Czasem MANO wywiesza na murach swoje listy. Na tych listach znajduj si nazwiska osb przeznaczonych na tortury i rozstrzelanie. Potem czyja rka skrela z tych list nazwiska. Skreleni ju nie wrc. "Podszedem do jednego z zatrzymanych. Powiedzia mi, e nazywa si lV[anuel. Zapytaem, dlaczego ich tu przywieli, i odpowiedzia mi: Sprawy polityczne. Powiedzia mi, e kiedy pracowa da pukownika Arbenza. Poprosi mnie o papierosa. Inni nie chcieli papierosw i nie chcieli roznlawia. Pewnie dlatego, e byem w mundu62

rze sieranta. Tego, ktry nazywa si Manuel, zapytaem, czy nie chciaby przel~aza co rodzinie, i odpowiedzia: Nie warto. Zostao nam par godzin. Powiedzia 1111, e moe kiedy przeczytam ksiki, ktre on napisa. Pokaza mi, jak go pobili w czasie aresztowania. Mia plecy Iioletowe od uderze kolb. Chciaem jeszcze rozmawia z nimi, ale oni nie chcieli. )Ja to pO\viedzia mi telefonista, e dzwoni \viceminister obrony pukownik Arriaga Bosque i po,",iedziaL eby na niego czeka. Potem przyjecha pukownik i poszed tam, gdzie byli zatrzymani. Nie wiem, co mwn, bo nas ju nie \:vpucili. Kiedy obudzilimy si rano, spotkalimy porucznika Edmundo Alonzo. Da nam rozkaz, eby adowa worki na samochd. Kiedy wziem pierwszy worek, zobaczyem, e mam zaknvwione rkawy munduru. Kiedy wziem za drugi worek, wyczuem czyj gow i rami. Bylimy cali umazani we krwi. adowalimy dalej ..." (z reacji Ruana Pinzona, zapisanej przez Eduardo Galeano). Zwoki te zostay pniej zrzucone do morza z samolotu, ktry pilotowa syn obecnego prezydenta Arana, oficer lotnictwa gwatemalskiego. Nie wszystkich rozstrzeliwuj. W Puerto Barrios zamordowano 8 dzialaczy zwizkowych w ten sposb, e jedziy po nich wyadowane kamieniami ciarwki tak dugo,
63

a na placu nie zostao nic oprcz porozrzucanych strzpw cia. W stolicy Gwatemali przed gmachem Cumto Cuerpo - jest to nazwa tutejszego gestapo - stoi kolejka kobiet. W okienku policjant w czapie nasunitej na oczy, z papierosem, wszystko jak w tanim filmie kryminalnym, rozpity mundur, rewolwer na stole, sucha pyta, na ktre ma za\vsze jedn odpowied: "Takiego nie znamy... nie, takiego nie znamy ..." Kolejka kobiet przesuwa si dalej.

27 chopw rozstrzelanych w grach Pat, zun, bezimienni Emilio Diaz Lopez i 6 innych, z Agua Blanca, chopi Eduarda Sasa Montalvo, z miasta Gwatem~la, inynier 15 chopw rozstrzelanych pod La& Poza s, bezimienni Morales Saavedra, z San Jor!1e, chop ...

15.
PukowniK Arana, przepracowany, zmczony, bo jak twierdzi Aguirre Monzon, "Arana wyda osobicie ponad 8 tysicy wyrokw mierci" ("Excelsior", 10370), pojecha w kocu roku 1968 jako ambasador odpocz do Managua. Po roku wrci! jednak do Gwatemali Kandydowa na prezydenta. Wrci! wozem pancernym, ktry ofiarowa mu przyjaciel, prezydent Nikaragui Anastasio Somoza. Somoza ma u siebie podobne problemy co Arana, a poniewa w ramach pomocy wojskowej USA uzbierao mu si kilka wozw pancernych, jeden da pukownikowi. Jeszcze hen przed wyborami Arana zapowiedzia, e "Iud wybierze mnie prezydentem". Kto zna Gwatemal, nie mg nie wierzy. We wszystkich przemwieniach i wywiadach Arany w kko powtarza si
sDlaczego zgIn

14.
Apel Polegych. W roku 1968 ofiar faszyzmu padlo w Gwatemali ponad 3000 osb. Cz zgina w czasie tortur w obozie koncentracyjnym w Camotan, departament Zacapa, w obozie koncentracyjnym Rio Hondo, departament Zacapa i w obozie koncentracyjnym Usumatlan, departament Zacapa. Inni padli zamordowani w domach, na ulicy, w rowach przydronych. Facundo Ramirez, z Los Andes, chop Romeo Padilla, z Finca Monjas, chop Rolanda Herrera, robotnik Rene Castillo, poeta Pastor Hernandez, z El Picach o, 47 innych
64

65

",""",-~.

~.-_-!---~---= ~~~_-J

zdanie: "Trzeba skoczy z anarchi i zaprowadzi porzdek". Drugi jego ulubiony zapiew to podkrelanie przy kadej okazji: "Jestem twierdz antykomunizmu w Ameryce aciskiej", tak jakby kto w to wtpi!. Formalnie biorc, kandydujc na prezydenta Arana Osorio by tylko pukownikiem, a jednak reporter "Excelsioru" Fernandez Ponte pisze, e "dysponowa w tych wyborach niemal takimi funduszami jak rzd. Pienidze te otrzyma od latyfundystw, przemysowcw i monopoli USA". Oczywicie, e nie mgl przegra. Zapytany, co zrobi, jeeli przegra, odpowiedzia: "Zrobi przewrt wojskowy". W wyborach gosowao na niego 235 tysicy ludzi, co stanowi 4,5 procent mieszkacw Gwatemali. (Blisko 80 procent ludnoci tego kraju nie ma prawa gosu, poniewa nie umie czyta i pisa). Te 4,5 procent wystarczylo, eby zosta wybrany prezydentem republiki. Po tym zwycistwie polecia od razu do Waszyngtonu - po instrukcje.

16.
Do takiego kraju w kocu stycznia 1970 przyjecha nowy ambasador NRF, Karl von Spreti, i po dwch miesicach zastal uprowadzony przez grup partyzantw. Ruch partyzancki narodzi si w Gwate66

mali jesieni 1960 roku. 13 listopada w Gwnej Kwaterze armii w stolicy Gwatemali grupa oficerw buntuje si przeciw rzdom generala Ydigorasa. Na czele tej grupy stoi pukownik Rafael Pereira. Pukownik zabija dwch innych pukownikw, ktrzy prbuj stawia mu opr, robi si zamieszanie, rebelianci porywaj kilka jeepw, jeden czog i uciekaj ze stolicy. Zbuntowana kolumna dociera do Zacapy, gdzie bez jednego strzau zajmuje koszary garnizonowe. Po tym zwycistwie jedzie dalej na wschd i zdobyWa gwny port gwatemalski na Atlantyku - nalecy zreszt do United Fruit Puerto Barrias. Ydigoras ogasza, e jest to inwazja Kuby na Gwatemal, okrty wojenne L;SA pyn do Puerto Barrias, pukownik Pereira ucieka do Meksyku i po trzech dniach bunt zostaje stumiony .. ".le kilku modszych oficerw z grupy Perclry postanawia nie sklada broni i chroni si w pobliskich grach. I'\a czele tego oddzialku stoi porucznik Yon Sasa i podporucznik Turcios Lima. Obaj koczyli ameryl<ar.skie szkoy walki z partyzantk. Pierwszy w Panamie, drugi - w Fort Bennigs, Georgia. Wkrtce po owym buncie wiatek stoeczny zaj si swoimi sprawami i o modych porucznikach zapomniano. W Ameryce aciskiej jest rzecz zwyczajn, e jeli grupie oficerw przewrt nie wyjdzie, jad za
5'

6;

granic albo uciekaj do lasu, a potem, Jdeemocje ju opadn, wracaj do koszar ~ z~owu po jakim czasie zaczynaj obmyslac kolejny przewrt: po to , w k o..... CI. ,; cu, oficerowie s.

?y

Tymczasem oddziaek Yon Sosy rozrs si w du grup partyzanck, ktra przyjla nazw Movlmiento Revolucionario 13 de Noviembre, w skrcie: MR - 13. Na pocztku roku.1962 grupa stoczya pierwsze potyczki z wOJskIem. Wie gruchna po wiecie. e Gw.~temala ma partyzantk. Na tak wiadolUOSC w Ameryce aciskiej pieT\~lSi ruszaj do czynu trockici. Wszystkich trockistw latynoskich mona by prawdopodobnie zmieci w jednej duej kawiarni, ale s ~o ludZIe fanatyczni i bardzo ruchliwi. Jednym z centrw trockizmu - jeeli mona uy tak duego sowa dla tak maego ruchu _ Jest. Meksyk. Wanie z Meksyku przedostaJe SI do grupy Yon Sosy kilku trockistw. Yon Sosa ma w tym czasie 23 lata '(:"0 . t . J ~ onen aCJa w wiecie ideologii jest wasciwie zadna, to, co porucznik wie, j to, co lllwi, sprowadza si do oglnej tezy, e trzeba walczy z. imp~rializmem USA o powszechn sprawledhwosc spoeczn. Turcios Lima ktry podobnie jak Yon Sosa nie jest ideologIem, .uwaa: e ruch powinien by gwatemalski, ze me trzeba mu podejrzanych cudzoziemcw, i na tym tle dochodzi midzy kolegami do sporu. W rezultacie Turcios odl

chodzi z grup ludzi i tworzy wasnyoddzia, dajc mu nazw Fuerzas Armadas Rebeldes (FAR). Mimo tej separacji oba oddziay albo jak mwi si w jzy'ku partyzantw latynoskich: oba f r o n t y - utrzymuj kontakt i prowadz wspln walk CYon Sosa w kocu owych trockistw wyrzuci). W roku 1963 partyzanci kontroluj ju cz Gwatemali, a wojska rzdowe znajduj si w defensywie. W lakiej sytuacji przyjeda z USA pierwsza grupa oficerw Rangers. Pentagon prowadzi w Ameryce aciskiej polityk dwustopniow. Tam, gdzie jest spokj, zadania misji wojskowej USA maj charakter ograniczony. Owszem, misja nadzoruje, instruuje, poucza, prowadzi kartoteki oficerw danej arnlii, co raz to kae ktrego oficera usun albo kae prezydentowi zwikszy wydatki no. wojsko. czasem poleci zamkn jakiego komunist albo pomoe przygotowa przewrt wojskowy. Ale waciwie - niewiele wicej. Jeeli jednak pojawi si partyzanci, sprawa uega radykalnej zmianie. Pierwsza rzecz - przyjeda grupa oficerw Rangers. Grupa oficerw skada wizyt w Sztabie Generalnym armii tego kraju, do ktrego zostaa przysIana. Odbywaj rozmow z miejscow elit wojskow. Sens tego, co mwi z tej okazji Rangers;, jest mniej wicej taki: ylicie sobie, koledzy, spokoj69

68

I'

nie i szczliwie, niestety, skoczyy si dobre czasy. Pojawia si u was partyzantka. Nie jest to wasza sprawa wewntrzna. Przeciwnie, partyzantka ta jest tyko fragmentem agresji komunistycznej na nasz hemisfer. A wiecie, e armia USA ma swoje zobowizania kontynentalne. W tej sytuacji jestemy zmuszeni obj dowdztwo caej operacji i zlikwidowa ruch partyzancki w moliwie najkrlszym czasie. Jasne? Jutro odprawa w tym samym miejscu () 9.00 A.M. I wychodz. Nie jest to moment szczcia dla tych, ktrzy zostali w pokoju odpraw. adnemu pulkownikowi nie w smak sucha rozkazw kapitana, choby to by kapitan armii USA i nie wiadomo jak dowiadczony Ranger. Ale z drugiej strony nacieraj partyzanci i bez tych wysokich blondynw nie wiadomo, kto by w tej wojnic wygra. A nawet, waciwie, wiadomo. W historii ruchw partyzanckich Ameryki aciskiej nie byo w ostatnich latach a n i i e d n e g o wypadku, eby sama armia danego kraju byla zdolna taki ruch zlikwidowa czy chociaby powanie go osabi. Zawsze wystpuj dwie wyrane fazy dziaan operacyjnych. W pierwszej - pojawia si partyzantka, ktra zaczyna stopniowo zdobywa teren. W drugiej przyjedaj amerykascy Rangers, ktrzy stopuj partyzantw i zaczynaj realizowa plan na70

..

zwany w ich jzyku "okrenicm i likwidacj" . W 1963 roku przyjeda do Gwatemali pierwsza grupa Rangers, aie na razie szuka si jeszcze rozwiza politycznych. Ydigoras zostaje usunity, a jego miejsce zajmuje Peralta. W caym kraju zaczyna si spis "komunistw". Peralta militaryzuje administracj. Ruch partyzancki jednake ronie i paraliuje dziaania dyktatury. Wic co jaki czas przybywaj nowe posiki Rangers. Francuski dziettnikarz Jean Larteguy pisze, e w 1967 roku mwi si w Gwatemali o trzystu partyzan tach lenych i o tysicu Rangers, najczciej w mundurach armii gwatemalskiej. Larteguy ocenia, e i jednych, i drugich jest mniej, ale e liczba Rangers nie jest mniejsza ni dwustu, co oznacza, e' na jednego partyzanta przypada co najmniej jeden Ranger. Totalna ofensywa przeciw partyzantom zaczyna si w 1966 roku. Ruch partyzancki przeszed w tym czasie powan ewolucj ideow: do ruchu wczya si partia komunistyczna (partido Guatemalteco deI Trabajo). Jedna z rezolucji partii mwi, e "poniewa klasy reakcyjne posluguj si metodami ekstremistycznymi i poniewa odday one wadz wojsku, siy rewolucyjne zostaly zmuszone uciec si do meton ekstremistycznych ... Nard Gwatemali musia wej na drog walki zbrojnej, poniewa siy reak7l

I-

cji stawiaj morderczy opr wszelkim przemianom demokratycznym". W warunkach Gwatemali dyskusja na temat slusznoci czy nieslusznoci metod tzw. terroru indywidualnego jest bezprzedmiotowa, poniewa w kraju tym jest to j e d y_ n a moliwa metoda walki i wrcz j edyna moliwa forma samoobrony. Tylko ludzie, ktrzy znaj partyzantw gwatemalskich z relacji "New York Times'a, mog twierdzi, e nie rozumiej oni czy nie doceniaj pracy wrd mas, ksztacenia ich wiadomoci itd. Rozumiej doskonale, tyko e nie sposb wiele zrobi. System kontroli i represji jest tak szczelny, e nie ma gdzie palca wcisn. Dawniej partyzanci prbowali organizowa na wsiach wiece, pogadanki itd., prbowali uwiadamia. Na drugi dzie przychodzio do wsi wojsko i urzdzao masow egzekucj tych wszystkich chopw, ktrzy byli na wiecu. Liczba ofiar bya tak dua, e trzeba byo tej formy pracy zaniecha. Ulotki, gazetki, broszury - to wszystko nie wchodzi w rachub, poniewa caa wie,. jest analfabetyczna. Na to wszystko nakada si cztery i p wieku stosunkw rasistowskich, zapocztkowanych jeszcze przez kolonializm hiszpaski. Naley ogarn cay dramatyzm tej wojny i wiek tragedi ludzi, ktrzy w niej wacz Bo partyzanci rekrutuj si w wikszo72

z miasta. :\iIi.sto to biali i Metysi, a wie - to Indianie. Miastowi yli setki lat z potu i z krwi indiaskiej, chopskiej. Teraz chiop-Indianin nie uf. miastowym, nienawidzi ich, nie znaj nawet swoich jzykw. lato partyzanci - w wikszoci biali i Mety,i - walcz w obronie chlapa-Indianina i gin w tej walce z rk szeregoveca gwatemalskiego, k t r y 'j e s t I n d i a fi i n e m w subie krwawej dyktatury, ywicej si jego wJasn ndz i ciemnot Czy mona w tym miejscu nie pomyle o straszliwej s a m o t n o c i p3rlyzanta, ktry ginie w tej wojnie? Nasz partyzant mia poczucie, e stoi za nim nard. W GwatemaJi nie n~n narodu, 80 procent ludnoci nie zna slowa ojczyzna, nie wie, co to pojcie oznacza. Po mierci Karla von Spreti ukazalo si w prasie europejskiej kilka komentarzy, k lre prbowaly wytumaczy, dlaczego partyzanci zabili ambasadora. Komentarze te mialy tytuy w rodzaju: "Terror przeci,vko terrorowi", "Gwat si gwatem odciska" itd. Ot s to sformuowania z gruntu niesuszne, poniewa nie mona stawia na jednej paszczynie zwierzcego terroru. MANO i NOA i walki ludzi, ktrzy musz zabija, poniewa c h c y, i ktrzy musz porywa, poniewa tylko w ten sposb mog p rb o wa ocali dziesitki uwizionych
Cl

73

przed mierci w torturach. S to dwie sytuacje moralnie nieporwnywalne. W kocu 1966 roku zgin Turcios Lima a potem - inny z dowdcw: Rolando Her~ rera. ycie partyzanta gwatemalskiego trwa rednio 3 lata. Przecitny wiek: 22 lata. Z pierwszego oddziau Yona Sosy nie yj e nik. S to fakty w Gwatemali powszechnie znane i chopak, ktry decyduje si wstpi do ruchu, wie, co go czeka. Na tym polega jeden z problemw tutejszej partyzantki: brak dowiadczonych ludzi. Brak w partii i brak w oddziaach, poniewa czowiek, ktry zaczyna w tym kraju walczy, yje krtko. A jednak mimo trwajcej ju pity rok ofensywy Rangers, wojska i paramilitarnych bojwek w rodzaju MANO czy NOA ruch partyzancki istnieje i walczy. Dziaaj oddziay w lasach i oddziay w miecie. Baz . oddziaw lenych jest Sierra de las Minasacuch grski, cigncy si wzdu rzeki Motagua i jedynej szosy czcej stolic Gwatemali z Puerto Barrios, a wic _ z Atlantykiem. Dolina tej rzeki jest jed'n z najpikniejszych, jakie istniej na wiecie. Szeroka, przestronna, zatopiona w zieleni i w socu. Caa Gwatemala, podobnie jak caa Ameryka rodkowa, jest krajobrazowo jednym, z najbardziej bajecznych zaktkw ziemi. W poowie doliny Motagua ley miasteczko Zacapa, w ktrym znajduje si garnizon

wojskowy - centrum Walki z ruchem partyzanckim. Dowdc tego garnizonu by Arana Osorio. W 1969 ro:~u FAR wydal na niego wyrok mierci. Dzi pukownik - i nowy prezydent - poru"za si tylko w wozIe pancernym. Po mierci Turciosa dowdztwo FAR obj Cezar Monte". ~a on dzi 28 lat. Kiedy "ludiowa prawo na miejscowym uniwer"ylecie. ~R-13 przyczyo si do FAR i FAR zmienio nazw (ale nie skrt) na Fuerzas Armadas Revolucionarias. Ruch partyzancki w miecie dzieli "i na dwie formacje: Brigadas Pcrmanentes de Combate (BPC) - s lo oddziay akcji zbrojnej; lo one staczaj potyczki, wykonUj wyroki, porywaj, konfiskuj pienidze w bankach, dokonuj aktw sabotau itd. Unidades de Autodefensa (UAD) - maj dwa zadania: prowadz wszelkiego rodzaju dziaalno polityczn, propagandow, strajkow. Np. zajmuj radiostacj i nadaj komunikaty FAR. UAD odpowiadaj rwnie za zaopalrzenle oddziaw lenych, ktrych wielkim problemem jest brak ywnoci. W lasach nie ma co je, a wsie s zbyt biedne, eby wyywi partyzantk. Nie ma natomiast problemu pienidzy, poniewa ruch partyzancki finansuje miejscowa oligarchia w nastpujcy sposb: FAR porywa bogatego bankiera, fabrykanIa czy plantatora, kt'15

ry zostanie wypuszczony po zaplaceniu przez rodzin okupu, najczciej w wysokoci wier miliona dolarw; taka jest stawka akceptowana przez obyczaj. Wyobramy sobie bogactwo tych rodzin w ubogim, zacolanym pastewku, wyplacajcych co jaki czas wier miliona dolarw bez wikszego dla siebie uszczerbku. Zdobyte w ten sposb kwoty id w czci na potrzeby ruchu, a w czci zostaj rozdzielone midzy chlopw.

17.
W 24 godziny po owej scenie na Avenida de las Americas, ktra koczy si odjazdem dwch volkswagenw (w jednym z nich znajduje si Karl von Spreti), zbiera si rzd Gwatemali, eby rozpatrzy tre malej karteczki, ktr cznik FAR dorc~yl nuncjuszowi papieskiemu Girolamo Prigione. Karteczka mwi, e ambasador NRF znajduje si w rkach FAR i e zostanie zwolniony po wypuszczeniu z wizie pitnastu partyzantw. Ludzie, ktrzy postawili ten warunek, nic s garstk awanturnikw czy zalepionych ekstremistw. W ostatnim okresie przybyy do Meksyku grupy. bojownikw z Brazylii, Dominikany i Gwatemali, uwolnionych z wizie w zamian za zwolnienie porwanych dyplomatw. :Miacm okazj z nimi rozmawia.
76

I
l

To, co zwraca przede wszystkim uwag, to niezwykla inteligencja tych chopcw, ich glboka wiedza o sprawach swojego kraju, ich rzeczowo i rozsdek. Tylko kto bardzo naiwny moe poucza tych ludzi, co to jest immunitet dyplomatyczny, albo klarowa im, e walka masowa jest lepsz [orm dziaania ni tzw. terror indywidualny. Oni wiedz o tym doskonale! Emiliano Gomez, jeden z winiw wymienionych za attache wojskowego USA w Dominikanie, opowiadal mi,. jak jego partia (partido dei Pueblo Dominicano), ktr okreli jako marksistowsko-Ieninowsk, prowadzi prac masow wrd chlopw i robotnikw. Sam Gomez jest z zawodu tokarzem, a w jego fabryce istnieje sie tajnych komrek, ktrych czonkowie zajmuj si dzialalnoci wychowawcz wsrd mas. W pogldach tych ludzi trud. no dopatrzy si skrajnoci politycznych. To, co ich czy i w czym s zgodni, to nienawi do tyranii kolonialnej USA, ktr okrelaj jako "obc okupacj, wspierajc si o rodzimych quisJingw". W wypadku Dominikany czy Gwatemali definicja ta nie podlega dyskusj i. Dlaczego jednak porywaj dyplomatw? Mona to zrozumie, znajc sytuacj WiJlia politycznego w Ameryce acis:<iej. A mianowicie: - kto, kto narzeka na reym albo pro-

wadzi z nim walk, zostaje osadzony zieniu.

w wi-

I ..

Czowiek ten nie jest o nic oskarony. Poniewa nie jest oskarony, nie moe odby si proces. Skoro nie ma procesu, nie ma rwnie wyroku. A zatem nie ma waciwie kary. Nie ma prokuratora, nie ma obrony, nie ma apelacji ani amnestii. Nie ma zezna, aktw oskarenia, nic. Swiadek moe sta si winnym, winny - niewinnym, cho waciwie te nie, 'poniewa aden sd nikogo o nic nie wini. Sytuacja winia sprowadza si praktycznie do prostej formuy: Dlaczego siedzi? Bo zosta posadzony. Moe wyj za rok albo za 10 lat, ale moe nie wyj ju nigdy. Wielu z tych winiw wypuszczaj, kiedy odchodzi prezydent, ktry ich posadzi. Kady prezydent ma swoich winiw, ich los zwizany jest z jego losem. Nowa figura zajmuje fotel prezydencki i nowi winiowie zapeniaj cele. Dlatego z dojciem jakiego prezydenta do wadzv z reguy emigruje pewna g!'upa ludzi - s~ to jego osobici wrogowie, ktrzy wiedz, e poszliby za kraty. Ale tak liberaine stosunki panuj tylko w tych krajach Ameryki aciskiej, w ktrych jest jak a demokracja, natomiast tam, gdzie rzdz dyktatury, wizie ma znikom nadziej. e odzyska wolno i, przede wszystkim, e bdzie y. Jest to przypadek Gwatemali. Schwytane7B

'l

,',

go bior na tortury. Jeeli przetrzyma tortury - zamykaj go w wizieniu. Nastpna seria tortur i epilog: zwloki znalezione gdzie w rowie. Nie ma adnej legalnej drogi obrony czy ratunku winia. Prawo nie ma do niego dostpu. Wyzwolenie winia za pomoc akcji zbrojnej jest prawie niemoliwe: wizienia polityczne w Gwatemali znajduj si na terenie koszar, jednego winia pilnuje kilkunastu czy kilkudziesiciu uzbrojonych onierzy, czogi, artyleria. Pozostaje tylko jeden sposb: porwa przeciwnika i wymieni za winia. Akcja porywania nie jest dziaaniem przypadkowym, nie porywa si kogo pierwszego z brzegu. Cel jest ustalany po dugich dyskusjach, z rozmysem. Chodzi o uzyskanie maksymalnego efektu, i to tak, eby unikn ofiar i strat. Karl von Spreti nie zosta porwany przypadkowo, ot, szeciu chopcw postanowio zapa ambasadora. Bya to przemylana operacja. Dowdztwo FAR, decydujc si na
ni, mogo mie p e w n o, e zakoczy si powodzeniem, tzn. e hrabia wrci do re-

zydencji, a pniej do rodzinnej Bawarii, a 22 cennych dla ruchu ludzi zachowa ycie.
Na czym opieraa si ta pe\vno? Na wy-

borze momentu: nastpnego dnia Willy Brandt zaczyna wizyt w Stanach Zjednoczonych. Liczono, e Brandt wstawi si u Ni79

xona za swoim ambasadorem, e prezydent Nixon powie: "Sprbuj co zrobi", e wy_ starczy jeden telefon do Departamentu Stanu. Mona przyj, e Brandt w rozmowie z Nixonem spraw von Spretiego poruszy. Nie wiemy, czy by ten telefon. Moe nawet by, ale za saby. Moe ogranicza si do "sprawdcie". "zobaczcie" itp. Dowdztwo FAR liczyo, e ze wzgldu na obecno Brandta w Waszyngtonie reakcja Bialego Domu bdzie silna. Tym bardziej e przyjmujc miary polityki wielkiej, taka interwencja nie kosztowaa waciwie nic. Oczywicie FAR wiedziao, e sprawa musi potrwa. Zwykle ustala si czas wymiany na dob) najwyej - na dwie doby. Tu czekano sze dni. Ale Waszyngton milcza. Porwanie ambasadora NRF wywoao poruszenie w wiatku dyplomatycznym stolicy Gwatemali. Mnstwo depesz z tego okresu informuje, e dyplomaci zaczli w sprawie hrabiego dziaa, naciska, interweniowa. Wiemy z tych relacji, co robi ambasador Meksyku, Chile czy Japonii. Natomiast w adnej z depesz a n i s o w a o am basadorze USA. Kady wie, kim jest ambasador USA w kraju Ameryki rodkowej: jest Panem Bogiem. Wystarczyby jeden jego telefon do Sztabu Generalnego armii: "Koledzy, bdcie askawi wypuci tych waszych bunBO

."

townikw, bo chciabym mie dzisiaj hrabiego u siebie na kolacji" . .o\le takiego telefonu nie byo. Tymczasem rzd Gwatemali obradowa. Prezydent Mendez by n.wet za uwolnieniem partyzantw: koczyi swoj kadencj i wolaby zamkn j okr~go i gadko. Ale zdanie prezydenta nie miao znaczenia. Zdanie ~'Iendeza nigdy nie miao znaczenia, poza tym w dniu porwani" hrabiego Gwatemala miaa ju - nieformainie, ale faktycznie - nowego pre-zydenta: pukownika Aran. Tak wic )'lendez nie istnia jak gdyby podwjnie: nie istnia tradycyjnie i nie istnia ze wzgldu na Aran. O stanowisku rzdu decydowao zdanie kamaryli pukownikw. Na posiedzeniu gabinetu kamaryl reprezentowa minister obrony i szef armii - pukownik Doroteo Reyes, tgi mody oficer o przylizanych brylantyn wosach. Reyes powiedzia trzy rzeczy: pierwsz - e winiw wypuszcza nie \\tolno, drug - e jeli rzd wbrew armii zwolni winiw V" zamian za mrolnienie hrabiego, \vojsko zrobi zamach stanu, i trzeci - e naley wprowadzi stan wyjtkowy. Wszystko byo w tym przemwieniu wane, przy czym szczeglne znaczenie mia punkt trzeci - o wprowadzeniu stanu wyjtkowego. Zgodnie z konstytucj Gwatemali, ktrej przestrzega si wtedy, kiedy jest to wojsku wygodne, stan wyjtkowy ozna81

cza przejcie caej wadzy przez armi. I wicej: dziaa armii nie ogranicza wtedy adne prawo, sowem: moe robi, co chce. Jest

18.
W tej sytuacji, 4 kwietnia po poudniu, przylatuje z NRF dyrektor Departamentu Kadr boskiego MSZ - Herr Hoppe. Wys'oki ten urzdnik nic nie rozumie i zachowuje si tak, jakby przyjecha do normalnego pastwa. Zamiast wali prosto do ambasadora USA, bo czas leci i termin ultimatum wygasa, dyrektor Hoppe zaczyna swoje zabiegi od zoenia wizyty w Protokole MSZ. Potem prosi o wizyt u prezydenta, ktry - to w kocu Hoppe powinien wiedzie1 - nie ma w tym momencie adnej wadzy. Oczywicie Mendez Montenegro przyjmuje dyrektora Hoppe i odbywa z nim rozmow-. Ciekawi mnie, czy w czasie tej rozmowy prezydenta Gwatemali nie braa ochota przysi si do dyrektora Hoppe, pooy mu rk na ramieniu i powiedzie: - Drogi panie, czy pan nie rozumie, e

I ..

to swoisty rodzaj przewrotu wojskowego przy zachowaniu form legalizmu. Mendez Montenegro przysta skwapliwie na ten wariant, ktry pozwala mu formalnie zachowa fotel prezydencki. By tak wdziczny wojsku za ten gest pobaliwoci, e o Karlu . von Spretim ju zapomnia. Reyes mg przecie wsadzi Mendeza w samolot, a j ednak nie - pozwoli mu zosta. I jako e nie byo innych sprzeciww, zabrano si do zredagowania komunikatu zgodnie z duchem wystpienia ministra obron v Komunikat ten, z 2 kwietnia, oddaje dosk~= nale ow specyficzn cech polityki latynoamerykaskiej, polegajc na maniackich zabiegach o zachowanie p o z o rw prawa w sytuacji, kiedy adne prawo n i e i s tn i e j e. Mwi on mianowicie, e rzd winiw wypuci nie moe, ponie\va "stano-

j'j

wioby to jaskrawe pogwacenie zasad wyraonych w Konstytucji Republiki, na ktrych opiera si samo istnienie pastwa". "Ale od kiedy to w Gwatemali przestrzega si konstytucji?" zapytuje nastpnego dnia komentator meksykaskiego "El Dia" _ Guzman Galarza. Caa prasa meksykaska wybucha miechem na t niezdarn i naiwn argumentacj.
82

ja tu nie mam nic do gadania? V\T kadym razie caa rozmowa, atwo si domyli, zakoczya si niczym. Bya ju sobota po poudniu: termin ultimatum FAR min. Teoretycznie Kar! von Spreti mg ju nie y. Dyrektor Hoppe uwaa co takiego za niemoliwe. Mia dobr opini o Gwatemali. Jeszcze w czasach Adenauera Gwatemala zostaa wpisana przez Bonn na list krajw uprzywilejowanych w dziedzinie otrzymywania pomocy. Co roku BOim

,
,I

G'

83

paci na utrzymanie dyktatury gwatemalskiej blisko 3 miliony dolarw. NRF jest po Stanach Zjednoczonych drugim partnerem handlowym Gwatemali. Trudno ustali dokadn warto inwestycji zachodnioniemieckich w tym kraju, ale s one znaczne. Suma tych interesw zdecydowaa o ustpliwym stanowisku Bonn w sprawie swojego ambasadora. Przecie rzd NRF jeszcze za ycia Karla von Spreti mg postawi Gwatemali ultimatum groce zerwaniem stosunkw dyplomatycznych i handlowych. Tak, to mogoby zmieni los hrabiego: Gwatemali nie sta na strat takiego rynku jak Niemcy Zachodnie, ktre kupuj poow jej kawy, produktu, z ktrego Gwatemala yje. A jednak nikt takiego ultimatum nie postawi. Co wicej, ju po mierci von Spretiego charge d'affaires ambasady NRF w Gwatemali Gerhard Mikesch owiadczy, p ,.sytuacja spowodowana zabjstwem amba,adora nie zaszkodzia i nie zaszkodzi dobrym stosunkom handlowym istniejcym midzy obu krajami. Wzajemne obroty handlo',ve s powane, Naley mie nadziej, e napicie midzy obu pastwami w odpowiednim czasie osabnie. Rzd NRF bdzie w dalszym cigu udziela pomocy technicznej rzdowi Gwatemali", Dyrektor Hoppe uwaa do koca, e przykra sprawa Karla von Spreti zostanie zaatwiona pomylnie. "Der Spiegel" ujawni

pni,), .,' ZL'!la kilka godzin przed srTIlen i] K rl. v:)fi Spreti ambasada KRF w Gw, 10'11\ wvsvlaa do Bonn optymisty,li czn...' 1')4
tt

19.
Spreti nie by w Gwatemali 050bil pn 1""'1111\. Wkrtce po przyjedzie wda Sil w ". wntrzne rozgrywki polityczne. 7,bll l '.,' wybory. W ambasadzie USA zrohiollo ocen sytuacji: wojna domoNa trwII, I ",lyzantka istnieje i walczy. W tych wU11I1I1 ,H"11 trzeba skoczy eksperymenty z pnzorill.tami, ktrych wojsko w dodatku n f 1.110)' i zrobi prezydentem kogo, komu II I, d ,. ~ n i er k a. I 1'~1.,c wskazujcy ambasady spocz na osoh pukownika Arana. Tym('zasem cywilna cz oligarchii mialu ,h, ()("11 innych kandydatw: partia prezyd,'n!;, Mendeza lansowaa adwokata nazwiI II'm Fuentes Pieruchini. Kandydatem mi, Jscowej chadecji by Lucas Caballeros. W porwnaniu z chadecj chilijsk czy we1Il'l.uclsk chadecja gwatemalska jest duo Illlllcjsza i bardziej prawicowa. Sam Lucas <'abalIeros by wiernym ministrem Ydigoru,,, Fuentesa, a pniej pukownika Peralty. Midzy Aran i Lucasem istniej tylkO rnice taktyczne, Lucas uwaa, e trzeba
III

85

zrobi jakie reformy - co prawda nie okrela bliej, jakie - natomiast Arana uwaa reformy za brednie, za wymys komunistw i liberaw. Jak w kadym kraju Ameryki aciskiej, tak i w Gwatemali kolo chadecji krci si NRF. Chadecj popieraa potna ekonomicznie kolonia niemiecka, ktra moga pocign za .sob cz chopstwa i warstw rednich. Karl von Spreti liczy na to, e Lucas CabaIleros hdzie mg powtrzy sukces Eduardo Freia w Chile i Rafaela Caldery w Wenezueli. Pomaga mu w tym, jak mg. Te zapdy hrabiego bardzo nie podobay si w ambasadzie USA i w Sztabie Generalnym. W miecie tak prowincjonalnym, jak stolica Gwatemali, wszystko urasta do gigan tycznych rozmiarw i zarwno CIA, jak i kamaryla pukownikw mogy uwaa, e hrabia zagraa ich krlestwu. Kto chciaby zawoa: jak to, przecie USA i NRF to sojusznicy, musi zda sobie spraw, e historia ostatnich dni Karla von Spreti rozgrywa si w malej kolonii, w zabitym deskami wiecie obsesji i paranoi, spogldajcym podejrzliwie nawet na przecitnego mieszczucha francuskiego, poniewa pochodzi z kraju, w ktrym zrobiono kiedy rewolucj. A wic sojusznicy, owszem, ale do chwili, kiedy mniejszy sojusznik nie prbuje przecisn si przez pot ogradzajcy posesj wikszego sojusznika. Kolonia amerykaska
88

w Gw~tlmali, Iraklujca ten kraj jako swoj prywatn wasno, chciaa pozby si wplyw' w zachodnioniemieckich.

20.
lato nadarzya si okazja: Karl von Spreti zasia porwany przez FAR. Dowdztwo FAR liczyo, e zwyciy nadrzdna p"li:yku zaChow~Dla dobrych stosunkw midzy Waszyngton m i Bonn, a zwyciya maa p~litylw wani o wplY"JT w Zielonym pansiew ku wcinitym midzy dwa oceany. W kilka dni po mierci hrabiego Gutierrez Vcrtti - reporter meksykaskiego lygodni1m "Sucesos" - spotyka ~i. lesie ,na w lerytorium Meksyku z czOWiekiem, ~tory jest k i m w hierarchii FAR. Gulterrez przeprowadza 2 nim wywiad: Gulierrez: Dlaczego FAR zdecydowao " . porwa ambasadora Niemiec, a nie mnego dyplomat? Zapytany: Byy dwa powody takiego wyboru - pierwszy, sprzyjajcy moment polityczny, drugi - nienawi, jak budzi poparcie Niemiec Zachodnich dla gwatemalskiej dyktatury wojskowej. Poparcie to ma swoj dug tradycj. Po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej tysice niemieckic~ faszystw ukryo si w krajach AmerykI
81

aciskiej. Jedna z tych grup przybya do Gwatemali. Byli to funkcjonariusze gestapo. Po interwencji dOkonanej przez Castillo Armasa przy zbrojnej pomocy Stanw Zjednoczonych, zbiry z gestapo poszli na sub Castillo Armasa. Stali si instruktorami naszej taj nej policji, ktr wyszkolili tak doskonale, e naley dzi do najlepszych w Ameryce aciskiej i stanowi wietne narzdzie CIA. Rzd boski opiekowa si zawsze i opiekuje si nadal kamaryl pukownikw i oligarchi obszarnicz, ktre rzdz w naszym kraju. Sprzyjajcym momentem politycznym bya wizyta Willy Brandta u Nixona. Kiedy porywano am basa dora NRF, oczekiwano, e Nixon bdzie interweniowa i zmusi reym gwatemalski do przyjcia warunkw FAR. Wystarczyo, eby Nixon kiwn palcem. Gutierrez: Chcesz powiedzie, e Nixon jest winny mierci Karla von Sprcti? Zapytany: Nie powiedziaem tego w ten sposb. Jest jednak pewne, e jeli nie Nixon osobicie, to ludzie z jego otoczenia s winni tej mierci. Mam na myli szefw CIA. CIA rzdzi Gwatemal niepodzielme, a wielu czoowych politykw naszego kraju, poczynajc od nowego prezydenta, pukownika Arana, jest jej funkcjonariuszami. CIA bya zazdrosna o wpywy w Gwatemali i chciaa mie wszystko w swoim rku.
88

zlikwidowao I i<:dy w innych wypadlU' wanych? I I" d:usza historia. W kapowiedzie. e wykoDanie lu von SpreE nastpiJo w wyI <' zdu 11endeza Montenc, l l, l Arana Osorio i CIA. 1111111 PI' z papieski Monsenor GirolaI I, I, rozpocz negocjacje z FAR, ll1t1uwala w \vizieniu dwch spoh, i, jakich dao FAR w zamian ,I" III hrabiego. Jeden z nicb nazy1,1'IllUS Giron. Jednoczenie zamarIi I w wizieniu dwch innych ludzi, kl", v III, ""leeli do FAR, ae byli jej symPI t I .,1111. Ich nazwiska: Espiridion Ramircz I , IIIl g. rada. (:lItll Il'Z: Chcesz powiedzie, e '\' odwet 7.H I I,,"wokacje F AR wykonalo wyrok na K I III von Spretim? vl"ny: Gwna ;>rzyczyna jest in"a. II I I I, akcja CIA i policji politycznej. ZaI" 11110 nasuch na wszystkie telefony. W ci" l ilku sekund polic.ia moga znale si " 1I11t'jSCU, ktrego lcznik FAR telefonoz \ I1hy do nuncjusza. CA crfbh ,chwyta I l' znika, eby odkry miejsce. \V ktrym ''''Jdowa si von Spreti. Gdyby do tego c111vlo, idzy partyzantami i policj wywim /.ldnby si strzela~ina na mier j ycie,
FAR

r.

89

w ktorej VOn Spreti i tak by zgin. Von Spreti zosta zastrzelony, poniewa FAR nie miao innego wyjcia.
Gutierrez: Co CIA chcia,la osign? Zapytany: Chciaa osign wiele rzeczy. Chciaa doprowadzi do zniesienia azyu politycznego. Chciaa skompromitowa ruch rewolucyjny w Ameryce aciskiej. Chciala wykorzysta mier hrabiego, aby pod pretekstem ochrony dyplomatw doprowadzi do stworzenia midzy amerykaskiej policji politycznej, o ktrej wadcy USA marza od dawna". .

21.
W sobot od rana stolica Gwa temali bya pena patroli policji i wojska. Cay aparat represji - 30 tysicy ludzi - zosta puszczony w ruch. Patrole rewidoway kady samochd i - ulica po ulicy - kady dom. Wok miejsca, w ktrym Karl von Spreti i grupa partyzantw czekali pity dzie na odpowied Waszyngtonu i Bonn, Mendeza Montenegro, ambasady USA i Arana Osorio, zaciska si krg onierzy i policjantw. Monsenor Girolamo Prigione bkal si po korytarzach Sztabu Generalnego szukajc cenzora, ktry musia zatwierdzi tekst apelu nuncjusza o jeszcze jeden dzie laski.
90

Miaem wrazenie - powiedzia potem e rzd chcia zamkn wszystkie drzwi". Brama ambasady USA bya zamknita, pilnowao jej kilku wartownikw. Na ekranach teewizorw modelka wchodzia pod prysznic, aby pokaza, jak wspa~iale pieni si mydo Universal. Piana spyna i na ekranach ukazaa si zmczona twarz nuncjusza, ktry odczyta zatwierdzony tekst apeu o jeszcze jeden dzie aski. Charge d'affaires Gerhard Mil<esch pisa do Bonn optymistyczn depesz, por.iewa wierzy w demokracj amerykask i w si litery prawa. Na ulicach wyy syreny wozw P"licyjnych. Zatrzymani sta:i pod murami z rkoma do gry. Szczekay psy, :u i tam sycha byo strzeanin. Ale to jeszcze nie by te n s t r z a I.

22.
W niedziel, o 2.15 po poudniu, w gabinecie nuncjusza zadzwonu telefon. Nuncjusz usysza: "Mamy tylko pitnacie minut czasu ..." i gos zamilkl. W cztery godziny pniej, o 6.15, IV remizie stray poarnej zadzwoni teleran. Dyurny straak podnis suchawk. Nieznany gos poda mu miejsce, w ktrym znajduj si zwoki Karla von Sprei.
91

23.
!

Hrabia lea w opuszczonej lepiance na siedemnastym kilometrze drogi ze stolicy Gwatemali do miasteczka San Pedro Ayampuc. Zgin od jednego strzalu w gow. W rku trzyma okulary, ktre musia zdj na chwil przed mierci, nie wiadomo dlaczego.

IIIIIIIIII/IIIIIIII/lm 111I
1000559976 8 UW,