1

Gustaw Le Bon Gustaw Le Bon, ur. 7 V 1841, Nogent-le-Rotrou, zm. 15 XII 1931, Pary; francuski lekarz, filozof, socjolog i psycholog, wraz z G. Tarde'em uznawany za inicjatora psychologii spoecznej oraz jeden z gwnych przedstawicieli psychologizmu w socjologii. Dziaalno: po ukoczeniu studiw lekarskich i uzyskaniu stopnia doktora medycyny zosta wysany przez rzd francuski do Indii (1884) w celu zbadania zabytkw archeologicznych, nastpnie podrowa po Europie, Afryce Pnocnej i Azji; by inicjatorem i wydawc serii Bibliothque de Philosophie scientifique. Gwn dziedzin zainteresowa Le Bona bya psychologia spoeczna, a zwaszcza psychologia tumu i zbiorowoci, ale interesowa si take anatomi, fizjologi, antropologi, fizyk, chemi, etnopsychologi i histori cywilizacji, etnografi, archeologi i paleografi oraz teori wychowania i psychologi wychowawcz. Jako pierwszy Le Bon dokona psychologicznej analizy zachowania tumu ludzkiego (1895). Jego zdaniem w wyniku nastpstw rewolucji przemysowej ycie polityczne zaczynaj opanowywa tumy, ktre pod wzgldem psychologicznym s tworem anormalnym, poniewa rzdz nimi popdy i cechuj je zachowania irracjonalne, ze skonnoci do ulegania sugestii; wychodzc z tych przesanek, Le Bon zwalcza socjalizm i syndykalizm oraz wszelkie tendencje egalitarne. By rwnie autorem antyintelektualnej koncepcji, wedug ktrej ustroje spoeczne wywodz si z instynktw ludzkich.

Spis treci
Przedmowa do drugiego wydania polskiego Od Autora Wprowadzenie Era tumw Ksiga pierwsza Dusza tumu Rozdzia 1. Oglna charakterystyka tumu. Psychologiczne prawo jego jednoci umysowej Rozdzia 2. Uczucia i moralno tumu 1. Impulsywno, zmienno i draliwo tumu 2. Podatno na sugestie i atwowierno tumu 3. Przesada i prostota w uczuciach tumu 4. Nietolerancja, autorytaryzm i konserwatyzm tumu 5. Moralno tumu Rozdzia 3. Idee, rozumowanie i wyobrania tumu 1. Idee tumu 2. Jak tum rozumuje? 3. Wyobrania tumu Rozdzia 4. Religijne formy przekona tumu Ksiga druga Pogldy i wierzenia tumu Rozdzia 1. Czynniki majce poredni wpyw na wierzenia tumu 1. Rasa 2. Tradycja 3. Czas 4. Instytucje polityczne i spoeczne 5. Owiata i wychowanie Rozdzia 2. Czynniki majce bezporedni wpyw na pogldy tumu 1. Obrazy, sowa i hasa 2. Zudzenia 3. Dowiadczenie 4. Rozum 39 39 41 41 42 32 32 33 34 34 35 29 31 25 25 26 27 17 17 18 21 22 23 13 6 8 9 12

Rozdzia 3. Przywdcy tumu i ich metody przekonywania 1. Przywdcy tumw 2. Metody dziaania przywdcw: twierdzenie, powtarzanie, zaraliwo 3. Presti Rozdzia 4. Granice zmiennoci wierze i pogldw tumu 1. Wierzenia stae 2. Zmienne opinie tumu Ksiga trzecia Klasyfikacja i opis rnych kategorii tumw Rozdzia 1. Podzia tumw 1. Tumy heterogeniczne 2. Tumy homogeniczne Rozdzia 2. Tum zwany zbrodniczym Rozdzia 3. Sdy przysigych Rozdzia 4. Tum wyborczy Rozdzia 5. Zgromadzenie parlamentarne Zakoczenie Bibliografia 66 72 73 63 61 58 56 56 57 51 51 52 55 44 44 46 47

Przedmowa do drugiego wydania polskiego

Psychologia tumu Le Bona bya po raz pierwszy wydana w tumaczeniu polskim w roku 1899. Pierwsze to tumaczenie jest ju zupenie wyczerpane. Obecne jej wydanie polskie jest tumaczeniem z trzydziestego szstego wydania francuskiego z r. 1929. Trzydzieci sze wyda ksiki tej, drukowanej po raz pierwszy w 1895 r., wiadczy wyranie, e jest ona cigle i stale czytana przez ksztacc si w naukach spoecznych modzie francusk cho w cigu tych trzydziestu kilku lat kady niemal rok wzbogaca francusk literatur socjologiczn nowymi cennymi pracami. I nie stracia Psychologia tumu na wartoci nie tylko dla cile naukowych bada, lecz i dla praktycznej orientacji w biecym yciu spoeczno-politycznym pomimo e cay jej ukad i cay tok rozumowania w ostatnim jej wydaniu pozosta ten sam co w pierwszym. Nie uzupenia te Le Bon w pniejszych wydaniach faktw, na ktrych opar swe wnioski i twierdzenia, wydarzeniami ostatnich czasw. Ale czytajc dzi Psychologi tumu nie sposb nie odczuwa, jak wiele tumaczy nam ona faktw wspczesnych i z wojny wiatowej, i z rewolucji bolszewickiej, i nawet z ostatniego u nas czterolecia. Bo uczucia, myli, denia zbiorowisk ludzkich ksztatuj si dzi tak samo jak i w najdawniejszych znanych nam okresach cywilizacji, wedle pewnych staych praw psychologii spoecznej. Trafne i cise wic okrelenie tych praw daje nam wyjanienie zarwno zamierzchej przeszoci, jak i dnia biecego, a zarazem pozwala lepiej przewidywa przyszo. Zawsze dotychczas po okresie wielkich wojennych wysikw przewanej czci Europy, nastpoway gbokie przemiany caego jej spoeczno-gospodarczego i prawno-pastwowego ycia. Tak byo i po wojnach krzyowych w poowie rednich wiekw, i po wojnach religijnych na pocztku nowych wiekw, i po wojnach napoleoskich. I wielkim zudzeniem byoby przypuszczenie, e ycie spoeczne i pastwowe narodw europejskich po wojnie wiatowej, rewolucji bolszewickiej w Rosji, przernych dyktaturach, zamachach stanu w szeregu krajw bdzie si za par dziesicioleci opiera nadal na tych samych co dzi podstawach. Europa wesza w okres szybkich i gbokich przemian swego ycia cywilizacyjnego. Narody, ktrych warstwy kierujce w czas naleycie kierunek tych przemian zrozumiej wyjd z nich wzmocnione. Narody, ktrych rzdy zaskakiwa bdzie ewolucja pogldw, de, uczu szerokich mas ludnoci nie oczekiwanymi przez nie niespodziankami, stan si przedmiotem obcego wyzysku gospodarczego i politycznego. Warstw kierujc naszym yciem spoeczno-pastwowym jest og zawodowej inteligencji. Podniesienie na moliwie najwyszy poziom jej wiedzy socjologicznej, jej rozumienia praw ewolucji spoecznej, umiejtnoci naleytego odrniania przemijajcych nastrojw tumw od trwaych de ducha rasy i narodu to warunek konieczny, by Polska wywalczya sobie nalene jej mocarstwowe stanowisko w wiecie cywilizowanym. A jedn z ksiek najbardziej pogbiajcych zrozumienie ewolucji spoecznej jest Le Bona Psychologia tumu. Polecajc dokadne jej przeczytanie i przemylenie nie tylko specjalnie naukami spoecznymi zajmujcej si modziey prawniczej, lecz w ogle tym wszystkim, ktrzy chc by wiadomym czynnikiem postpu naszej siy narodowo-cywilizacyjnej i potgi mocarstwowej Polski jednoczenie jednak uwaam za obowizek swj przestrzec czytelnikw przed pesymizmem, jakim owiane s ostateczne wnioski francuskiego socjologa. Po osigniciu pewnego stopnia potgi i zoonoci cywilizacja zaczyna kostnie, a nastpnie poczyna chyli si ku upadkowi. Nadchodzi dla niej jesie, za ktr czai si zimna mier. Oznak tej ostatniej fazy jest powolny zanik ideau, ktry by sokiem oywczym duszy rasy. Jest to zupenie suszne, e sia cywilizacyj opiera si na sile ideaw, e osabienie ideaw w spoeczestwach jest zapowiedzi ich cywilizacyjnego upadku. Ale czy musi zawsze i wszdzie przyj to osabienie ideaw?! Le Bon zdaje si skania do tego beznadziejnego wniosku.

Ostatnie sowa jego ksiki brzmi: Kady wic nard w pogoni za ideaem przechodzi od barbarzystwa do cywilizacji, a z chwil upadku ideau umiera. Tak wyglda bieg jego ywota. Idea, ktry stanowi przez wieki si rasy francuskiej, jest wic wedle Le Bona marzeniem, ktre wczeniej czy pniej rozwia si musi, a wtedy przyjdzie mier cywilizacji francuskiej. Wojna wiatowa wiadczy jednak, e nard francuski naprawd daleki jest nie tylko od chwili mierci, lecz i staroci. Ale pomimo oficjalnej bezreligijnoci Trzeciej Republiki religia nie staa si dla narodu francuskiego marzeniem jeno, traccym sw si. Wanie wojna wykazaa, e w gbi duszy narodu francuskiego jest ywa wiara religijna. I nie lepy to jeno przypadek zrzdzi, e naczelnym wodzem zwyciskich wojsk francuskich i wszystkich sprzymierzonych pastw i narodw by marszaek Foch, gboko wierzcy katolik. Ale Le Bon pozosta wolnomylicielem, wielce cenicym cywilizacyjn rol ideaw religijnych, ale osobicie uwaajcym je za marzenia nieziszczalne. I wskutek tego ycie narodw to wedle niego koo, ktre fatalnie koczy si ich mierci. Przed tym z osobistej autora niewiary, a nie z faktw historycznych pyncym pesymizmem ostatnich stronic ksiki niniejszej przestrzegam. Stanisaw Grabski

Od Autora
Caoksztat wsplnych cech jednostek danego narodu, wynikajcych z wpyww rodowiska i z dziedzicznoci, stanowi dusz rasy. Cechy te s dziedziczne, a zatem niezwykle stae. Gdy jednak pewna ilo ludzi, ulegajc pewnym wpywom, chwilowo si zespoli, wtedy obok ich cech dziedzicznych wystpuj na jaw nowe cechy, nieraz mocno odmienne od cech rasy. Ich caoksztat tworzy dusz zbiorow, potn, lecz krtkotrwa. W dziejach narodw tumy odgryway zawsze niepoledni rol; nie bya ona nigdy jednak tak w skutki brzemienna jak w obecnej epoce. Charakterystycznym rysem obecnego wieku jest growanie niewiadomej dziaalnoci tumu nad wiadom dziaalnoci jednostek.

Wprowadzenie

Era tumw
Ewolucja obecnego wieku Wielkie przemiany cywilizacji wypywaj z przemian w myli ludw Obecna wiara w potg tumw Zmienia ona tradycyjn polityk pastw Jak dokonuje si dochodzenie do wadzy warstw ludowych i jak wykonuj one sw wadz? Nieodzowne konsekwencje potgi tumw Maj one jedynie rozkadow rol Przez nie nastpuje rozkad zbyt starych cywilizacji Powszechna nieznajomo psychologii tumw Znaczenie badania tumw dla prawodawcw i mw stanu

Wielkie przewroty poprzedzajce zmiany cywilizacji zdaj si na pierwszy rzut oka wynika z wanych przeobrae politycznych: najazdw ludw lub upadku dynastii. Dokadne zbadanie tych wydarze wskazuje jednak, e poza ich pozornymi przyczynami kryj si gbokie zmiany w sposobie i charakterze mylenia ludw, bdcych rzeczywist przyczyn przeobrae. Istotne przewroty w dziejach ludzkoci nie odbyway si ani gwatownie, ani nie potrafi przyku naszej uwagi sw wielkoci. Decydujce bowiem zmiany, dziki ktrym odnawiaj si cywilizacje, zachodz w ideach, pojciach i wierzeniach. Najbardziej rzucajce si w oczy wydarzenia historyczne to tylko dostpne dla badacza skutki niewidocznych zmian w sposobie mylenia ludw. Dlatego tylko zmiany te nieczsto si zdarzaj e najbardziej sta cech rasy jest dziedziczna jej umysowo i uczuciowo. Doba obecna jest jednym z tych krytycznych momentw, w ktrych przeobraa si myl ludzka. Dwa s podstawowe czynniki tej przemiany. Pierwszym z nich jest zupeny upadek wszystkich dogmatw religijnych, spoecznych i politycznych, na ktrych wyrosa nasza dotychczasowa cywilizacja. Drugim za jest powstanie zupenie nowych warunkw bytu i mylenia, ktrych podoem s wspczesne odkrycia w dziedzinie nauki i przemysu. Poniewa jednak idee minionych wiekw, chocia silnie nadwerane, s jeszcze potne, a idee dce do zastpienia upadajcych znajduj si w okresie tworzenia si czasy obecne s epok przejciow i epok rozprenia. Trudno dzi przewidywa, co kiedy wyniknie z okresu tego, nieco chaotycznego z koniecznoci rzeczy. Nie wiemy, na jakich ideach zasadniczych oprze si spoeczestwo, ktre zajmie nasze miejsce, ale ju obecnie moemy przewidywa, e w organizacji swej bdzie si musiao liczy z niedawno powsta potg i ostatnim wadc biecego wieku: z potg tumu. Na gruzach tylu pogldw, niegdy prawdziwych i czczonych, dzi ju na p obumarych, tylu powag zdruzgotanych przez rewolucje wyrosa na razie tylko ta jedna potga, ktra dy do pochonicia wszystkich innych w moliwie najkrtszym czasie. Obecnie, kiedy chwiej si, gin nasze odwieczne pogldy, kiedy usuwane s dotychczasowe podpory ycia spoecznego, urok potgi tumu wci ronie i nic jej nie grozi. Nadchodzce stulecie bdzie zatem er tumw. W wieku ubiegym zasadniczymi czynnikami wpywajcymi na bieg dziejw byy: tradycyjna polityka pastw i rywalizacja domw panujcych. Na opini tumu najczciej zasadniczo nie zwracano adnej uwagi. Obecnie tradycje polityczne, denia osobiste panujcych, ich wspzawodnictwo niewiele znacz. Najwaniejszy sta si gos tumu, ktrego nasuchuj krlowie, a on im nakazuje, jak maj postpowa. Losy narodw rozstrzygaj si teraz nie w radach ksit, lecz w duszy tumw. Najbardziej charakterystycznym i najsilniej uderzajcym rysem obecnego przejciowego okresu jest dojcie do gosu warstw ludowych, a raczej stopniowe i powolne zamienianie si tych warstw w warstwy panujce. Rzeczywistym tego wyrazem nie jest powszechne gosowanie, ktre przez dugi czas miao nieznaczny wpyw i pocztkowo dawao si atwo kierowa. Potga tumu rosa powoli, pocztkowo przez rozszerzanie si pewnych idei, ktre z wolna staway si treci duszy tumu, a nastpnie przez stopniowe zrzeszanie si jednostek dcych do urzeczywistnienia tych koncepcji, dotychczas tylko teoretycznych. Drog zrzeszania si wykuway sobie tumy pojcie o swych deniach i celach, jeeli niezupenie uzasadnione, to w kadym razie jasno okrelone, i w ten sposb uwiadomiy sobie sw potg. Zawizuj one teraz syndykaty, przed ktrymi ustpuje wszelka wadza, tworz giedy pracy, ktre wbrew wszelkim prawom ekonomicznym chc rzdzi warunkami pracy i pacy robotnika. Tumy wysyaj do cia ustawodawczych swych przedstawicieli, pozbawionych wszake wszelkiej inicjatywy i samodzielnoci, bdcych jedynie rzecznikami komitetw, ktre ich wybray. dania tumu s coraz wyraniejsze, a celem tych da jest zupene zburzenie obecnego porzdku spoecznego. W miejsce dotychczasowego ustroju tum usiuje zaprowadzi pierwotny komunizm,

ktry jedynie w zaraniu cywilizacji by normaln form wewntrznego wspycia wszystkich grup ludzkich. Ograniczenie czasu pracy, wywaszczenie kopal, kolei elaznych, fabryk i gruntw, rwny podzia dochodw, oddanie wadzy w spoeczestwie warstwom ludowym itd. oto dania tumu. Tum nie posiada wielkiej zdolnoci rozumowania; posiada w zamian wielk zdolno do dziaania, ktr potguje obecna jego organizacja. Idee wyaniajce si w obecnej dobie wkrtce zamieni si w idee odwieczne, nabd wszechmocy i despotycznej siy, nie dopuszczajcej do ich roztrzsania. Boskie prawa tumu zajm miejsce boskich praw krlw. Pisarze cenieni przez nasz buruazj i bdcy dobrymi przedstawicielami jej nieco ciasnych i krtkowzrocznych pogldw, jej powszechnego sceptycyzmu i nierzadko wybujaego sobkostwa, przeraeni s t now potg, a chcc zwalczy rozprzenie umysw, z rozpacz zwracaj si o pomoc moraln do Kocioa, niegdy tak bardzo przez nich lekcewaon. Gosz oni bankructwo wiedzy i na powrt uznaj wielko objawionych prawd. Zapominaj jednak ci nowo nawrceni, e choby sami byli pod dziaaniem aski, to wtpi mona, czy uzyska ona wadz nad duszami tych, ktrych nie obchodz sprawy zawiatw. Tum nie chce ju bogw, ktrych wyrzekli si wczoraj dawni jego panowie, przyczyniajc si do ich obalenia. Rzeki nie pyn z powrotem do rde. Nauka wcale nie zbankrutowaa i nie ona ponosi odpowiedzialno za obecne rozprzenie umysw, nie ona zrodzia t potg, ktra wyrosa z owego rozprzenia. Nauka przyrzeka nam tylko docieczenie prawdy lub co najwyej poznanie zwizkw dostpnych naszemu rozumowi, nigdy za nie udzia obietnic spokoju i pomylnoci. Ona obojtnie patrzy na nasze uczucia, nie obchodz jej nasze skargi, i adna sia nie potrafi wskrzesi w duszach naszych wiary w zudzenia, ktre rozwiaa. Pobiene przyjrzenie si yciu wszystkich narodw wykae nam gwatowny wzrost potgi tumw. Fakt ten, dobry czy zy, musimy uzna. Wszelkie przeciwko niemu kierowane rekryminacje s pustym frazesem. By moe, wystpienie na widowni tumw bdzie jedn z ostatnich faz cywilizacji Zachodu, zapowiedzi powrotu do pierwotnej anarchii, ktra poprzedza kade kiekowanie nowych form spoecznych. Ale czy istniej rodki, by temu zapobiec? Nie od dzi tum przyj na siebie rol jawnego burzyciela przestarzaych cywilizacji. Historia uczy nas, e zawsze wtedy, kiedy siy moralne, na ktrych opiera si dane spoeczestwo, traciy sw yciodajn moc, tumy niewiadome i brutalne, susznie nazwane barbarzycami, przypieszay dogorywanie wyczerpanej cywilizacji. Faktem jest, e cywilizacj tworzyy i rozwijay w minionych okresach dziejw zawsze tylko drobne grupy arystokracji intelektualnej, nigdy za tumy. Moc tumw jest tylko niszczca. Ich rzdy byy zawsze okresem rozstroju. Istnienie cywilizacji domaga si okrelonych, staych praw, dyscypliny, zastpienia instynktw rozumem, mylenia o przyszoci, pewnego stopnia kultury, czyli takich wanie warunkw, na jakie tum zdany na samego siebie nigdy si nie zdobdzie. Sw bowiem potg wycznie niszczycielsk dziaa on jak bakterie przyspieszajce rozkad osabionych organizmw lub trupw. Tumy s zawsze t si, ktra rozsypuje zmursza budowl cywilizacji. Wtedy speniaj sw rol, a sia polegajca na iloci jest wwczas ide przewodni historii. Czy nasza cywilizacja nie potrafi uj podobnego losu? Mona si tego lka, ale nie wiemy tego jeszcze. Tak czy owak, musimy przygotowa si na rzdy tumw, skoro bez najmniejszego zastanawiania si usuwano wszystkie przeszkody, ktre mogy nie dopuci do wadzy tumu. Chocia tak duo mwi si teraz o tumach, to jednak prawie e s nam nie znane. Zawodowi psychologowie, trzymajc si od nich z dala, nie znaj ich, a jeli ktry zajmuje si nimi, to tylko z punktu widzenia zbrodni, jakich mog si dopuci. Nie da si zaprzeczy, e istniej tumy zbrodnicze, ale te faktem jest, i istniej tumy cnotliwe, bohaterskie itd. Zbrodnia tumu to tylko jeden szczeg z jego ycia psychicznego; jak z opisw i bada wystpkw jednostki nie mona orzec o jej psychice, tak te niemoliwoci jest ze studiw nad zbrodniami tumw pozna ich dusz. Niemal wszyscy wadcy wiata, wielcy twrcy religii i pastw, apostoowie wszelkich wyzna, wielcy mowie stanu, a w mniejszej skali i przywdcy maych spoecznoci, posiadali zawsze instynktown znajomo duszy tumw, byli intuicyjnymi psychologami tumw. Dziki temu panowali nad tumami. Napoleon wprost nadzwyczajnie pozna dusz tumu francuskiego, natomiast czsto nie mg wczu si w dusz tumw nalecych do innych ras. Ta nieznajomo kazaa mu wyruszy do Hiszpanii i Rosji, by samemu sobie zgotowa upadek. Znajomo psychiki tumu stanowi obecnie dobytek ma stanu, ktry nie pragnie ju rzdzi tumem bo to rzecz prawie niemoliwa ale sam chce unikn przynajmniej ulegania tumom. Wnikajc w psychologi tumw przekonujemy si, e ustawy i instytucje wywieraj zbyt may na nie wpyw i e tum nie posiada zdolnoci do wytworzenia sobie wasnych pogldw, lecz przyjmuje

10

za swoje te, ktre zostay mu narzucone. Sucha litera prawa nie potrafi pokierowa tumem. Moe go tylko porwa oddziaywanie na wraliwo jego duszy. Na przykad przypumy, e prawodawca zamierza naoy nowy podatek, to czy wybierze taki, ktry by by teoretycznie najsprawiedliwszy? W adnym razie. Bo czasem podatek najniesprawiedliwszy moe by w praktyce dla tumu najlepszy, jeeli nie bije w oczy, nie narzuca si swym brzemieniem. Z tych to powodw masy atwiej cierpi podatek poredni, choby bardzo uciliwy. Spacajc go, nierzadko groszami, w cenie artykuw codziennej potrzeby, tum nie narusza swych zwyczajw i nie robi to na nim wielkiego wraenia. Ale gdyby kto sprbowa zamieni ten podatek na podatek bezporedni, choby dziesiciokrotnie mniej uciliwy od poprzedniego, lecz naoony na zarobki lub inne dochody i pacony w jednym rzucie, spotka si z jednomylnym protestem. Nieuchwytne czstki grosza pacone co dnia zastpuje kwota stosunkowo do wysoka, ktra w czasie uiszczania jej czyni bdzie wraenie nadzwyczajnie wielkiej. Gdyby t kwot zbierano przez odkadanie owych czstek grosza, wydawaaby si rzeczywicie maa; ale takie postpowanie ekonomiczne wymaga nieco przezornoci, do ktrej tum nie jest zdolny. Wybrany przez nas przykad naley do najprostszych i posiada si przekonania kadego. Niniejsze studium duszy tumu bdzie tylko prostym podsumowaniem poczynionych poszukiwa i pozwala jedynie na kilka oglnych twierdze. Celem naszym jest zainteresowanie innych badaczy t kwesti, bo czas uprawi to odogiem lece pole1.

Nieliczni autorzy zajmujcy si badaniem tumu psychologicznego uprawiaj je przede wszystkim z punktu widzenia kryminalistyki.

11

Ksiga pierwsza

Dusza tumu

12

Rozdzia pierwszy

Oglna charakterystyka tumu Psychologiczne prawo jego jednoci umysowej

Co stanowi tum z psychologicznego punktu widzenia? Zbir pewnej liczby jednostek nie tworzy sam przez si tumu Staa orientacja idei i uczu jednostek, ktre tworz tum, i zanik ich indywidualnoci Tum jest zawsze niewiadomy Zanik ycia umysowego i przewaga ycia rdzeniowego (nerwowego) Obnienie poziomu inteligencji i zupene przeksztacenie uczu Zmiana uczu na gorsze albo na lepsze u jednostek tworzcych tum Zdolno tumu zarwno do czynw bohaterskich, jak i zbrodniczych

Sowem tum oznaczamy zazwyczaj zbiorowisko jakichkolwiek jednostek, niezalenie od ich narodowoci, pci i wyznania, a take od przypadku, ktry je zgromadzi. Z punktu widzenia psychologii pojcie tum posiada nieco odmienn tre od powyej podanej. Przy zbiegu pewnych okolicznoci, i tylko w tych okolicznociach, zbiorowo ludzi nabiera zupenie nowych waciwoci, rnych od tych, jakie posiadaj poszczeglne jednostki, skadajce si w danym wypadku na tum. W tumie zanika wiadomo wasnej odrbnoci, uczucia i myli wszystkich jednostek maj jeden tylko kierunek. Powstaje jakby zbiorowa dusza; chocia jej istnienie jest bez wtpienia bardzo krtkie, tu jednak posiada ona cechy nadzwyczaj wyrane. Zbiorowo ludzka tworzy wwczas e uyj tej nazwy w braku lepszej tum zorganizowany lub, jeeli kto woli, tum psychologiczny. Tworzy on jedn zbiorow istot, ktr rzdzi prawo jednoci umysowej tumw. Jasne jest, e zbir jednostek nie dlatego posiada cechy, dziki ktrym zaliczamy go do zorganizowanego tumu, i dziki przypadkowi na pewnym okrelonym terytorium zebraa si znaczna liczba ludzi. Tysic osb zgromadzonych przypadkowo na jakim miejscu publicznym bez adnego okrelonego celu nie tworzy tumu. Te specyficzne waciwoci otrzymuje w zbir dopiero pod wpywem pewnych podniet, ktrych istot sprbujemy teraz okreli. Zanikanie wiadomoci swego ja u poszczeglnych osb i poddanie uczu i myli pewnemu kierunkowi oto pierwsza cecha organizujcego si tumu; cecha ta wystpuje niezalenie od liczby osb zgromadzonych rwnoczenie w danym miejscu. Nieraz miliony jednostek rozrzuconych po caym wiecie mog w pewnych chwilach i pod wpywem pewnych gwatownych uczu, np. wielkiego wydarzenia narodowego, nabra cech tumu psychologicznego. Wtedy wystarczy przypadkowe poczenie tych ludzi w jedn cao, aby ich zachowanie nabrao cech specyficznych dla postpowania tumu. W niektrych momentach historii kilka zaledwie jednostek tworzy tum psychologiczny, a nie stanowi go setki osb zgromadzonych przypadkowo. Z drugiej strony, nieraz cay nard, nie tworzc okrelonej zbiorowoci, moe sta si tumem pod wpywem pewnych wydarze. Z powstaniem tumu psychologicznego czy si nabycie przeze pewnych przejciowych cech oglnych, dajcych si opisa i dokadnie zbada. Do tych oglnych cech doczaj si cechy specyficzne, zmienne w zalenoci od elementw, z ktrych skada si tum, i mogce wpywa na jego konstytucj psychiczn. Tumy psychologiczne moemy zatem podzieli na pewne grupy. Po bliszym zbadaniu tyche przekonamy si, e tum heterogeniczny, tzn. zoony z elementw do siebie niepodobnych, ma cechy wsplne z tumem homogenicznym, tzn. zoonym z elementw bardziej lub mniej do siebie podobnych (sekty, kasty, klasy), chocia obok owych wsplnych cech wystpuj wanie i te, na podstawie ktrych odrniamy tum jeden od drugiego. Przed szczegowym zajciem si rnymi kategoriami tumw zbadamy naprzd te cechy, ktre s wsplne wszystkim tumom. Pjdziemy drog nauk przyrodniczych, ktre wpierw opisuj cechy wsplne wszystkim osobnikom danej rodziny, a dopiero potem zajmuj si cechami specyficznymi, na podstawie ktrych moemy dan rodzin podzieli na rodzaje i gatunki. Nieatwo jest dokadnie opisa dusz tumw, albowiem ich organizacja jest zalena nie tylko od rasy i struktury tych zbiorowoci, ale te od jakoci i siy bodcw, ktre na nie dziaaj. Przecie i podczas psychologicznego badania jednostki napotykamy t trudno. Jedynie w powieciach spotykamy si z jednostkami, ktre przez cae ycie potrafi zachowa niezmienny charakter. Na innym miejscu wykazaem, e w kadej organizacji umysowej tkwi potencjalnie najrozmaitsze rysy

13

charakteru, ktre mog nagle wystpi na jaw przy jakiejkolwiek zmianie warunkw otoczenia. Na przykad wrd najdrapieniejszych czonkw Konwentu mona byo znale ludzi agodnych i spokojnych, ktrzy yjc w innych czasach byliby nieznanymi szerszemu ogowi notariuszami albo wzorowymi urzdnikami. A kiedy burza ucicha, wrcili do swego poprzedniego charakteru. Niejeden z nich sta si najbardziej ulegym sug Napoleona. Mwi tu bdziemy o ostatecznej organizacji tumu, gdy zbadanie wszystkich stopni prowadzcych do niej jest rzecz prawie e niemoliw. Dziki temu przekonamy si, czym mog sta si tumy, a nie czym s zawsze. Tylko w tej najbardziej zaawansowanej fazie organizacji, tylko na niezmiennym i decydujcym gruncie rasy powstaj nowe i specyficzne waciwoci, a wszystkie uczucia i myli poddaj si pod jeden i ten sam kierunek. Wtedy dopiero powstaje to, co nazwaem psychologicznym prawem jednoci umysowej tumw. Tumy, jak i pojedyncze osoby, maj wiele wsplnych cech psychologicznych; z drugiej znowu strony tum posiada cechy tylko sobie waciwe. Naprzd zajmiemy si zbadaniem tych specyficznych cech, by naleycie uwiadomi sobie ich doniose znaczenie. Najbardziej uderzajca cecha w tumie psychologicznym jest nastpujca: bez wzgldu na to, jakie jednostki tworz tum i czy rodzaj ich zajcia oraz sposb ycia, ich charaktery i poziom umysowy bd jednakowe czy rozmaite, ju dziki temu, e jednostki te potrafiy wytworzy tum, posiadaj one co w rodzaju duszy zbiorowej. Dusza ta kae im inaczej myle, dziaa i czu, anieli dziaaa, mylaa i czua kada jednostka z osobna. Pewne idee i uczucia maj dostp do wielu osobnikw tylko przez tum. Tum psychologiczny to twr chwilowy, zoony z rnych elementw, ktre tylko na krtki przecig czasu utworzyy jeden organizm, podobnie jak komrki bdce odrbnymi organizmami dziki poczeniu si tworz now istot, o cechach zupenie innych od tych, jakie posiada kada komrka prowadzca samoistne ycie. Niesuszne jest twierdzenie, jakie znajdujemy w dzieach wielkiego filozofa Herberta Spencera, e tum jest sum i redni swych skadnikw, mamy w nim bowiem najrozmaitsze kombinacje i powstawanie nowych cech, podobnie jak w chemii przy poczeniu kilku skadnikw, np. zasady z kwasem, powstaje nowa substancja, o zupenie innych charakterystycznych waciwociach anieli ciaa, ktre j utworzyy. atwo mona wykaza rnice zachodzce pomidzy jednostk w tumie a jednostk samodzieln, ale o wiele trudniej jest dociec przyczyny tej rnicy. Aby przynajmniej wykry drogi prowadzce do poznania tych rnic, naley zastanowi si nad nastpujcym faktem, stwierdzonym przez wspczesn psychologi: zjawiska niewiadome maj decydujc rol nie tylko w yciu organicznym, ale i w yciu psychicznym. ycie wiadome umysu jest tylko nieznaczn czstk w porwnaniu z jego yciem niewiadomym. Najprzenikliwszy badacz potrafi odkry tylko nieznaczn liczb pobudek niewiadomych, ktre kieruj czowiekiem. Kady nasz czyn wiadomy rodzi si na gruncie niewiadomoci, uksztatowanej zwaszcza pod wpywem dziedzicznoci, Tam znale moemy niezliczone pozostaoci po naszych przodkach, ktre w sumie tworz dusz rasy. Oprcz wiadomych przyczyn naszych czynw istniej przyczyny utajone. Niemal wszystkie nasze codzienne czyny s wanie rezultatem tych pobudek, ktre uchodz naszej uwagi. Owe niewiadome pierwiastki tworz dusz rasy i upodabniaj do siebie osobniki wchodzce w skad rasy. Rni si oni przede wszystkim pierwiastkami wiadomymi, ktre nabywa si wskutek wychowania, a zwaszcza dziki indywidualnej dziedzicznoci. Ludzie rnicy si stopniem rozwoju umysowego maj podobne instynkty, namitnoci i uczucia. W yciu uczuciowym: w wierze, polityce, moralnoci, uczuciach, antypatiach, upodobaniach itd. najwybitniejsze jednostki rzadko kiedy wznosz si ponad poziom, na ktrym stoj jednostki przecitne. Midzy wielkim matematykiem a jego szewcem moe istnie olbrzymia rnica co do rozwoju umysowego, ale ich charaktery albo nie rni si, albo rni si nieznacznie. Wanie te oglne cechy charakteru, powstajce na podou niewiadomoci, a posiadane przez wikszo normalnych osobnikw danej rasy w mniej wicej rwnym stopniu, wystpuj w tumie jako cechy wsplne wszystkim. W duszy zbiorowej zacieraj si umysowe waciwoci jednostek oraz ich indywidualnoci. Rnorodno stapia si w jednorodno, a decydujc rol odgrywaj cechy niewiadome. To wanie, e cechami wsplnymi tumw s owe cechy powszechne, tumaczy nam, dlaczego tum nie moe dokona czynu wymagajcego wysokiego poziomu rozwoju umysowego. Kada decyzja podjta w sprawach ogu przez zgromadzenie osb wybitnych, ale pracujcych w rnych zawodach, nie stoi wyej od decyzji grupy przecitnych gupcw, w zgromadzeniu bowiem gwn rol odgrywaj tylko zwyczajne cechy, ktre posiada kady czowiek. Tum to nagromadzenie miernoty, nigdy za inteligencji.

14

Nie jest suszne powiedzenie, e cay wiat posiada wicej rozumu od Woltera. Z pewnoci Wolter ma go wicej od caego wiata, jeeli przez cay wiat pojmowa bdziemy tumy. Gdyby jednak po powstaniu tumu istniay w nim tylko pospolite cechy, jakie posiadaa kada jednostka z osobna, to w tumie tym mielibymy przecitn tych cech, nie za tworzenie si cech nowych. W jaki sposb powstaj owe nowe cechy oto sprawa, ktr poniej omwimy. Rozmaite przyczyny wpywaj na powstawanie specyficznych cech tumu. Pierwsz przyczyn jest to, e kada jednostka w tumie, ju choby pod wpywem samej jego liczebnoci, nabywa pewnego poczucia niezwycionej potgi, dziki czemu pozwala sobie na upust tych namitnoci, ktre bdc sama z pewnoci by stumia. Nie bdzie ona panowa nad sob, bo znika z jej duszy poczucie odpowiedzialnoci, ktre zawsze hamuje jednostk; tum, bdc zawsze bezimienny, jest tym samym i nieodpowiedzialny. Drug przyczyn, dziki ktrej w tumie manifestuj si cechy specyficzne i nadaj mu pewien kierunek, jest zaraliwo. Zaraliwo jest zjawiskiem atwym do stwierdzenia, ale bardzo trudnym do wyjanienia. Naley ona do grupy zjawisk hipnotycznych, o ktrej niej bdziemy mwi. Zaraliwo uczu i czynw w tumie do tego stopnia potrafi opanowa jednostk, e powici ona osobiste cele dla celw wsplnych. Cecha ta jest przeciwna naturze czowieka, ale kady jest na ni podatny, kiedy staje si czstk tumu. Trzeci i najwaniejsz przyczyn jest to, e jednostka w tumie nabywa cech wrcz przeciwnych do tych, jakie posiada kady z nas z osobna. Mam tu na myli podatno na sugestie, ktrej wynikiem jest wyej wspomniana zaraliwo. Chcc naleycie zrozumie to zjawisko, naley sobie uwiadomi niedawne odkrycia z dziedziny fizjologii. Wiemy dzi, e mona wprowadzi czowieka w taki stan, i wyzbdzie si wiadomoci swego ja i ulegnie wpywowi innej jednostki, ktra wprowadzia go w ten stan, i zdolny te bdzie do wykonania czynw najbardziej sprzecznych z jego charakterem i przyzwyczajeniami. Dokadne badania wykazuj nam, e jednostka stanowica przez pewien czas czstk czynnego tumu, wkrtce pod wpywem fluidw z niego emanujcych albo pod wpywem innych, nie znanych nam bliej przyczyn popada w szczeglny stan, zbliony bardzo do stanu fascynacji, w jakim znajduj si czowiek upiony przez hipnotyzera. Jednostka zahipnotyzowana ma sparaliowan dziaalno mzgu, tote staje si niewolnikiem wszystkich swych niewiadomych dziaa, ktrymi hipnotyzer kieruje wedug swej woli. wiadomo swego ja zupenie zanika, zanika te wola i rozsdek, uczucia za i myli ulegaj kierunkowi nadanemu przez hipnotyzera. Taki jest w przyblieniu stan jednostki bdcej skadnikiem tumu. Traci ona przede wszystkim wiadomo swych czynw. Podobnie jak u osoby zahipnotyzowanej, tak i u jednostki bdcej czstk tumu pewne zdolnoci zanikaj, a inne rozwijaj si nadmiernie. Pod wpywem sugestii wykonuje ona pewne czyny z nadzwyczajn gwatownoci, ktra w tumie objawia si z o wiele wiksz si ni u czowieka zahipnotyzowanego, gdy sugestia, opanowujc wszystkie jednostki, potguje si jeszcze na mocy wzajemnego oddziaywania. Znikoma jest liczba takich jednostek, ktre bdc czstkami tumu, nie zatraciy poczucia swej osobowoci, potrafiy pj przeciw panujcemu nastrojowi i nie podday si sugestii. Mog one, dziaajc sugestywnie, co najwyej prbowa zwrci tum w innym kierunku. Mamy przykady, e w odpowiedniej chwili wyrzeczone szczliwe sowo czy trafnie przywoany obraz potrafiy zwrci uwag tumu w innym kierunku, co powstrzymywao go nieraz od czynw zbrodniczych. Zatem kad jednostk w tumie cechuje: zanik wiadomoci swego ja, przewaga czynnikw niewiadomych, kierowanie mylami i uczuciami przez sugesti i zaraliwo, a nadto dno do jak najszybszego urzeczywistnienia sugerowanych idei. Jednostka przestaje by sam sob, staje si automatem, ktrym kieruje wola narzucona, nigdy za wasna. Kada jednostka, stajc si czstk tumu, zstpuje tym samym o kilka stopni niej w swym rozwoju kulturowym. Jako jednostka posiada pewn kultur, w tumie za staje si istot dzik i niewolnikiem instynktw. Ma spontaniczno, gwatowno i okruciestwo, ale rwnoczenie bohaterstwo i entuzjazm pierwotnego czowieka. Cechuje j nadzwyczajna atwo ulegania wpywowi sw i obrazw. Cechuje j zdolno do wykonania takich czynw, jakie s sprzeczne z jej najoczywistszym interesem. Jednostka w tumie to ziarnko piasku wrd innych ziarenek, ktrym wiatr miota wedug wasnego kaprysu. Na tej podstawie moemy tumaczy wyroki sdziw przysigych, ktre potpiaby kady przysigy z osobna, uchway i postanowienia cia ustawodawczych, ktre kada jednostka stanowica

15

czstk parlamentu uznaaby za niewaciwe. Przecie czonkowie Konwentu byli mieszczanami i mieli usposobienie pokojowe. Ale bdc czstk tumu, dopuszczali si bardzo okrutnych czynw, podpisywali wyroki mierci na ludzi niewinnych. Wbrew wasnemu interesowi wyrzekali si osobistej nietykalnoci, dziesitkowali wasne szeregi. Nie tylko w sferze czynw zachodzi istotna rnica midzy jednostk w tumie a jednostk znajdujc si poza tumem. Zanim jeszcze utrac wszelk niezaleno, pogldy i uczucia jednostki zmieniaj si do tego stopnia, e skpiec moe sta si marnotrawc, sceptyk wierzcym, czowiek uczciwy zbrodniarzem, a tchrz bohaterem. Entuzjazm szlachty francuskiej, kiedy w synn noc 4 sierpnia 1789 r. zrzeka si swych przywilejw, nie znalazby nigdy uznania u czonkw tego zgromadzenia wzitych z osobna. Widzimy wic, e pod wzgldem intelektualnym tum zawsze niej stoi od jednostki. Co si za tyczy uczu i czynw, ktre powstaj pod wpywem owych uczu, moe by tum lepszy lub gorszy, zalenie od okolicznoci. O wszystkim decyduje sposb wywierania sugestii na tum. Fakt ten przeoczyli uczeni, ktrzy zajli si tumem jedynie z punktu widzenia kryminalistyki. Tum bywa zbrodniczy, ale bywa rwnie bohaterski. Tum zdolny jest ponie mier w obronie swej wiary i pogldw, umie walczy prawdziwie bohatersko, kiedy chodzi o saw lub honor, potrafi wyruszy bez chleba i broni, jak uczyni to w czasie wypraw krzyowych do Ziemi witej, aby uwolni z niewiernych rk grb Zbawiciela, lub jak w 1793 r., by broni ziemi ojczystej. Bohaterstwo to nie byo wiadome, ale przecie z takich bohaterskich czynw skada si historia. Gdybymy na dobro narodw chcieli zapisa tylko wielkie, na zimno wyrozumowane czyny, pustkami by wieciy kartki kronik.
Czytelnika w tych sprawach odsyam do bada Tarde'a i pracy Sighelego pt. Tum zbrodniczy. Ostatnia ta praca nie zawiera wasnych wnioskw autora, lecz jest oparta na specjalnych badaniach psychologw. Moje wnioski co do zbrodniczoci i moralnoci tumw s sprzeczne z tymi, do jakich doszli wyej wymienieni pisarze. W innej pracy, pt. Psychologia socjalizmu, wykazaem doniose znaczenie praw rzdzcych dusz tumu. Prawa te odgrywaj wan rol take i w innych dziedzinach. A. Gevaert, dyrektor konserwatorium krlewskiego w Brukseli, wykaza, e prawa przez nas podane stosuj si i do dziedziny sztuki, ktr nazwa sztuk tumw. Paskie dziea pisze do mnie owietliy mi wiele niejasnych dotd dla mnie zagadnie. Teraz dopiero rozumiem, w jaki sposb powstaje w tumie owa dziwna zdolno odczuwania kadego dziea muzycznego, czy obcego, czy rodzimego, prostego czy skomplikowanego, byleby piknie zostao odegrane. Gevaert wymienicie objania, dlaczego wiele dziel muzycznych nie od razu jest zrozumiaych przez zawodowych muzykw, lecz od razu przez tum nie znajcy si na muzyce. Wykazuje on te, dlaczego te wraenia estetyczne przemijaj bez ladu.

16

Rozdzia drugi

Uczucia i moralno tumu

1. Impulsywno, zmienno i draliwo tumu Tum jest igraszk zewntrznych wpyww i dostosowuje si do ustawicznych zmian Wraenia, ktrym si poddaje, s bardziej wadcze anieli interes osobisty Tum nie myli Wpyw rasy 2. Podatno na sugestie i atwowierno tumu Wadztwo sugestii nad tumem Obrazy powstae w jego wyobrani uwaa za rzeczywisto Podobiestwo do obrazw u jednostek skadajcych si na tum Zrwnanie si w tumie uczonego z gupcem Przykady zudze, ktrym podlegaj jednostki bdce czstk tumu Niemono przyznania jakiejkolwiek wiarygodnoci wiadectwom tumu Jednomylno wiadkw jest najgorszym dowodem przy ustalaniu faktu Nika warto ksiek historycznych 3. Przesada i prostota w uczuciach tumu Tum nie odczuwa ani zwtpie, ani niepewnoci, lecz zawsze popada w skrajno Jego uczuciowo jest nadmierna 4. Nietolerancja, autorytaryzm i konserwatyzm tumu Pobudki jego uczu Sualczo tumu wobec silnej wadzy Pomimo doranie manifestowanych instynktw rewolucyjnych tum szybko popada w konserwatyzm Tumy s instynktownie wrogie zarwno zmianom, jak i postpowi 5. Moralno tumu Moralno tumu w zalenoci od sugestii jest albo lepsza, albo gorsza od moralnoci tworzcych go jednostek Objanienia i przykady Tum rzadko kieruje si interesem, jak to prawie zawsze czyni jednostka Umoralniajca rola tumu

Powyej rozpatrywalimy trzy gwne cechy tumu; obecnie zajmiemy si bliszym ich zbadaniem. Wiele specyficznych cech tumu, takich jak impulsywno, draliwo, niezdolno do rozumowania, brak zmysu krytycznego i osdu, przesada w uczuciach itp., odnajdujemy w duszach istot stojcych na niszym szczeblu rozwoju, np. u dzikiego i u dziecka. Porwnanie to przytaczam tylko mimochodem, gdy udowodnienie go nie wchodzi w zakres niniejszej pracy i okazaoby si balastem dla osb obznajomionych z psychologi istot pierwotnych, a nie potrafioby przekona tych, ktrzy jej nie znaj. Teraz po kolei omwi te rozmaite cechy, ktre mona atwo dostrzec prawie w kadym tumie. 1. Impulsywno, zmienno i draliwo tumu. Powiedzielimy ju przy badaniu podstawowych cech tumu, e kieruje si on prawie wycznie niewiadomymi pobudkami. Kady jego czyn jest bardziej kierowany przez rdze pacierzowy ni przez mzg. Najwspanialszy nawet czyn, jeeli nie zosta dokonany pod kierunkiem mzgu, jest wynikiem tylko chwilowej podniety. Tum, bdc zabawk podniet zewntrznych, zmienia si za ich zmian. Jest on wic niewolnikiem podniet. Jednostka bdca poza tumem moe rwnie poddawa si tym samym podnietom, ktre oddziauj na jednostk w tumie, ale na ostrzeenie rozumu, e nie powinna im ulec, unicestwia ich wpyw. W jzyku fizjologii twierdzenie to moemy uj nastpujco: jednostka potrafi panowa nad swymi odruchami, tum za zdolnoci tej nie posiada. Rozmaite podniety, ktrym tum ulega, mog by szlachetne lub okrutne, bohaterskie lub maoduszne, ale s tak wadcze, e osobisty interes, choby samozachowawczy, nie potrafi si im przeciwstawi. Ciga zmienno podniet, ktre dziaaj na tum i ktrym on ulega, sprawia, e tum cigle si zmienia. W jednej chwili z okrutnego i krwioerczego moe si zamieni w szlachetny i naprawd bohaterski. Nie ma atwiejszej rzeczy jak uczynienie tumu katem, ale z rwn atwoci moe on zdoby palm mczestwa. Kiedy chodzio o wiar, to z ona tumu spyny potoki krwi dla jej obrony i zbyteczne byoby siga do czasw bohaterskich, aby si przekona, do czego tum pod tym wzgldem jest zdolny. Podczas zamieszek tum nie szczdzi siebie; zaledwie kilka lat temu pewien genera, zyskawszy nag popularno, z atwoci znajdowa setki tysicy osb gotowych powici ycie dla jego wasnej sprawy. Widzimy wic, e postpowanie tumu nie opiera si na przemylnoci. Tum moe kolejno przechodzi do najsprzeczniejszych uczu pod wpywem chwilowej podniety. Podobny on jest do lici, ktre wichura porywa i roznosi we wszystkich kierunkach jedynie po to, aby im pniej pozwoli znowu upa na ziemi. Badania nad rewolucyjnie nastrojonymi tumami dostarcz nam przykadw dowodzcych zmiennoci jego uczu. Ta ciga zmienno tumu utrudnia wadanie nim, szczeglnie wtedy, kiedy cz wadzy publicznej znajduje si jego rku. Gdyby potrzeby codziennego ycia nie byy nieuchwytnym regulatorem wydarze, demokracje nie mogyby wcale istnie. Tum potrafi z olbrzymi zacitoci dy do

17

wytknitego celu, ale nie dy do dugo i wytrwale. Wytrwao, podobnie jak i mylenie, jest tumom obca. Cech tumu jest nie tylko impulsywno i zmienno, ale nie zezwoli on take, aby zaistniaa przeszkoda na drodze do urzeczywistnienia jego da; liczebno tumu utrwala w nim to mniemanie i wpaja we poczucie niezwycionej mocy. Dla jednostki bdcej w tumie nie istnieje rzecz niemoliwa. Jednostka nie bdca czstk tumu dokadnie zdaje sobie spraw z tego, e nie potrafiaby spali paacu, ograbi magazynu, taka pokusa nie przychodzi jej wic do gowy. Ale kiedy jednostka ta stanie si czstk tumu, uzbraja si w potg, jak w niej wzbudza liczba, i wystarczy odpowiednie pokierowanie, a z ca bezwzgldnoci bdzie wszystko niszczy i usunie kad nieprzewidzian przeszkod. Gdyby organizm czowieka mg si stale znajdowa w stanie wciekoci, to mona by powiedzie, e normalny stan rozwydrzonego tumu to wcieko, Draliwo, impulsywno i zmienno tumu, jak i wszystkie inne jego pospolite uczucia, ktrymi zajmiemy si poniej, rodz si zawsze na podou cech rasowych, bdcych ow gleb, z ktrej czerpi soki ywotne wszystkie nasze uczucia. Kady tum jest draliwy i impulsywny, ale stopie natenia tych uczu jest rozmaity. Rnica midzy tumem pochodzenia romaskiego a tumem pochodzenia anglosaskiego jest uderzajca. Wydarzenia z ostatniego stulecia jasno owietlaj ten fakt. W 1870 r. podanie do publicznej wiadomoci telegramu zawierajcego przypuszczaln obelg wyrzdzon przedstawicielowi francuskiemu wywoao wcieky wybuch, ktrego nastpstwem bya straszna wojna. W kilka lat pniej wiadomo o nieznacznej klsce pod Lang-son te spowodowaa wybuch, ktry zmusi ministra do podaniu si do dymisji. W tym samym czasie cikie klski zadane ekspedycji angielskiej pod Chartumem wywoay w Anglii bardzo saby oddwik i nie spowodoway dymisji adnego ministra. Tum jest zawsze usposobienia kobiecego, ale najbardziej kobiece cechy ma tum romaski. Kto u tumu szuka rozgosu i uznania, moe w krtkim czasie doj wysoko, ale zawsze i bdzie po krawdzi Tarpejskiej skay, z ktrej ktrego dnia na pewno zostanie strcony w przepa. 2. Podatno na sugestie i atwowierno tumu. Podajc gwne cechy tumu, podkreliem to, e jedn z nich jest nadzwyczajna zdolno do ulegania sugestii; wskazaem te na to, e jest ona zaraliwa w kadej ludzkiej zbiorowoci. To nam tumaczy nadzwyczajn szybko potgowania si uczu tumu w pewnym oznaczonym kierunku. Tum na og zajmuje pozycj wyczekujcej uwagi, co w nadzwyczajny sposb uatwia sugesti. Jak zaraza rozchodzi si pierwsza lepsza ujta w sowa sugestia, opanowuje wszystkie umysy, nadaje im pewien kierunek, kae im dy do jak najszybszego urzeczywistnienia panujcych w danym momencie idei. Nie ma wtedy znaczenia, czy chodzi o podpalenie paacu, czy o wielkie powicenie, gdy kadej myli poddaje si tum z jednakow atwoci. Zaley to tylko od rodzaju podniety, a nie jak u jednostki od stosunku, jaki zachodzi pomidzy majcym si dokona czynem a nakazem rozumu, ktry jest w stanie nie dopuci do jego urzeczywistnienia. Ulegajc cigle niewiadomoci, poddajc si wszelkiego rodzaju sugestiom, cechujc si gwatownoci uczu, na ktre rozum nie ma najmniejszego wpywu, nie posiadajc ani odrobiny krytycyzmu, tum jest dlatego nadzwyczaj atwowierny. Nie istniej dla rzeczy nieprawdopodobne, dziki czemu mog si wrd niego szerzy legendy i opowiadania najbardziej fantastyczne2. Jednake przy pomocy owej nadzwyczajnej atwowiernoci nie moemy w zupenoci wytumaczy powstawania i rozchodzenia si owych legend, jakie opanowuj dusz tumu. Musi si nadto uwzgldni nadzwyczajn zdolno do przekrcania faktw przez rozgorczkowan wyobrani tumu. Kady powszedni wypadek przechodzi kilka lub kilkanacie przeobrae w oczach tumu. Tum myli obrazami, a jeden obraz wywouje u niego szereg nowych obrazw, nie czcych si logicznie z pierwszym. Fakt ten zrozumiemy atwiej, jeeli uprzytomnimy sobie owe dziwne skojarzenia, ktre w nas samych potrafi wywoa jaka myl lub jaki obraz. Rozum potrafi nam wykaza brak logicznego zwizku w tych skojarzeniach, ale tum nie idzie za gosem rozumu, chce nagina rzeczywisto do wasnej wyobrani, by w kocu nie odrnia, co jest prawdziwe, a co zmylone. Fakty obiektywne i fakty subiektywne uwaa on za jedno i to samo, uznajc za rzeczywiste
Ludno Parya podczas oblenia go przez Prusakw miaa wiele dowodw na ow atwowierno tumu, zwaszcza wtedy, kiedy chodzio o wydarzenia nieprawdopodobne. wiateko, ktre ukazao si na pitym pitrze, brano za znak dany Prusakom, cho odrobina rozwagi musiaaby naprowadzi na myl, e wiateka tego nie mona byo dostrzec z odlegoci kilkunastu kilometrw. 18
2

takie twory swej wyobrani, ktre zasadniczo nie maj prawie adnego zwizku ze spostrzeonymi faktami. Mona by sdzi, e wydarzenia odbywajce si na oczach tumu winny by znieksztacone w najrozmaitszy sposb, poniewa jednostki skadajce si na tum maj rne temperamenty. Ale wcale tak nie jest. Dziki zaraliwoci przeksztacenie faktw odbywa si u wszystkich osobnikw danej zbiorowoci w jednakowy sposb. Jak przeksztaci dany fakt pierwsza jednostka, tak szerzy si on w tumie. wity Jerzy przed ukazaniem si na murach Jerozolimy oczom wszystkich krzyowcw na pewno ukaza si naprzd jednemu rycerzowi, a na mocy prawa zaraliwoci i sugestii cud ten natychmiast zosta zaakceptowany przez wszystkich. Tak wyglda w mechanizm czsto powtarzajcych si w dziejach, zbiorowych halucynacji, ktre posiadaj wszystkie cechy wiarygodnoci, albowiem potwierdzaj ich istnienie tysice osb. Powyszej zasady nie moe osabi uwaga, e jednostki tworzce tum posiadaj rozmait zdolno umysu, nie ma to bowiem najmniejszego znaczenia w tumie, gdy zarwno nieuk, jak i uczony, kiedy staje si czstk tumu, traci zdolno obiektywnej oceny faktw. Twierdzenie to moe wyda si mieszne. Na dowd jego prawdziwoci musiabym przytoczy znaczn liczb faktw historycznych, co w ramach niniejszej pracy nie da si wykona. Przytocz tylko kilka przykadw dowolnie wybranych z wielu innych, aby Czytelnik nie myla, e to twierdzenie bez pokrycia. Nastpujcy przykad jest bardzo charakterystyczny, poniewa naley do grupy zbiorowych halucynacji opanowujcych tum, ktry si skada zarwno z nieukw, jak te z ludzi bardzo wyksztaconych. Poda go nam porucznik marynarki, Julian Felix, w swojej pracy O prdach morskich.
Okrt La Belle-Poule kry po morzu, szukajc odzi Le Berceau, ktra przepada w czasie gwatownej burzy. W jasny i soneczny dzie z masztu dano znak, e na widnokrgu ukazaa si jaka d w niebezpieczestwie. Oczy wszystkich zwracaj si w stron wskazanego punktu; caa zaoga wraz z oficerami widzi na morzu tratw napenion ludmi, holowan przez odzie, na ktrych powieway sygnay alarmowe. Admira Desfosses rozkaza spuci szalup na ratunek rozbitkom. Marynarze, zbliajc si do owej tratwy, dokadnie widzieli, ,,jak wielu ludzi wycigao do nich rce, syszeli guchy i niewyrany ich bekot. Podpynwszy jednak do owej domniemanej tratwy, ujrzeli po prostu kilka gazi pokrytych limi, ktre fale morskie porway z pobliskiego brzegu. I wtedy dopiero, pod wpywem tak namacalnej rzeczywistoci, prysna halucynacja.

Przykad ten dostatecznie objania nam w mechanizm zbiorowych halucynacji, o ktrym mwiem powyej. Z jednej strony tum w stanie wyczekiwania, z drugiej znowu sugestia wywoana przez znak dany z masztu, i na penym morzu znajduje si statek w niebezpieczestwie. Potrafia ona w zaraliwy sposb opanowa nie tylko marynarzy, ale i oficerw. Zdolno poprawnego spostrzegania zanika w kadym tumie, bez wzgldu na jego liczebno, a fakty s zastpowane halucynacjami, ktre nie pozostaj w adnym z nimi zwizku. Nawet tum zoony z osb nalecych do wiata naukowego wobec faktw nie wchodzcych w zakres ich bada zachowuje si zgodnie z powyszymi twierdzeniami, a zdolno spostrzegania i zmys krytyczny kadej z nich usuwaj si na plan drugi. W Annales des Sciences psychiques zamieszczone zostao sprawozdanie z bada znanego psychologa Daveya. W sprawozdaniu tym znajdujemy przykad godny powtrzenia. Wrd zaproszonych przez Daveya badaczy znajdowa si wybitny uczony angielski, Wallace, ktry po uprzednim zbadaniu, przez innych zaproszonych, wszystkich mebli znajdujcych si w pokoju i umieszczeniu skrytek wedug ich wasnego uznania, wykona przed nimi szereg produkcji spirytystycznych, jak: materializacj duchw, pismo na tabliczkach upkowych itd. Nastpnie, otrzymawszy od tych znakomitych uczestnikw pisemne stwierdzenie, e zjawiska przez nich obserwowane mogy si odby tylko dziki siom nadprzyrodzonym, Davey wykaza im, e padli ofiar zwyczajnego podstpu. Autor wspomnianego sprawozdania powiada:
W badaniach Daveya uderza nie zmylno forteli, lecz do najwyszych granic posunita nieudolno spostrzegania zjawisk przez nie wtajemniczonych wiadkw, co udowodnili wszyscy obecni na wyej wspomnianym zebraniu. Tak wic wiadkowie mog wprawdzie czsto wypowiada si o czym bdnie, ale jeli te ich opisy zostan przyjte jako prawdziwe, to opisywanych przez nich zjawisk nie mona uwaa za kuglarstwo. Metoda postpowania Daveya bya tak prosta, e naley si dziwi, jak odway si j zastosowa. Davey jednak posiada moc wadania dusz tumu, potrafi wmwi w zgromadzonych, e widz to, czego widzie nie mogli.

19

Widzimy wic, e rzecz caa obraca si dookoa wadzy hipnotyzera nad zahipnotyzowanym. Ale skoro wadza ta potrafi opanowa umysy wyksztacone, ktre s przecie zawsze wobec takich spraw sceptycznie nastrojone, to dopiero teraz jasno pojmiemy, jak atwo jest opanowa zwyky tum. Podobnych przykadw mona przytoczy nieskoczenie duo. Niedawno dzienniki podaway wiadomo o wydobyciu z Sekwany zwok dwch dziewczynek. Wiele osb stanowczo twierdzio, e poznao te dzieci. Wszystkie szczegy byy tak zgodne, e ani cie wtpliwoci nie mg powsta w umyle sdziego ledczego. Pozwoli on wic spisa akt zgonu. Dopiero przed samym pogrzebem dziki przypadkowi udao si stwierdzi, e wydobyte zwoki dzieci nie maj nic wsplnego z dziewczynkami, za ktre je wzito, a czy je tylko bardzo mae podobiestwo. Widzimy wic i w tym przykadzie, e twierdzenie jednego czowieka, ktry pad ofiar zudzenia, wystarczyo do zasugerowania wszystkich pozostaych osb. We wszystkich podobnych przypadkach rdem sugestii jest zudzenie powstae w umyle jednego osobnika dziki jakiemu bardziej lub mniej okrelonemu skojarzeniu. Staje si ono zaraliwe, nabiera cech faktu i przenosi si do umysw innych jednostek. Jeeli ow pierwsz jednostk jest kto z natury wraliwy, to wystarczy, aby zwoki poza rzeczywistym podobiestwem miay jakkolwiek szczegln cech, np. blizn lub cz ubrania, ktra by przywodzia na myl inn osob; wwczas skojarzenie to moe si sta kanw szeregu obrazw, ktre s w stanie sparaliowa zdolno krytyczn umysu i opanowa w zupenoci pole widzenia. Patrzcy nie widzi ju przedmiotu, lecz tylko obraz, ktry istnieje w jego wyobrani. W ten sam sposb moemy wytumaczy mylne rozpoznanie zwok dzieci przez matk, co miao miejsce w nastpujcym wypadku, podawanym niedawno przez dzienniki, a majcym miejsce w latach dawniejszych. Na przykadzie tym ujrzymy dokadnie dwa rodzaje sugestii, ktrych mechanizm zosta powyej opisany.
Dziecko, rozpoznajc zwoki jakiego innego dziecka, omylio si, a omyka ta staa si rdem szeregu faszywych twierdze. W dzie po rozpoznaniu zwok przez pewnego ucznia jaka kobieta krzykna: O Boe, to to moje dziecko!. Kobieta ta udaa si do kostnicy, ogldna czoo dziecka, ujrzaa znan jej blizn i powiedziaa: Tak, to mj biedny syn, ktrego skradziono mi w lipcu, a teraz zabito!. Kobieta ta, nazwiskiem Chavandret, bya dozorczyni domu przy ulicy du Four. Jej kuzyn rzek bez wahania: Tak, to biedny Filibert. W dziecku tym wszyscy znajomi rozpoznali Filiberta, nie mwic ju o jego nauczycielu, dla ktrego decydujc wskazwk by medalik na szyi zmarego. Okazao si, e wszyscy byli w bdzie: ssiedzi, kuzyn, nauczyciel i matka. Albowiem w sze tygodni pniej stwierdzono tosamo dziecka: pochodzio ono z Bordeaux, zostao zamordowane w tym miecie i przywiezione w pakunku do Parya3.

Stwierdzi naley, e bdne rozpoznanie cechuje przede wszystkim kobiety i dzieci, jako istoty najbardziej wraliwe. Moemy z tego wnosi, jak warto w sdzie winny mie takie wiadectwa. Zwaszcza z zezna dzieci sd nie powinien korzysta. Niestety jednak, sdziowie zbyt czsto opieraj si na zupenie przestarzaym frazesie: Dziecko nie kamie. Gdyby mieli dokadniejsze wyksztacenie psychologiczne, wwczas wiedzieliby, e wanie w tym wieku prawie zawsze si kamie. Chocia kamstwo to jest niewiadome, to jednak pozostaje kamstwem. Lepiej niech o treci wyroku zadecyduje przypadek, ale niech nigdy jego uzasadnieniem nie bdzie zeznanie dziecka. Wracajc do spostrzee dokonywanych przez tum dochodzimy do wniosku, e obserwacje zbiorowe s najbardziej bdne i najczciej polegaj na zudzeniu pewnej jednostki, ktra zaraliwie narzucia swj pogld innym. Pamita wic naley, e wiadectwa tumu winno si przyjmowa z najwiksz nieufnoci. W synnej szary konnicy pod Sedanem brao udzia wiele tysicy ludzi, ale zeznania naocznych wiadkw okazay si tak nawzajem sprzeczne, e niemoliwoci byo ustali, kto dowodzi atakiem. Genera angielski Wolseley w niedawno napisanej pracy dowodzi, e bylimy dotychczas w bdzie co do najwaniejszych faktw bitwy pod Waterloo, zwaszcza tych. na ktrych prawdziwo mielimy wiadectwo bardzo wielu osb4. Powysze przykady pokazuj nam, jak
Eclair" z 21 kwietnia 1895 r. Wtpi, czy znamy prawdziwy opis cho jednej bitwy. Zasadniczo wiemy tylko, ktra strona zwyciya, a ktra zostaa pobita. To, co d'Harcourt, uczestnik i wiadek bitwy pod Solferino, mwi o niej, mona odnie do wszystkich bitew: Jeneraowie, naturalnie opierajc si na setkach wiadectw, skadaj swe urzdowe raporty, oficerowie przyboczni zmieniaj te dokumenty i redaguj nieco zmieniony projekt, ktry znowu zmienia szef sztabu. Marszaek znowu redaguje rzecz na nowo, i dziki temu z pierwotnego projektu nic nie pozostaje. DHarcourt przytacza to na dowd, e z zezna ludzi nie mona si dowiedzie prawdy nawet o wydarzeniach dokadnie obserwowanych.
4 3

20

znikom warto maj wiadectwa ludzi opisujcych obiektywnie dane zjawisko. Podrczniki logiki zaliczaj zeznania obserwatorw do najpewniejszych dowodw istnienia danego faktu. Ale to, co wiemy o psychologii tumu, wskazuje, e naley podrczniki te podda gruntownej rewizji, albowiem kady fakt zaobserwowany przez wiksz liczb ludzi naley wanie do najbardziej wtpliwych co do istoty swej treci. Jeeli fakt rwnoczenie obserwowaa wiksza grupa ludzi, to na pewno moemy stwierdzi, e istotna jego tre w wikszym lub mniejszym stopniu rni si od tego, co o nim mwi ludzie go obserwujcy. Z tego, co powiedziano wyej, wynika, e niemal wszystkie dziea historyczne naley uwaa za dziea czystej wyobrani. S to fantastyczne opisy le zaobserwowanych faktw, do ktrych przyczaj si objanienia pniejszej daty. Gdyby minione stulecia nie pozostawiy nam swych arcydzie artystycznych, literackich i swych zabytkw kultury materialnej, nie wiedzielibymy o przeszoci nic prawdziwego. Bardzo moliwe, e wiadomoci nasze o yciu i roli wielkich ludzi, jak Herakles, Budda, Jezus, Mahomet, ktrzy tak wpynli na dalszy rozwj dziejw, nie zawieraj ani odrobiny prawdy. Zreszt musimy przyzna, e rzeczywiste ich ycie obchodzi nas bardzo mao. Wielcy ludzie nale do nas w tej postaci, jak naday im legendy stworzone przez wyobrani tumu. Legendy nie s, niestety, niezmienne. Wyobrania tumu cigle je przeksztaca, cigle s one dla mas plastycznym materiaem. Przeksztacanie to zaley od charakteru danej rasy i od wymaga epoki. Bardzo jest daleko od krwioerczego biblijnego Jehowy do Boga mioci w. Teresy, a Budda wielbiony w Chinach nie ma nic wsplnego z Budd wielbionym w Indiach, chocia zasadniczo jest to jedna i ta sama posta. Na przeobraenia te miaa decydujcy wpyw wyobrania tumu, ktra moe dokona zasadniczych zmian nawet w cigu kilkunastu lat. W naszych czasach legenda o jednym z najwikszych w dziejach bohaterw zostaa przeksztacona kilka razy w przecigu 50 lat. Za panowania Burbonw uwaano Napoleona za jak posta wzit z sielanki, nazywano go filantropem i liberaem, opiekunem maluczkich, ktrzy zgodnie ze wiadectwem poetw przechowuj o nim pami pod swymi strzechami. W 30 lat pniej uwaano go za krwioerczego tyrana, ktry zagarnwszy wadz, stumi wolno i dla dogodzenia swej ambicji poprowadzi na rze 3 miliony ludzi. Obecnie legenda ta ulega nowemu przeksztaceniu. Wobec tych najrozmaitszych legend uczeni za kilka stuleci zwtpi moe o istnieniu Napoleona, tak jak obecnie nie dowierzaj istnieniu Buddy. Uwaa go bd za jaki mit soneczny lub now wersj legendy o Heraklesie. Nasuwajce si wtpliwoci rozwieje zapewne dokadniejsza znajomo psychologii tumw, ktra ich pouczy, i historia uwiecznia tylko legendy. 3. Przesada i prostota w uczuciach tumu. Charakterystycznymi cechami uczu tumu, bez wzgldu na to, czy uczucia te s dobre czy ze, s nastpujce: wielka prostota i wielka przesada. Jednostka, jako czstka tumu, upodabnia si pod tym wzgldem jak zreszt i pod wielu innymi do ludzi pierwotnych. Jej umys jest w stanie pojmowa tylko caociowo, nigdy nie potrafi zagbia si w odcienie i etapy przejciowe. Przesadne uczucia tumu potguje jeszcze ta okoliczno, e jakiekolwiek objawione uczucie zdobywa szybko uznanie wszystkich na mocy prawa zaraliwoci i sugestii co zwiksza w dwjnasb jego si. Dziki prostocie i przesadzie jego uczu niedostpne s dla tumu wtpliwoci i niepewno. Tum z jednej kracowoci zbyt szybko przerzuca si w drug. Kade podejrzenie staje si dla natychmiast pewnikiem nie do odparcia; najmniejszy umiech czy pogardliwe spojrzenie wywouje u niego wciek nienawi, podczas gdy u jednostki nie bdcej czstk tumu pozostaoby to bez jakiegokolwiek wpywu. Gwatowno uczu jest jeszcze spotgowana, zwaszcza w tumie heterogenicznym, przez brak odpowiedzialnoci. Pewno bezkarnoci, wzrastajca w miar wzrostu liczebnoci tumu, oraz wiadomo chwilowej potgi, ktr czerpie on wanie ze swej liczebnoci, tworz warunki do powstawania w tumie takich uczu i czynw, na ktre nigdy by si nie zdobya jednostka. W tumie nieuk, gupiec i czowiek zawistny nie odczuwaj swej bezsilnoci i nicoci, a w ich miejsce pojawia si poczucie brutalnej siy, chocia nietrwaej, ale za to potnej. Przesada ta dotyczy zwaszcza zych uczu tego reliktu atawistycznego instynktw czowieka pierwotnego, ktre jednostka potrafi przytumi z obawy przed kar. Dlatego tum tak atwo dokonuje zych czynw. Tum umiejtnie prowadzony jest zdolny do bohaterskich czynw i najpikniejszych powice, przy czym stopie natenia tych zdolnoci jest u niego o wiele wikszy anieli u jednostki. Do sprawy tej powrc przy rozwaaniu moralnoci tumu.

21

Tum, sam bdc przesadny w swych uczuciach, jest nadzwyczaj czuy na przesad i mwca, gdy chce go porwa, musi uywa bardzo czsto silnych okrele. Przesada, bezwarunkowe twierdzenie, powtarzanie tego samego po kilka razy, niezagbianie si w logiczne dowody oto sposoby zdobycia i opanowania duszy tumu, znane ludziom wystpujcym na zgromadzeniach ludowych. Tej samej przesady w uczuciach domaga si tum od swych wybracw. Ich zalety i cnoty zawsze musz by nadzwyczajne. W teatrze od bohaterw sztuki tum domaga si takich zalet, takiej moralnoci i mstwa, jakie w yciu nigdy nie istniej. Dlatego susznie mwi si o specjalnej optyce teatralnej, ktrej prawa nie maj po najwikszej czci nic wsplnego z logik i prawami zdrowego rozsdku. Umiejtno mwienia do tumu jest bez wtpienia sztuk niszego rzdu, ale wymaga specjalnych zdolnoci. Gdy si czyta niektre sztuki, w aden sposb nie mona zrozumie ich nadzwyczajnego powodzenia na scenie. Dyrektorzy teatrw, przyjmujc jak sztuk, czsto nie s pewni jej powodzenia na scenie, gdy aby je przewidzie, musieliby ocenia j nie ze stanowiska fachowca, ale ze stanowiska tumu. Gdybym mg tej sprawie powici w niniejszej pracy wicej miejsca, z atwoci wykazabym dziaanie potnego wpywu rasy, bo faktem jest, e sztuka, ktr w jednym kraju zachwycaj si tumy, w drugim nie ma najmniejszego powodzenia, nie uruchamia bowiem tych podniet, jakie s konieczne do poderwania nowej publicznoci. Przesada w tumie dotyczy tylko uczu, w adnym za razie inteligencji. Dlatego jednostka naleca do tumu cofa si w swym rozwoju intelektualnym, co wykazaem powyej. Do tego samego wniosku doszed Tarde. Tylko zatem w sferze uczu tum moe wznie si bardzo wysoko albo bardzo nisko upa. 4. Nietolerancja, autorytaryzm i konserwatyzm tumu. Tum, bdc zdolnym do uczu tylko prostych i przesadnych, przyjmuje lub odrzuca sugerowane mu pogldy, wierzenia i idee albo jako absolutn prawd, albo jako absolutn nieprawd. To tyczy si przede wszystkim wierze, ktre nie powstaj drog rozumowania, lecz s narzucone za pomoc sugestii. Kady wie dobrze, jak nietolerancyjne s wierzenia religijne i jak przemony wpyw wywieraj na dusz tumu. Opierajc si na owym poczuciu swej siy i na braku wtpliwoci, co jest prawd, a co nieprawd, tum jest w tym samym stopniu autorytarny, co nietolerancyjny. Jednostka moe uznawa zdania przeciwnie, i nawet podejmowa decyzj, tum za nie czyni tego nigdy. Na zgromadzeniach ludowych najmniejsze wystpienie przeciw tumowi zostaje przyjte z wciekoci i gwatownymi obelgami, po ktrych szybko dochodzi do rkoczynw i dany mwca musi chykiem czmycha z zebrania, jeeli nie potrafi w odpowiedni sposb odwrci uwagi tumu w innym kierunku. Niezalenoci swych pogldw mwca najczciej naraa si tumowi, a nieraz tylko dziki ochronie wadz bezpieczestwa uchodzi z yciem. Autorytaryzm i nietolerancja to cechy wsplne wszystkim kategoriom tumw, chocia natenie tych cech bywa rne, w czym zasadnicz rol odgrywa rasa, jako wadczyni wszystkich uczu i myli czowieka. Autorytaryzm i nietolerancyjno rozwinite s w bardzo wysokim stopniu u tumw pochodzenia romaskiego; rozwj ten doszed do takiego stopnia, e zabi w nich wszelkie poczucie osobistej niezalenoci, owego zasadniczego rysu duszy anglosaskiej. Tum romaskiego pochodzenia jest wraliwy tylko na niezaleno odamu spoeczestwa, do ktrego sam naley, przy czym z ow niezalenoci czy on dno do natychmiastowego i bezwzgldnego narzucenia swych przekona wszystkim innym grupom. W tym tkwi rdo wielkiej ekspansywnoci narodu francuskiego i francuskiej kultury. W powyej opisany sposb pojmuj wolno jakobini ludw romaskich, poczynajc od czasw inkwizycji, a po dzie dzisiejszy. Autorytaryzm i nietolerancja s uczuciami dla tumu jasnymi, tak e skwapliwie on je przyjmuje i dy do jak najszybszego ich urzeczywistnienia. Wobec siy tum staje si potulny, a na uczucie dobroci jest zupenie niewraliwy, gdy dobro uwaa za objaw saboci. Tum nigdy nie wielbi dobrych wadcw; kocha na og okrutnikw, ktrzy uciskali go z ca bezwzgldnoci. Srogim tyranom tum buduje okazae pomniki, a upadego tyrana chtnie i z luboci depce nogami, gdy ten po upadku znowu zasila szeregi sabych, ktrych tum nienawidzi lub nimi pogardza, albowiem nie czuje przed nim trwogi. Cesarz jest typem bohatera uwielbianym przez tum po dzie dzisiejszy. Jego kopak nadal oczarowuje, jego wadza wzbudza poszanowanie, a jego miecz sieje postrach.

22

Tum jest zawsze gotw powsta przeciw sabej wadzy, a niewolniczo gnie swe kolana przed wadz siln. Jeeli za sia, bdca na usugach wadzy, cigle si zmienia, tum, ulegajc zawsze kracowym uczuciom, przechodzi od anarchii do ulegoci i od ulegoci do anarchii. Zupenie mylnie pojmowalibymy psychologi tumu, gdybymy wyrobili sobie przekonanie, e w tumie przewaaj instynkty rewolucyjne. Gwatowno tumu jest bardzo zwodnicza. Jego buntownicze wybuchy i dno do niszczenia s bardzo krtkotrwae. Tumem zbyt despotycznie wadaj bodce niewiadome, zbyt silnie ulega on wpywom odwiecznej dziedzicznoci, co wywouje w jego duszy tendencj do konserwatyzmu. Pozostawiony samemu sobie, zbyt atwo idzie w niewol, gdy w zbyt krtkim czasie znuy go wasna popdliwo. Na przykad najzacieklejsi Jakobini z ca moc popierali Napoleona, gdy ten sw elazn rk tumi swobody z okresu Rewolucji. Kto nie potrafi si wczu w te konserwatywne instynkty mas, ten nie zrozumie naleycie historii, zwaszcza historii ruchw ludowych. Masy zmieniaj tylko nazwy najrozmaitszych instytucji spoecznych; do tych nic nie znaczcych zmian d nieraz zbyt gwatownymi rodkami. Ale instytucje spoeczne s a nadto w swej istocie wyrazem dziedzicznych potrzeb danej rasy, aby do tych instytucji nie powraca. Tum jest zmienny wobec rzeczy bahych i powierzchownych, ale zasadniczo posiada w swej duszy silny konserwatyzm, co upodabnia go do ludzi pierwotnych. Tum z nadzwyczajnym uwielbieniem czci tradycj i czuje gboki, podwiadomy wstrt do wszelkiego nowatorstwa, gdy dry przed jakkolwiek zmian warunkw swego materialnego bytu. Gdyby demokracja w epoce wynalezienia warsztatw mechanicznych, maszyn parowych i kolei elaznej miaa tak wadz jak obecnie, to wprowadzenie tych wynalazkw w ycie byoby niemoliwe albo doszoby do skutku w drodze rewolucji. Szczcie postpu i cywilizacji polega na tym, e tum stojcy u wadzy nie miesza si w wielkie odkrycia na polu nauk i przemysu. 5. Moralno tumu. Jeeli przez moralno rozumie bdziemy cige przestrzeganie pewnych norm spoecznych i ustawiczne przeciwstawianie si egoistycznym popdom, to jasne bdzie, e tum jest zbyt zmienny i nazbyt gwatowny, by mg by moralny. Jeli jednak do tego pojcia wczymy przejawy takich cech, jak powicenie, bezinteresowno, ofiarno, prawo, to mona powiedzie, e tum zdobywa si nieraz na bardzo wzniose czyny moralne. Niektrzy psychologowie, badajc tum z punktu widzenia jego czynw przestpczych i zwracajc uwag przede wszystkim na ich czsto, stwierdzili, e poziom moralny tumu jest bardzo niski. Nie da si zaprzeczy, e czsto twierdzenie to jest suszne. Ale dlaczego? Po prostu dlatego, e w duszy kadego czowieka drzemi instynkty burzycielskie i zdolno do okruciestwa, bdce pozostaoci epoki pierwotnej. Jednostka zdaje sobie spraw, e danie posuchu tym instynktom moe wprowadzi na niebezpieczn drog, ale kiedy znajdzie si w nieodpowiedzialnym tumie, ktry zapewnia jej bezkarno, wwczas nie dba o ich stumienie. Okruciestwo tumu i upodobanie do mylistwa maj wsplne rdo. Tum, mordujc sw bezbronn ofiar, daje dowd nikczemnego okruciestwa. Okruciestwo to jest w oczach czowieka mylcego blisko spokrewnione z okruciestwem myliwych, ktrzy si zbieraj, by z przyjemnoci przyglda si rozdzieraniu nieszczliwego jelenia przez zaarte psy. Tum, bdc zdolny do mordu, podpalenia i kadej innej zbrodni, rwnoczenie jest w stanie wyty swe siy dla dokonania czynw wzniosych i bezinteresownych, o wiele wspanialszych od tych, na jakie moe si zdoby jednostka. Kade odwoanie si do mioci Ojczyzny, do uczu religijnych, do poczucia honoru oddziauje na tum, ktry jest zdolny do bezgranicznych powice. W dziejach ludzkoci mamy wiele przykadw podobnych do wypraw krzyowych i do ochotnikw z roku 1793. Jedynie zbiorowoci s zdolne do wielkiego powicenia i wysoce bezinteresownych czynw. Ile tumw zgino bohatersko w obronie wierze oraz idei, hase, ktrych czsto prawie nie rozumiay one. Tum strajkujcy czyni to raczej z posuszestwa wydanemu hasu ni dla uzyskania podwyki zarobkw. U jednostki interes osobisty jest najczstszym bodcem postpowania, w tumie za odgrywa on bardzo nieznaczn rol. Przecie trudno wyobrazi sobie, by osobiste wzgldy wiody tum na krwawe wojny, ktrych celw na og nie rozumia, chocia da si mordowa tak atwo jak skowronek zahipnotyzowany przez lusterko myliwego. Nawet najwikszy nicpo, gdy stanie si czstk tumu, staje si na ten czas zwolennikiem bardzo surowych zasad moralnych. Taine opowiada, e uczestnicy band mordujcych w pamitnym wrzeniu 1793 r. oddawali do rk komitetw rewolucyjnych portfele i klejnoty znalezione przy mordowanych

23

ofiarach, chocia bezkarnie mogli je ukry. Tum ndzarzy zdobywajcy w czasie rewolucji 1848 r. paac Tuileries nie zagarn ani jednego z klejnotw, ktre przecie mogy go olni, a jeden taki klejnot wystarczyby dla zabezpieczenia bytu na wiele lat. Ta moralno jednostki w tumie wyglda na pozr fantastycznie, a jednak jest prawdziwa. Owo umoralnienie jednostki przez tum nie jest regu, niemniej wystpuje, i to nieraz w bardziej bahych wypadkach ni przytoczone powyej. Powiedziaem poprzednio, e w teatrze tum da, aby bohaterowie sztuki posiadali nadzwyczajne zalety. Nawet widownia niskiego pochodzenia okazuje si czsto bardzo purytaska. Zawodowy pijak, sutener i ulicznik okazuj swe niezadowolenie wobec dwuznacznego dowcipu i drastycznej sytuacji na scenie, chociaby byy wprost niewinne w porwnaniu z ich codziennymi rozmowami. Zatem tum albo ulega niskim instynktom, albo byszczy czynami nadzwyczaj moralnymi. Jeeli bezinteresowno, bezwzgldne oddanie si w sub ideau rzeczywistego lub nierzeczywistego stanowi cnoty narodu, to musimy przyzna, e tum czsto posiada te cnoty w takim stopniu, jaki rzadko osigali najwiksi mdrcy. Moralno tumu jest niewiadoma, co jednak nie zmienia postaci rzeczy. Gdyby tum rozumia i kierowa si swym bezporednim interesem, to moliwe, e na Ziemi nie powstaaby adna cywilizacja i ludzko nie miaaby swej historii.

24

Rozdzia trzeci

Idee, rozumowanie i wyobrania tumu

1. Idee tumu Idee zasadnicze i idee przejciowe Jak mog wspistnie idee przeciwne? Przemiany, jakie musz przej idee wysze, zanim stan si przystpne dla tumu Spoeczna rola idei jest niezalena od stopnia prawdy w nich zawartej 2. Jak tum rozumuje? Tum nie ulega wpywom rozumowania Rozumowanie tumu jest bardzo prymitywne czenie idei nastpuje albo drog analogii, albo drog nastpstwa 3. Wyobrania tumu Potga wyobrani tumu Tum myli obrazami, przy czym obrazy te nie wi si ze sob Tum jest podatny w pierwszym rzdzie na cudowno Rzeczy nadzwyczajne i legendy s rzeczywist podstaw cywilizacji Wyobrania tumu zawsze bya podstaw siy mw stanu Jakie fakty potrafi przemwi do wyobrani tumu?

1. Idee tumu. W jednej ze swych prac nad znaczeniem idei w rozwoju narodw wykazaem, e kada cywilizacja czerpie swe siy z kilku zaledwie zasadniczych idei, ktre s bardzo rzadko odnawiane. Wykazaem te, jak idee wrastaj w dusz tumu, z jak trudnoci do niej docieraj i jak maj moc, skoro raz ni owadn. Wykazaem wreszcie, e wszelkie przewroty historyczne maj najczciej swe rdo w zmianach dokonanych w tych zasadniczych ideach. Nie bd omawia po raz drugi tych kwestii, wspomn tylko, jakie idee s dostpne dla tumu i pod jak postaci moe je on przyjmowa. Idee mona podzieli na dwie grupy. Do pierwszej zaliczymy idee przypadkowe i przejciowe, powstajce pod wraeniem chwili, np. pod wpywem jakiej jednostki bd teorii. Do grupy drugiej zaliczymy idee zasadnicze, ktrym otoczenie, dziedziczno i opinia przydaj cech niezmiennoci. Niegdy takimi ideami byy wierzenia religijne, a dzi idee demokratyczne i spoeczne. Idee zasadnicze moemy sobie przedstawi jako wielk, powoli toczc swe wody rzek. Idee przejciowe to drobne fale, cigle si zmieniajce, poruszajce powierzchni rzeki i chocia nie posiadajce realnego znaczenia, to jednak bardziej rzucajce si w oczy anieli bieg rzeki. Idee zasadnicze, ktrymi yli nasi ojcowie, zostay w obecnej epoce mocno zachwiane. Straciy sw trwao, a dziki temu i instytucje opierajce si na nich zostay nadwerone. Stwierdzamy, e co dnia pojawia si wiele idei przejciowych, ale tylko niektre z nich staj si silne i zdobywaj znaczne wpywy. Kada idea, aby zawadna tumami, musi im by podana w formie bardzo obrazowej i nadzwyczaj prostej. Idee przemienione w obrazy nie s ze sob poczone adnym logicznym zwizkiem analogii bd nastpstwa i mog nastpowa jedna po drugiej jak szka w czarnoksiskiej latarni, wyjmowane jedno po drugim z kasety, do ktrej je woono. To nam tumaczy owo rwnoczesne istnienie w duszy tumu najsprzeczniejszych idei. Od przypadku zaley, ktre z idei oywi si w duszy tumu; z tego te wynika, e tum jest zdolny do dokonania czynw najbardziej sprzecznych, a brak krytycyzmu nie pozwala mu zauway tej sprzecznoci. Zreszt nie jest to wycznie wasnoci tumu. Moemy to zauway i u jednostek bdcych czstk tumu, ktrych umys niedaleko odbieg od umysu czowieka pierwotnego; tyczy si to przede wszystkim zagorzaych zwolennikw jakiej sekty, chociaby to byli ludzie wyksztaceni. Obserwowaem takie zjawisko u Hindusw wyksztaconych na naszych europejskich uczelniach, na ktrych te uzyskiwali dyplomy. Na niewzruszony grunt ich dziedzicznych idei religijnych i spoecznych naoya si bez adnego dla tamtych uszczerbku warstwa idei zachodnioeuropejskich, ktre z tymi pierwszymi nie maj nic wsplnego. U danego osobnika przewaay to jedne, to drugie, zalenie od okolicznoci; w ten sposb jedna i ta sama osoba popadaa w skrajne sprzecznoci. Na og sprzecznoci te s bardziej pozorne anieli rzeczywiste, poniewa tylko idee dziedziczne mog si sta pobudkami postpowania jednostki. Tylko w tych wypadkach czyny czowieka mog rzeczywicie przedstawia sprzecznoci, kiedy dana jednostka wskutek skrzyowania rnych ras odziedziczy rnorodne idee zasadnicze. Nie bd si duej zastanawia nad tymi zjawiskami, chocia moim zdaniem maj one wielkie znaczenie z punktu widzenia psychologii. Sdz, e naleyte ich zrozumienie wymaga bardzo wielu lat podry i obserwacji. Idee, aby mogy si sta wasnoci tumu, winny otrzyma jak najprostsz form; dziki temu uproszczeniu ulegaj one gruntownym przeksztaceniom. Wielko tych zmian, jakim ulega idea, zanim wronie w dusz tumu, daje si stwierdza zwaszcza wtedy, kiedy chodzi o wzniolejsze idee
25

filozoficzne i naukowe. Przeksztacenia te zale przede wszystkim od rasy, do ktrej dany tum naley; ogln ich waciwoci jest uproszczenie i pomniejszenie idei. Dlatego z punktu widzenia spoecznego nie istnieje w rzeczywistoci adna hierarchia idei, tzn. nie ma idei wyszych lub niszych. Ju sam fakt przedostania si idei do tumu dowodzi, e pozbawiona zostaa ona tego wszystkiego, co stanowio jej podnioso i wielko. Zaznaczam, e ze spoecznego punktu widzenia hierarchiczna warto idei nie ma znaczenia. Naley mwi o ich wpywie, a nie o ich wartoci. Chrzecijastwo wiekw rednich, idee demokratyczne ubiegego stulecia oraz wspczesne idee spoeczne nie s zapewne zbyt podniose. Z punktu widzenia filozofii naley je uzna za marne zudzenia, a mimo to ich wpyw by bardzo znaczny i jeszcze przez dugi czas bd one zasadniczymi pobudkami postpowania. Idea dopiero wtedy owada tumem, kiedy po owych przeksztaceniach, dziki ktrym staje si dla dostpna, o czym mwi bd na innym miejscu, przeniknie w niewiadomo tumu i w sfer jego uczu. A na to potrzeba zawsze duszego czasu. Trudno zreszt sdzi, e wykazanie susznoci jakiej idei wystarczy, by oddziaywaa ona odpowiednio na umysy, choby wyksztacone Moemy si o tym przekona, gdy zwrcimy uwag na to, e najoczywistsze dowody wywieraj may wpyw na wikszo ludzi. Chocia niejeden nie odmwi im susznoci, to jednak pod dziaaniem niewiadomych czynnikw swej duszy szybko powrci do poprzednich zapatrywa. Gdybymy go zobaczyli w kilka dni pniej, wysunie na nowo swe stare argumenty i tak samo nawet bdzie je wypowiada. Znajduje si bowiem pod wpywem swych wczeniejszych idei, ktre przeksztaciy si ju w uczucia i kieruj jego sowami i czynami. Idea, ktra na mocy rnorodnych przeksztace przenikna w kocu dusz tumu, osiga olbrzymi moc i popycha tum do odpowiednich czynw. Idee filozoficzne, ktrych wynikiem bya Wielka Rewolucja Francuska, potrzeboway caego stulecia, zanim zagniedziy si w duszy tumw. Gdy owadny dusz tumu, dziaay z nieprzezwycion si. Zapa tumw, chccych rwnoci spoecznej, urzeczywistnienia wynionych praw i prawdziwej wolnoci, nadwery trony i przeksztaci cay wiat zachodni. Przez 20 lat narody gryzy si nawzajem, a Europa bya widowni tak krwawych walk, jak za czasw Dyngis-chana lub Tamerlana. Nigdy tak oczywiste nie byy skutki wadztwa kracowych idei nad tumem. Przyzna trzeba, e idee bardzo powoli i z wielkim trudem wrastaj w dusz tumu; ale te nie szybciej i nie atwiej uwalniaj jego dusz ze swej wadzy. Dlatego pod wzgldem idei tum zawsze stoi o kilka pokole niej od uczonych i filozofw. Dlatego mowie stanu wiedz obecnie, e odrtwienie idei zasadniczych jest chwilowe, lecz wpyw tych idei jest tak wielki, e musz zasady rzdzenia do nich dostosowywa. 2. Jak tum rozumuje? Nie mona twierdzi, e tum w ogle nie rozumuje ani nie ulega wpywowi rozumowania. Dowody, ktre tum podaje i ktre potrafi go przekona, s z punktu widzenia logiki tak pytkie, e jedynie na mocy do nacignitej analogii moemy je zaliczy do zakresu rozumowania. Rozumowanie tumw z pewnoci opiera si na kojarzeniu poj, podobnie jak si ma rzecz z prawdziwym rozumowaniem. Ale idee, ktre kojarzy wyobrania tumu, cz si tylko pozornie, na podstawie analogii lub nastpstwa. Tak rozumuje np. Eskimos, ktry wiedzc z dowiadczenia, e ld jest przezroczysty i topnieje w ustach, moe by przekonany, e i szko winno si w ustach topi, poniewa jest rwnie przezroczyste; albo dziki, gdy zjada serce mnego wroga, mylc, e przejmie jego mstwo, lub te robotnik wyzyskiwany przez swego pracodawc, gdy wysnuwa z tego wniosek, e wszyscy pracodawcy s wyzyskiwaczami. Kojarzenie rzeczy zupenie niepodobnych, poczonych tylko pozornymi wizami, i natychmiastowe uoglnianie poszczeglnych wypadkw oto co charakteryzuje rozumowanie tumw. Takim te rozumowaniem musz posugiwa si ci, ktrzy chc wszczepi w tum pewne pogldy, bo inaczej nie zdobd na wpywu. Rozumowanie wedug prawide logiki byoby dla tumu czym obcym i niezrozumiaym. Na tej podstawie mona twierdzi, e tum nie rozumuje, albo rozumuje bdnie, i nie poddaje si adnemu rozumowaniu. Zgbiajc mowy, ktre wywary wielki wpyw na suchaczy, moemy dziwi si saboci ich rozumowania; nie wolno jednak zapomina o tym, e przemwienie nie jest przeznaczone na lektur ludzi uczonych, ale na porwanie suchajcych. Mwca znajcy dusz tumu potrafi za pomoc kilku

26

zda opanowa silniej tum anieli olbrzymie tomy napisanych mw, ktrych argumentacja nie popada w zatarg z prawami logiki. Ta niezdolno do poprawnego rozumowania czy si u tumu z brakiem wszelkiego krytycyzmu, tj. brakiem umiejtnoci wyczuwania, co jest prawd, a co faszem, i z niezdolnoci do wydawania trafnego sdu o jakimkolwiek czynie czy przedmiocie. Tylko sd narzucony tumowi znajdzie u niego uznanie, nigdy za sd bdcy wynikiem skrupulatnych bada i roztrzsa. Pewne opinie jedynie dlatego zbyt szybko si rozpowszechniaj, e wikszo ludzi woli bez dowodu przyj gotowy ju sd od drugich, anieli zastanawia si i formuowa wasny sd. 3. Wyobrania tumu. Podobnie jak istoty niezdolne do rozumowania, tum ma nadzwyczaj wraliw wyobrani. Kady obraz powstajcy w jego duszy, czy to pod wpywem jakiego zdarzenia czy osoby, ma barwy tak ywe, jak gdyby by rzeczywisty. Moemy pod tym wzgldem porwna tum ze picym czowiekiem, ktrego umys, chwilowo nieaktywny, wytwarza tak ywe obrazy, jakby si wszystkie dziay na jawie; jednak zastanowienie si rozwiewa t ich moc. Tum nie jest zdolny ani do rozumowania, ani do zastanawiania si; nie istniej dla rzeczy nieprawdopodobne. Wiemy jednak, e najbardziej pocigajce s wanie rzeczy najmniej prawdopodobne. Dlatego tum chtniej zajmuje si tym, co jest nieprawdopodobne i legendarne. W istocie niezwyko i legenda s prawdziwym rdem cywilizacji. W historii wiksz rol odgrywaj zmylenia ni rzeczywisto. Wyej stawia si uud nad rzeczywisto. Tum umie myle wycznie obrazami i jest bardzo wraliwy na obrazowe przedstawienie danego faktu lub rzeczy. Tylko za pomoc takiego przedstawienia mona tum porwa i pobudzi go do dziaania. Wiemy, e przedstawienia teatralne maj wielki wpyw na tum, poniewa daj obraz w formie najbardziej jasnej. Panem et circenses chleba i igrzysk domaga si tum rzymski, i zdaje si, e ten idea mimo upywu czasu nie uleg zbytniej zmianie. Nic bardziej nie przemawia do wyobrani tumu ni sztuka teatralna. Wszyscy zebrani w teatrze doznaj w jednym czasie prawie jednakowych uczu, ktre jedynie dlatego nie zamieniaj si w czyny, e najgupszy nawet widz wie, i to tylko zudzenie, e zmylone sytuacje wywoay jego miech lub pacz. Moe si jednak zdarzy, e uczucia wywoane przez te rozmylnie w tym celu zmylone obrazy staj si tak silne i gwatowne, i szukaj ujcia w czynach. Znana jest powiastka o pewnym teatrze ludowym, w ktrym po skoczonym przedstawieniu trzeba byo pilnowa artyst grajcego rol zdrajcy, aeby go uchroni przed gniewem widzw oburzonych na jego rzekome zbrodnie. To nam okrela atwo, z jak tum poddaje si sugestii, i charakteryzuje dosadnie jego stan umysowy. Urojenie dziaa na tum z nie mniejsz si ni rzeczywisto. Tum ma wyran skonno do mieszania tych sprzecznych rzeczy. Na wyobrani mas zasadza si potga zdobywcw i sia pastw. Kto chce porwa tum, musi na niego oddziaywa. Wielkie wydarzenia historyczne, np. powstanie buddyzmu, chrzecijastwa, islamu, reformacja, Rewolucja Francuska, a obecnie grony zalew socjalizmu oto bezporednie skutki potnych wrae, jakie wywoano w wyobrani tumu. Dlatego wielcy mowie stanu, we wszystkich krajach i we wszystkich okresach, cznie z najbezwzgldniejszymi despotami, uwaali wyobrani mas za podwalin swej wadzy. Nigdy nie prbowali pj przeciw nim. Zostaem katolikiem owiadczy Napoleon w Radzie Stanu aby ukoczy wojn w Wandei, jako muzumanin podbiem Egipt, a jako ultramontanin pozyskaem duchowiestwo we Woszech. Gdybym by krlem ydowskim, to przede wszystkim odbudowabym wityni Salomona. Czy istniej metody, za pomoc ktrych mona oddziaywa na wyobrani tumu? Tym zajm si poniej. Na razie zaznacz, e metody te nie polegaj na oddziaywaniu na inteligencj i rozsdek. To nie za pomoc uczonej retoryki poderwa Antoniusz lud rzymski przeciw mordercom Cezara, lecz przeczytaniem jego testamentu i pokazaniem zwok. Aby wpyn na wyobrani tumu, naley mu przedstawi ywy i jasny obraz, bez jakichkolwiek dodatkowych interpretacji, ale zawierajcy nadzwyczajne fakty, np. doniose zwycistwo, wielki cud, straszliw zbrodni lub powabn nadziej. Wan rzecz jest przedstawia pewn cao spraw, lecz nigdy nie docieka ich rde. Setki mniej znaczcych przestpstw lub wypadkw nie potrafi do tego stopnia poruszy duszy tumu, jak jedna wielka zbrodnia lub pojedyncza katastrofa, chociaby jej skutki byy o wiele sabsze od skutkw tych drobnych wypadkw razem wzitych. Epidemia grypy, na

27

ktr w cigu kilku tygodni zmaro w Paryu okoo 5000 osb, nie wywara adnego wraenia na ludnoci, albowiem odbywao si to powoli, bez jakichkolwiek wikszych wstrznie. Ta prawdziwa hekatomba nie ujawnia si w jednym wyranym fakcie jeno w tygodniowych sprawozdaniach. Wypadek natomiast, powodujcy mier nie 5000, ale 500 osb, lecz tego samego dnia, na placu publicznym i wskutek wyranej przyczyny, np. runicia wiey Eiffla, wywoaby olbrzymie wraenie. Myl o moliwej stracie parowca transatlantyckiego, o ktrym nie byo przez duszy czas wiadomoci, niepokoia silnie przez osiem dni wyobrani tumw. Tymczasem urzdowe statystyki wskazuj, e w tym samym roku zatono okoo tysica wielkich okrtw. Ale stopniowymi tymi stratami, cho w sumie o wiele wikszymi z powodu zaginionych istnie ludzkich i zniszczonych towarw, tumy ani przez chwil si nie interesoway. Nie od charakteru faktw, lecz od sposobu, w jaki dochodz do wiadomoci ogu, zaley ich wpyw na wyobrani tumw. Oddziauj one na ni silnie, gdy przez swe nagromadzenie wywouj jaskrawe, opanowujce umysy ludzkie, obrazy. Kto umie dziaa na wyobrani tumw umie nimi rzdzi.

28

Rozdzia czwarty

Religijne formy przekona tumu

Co to jest uczucie religijne? Jest ono niezalene od uwielbienia dla jakiego bstwa Jego cechy charakterystyczne Potga przekona przyjmujcych form religijn Przykady Bogowie ludu cigle istniej Nowe formy, pod ktrymi si odradzaj Religijne formy ateizmu Waga tych poj z historycznego punktu widzenia Reformacja, Noc w. Bartomieja, Terror i inne podobne wydarzenia s konsekwencj religijnych uczu tumu, a nie uczu jednostek

Wykazaem, e tum nie rozumuje, e idee przyjmuje albo odrzuca bez dyskusji i wtpliwoci, e sugestia opanowuje ca jego umysowo i moe si zamieni w czyn. Wykazaem te, e tum odpowiednio poprowadzony potrafi odda swe ycie za ideay, ktre nie sam sobie wytworzy, ale zostay mu podsunite. Mwiem te o tym, e uczucia tumu s gwatowne i kracowe, e sympatia przeradza si w uwielbienie, a antypatia w nienawi. Na podstawie tych oglnych wskazwek moemy bez wielkiego trudu przewidzie, jakie bd przekonania tumu. Badanie przekona tumu wykazao nam, e we wszystkich epokach, czy to fanatyzmu religijnego, czy wielkich przewrotw politycznych, przybieraj one pewn charakterystyczn form, ktrej tre najlepiej oddamy okreleniem: uczucia religijne. Ich cechy charakterystyczne s nadzwyczaj proste: uwielbienie dla najwyszej istoty, obawa przed potg jej przyznawan, bezwzgldne posuszestwo jej nakazom, niemono dyskutowania dogmatw, pragnienie ich upowszechnienia, uwaanie za wroga kadego, kto tych prawd nie uznaje. Kade uczucie, bez wzgldu na to, czy odnosi si do Boga niewidzialnego czy kamiennego lub drewnianego boka, do bohatera lub jakiej idei, jeeli tylko ma wyej podane cechy, naley zaliczy do uczu religijnych, gdy w swej istocie pozostaje ono zawsze religijne i zawiera rwnie pierwiastki nadprzyrodzonoci i niezwykoci. Tum przyznaje t sam moc cudown zarwno ideom, jak i zwyciskiemu wodzowi, ktry potrafi w odpowiednim momencie opanowa jego dusz. Czowiek jest religijny nie tylko wtedy, kiedy ywi uwielbienie dla jakiego bstwa, ale take wtedy, kiedy wszystkie zasoby umysu, ca sw wol i cay fanatyczny zapa oddaje w sub sprawy lub istoty, ktre stay si celem i drogowskazem jego uczu i dziaa. Nieuniknion waciwoci ludzi o silnie rozwinitym uczuciu religijnym jest fanatyzm i brak tolerancji, wierz oni bowiem, e tylko oni s w posiadaniu klucza do rajskich bram przyszego ywota. Myl, e w ten sposb zacigaj si na wiern sub uwielbianemu bstwu, ktre ich zdaniem domaga si od nich zoenia sobie w ofierze wszystkich myli i czynw. Kada jednostka bdca czstk tumu ma te dwa wyej wspomniane, charakterystyczne rysy, gdy tylko uczucia tumu zostan w odpowiednim stopniu roznamitnione. Jakobini z okresu Terroru byli w zasadzie nie mniej religijni ni katolicy z czasw inkwizycji, a ich okrutny zapa mia to samo rdo. Powyej wyuszczone waciwoci nadaj wszelkim wierzeniom tumu posta religijn. Jednostka cieszca si uznaniem tumu moe sta si dla bstwem. Takim bstwem tumu przez lat pitnacie by Napoleon1; aden inny bohater nie mia tak gorcych czcicieli, aden te rwnie atwo nie posya ludzi na niechybn mier. Bstwa pogaskie czy chrzecijaskie nie miay bardziej ode absolutnej wadzy nad duszami ludzkimi. Na wzbudzaniu fanatyzmu, dziki ktremu jednostka znajduje szczcie w posuszestwie i uwielbieniu, twrcy nowych religii i przekona spoecznych budowali przyszo swych pogldw. Rozfanatyzowana jednostka jest zdolna do oddania ycia za swe boyszcze. Pogld ten okazuje si suszny po dzie dzisiejszy. Fustel de Coulanges w pracy swej o Galii za panowania rzymskiego susznie powiada, e Rzymianie dzieryli sw wadz nie si, lecz dziki religijnemu uwielbieniu, jakie potrafili dla siebie wzbudzi.
Jest to bowiem jak si zdaje jedyny przykad w dziejach ludzkoci, by wadza znienawidzona przez ludy trwaa niezachwianie przez pi wiekw... Nie da si w inny sposb wytumaczy faktu, e 30 legionw rzymskich utrzymywao w karbach 100 milionw wrogiego sobie ludu. Ubstwienie cesarza, ktry uosabia wielko Rzymu, byo przyczyn tego wadztwa. W caym pastwie rzymskim powstaa religia, w ktrej bogami
1

Z bogatej literatury o Napoleonie wybija si na czoo powie Emila Ludwiga pt. Napoleon, przeoona na jzyk polski. W powieci tej zaznajomi si Czytelnik dokadnie z t wielk postaci wodza i polityka (przyp. tum.). 29

byli sami cesarze. Przed zapanowaniem chrzecijastwa 60 plemion galijskich wybudowao wsplnie w okolicy Lyonu wityni ku czci Augusta... Kapani tej wityni, wybrani przez zgromadzenie plemion galijskich, zajmowali pierwsze miejsca w kraju... Sualstwem i bojani nie mona tych faktw tumaczy, albowiem sualczo nie cechowaa narodu galijskiego, ktry nie by zdolny do zginania karku przez trzy wieki. Nie tylko pretorianie ubstwiali cesarzy, ale Rzym cay, a z nim Galia, Hiszpania, Grecja i Azja.

Chocia wadcy dusz ostatnich wiekw nie posiadaj wity, to jednak maj swe posgi i obrazy, a cze dla nich bardzo mao si rni od czci z wiekw ubiegych. Kto chce zrozumie filozofi historii, musi uchwyci ten rys psychologii tumu: trzeba dla by bstwem albo niczym. Nie s to przesdy dawnych wiekw, ktrym kres pooy rozum. W swej odwiecznej walce z rozumem uczucie nie zostao nigdy pokonane. Tumy nie chc dzi sysze o bstwach i religii, ktrym tak dugo ulegay. Nigdy jednak nie stawiano tylu pomnikw co w ostatnim stuleciu. Ruch ludowy znany pod nazw bulanyzmu wykaza, jak atwo odradzaj si instynkty religijne tumw. Nie byo obery wiejskiej, w ktrej by nie byo portretu bohatera. Przypisywano mu moc zaradzenia wszelkim niesprawiedliwociom i niedomaganiom. Tysice byy gotowe da ycie za niego. Jakie-by zaj on miejsce w historii, gdyby jego charakter wytrzyma ciar legendy? Dlatego powtrz tu znany truizm, e tum potrzebuje religii. Pogldy bowiem, czy tyczy si bd kwestii politycznych, spoecznych, czy religijnych, wtedy dopiero zostan przyjte przez tum, kiedy przybior form religii, dziki ktrej nie bd mogy podlega dyskusji. Nawet ateizm, gdyby si sta wasnoci tumu, byby fanatycznie nietolerancyjny jak religia, a w swej formie zewntrznej wkrtce staby si kultem. Rozwj niewielkiej sekty pozytywistw moe posuy tu za przykad. Bardzo adny przykad z tej dziedziny podaje nam pisarz rosyjski, Dostojewski. Mwi on o pewnym nihilicie, ktry do tego stopnia przej si owymi doktrynami, e pewnego dnia zniszczy obrazy witych zdobice kaplic i pogasi wiece; po dokonaniu tego ozdobi kaplic dzieami kilku filozofw ateistycznych, m. in. Bchnera i Moleschotta, przed ktrymi znowu zapali niedawno pogaszone wiece. Tre i forma pozostay bez zmiany, chocia przedmiot kultu zosta zmieniony. Zdanie sobie sprawy z tej religijnej formy, jak przybieraj przekonania tumu, wskae nam waciw drog do zrozumienia wielu wydarze historycznych, i to najwaniejszych. Istniej zjawiska spoeczne, ktre naleycie zrozumiemy badajc je raczej pod ktem psychologii ni z punktu widzenia nauk przyrodniczych. Wybitny historyk Taine bada dzieje Rewolucji Francuskiej z punktu widzenia nauk przyrodniczych, dlatego nie potrafi wykry rda wielu znamiennych faktw. Przyzna mu trzeba, e umia doskonale obserwowa fakty, ale nie znajc psychologii tumu, nie potrafi da waciwego ich wyjanienia. Przeraony krwioerstwem, anarchi i okruciestwem tych wydarze, w bohaterach tej epoki widzia tylko dzikie hordy epileptykw, ktrzy nie kad hamulca swym rozbestwionym instynktom. Gwaty Rewolucji, jej okruciestwa i propaganda, wypowiadanie wojny niemale wszystkim krlom wtedy dopiero znajd naleyte wyjanienie, gdy zrozumiemy, e by to okres ustalania si nowych wierze w duszy tumu. Noc w. Bartomieja, wojny religijne, reformacja, inkwizycja, Terror oto przejawy tego samego uczucia, nazwanego przez nas religijnym, ktre zmusza swych wyznawcw do wytpienia bez litoci, ogniem i mieczem, wszystkiego, co staje na przeszkodzie w ustanowieniu tej nowej wiary. Metody z okresu inkwizycji i Terroru to metody prawdziwych arliwcw. Nie byoby arliwcw, gdyby inne byy metody. Przewroty, o ktrych wyej wspomniaem, rodz si z duszy tumu. Najgorsi despoci nie potrafiliby ich wywoa, dlatego mieszne si nam wydaje twierdzenie niektrych historykw, e Noc w. Bartomieja bya dzieem krla. Historycy nie maj pojcia ani o psychologii tumw, ani o psychologii krlw. Ani Noc w. Bartomieja, ani wojny religijne nie byy dzieem krlw, podobnie jak ani Robespierre, ani Danton, ani Saint-Just nie stworzyli Terroru. Wypadki te zrodzia dusza tumu, odpowiednio opanowanego przez narzucone mu idee.

30

Ksiga druga

Pogldy i wierzenia tumu

31

Rozdzia pierwszy

Czynniki majce poredni wpyw na wierzenia tumu

Czynniki przygotowujce wierzenia tumw Rozwj wierze tumw jest konsekwencj uprzednich przygotowa Badanie rnych czynnikw warunkujcych te wierzenia 1. Rasa Jej przemony wpyw Przedstawia ona wpywy przodkw 2 Tradycja Jest ona syntez duszy rasy Spoeczne znaczenie tradycji W czym jest ona konieczna, a kiedy szkodliwa? Tum zachowuje najbardziej tradycyjne idee 3. Czas Stopniowo ugruntowuje on wierzenia, a nastpnie je niszczy Dziki niemu po chaosie nastpuje porzdek 4. Instytucje polityczne i spoeczne Bdny pogld na ich rol Ich wpyw jest nadzwyczaj saby S one skutkami, nigdy za przyczynami Ludzie nie potrafi dobiera instytucji, ktre by wydaway si im najlepsze Instytucje s tylko etykiet, pod tym samym tytuem chroni najrozmaitsze rzeczy Jak powstaj konstytucje? Nieodzowno pewnych instytucji teoretycznie zych, takich jak centralizacja 5. Owiata i wychowanie Bdne przekonanie o wpywie wychowania na tum Wskazania statystyki Demoralizujcy wpyw wychowania klasycznego Wpyw, jaki owiata mogaby wywiera Przykady wzite z ycia rnych narodw

Dotychczas zbadalimy struktur psychologiczn tumw. Zdajemy sobie spraw z ich sposobu odczuwania, mylenia i rozumowania. Teraz zajmiemy si powstawaniem i krystalizowaniem si ich pogldw i wierze. Czynniki, od ktrych pogldy te i wierzenia zale, moemy podzieli na dwie grupy: czynniki bezporednie i porednie. Naprzd omwimy wpywy porednie. Czyni one tum zdolnym do przyjmowania pewnych przekona, a odrzucania innych. One jakby przygotowyway grunt, na ktrym nagle wyrastaj nowe idee, przygniatajce wszystko sw si i skutkami, lecz pozornie tylko spontaniczne. Powstawanie nowych idei oraz ich urzeczywistnianie przebiegaj w tumie niejednokrotnie z piorunujc gwatownoci. Ale poza tymi objawami kryje si duga praca przygotowawcza. Wpywy bezporednie s tylko jakby uzupenieniem poprzednich. Bez nich wpywy porednie nie mogyby wywrze najmniejszego skutku. Wpywy bezporednie wprowadzaj w czyn przekonania tumu, tzn. nadaj ideom formy realne, z wszystkimi ich konsekwencjami. Dziki tym wpywom tum podejmuje owe decyzje, ktre zmuszaj go do gwatownych czynw; one to wywouj rozruchy i strajki, one obalaj rzdy i wynosz na boski piedesta ulubiecw. Dziaanie tych dwch grup czynnikw moemy stwierdzi we wszystkich wielkich wydarzeniach historycznych. W Rewolucji Francuskiej, eby poprzesta na tym najbardziej znamiennym przykadzie, do czynnikw porednich naley zaliczy pisma filozofw, naduycia starego reymu, rozwj myli naukowej. Dusz tumu, naleycie przygotowan przez powysze bodce, z atwoci opanoway bodce bezporednie, np. mowy trybunw ludowych i opr dworu krlewskiego wobec proponowanych reform. Wrd bodcw porednich znajdujemy niektre o charakterze oglnym, ktre atwo odszuka we wszystkich wierzeniach i pogldach tumw. Do nich zaliczamy: ras, tradycj, czas, instytucje i wychowanie. Zbadamy obecnie ich rol. 1. Rasa. Rasa jest tym czynnikiem, ktry naley postawi na pierwszym miejscu, albowiem wpywem, jaki wywiera, przewysza ona wszystkie inne czynniki. Ras zajlimy si dokadnie w innej pracy, dlatego nie bdziemy tu powtarza zawartych tam tez. Wykazalimy, co naley rozumie przez ras historyczn i w jaki sposb, po ustaleniu si jej cech,
wierzenia, instytucje, sztuka, jednym sowem wszystkie elementy cywilizacji, staj si zewntrznym wyrazem jej duszy. Wykazalimy te, e potga rasy jest tak wielka, i aden przejaw cywilizacji jednego narodu nie da si ywcem przenie z jednego narodu do drugiego bez dokonania gbokich i zasadniczych zmian. rodowisko, okolicznoci, wydarzenia to spoeczne sugestie danego czasu. Ich znaczenie moe by nieraz wielkie, ale dziaanie ich jest dorane i nie potrafi wywrze znaczniejszego wpywu, jeeli odway si pj przeciw wpywom rasy.
32

Do wpywu rasy powraca bdziemy niejednokrotnie w niniejszej pracy. Wykaemy, e jest on tak potny, i potrafi usun na plan drugi wszystkie specyficzne cechy duszy tumu. Rasa tumaczy nam ow rozmaito de i sposobw postpowania ronych ludw, jak rwnie to, e pewne okolicznoci silniej oddziauj na jeden lud, a sabiej na drugi. 2. Tradycja. Przez tradycj pojmuj idee, potrzeby i uczucia przeszoci. Tradycja jest syntez rasy i przytacza nas swym ciarem. Skoro pogld ten zostanie rozpowszechniony, nauki historyczne ulegn przeobraeniom takim jak nauki biologiczne, kiedy embriologia wykazaa decydujcy wpyw przeszoci na rozwj istot. Podane okrelenie tradycji nie ma szerszego uznania i wielu ludzi na kierowniczych stanowiskach uznaje pogld naukowcw zeszego wieku, wedug ktrych spoeczestwo moe zerwa ze sw przeszoci i oprze sw przebudow na przesankach podyktowanych przez rozum. Nard1 to synteza nie bdca tworem tylko teraniejszoci, lecz take i minionych stuleci; nard, podobnie jak i organizm, moe si zmienia jedynie przez powolne kumulowanie tego, co dziedziczne. Gwatowny skok w rozwoju narodu moe przyprawi go o zgub, nigdy za nie przyczyni si do jego dobra2. Prawdziwymi przewodnikami ludw s ich tradycje. Jak to niejednokrotnie powtarzaem, atwo zmieniaj si tylko zewntrzne formy tradycji. Tradycja to e tak powiem dusza narodu, bez ktrej nie jest moliwa adna cywilizacja. Niemal kady czyn czowieka bdcego czstk tumu zaley w pierwszym rzdzie od tradycji, a chocia zewntrzny wyraz jego postpowania moe ulega czstym zmianom, to jednak podstawa pozostaje zasadniczo nie zmieniona. Tego stanu rzeczy nie naley aowa, bo bez tradycji nie byoby ani ducha narodowego, ani cywilizacji. Dlatego czowiek od zarania swego istnienia dy do wytworzenia sobie tradycyjnych zwyczajw, z ktrymi dopiero wtedy zaczyna walk, gdy albo tre spoeczna nie moga si w nich pomieci, albo gdy zaczy hamowa dalszy rozwj. Bez tradycji nie ma cywilizacji, bez powolnego niszczenia tradycji nie ma postpu. Trudno caa polega na znalezieniu rwnowagi pomidzy staoci i zmiennoci. Rozwizanie tego zadania jest nadzwyczaj trudne, ale nard, ktry je znalaz, dowodzi swej tyzny. Jeeli nard dopuci do tego, e pewne zwyczaje, panujce w niezmiennej formie przez wiele pokole, zbyt gbokie zapuszcz korzenie, nie moe si rozwija i stanie si na wzr Chin niezdolny do postpu. Rewolucje, nawet bardzo gwatowne, nie przynosz podanego skutku, gdy po ich uciszeniu albo nastpuje powrt do poprzedniego stanu, tak e na nic si one nie przyday, albo jedno narodowa zostaje rozbita, a po burzliwym okresie zaczyna si pocztek koca. Nard zatem powinien dy do tego, by przestrzegajc tradycyjnych instytucji, poddawa je powolnym, a mao znacznym przeksztaceniom. Osignicie tego jest rzecz nadzwyczaj trudn i zdaje mi si, e tylko Rzymianie w staroytnoci, a Anglicy w czasach wspczesnych prawie e spenili to zadanie. Najgortszymi zwolennikami tradycji s te zbiorowoci ludzi, ktre oznaczamy mianem kast; one z najwikszym uporem przeciwstawiaj si wszelkim nowociom godzcym w tradycj. Mwiem ju kilkakrotnie o konserwatyzmie tumu oraz wskazywaem, e najzacieklejsze przewroty kocz si jedynie zmian nazw. W czasie Rewolucji Francuskiej zburzono wiele kociow, wygnano lub cito wielu ksiy; zdawao si, e przez te powszechne przeladowania Koci katolicki upadnie, a miejsce kultu religijnego zajmie kult rozumu. Po upywie jednak kilku zaledwie lat na powszechne danie musiano odbudowa kocioy i z powrotem wprowadzi religi katolick. Przykad ten dowodzi, e tradycja wywiera potny wpyw na dusz tumu. witynie nie chroni najgroniejszych bstw, ani paace nie ustrzeg najbardziej despotycznych tyranw; w przecigu jednej chwili mog ulec cakowitemu zniszczeniu. Ale te nieuchwytne moce, ktre rzdz dusz tumu, drwi z wszelkiej rewolucji, a tylko powolna dziaalno czasu potrafi zdruzgota ich potg.
1

Autor uywa tu terminu le peuple (= lud), ktry ma szersze znaczenie ni zastosowane w przekadzie polskim pojcie nard. Jednake sowo nard wydaje si lepiej oddawa istot rozwaa ni wsze znaczeniowo w jzyku polskim lud (przyp. red. pol.).
2

Naleyte owietlenie znaczenia patologicznego przejawu ycia spoecznego, tj. rewolucji, znajdzie Czytelnik w pracy S. Grabskiego pt. Rewolucja, Warszawa 1921 (przyp. tum.).

33

 3. Czas. Jednym z najsilniejszych bodcw nie tylko w rozwoju biologicznym, ale i spoecznym, jest czas. Ma on si twrcz i niszczc. Potrafi z ziarnek piasku zbudowa gr i podnie do godnoci czowieka nieznan komrk z wczesnych okresw rozwoju. Dziaalno wiekw przemienia zjawiska nie do poznania. Susznie powiedziano, e gdyby mrwka miaa do czasu, potrafiaby rozkruszy Mont-Blanc. Istota posiadajca moc zmieniania czasu wedug wasnego uznania miaaby moc i wadz Boga. Omwi teraz wpyw czasu na powstawanie pogldw tumu. Rola tego czynnika jest ogromna. Bez wsppracy z czasem nie mog ustala si cechy rasowe. Czas daje ycie i moc wierzeniom, nastpnie potrafi je zniszczy i pogrzeba. Pod dziaaniem czasu ksztatuj si przede wszystkim pogldy i wierzenia tumu, tzn. zostaje przygotowany grunt pod ich rozrost. Dlatego susznie mwi si, e niektre idee mogy y w pewnej epoce, a w innej musz zamrze. Czas bowiem gromadzi pozostaoci wierze i myli, zamieniajc je w podoe nowych idei. Powstanie jakiejkolwiek idei nie jest dzieem przypadku lub losu; jej korzenie sigaj daleko w przeszo. Si sw i znaczenie zawdzicza idea dodatnim wpywom czasu, a jej rde naley szuka w dawno minionych wiekach. Idee to cry przeszoci i matki przyszoci, zawsze za niewolnice czasu. Czas jest panem wszystkiego, a jego dziaalno potrafi przeksztaci kad rzecz nie do poznania. Czasy obecne pyn pod znakiem obaw z powodu nieraz gronych da tumw, ich wywrotowych de i niszczycielskiej aktywnoci. Tylko czas moe przywrci tu rwnowag. aden ustrj powiada susznie Lavisse nie zosta wykuty w cigu jednego dnia. Organizacje polityczne i spoeczne to wytwory stuleci. Feudalizm trwa cae wieki w chaosie i nieokrelonej formie, zanim przybra znamionujce go formy. Podobnie mino wiele stuleci i nastpio wiele wstrzsw, zanim monarchia absolutna wytworzya sobie waciwy sposb wadania, stay system rzdzenia. 4. Instytucje polityczne i spoeczne. Bardzo wielu ludzi jest przekonanych, e instytucje mog wyrwna braki spotykane w spoeczestwach, e postp narodw polega na doskonaleniu si konstytucji i rzdw i e nakazami prawnymi mona dokona przeobrae spoecznych. Przekonania te byy punktem wyjcia dla Rewolucji Francuskiej, a wiele wspczesnych teorii spoecznych przyjmuje je za swe kryterium i punkt oparcia. Dowiadczenie nie potrafio podway tych niebezpiecznych a zudnych przekona i nie wykazali ich bezzasadnoci historycy ani filozofowie. Nietrudno im jednak byo dowie, e instytucje s wytworem idei, uczu i obyczajw, a sama zmiana prawa nadanego nie jest w stanie przeobrazi owych idei, uczu i obyczajw. Suszne okazao si powiedzenie: ,,ycie zamie niezgodn z nim ustaw. Nard nie moe wedug wasnego kaprysu wybiera instytucji, podobnie jak jednostka nie moe dobiera sobie barwy oczu czy wosw. Instytucje i rzdy to wytwory rasy. Nie one tworz epoki w dziejach narodu, ale same s ich wytworem. Rodzaj rzdu nie zaley od zmiennego kaprysu teraniejszych pokole, ale od ich charakteru. Na ustrj polityczny danego narodu skada si praca wszystkich minionych stuleci, a do jego przemiany potrzeba upywu wiekw. Instytucje same w sobie nie s ani ze, ani dobre. Dana instytucja moe by dobra dla jednego narodu w pewnej epoce, a za dla drugiego. Bez wsppracy czasu aden nard nie potrafi dokona istotnego przeobraenia swych instytucji. Moe wprawdzie, za pomoc gwatownych rewolucji, pozmienia im nazwy, ale ich tre pozostanie ta sama. Nazwa za to tylko nic nie znaczca etykieta, ktr historyk winien odrzuci, jeli chce dotrze do istoty rzeczy. Na przykad Anglia jest najbardziej demokratycznym krajem na wiecie, chocia posiada ustrj monarchiczny3, a republiki hiszpano-amerykaskie, chocia rzdz si republikaskimi konstytucjami, znajduj si pod rzdami bardzo despotycznymi. Los narodu zaley od jego charakteru, nie za od formy rzdu. Pogld ten uzasadniem w innej mej pracy, w ktrej te podaem przekonywajce przykady. Fabrykowanie wic wszelkiego rodzaju konstytucji naley uwaa za dziecinad, za wystawianie si na pomiewisko. Prawdziwa znajomo ycia nakazuje pozostawi to dwom czynnikom: koniecznoci
Uznaj to nawet najzagorzalsi republikanie w Stanach Zjednoczonych A. P., a ich pogldy sformuowao amerykaskie pismo Forum" (zob. Review of Reviews, grudzie 1894): Nie wolno o tym zapomina, a odnosi si to do najzacieklejszych wrogw arystokracji, e Anglia jest obecnie najbardziej demokratycznym krajem na wiecie, w ktrym jednostka ma najwiksza wolno i najwiksze poszanowanie swych praw.
3

34

i czasowi. T drog kroczya Anglia, a zdania o tym wypowiedzianego przez wielkiego historyka Macaulaya niechaj politycy naucz si na pami. Wykazuje on, ile dobrego mog przynie ustawy uchodzce ze stanowiska czystego rozumu za bahostki lub zbieranin sprzecznoci i absurdw. Przytacza on szereg konstytucji zniszczonych podczas przewrotw, porwnujc je z konstytucj angielsk, ktra podlegaa tylko bardzo powolnym przeksztaceniom, pod wpywem koniecznoci yciowych, nigdy za za spraw spekulatywnego rozumowania. Nie dbaj o symetri, a bacz pilnie na uyteczno; nie naley usuwa rzeczy anormalnych jedynie dlatego, e s anormalne; nowoci naley tylko wtedy zaprowadza, kiedy czuje si pewne braki, przy czym naley tylko tyle ich wprowadzi, ile potrzeba; podany projekt winien tyczy si tylko tego wypadku, dla ktrego zosta stworzony, bo szablon w myleniu jest rzecz najstraszniejsz oto zasady, ktrymi od czasw Jana bez Ziemi po dzie dzisiejszy kierowao si 250 parlamentw angielskich. Naleaoby zbada wszystkie instytucje i prawa kadego narodu, aby wykaza, do jakiego stopnia wyraaj one potrzeby rasy, wskutek czego nie mona ich wystawia na prby gwatownych przewrotw. Na przykad mona si sprzecza na temat zalet i wad centralizacji, ale gdy widzimy, e nard zoony z rnorodnych ras potrafi oy swe tysicletnie wysiki w ich powolne scentralizowanie, i gdy nastpnie stwierdzimy, e gwatowna rewolucja, majca za haso usunicie wszystkich instytucji przeszoci, musiaa podda si tej centralizacji, a nawet j wzmocnia, wwczas musimy si zgodzi, e jest ona dzieckiem potnej koniecznoci, podoem bytu danego narodu, i ubolewa nad ograniczonoci rozumu politykw mwicych o jej zniesieniu, a zaprowadzeniu w jej miejscu autonomii. Zrealizowanie ich programu wzniecioby straszn anarchi, ktrej wynikiem byoby wytworzenie si nowej centralizacji, jeszcze dotkliwszej ni poprzednia4. Z powyszego wynika, e instytucje nie mog uchodzi za sposb oddziaywania na dusz tumu. Niektre kraje, np. Stany Zjednoczone, cudownie prosperuj z demokratycznymi instytucjami, podczas gdy republiki hiszpano-amerykaskie, posiadajce te same instytucje, wegetuj w najbardziej godnej poaowania anarchii. Los narodu zaley od jego charakteru, a instytucje nie bdce wytworem tego charakteru s tylko przejciow maskarad, w dodatku w poyczonych strojach. Historia uczy nas, e przeszo nie bya wolna od krwawych wojen i wstrzsajcych rewolucji, ktrych przyczyn byy denia do narzucenia narodom obcych instytucji, a w przyszoci bdzie to samo, jeeli ludzie u wadzy stojcy nie zrozumiej, e chcc stworzy jak instytucj, musz naprzd przyoy ucho do ona przeszoci narodu. Moe kto powiedzie, e jednak instytucje oddziauj na dusz tumu, poniewa s zdolne do wywoania silnych odruchw. W rzeczywistoci jednak nie dziaaj instytucje, lecz zudzenia i sowa. Przede wszystkim za sowa, owe udzce a potne sowa, ktrych przeolbrzymi wadz nad dusz tumu wkrtce poznamy. 5. Owiata i wychowanie. Pierwsze miejsce wrd dominujcych idei w naszej epoce zajmuje obecnie nastpujca idea: owiata ma czyni ludzi lepszymi, a nawet moe ich uczyni rwnymi. Pogld ten przez samo powtarzanie go sta si uwiconym i niezachwianym dogmatem demokracji. Jednake pod tym wzgldem, jak i pod wieloma innymi, istnieje gboki rozziew midzy ideami demokratycznymi a danymi psychologii i dowiadczenia. Herbert Spencer i wielu innych wybitnych mylicieli wykazali bez trudu, e owiata ani nie umoralnia ludzi, ani ich nie uszczliwia, ani wcale nie zmienia ich odziedziczonych po przodkach instynktw i namitnoci a nawet gdy jest le pokierowana, moe sta si szkodliwa i czsto zgubna. Statystyka w wielu wypadkach popiera wyej przedstawione wnioski; wykazuje ona, e podnoszeniu si poziomu owiaty, przynajmniej pewnego jej typu, towarzyszy wzrost przestpczoci i e najwiksi burzyciele porzdku spoecznego anarchici pochodz czsto spord najzdolniejszych uczniw; wykazano te, e kada utalentowana jednostka traci sw modo na najrozmaitszych rozdroach, zanim zawrci albo przepadnie dla
Porwnujc wielkie spory religijne i polityczne, ktre dziel Francj na wrogie obozy, z tendencjami separatystycznymi objawiajcymi sw si w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej i zarysowujcymi si ponownie pod koniec wojny francusko-pruskiej, musimy stwierdzi, e rne rasy zamieszkujce Francj nie stopiy si jeszcze w jeden nard. Energiczna centralizacja i stworzenie sztucznych departamentw, majcych na celu przemieszanie ludnoci dawnych prowincji to jedne z najuyteczniejszych zarzdze Rewolucji. Decentralizacja, o ktrej dzi tyle mwi umysy pytkie, doprowadzi do rozbicia narodu na szereg rcych si plemionek. Ten tylko nard stopi si w jedn cao, ktry zniszczy siy decentralistyczne dziaajce w imi plemiennej autonomii.
4

35

rozwoju cywilizacji swego narodu. Adolf Guillot stwierdzi, e wrd przestpcw jest obecnie 3000 osb umiejcych czyta i pisa oraz 1000 analfabetw, a take wykaza, i w przecigu pidziesiciu lat liczba przestpcw na 100 000 ludnoci wzrosa z 227 do 552, tzn. zwikszya si o 133%. Zaobserwowa rwnie wraz ze swymi kolegami, e przestpczo szerzy si przede wszystkim wrd modziey, ktrej bezpatna i obowizkowa szkoa zastpia praktyk i nauk w handlu i rzemiole. Nie wolno jednak twierdzi, e owiata dobrze zorganizowana i dostosowana do potrzeb spoeczestwa nie przynosi poytku. Dobra owiata jest najwiksz potg, na jak moe si zdoby nard; za owiata to dobrowolna trucizna wsczana w ono wasnego narodu Moemy tu przytoczy przykad szk francuskich ktre w wielu wypadkach chc ksztatowa dusze wbrew interesowi narodowemu, w wyniku czego dostarczaj dobrego rekruta najgorszym kierunkom socjalistycznym. Najkardynalniejszym bdem obecnego systemu wychowania jest jego faszywa postawa psychologiczna, ktra przyjmuje, e mechaniczne wbijanie w pami caych podrcznikw rozwija inteligencj; naley zatem, wedug powyszego pogldu, uczy si najwicej. Od szkoy powszechnej do ukoczenia uniwersytetu dziecko uczy si tylko na pami treci podrcznikw, ani chwili za nie powica na ksztacenie swego umysu i zdolnoci samodzielnego mylenia. Nauka szkolna to posuszestwo poczone z kuciem na pami. W podobny te sposb okreli dzisiejsz owiat byy jej minister, Juliusz Simon. Mwi on, e taka owiata obnia tylko poziom naszej umysowoci. Niebezpieczestwo tego systemu nie polega tylko na bezmylnym wykuwaniu genealogii rodu Chlotara, walk Neustrii z Austrazj czy systematyki zwierzt, lecz na wywoaniu apatii i niezadowolenia. Robotnik ju nie chce by dalej robotnikiem, chop nie chce by chopem, a najuboszy kupiec marzy o karierze urzdniczej dla swych synw. Widzimy wic, e szkoa nie wychowuje ludzi samodzielnych, ale kast urzdnicz, w ktrej mona si pi do gry bez zdolnoci i inicjatywy. U dou drabiny spoecznej powstaje w ten sposb armia niezadowolonych ze swego losu robotnikw i chopw, zdolnych zawsze do buntu. U gry tej drabiny znajduje si beztroska kasta urzdnicza, ktra bezmylnie ufa opatrznociowej roli pastwa, nie chcc mu ze swej strony w niczym dopomc, albowiem i bdy swe zwala na pastwo, i bez nakazu z gry nie zdobdzie si na samodzielny krok. Pastwo, ktre wychowuje tak wielk liczb ludzi z dyplomami, tylko nieznacznej czci daje posady, a reszt z koniecznoci pozostawia bez pracy. ywi jednych, a czyni swymi wrogami drugich. atwo stwierdzi, e kada wolna posada jest przedmiotem podania setek dyplomowanych kandydatw. Za to firma handlowa nie znajduje pracownikw. Pewnego roku w departamencie Sekwany byo 20 000 nauczycielek bez posad, a rwnoczenie trzeba byo sprowadza z zagranicy si robocz do handlu, przemysu i roli. Liczba wybracw jest ograniczona, natomiast bardzo wielu jest ludzi niezadowolonych. Ci ludzie staj si rekrutami wywrotowych ugrupowa. Wystarczy przyjrze si agitatorom socjalistycznym, a szybko przekonamy si, e wikszo z nich to ludzie niedouczeni, ale posiadajcy ambicje ponad stan. Da czowiekowi owiat, ktrej nie bdzie mg twrczo zuytkowa, to znaczy zniszczy jego dusz i zrobi ze buntownika. Dowiadczenie yciowe ten najwikszy nauczyciel narodw pokazuje nam skutki zej owiaty. Uczy nas ono, e naley skierowa modzie do handlu, do przemysu, do roli i do przedsibiorstw kolonialnych. To ksztacenie, jakie panuje obecnie, musi by usunite na rzecz powyej opisanego, bo wtedy rozwinie si w peni przedsibiorczo i samodzielno narodu, zdolne podbi cay wiat. Ksik naley uwaa za sownik, do ktrego zaglda si w razie potrzeby. Taine wykaza niezbicie, e wyksztacenie zawodowe bardziej rozwija inteligencj anieli wychowanie tak zwane klasyczne.
Idee powiada on powstaj tylko w naturalnym i normalnym otoczeniu. Kiekuj one wrd tych niezliczonych wrae, ktre chopak odbiera w czasie dnia w warsztacie, w kopalni, w sdzie, w szkole, w magazynie towarw, w szpitalu, w czasie przypatrywania si pracy w najrozmaitszych gaziach przemysu. Te wraenia cz si niewiadomie, organizuj si w duszy i wytwarzaj sposb mylenia chopca, ktry nierzadko prowadzi do ulepszenia, wynalazku i oszczdnoci. Skoro chopca w tym najbardziej chonnym wieku pozbawi si tych bodcw przez zamknicie go w czterech cianach szkoy, to nie tylko e nie korzysta on z cudzego dowiadczenia, ale nie moe zdoby si na wasne. Dziewidziesiciu na stu traci w ten sposb modo i czas, ktre s przecie tak wane dla ycia. Zauwamy bowiem, e poowa lub dwie trzecie chccych zdawa egzamin nie zostaje dopuszczonych; e z dopuszczonych zdaje poowa lub dwie trzecie, z ktrych znowu poowa lub dwie trzecie nie przedstawiaj adnej wartoci z powodu przemczenia umysowego i niedorozwinicia si yciowych, poniewa przez wiele lat odgrywali tylko rol chodzcej encyklopedii wszystkich gazi wiedzy

36

naturalnie bez ich przemylenia. Faktem jest, e wielu ludzi po upywie miesica po egzaminie nie potrafioby zda go po raz drugi. Zamano bowiem dzielno umysu i wyczerpano soki yciowe. Czowiek uzyskujcy dyplom to czowiek skoczony, zdolny jedynie do zdobycia stanowiska, oenienia si i zasklepienia si w ramach swego urzdu. Staje si wzorowym urzdnikiem, ale nic ponadto. A taki plon nie tylko nie przynosi dochodu, ale nie rwnoway poczynionych nakadw.

Znakomity ten historyk wykaza nastpnie wielko systemu anglosaskiego, ktry nie tworzy zbyt wielu specjalnych szk, lecz kae uczy si z ycia. Inynier uczy si wicej w fabryce anieli w szkole, dziki czemu powinien otrzyma takie stanowisko, na jakie wynios go jego zdolnoci. U nas za kariera wielu ludzi zaley od kilku chwil egzaminu, jaki niemal kady skada midzy 18 a 20 rokiem ycia.
W modym wieku kady powinien odby praktyk w tym zawodzie, ktremu zamierza si powici. Na wstpie powinien odby krtkie studia oglne, ktrych celem winno by rozszerzenie horyzontu mylowego. Praktyczny umys winien by rozwijany drog naturaln, i to w tym stopniu, na jaki pozwalaj zdolnoci, kierunek winien by taki, jakiego wymaga bdzie w przyszoci zawd, do ktrego kady powinien si przygotowa moliwie jak najwczeniej. Dziki zastosowaniu metody tej w Anglii i Stanach Zjednoczonych A. P. mody czowiek zdobywa dla siebie to, do czego jest uzdolniony. Poczwszy od 25 roku ycia, a czsto wczeniej, o ile posiada ku temu rodki, staje si nie tylko wykonawc narzuconych mu myli, ale samodzielnym przemysowcem, nie tylko kkiem machiny, ale jej si napdow. We Francji za, w ktrej system wychowania coraz bardziej pachnie chiszczyzn, ilo zmarnowanych si jest zastraszajca.

Na tym rozumowaniu opiera myliciel swe zdanie o rosncej rozbienoci midzy wychowaniem romaskim a potrzebami ycia:
Na wszystkich trzech szczeblach naszego systemu szkolnego: w szkole powszechnej, redniej i wyszej, nauczanie abstrakcyjne trwa zbyt dugo i zanadto przemcza umys uczcego si; a celem jedynym tego uczenia jest wistek papieru zwany dyplomem. Aby osign ten cel, stosuje si najzgubniejsze metody, sprzeczne z natur czowieka i wypaczajce zmys spoeczny: zbytnie opnianie nauczania praktycznego, system internatowy oddzielajcy modzie od ycia, sztuczne wiczenia i przyzwyczajanie do mechanicznego speniania naoonych obowizkw, przecianie prac bez wzgldu na potrzeby wieku. Zapomina si o wprawianiu modziey w obowizki wobec ycia, zdaje si j w pniejszych latach na lask losu, a kiedy spotka si ona z walk o byt, nie ma ani hartu, ani broni, by wytrwa i zwyciy. Nasze szkoy nie daj siy ani zdrowemu rozsdkowi, ani woli. ani nerwom, pozbawiaj wic swych wychowankw tego, bez czego w yciu zwyciy nie mona. Nie przygotowani wstpuj oni w ycie, a pierwsze ich kroki przynosz im bl i rozczarowanie, ktre obezwadniaj nieraz na dugi czas, a czsto odbieraj na zawsze zdolno yciow. Straszna to prba i niebezpieczna, bo bez zabezpieczenia naraa na walk moraln i nadwera umysow rwnowag, ktra raz zwichnita, nieszybko powraca do normalnego stanu. Przychodzi rozczarowanie, ktre zbyt gbokie orze bruzdy w duszy, gdy byo zbyt silne i ponad miar przepojone gorycz 5.

Mgby kto nam zarzuci, e w wywodach tych odbieglimy od naszego tematu, od psychologii tumu. Ale tak nie jest. Jeli chcemy zrozumie idee i wierzenia, ktre wszczepiaj si w tum, by nastpnie wyda owoce, musimy zaznajomi si z gruntem, ktry jest dla nich przygotowywany. Po sposobie nauczania panujcym w danym kraju moemy ocenia jego przyszo, a wychowanie, jakim karmimy obecne pokolenie, musi budzi w nas groz. Od sposobu krzewienia owiaty i wychowania zaley w duym stopniu uszlachetnienie lub zwyrodnienie charakteru wychowankw, a tym samym i duszy tumu. Dlatego musielimy si nieco bliej przyjrze obecnemu sposobowi ksztacenia, ktry obojtne i spokojne masy zamienia w armi niezadowolonych buntownikw,
5

H. Taine Le regime moderne, t. II. 1894. S to niemal ostatnie sowa Taine'a. S one wynikiem wieloletniego dowiadczenia wielkiego myliciela, ale niestety, nie znalazy posuchu u naszych pedagogw. Wychowanie to niemal jedyny rodek pewnego oddziaywania na dusz narodu, a tym smutniejsze jest, e nie ma we Francji czowieka, ktry by rozumia, e obecny system wychowania, zamiast wychowywa, demoralizuje i wypacza charaktery. Warto porwna przytoczone myli Taine'a z pogldami o wychowaniu amerykaskim, ktre zestawi Paul Bourget w ksice pt. Outremer. Stwierdza on, e nasza szkoa ksztaci tylko albo bezmylnego mieszczucha, albo zdecydowanego anarchist dwa zabjcze dla cywilizacji typy, ktre trwajc albo w niewolniczym ponieniu, albo w niszczycielskim obdzie nie daj nic twrczego. Przeprowadza on nastpnie porwnanie midzy redni szko francusk, ksztacc dekadentw, a szkol amerykask, przygotowujc jednostk do ycia. Tu poznajemy ow wielk rnic, zachodzc midzy narodami prawdziwie demokratycznymi a narodami, dla ktrych demokracja jest tylko pustym frazesem i paszczykiem.

37

suchajcych pustych sw marzycieli i mwcw. Szkoa, wychowujc ludzi niezadowolonych i anarchistw, przygotowuje ludom romaskim szybki upadek.

38

Rozdzia drugi

Czynniki majce bezporedni wpyw na pogldy tumu

1. Obrazy, sowa i hasa Magiczna sia sw i hase Sia stw polega na wywoywanych przez nie obrazach, ktrym przypisuje si tre realn Obrazy te zmieniaj si zalenie od epoki i rasy Zuywanie si sw Przykady wanych zmian znaczenia kilku najczciej uywanych sw Polityczna korzy z nadawania nowych nazw starym rzeczom, gdy ich dotychczasowe nazwy wywieraj ze wraenie na tumie Zmiana znaczenia sw w zalenoci od rasy Istotna rnica sowa demokracja w Europie i Ameryce 2. Zudzenia Ich znaczenie S one podstaw kadej cywilizacji Spoeczna konieczno zudze Tum stawia je wyej od prawdy 3. Dowiadczenie Tylko dowiadczenie moe ustanowi w duszy tumu prawdy, ktre stay si nieodzowne, i zniszczy niebezpieczne zudzenia Cige powtarzanie jest koniecznym warunkiem dowiadczenia 4. Rozum Brak jego wpywu na tum Rola logiki w historii Utajone przyczyny nieprawdopodobnych wydarze

Dotychczas omwilimy czynniki porednie i przygotowawcze, ktre czyni dusz tumu wraliw na pewne wpywy i wytwarzaj podatny grunt dla pojawiania si pewnych uczu oraz idei. Teraz zajmiemy si omwieniem czynnikw bezporednich, a nastpnie przekonamy si, jak winny by uyte, by wywary dodatni wpyw. W pierwszej czci niniejszej pracy zbadalimy idee, uczucia i rozumowanie mas, a otrzymane na podstawie tych bada wyniki pozwalaj nam na oglne okrelenie sposobw oddziaywania na dusz tumu. Wiemy, co wpywa na jego wyobrani, zaznajomilimy si ze znaczeniem sugestii i zaraliwoci, zwaszcza w tych wypadkach, kiedy cz si z przedstawieniem obrazowym. Poniewa rda sugestii mog by najrozmaitsze, przeto i bodce posiadajce si oddziaywania na dusz tumu mog by te rnorodne. Zbadamy wic kady z tych czynnikw oddzielnie, a praca ta z pewnoci wyda dobre owoce. Tum bowiem mona porwna do staroytnego sfinksa: jeeli czowiek nie rozumie zagadki jego duszy, stanie si jego ofiar. 1. Obrazy, sowa i hasa. Badania nad wyobrani tumu wykazay nam, e oddziauje si na ni zwaszcza obrazami, jeeli za nie dysponujemy obrazami, naley, celem osignicia tego samego skutku, uy odpowiednich sw i hase. Zastosowane zrcznie, maj one naprawd tajemnicz i cudown moc, jak je ju przed laty obdarzali zwolennicy magii. Sowa i hasa mog wznieci najgroniejsz burz w duszy tumu, potrafi te go uspokoi; z koci ludzi, ktrzy padli ofiar tej mocy sw i hase, mona by usypa o wiele wiksz gr ni piramida Cheopsa. Moc sw cile czy si z wywoanymi przez nie obrazami i nie zaley od ich rzeczywistego znaczenia. Sowa o jak najbardziej nieokrelonym znaczeniu oddziauj z o wiele wiksz si anieli te, ktrych znaczenie dokadnie pojmujemy. Tak np. sowa: demokracja, socjalizm, rwno, wolno itd. oddziauj bardzo silnie, chocia ich znaczenie jest tak niejasne i nieuchwytne, e na ich okrelenie potrzeba by spisywa cae tomy. A przecie kady dzi wie, e sowa te maj moc magiczn, jak gdyby ich uycie rozwizywao za jednym zamachem wszystkie drczce zagadki. Sowa te stanowi syntez wszystkich niewiadomych de i nadziej ich urzeczywistnienia; przy czym denia te s zazwyczaj narzucane tumowi. Rozumowanie i najsilniejsza argumentacja trac sw moc w walce z pewnymi sowami i hasami. Wobec tumu wymawia si te sowa z pewnym namaszczeniem, co tum w mgnieniu oka podchwytuje i przybiera postaw pen szacunku. S i tacy, ktrzy sowom tym przypisuj moc nadprzyrodzon; wywouj one w duszach obrazy niejasne, ktra to niejasno potguje ich tajemnicz moc. To jakby bstwa ukryte w wityni, do ktrych zwyky miertelnik nie przystpuje bez drenia. Obrazy wywoane przez niektre sowa nie zale od ich znaczenia; przy zachowaniu tej samej formy zmieniaj si z pokolenia na pokolenie i s rne w rnych krajach. Sowo to tylko bodziec wywoujcy w duszy pewne wyobraenia, ktrych tre zaley w pierwszym rzdzie od sposobu i siy wypowiedzenia. Nie kade sowo i nie kade haso czy w sobie te moc wywoywania obrazw. Niektre sowa z powodu zbyt czstego uywania staj si zanadto powszednie i trac sw moc. Zamieniaj si w puste dwiki, a jedynym poytkiem z nich pyncym jest tylko uwalnianie od mylenia tego, kto ich uywa. Kilka zda, hase i frazesw wbitych w gow w modoci wystarczy, by przej przez ycie bez najmniejszego zastanawiania si.

39

Badania nad mow poszczeglnych narodw wykazuj, e sowa j tworzce bardzo powoli zmieniaj si na przestrzeni wiekw, ale za to wyobraenia, ktre one wywouj, i nadawane im przez nas znaczenia zmieniaj si bardzo czsto. Na tej podstawie wykazaem w jednej ze swych poprzednich prac, e dokadne zrozumienie jzyka martwego jest rzecz niemoliw. C bowiem robimy, gdy odpowiednim wyrazem francuskim zastpujemy wyraz grecki, aciski lub sanskrycki, albo gdy staramy si zrozumie ksik napisan w ojczystym jzyku sprzed kilkuset lat? Po prostu zastpujemy tre i wyobraenia, ktre istniay w duszy narodu w czasach staroytnych, treci i wyobraeniami z ycia wspczesnego. Sprawcy Wielkiej Rewolucji w ten wanie sposb naladowali Grekw i Rzymian, wtaczajc w ich wyraenia takie znaczenia, ktre nigdy nie istniay w duszach tych narodw. Jaki w kocu istnieje zwizek midzy instytucjami Grekw a tymi, ktre oznaczamy dzi odpowiednimi sowami? Przecie republika bya wtedy instytucj czysto arystokratyczn, ukadem si maych i wikszych despotw wadajcych tumami niewolnikw, ktrzy nie mieli prawa rozporzdza nawet swym yciem. Z tym, e bez tych niewolniczych rzesz owe gmino-wadne arystokracje nie mogyby istnie. A sowo wolno w czasach, kiedy nie domylano si jej nawet i gdy niezgadzanie si z panujcymi instytucjami i nakazami byo najwiksz zbrodni, c moe mie wsplnego ze znaczeniem, jakie obecnie mu przypisujemy? Ateczyk lub Spartanin przez ojczyzn pojmowa jedynie Ateny lub Spart, a nie ca Grecj, rozbit wwczas na drobne pastewka, skcone i wojujce ze sob. Jakie znaczenie nadawali temu sowu Gallowie, rozbici na wrogie sobie plemiona, rnice si ponadto ras, mow i religi, dziki czemu Cezar z atwoci mg ich podbi, albowiem wygrywa jedno plemi przeciw drugiemu? Rzym, dajc Gallom jedno polityczn i religijn, stworzy im ojczyzn. Wiemy, e jeszcze przed dwustu laty ksita francuscy zawierali sojusze z obcymi mocarstwami przeciw wasnemu krlowi: sowo ,,ojczyzna miao u nich inne znaczenie, anieli ma je obecnie. Inaczej te pojmowali to sowo ci, ktrzy w imi honoru walczyli przeciw Francji, sami bdc Francuzami; prawo feudalne czyo wasali z suwerenem, nie z ziemi, a ich ojczyzna bya tam, gdzie by suweren. Bardzo wiele jest takich sw, ktre nie do poznania zmieniy swe znaczenie w cigu wiekw; poprzednie ich znaczenie moemy uchwyci dopiero po duszym wysiku. Susznie kto stwierdzi, e chcc zrozumie takie wyrazy jak krl i rodzina krlewska w ich znaczeniu przed wiekami, musimy bardzo duo przeczyta na ten temat. A c dopiero mwi o sowach bardziej zawikanych! Sowa zmieniaj swe znaczenie tak w cigu wiekw, jak i wrd rnych narodw. Chcc zatem wymow oddziaa na tum, musimy pozna to znaczenie, jakie dany wyraz posiada dla niego w danej chwili, a nie wolno wkada we znaczenia, ktre posiada niegdy lub ma obecnie dla ludzi o innej konstytucji psychicznej. Jeli wic wskutek przewrotw i zmian w wierzeniach tum ma wstrt do wyobrae wywoywanych przez pewne sowa, prawdziwy m stanu uyje innych sw, chocia istotn tre pozostawi nietknit, gdy ta istotna tre jest dziedzictwem po przodkach zbyt silnie zwizanym z dusz, by lada podmuch mg je gruntownie przeobraa. Susznie zauway Tocqueville, e Konsulat i Cesarstwo gwny swj wysiek woyy w zmienianie nazw wikszoci dawnych instytucji; usuway w ten sposb sowa budzce przykre wspomnienia w duszy tumw, zastpujc je wyrazami nie budzcymi grozy. Na przykad zachowano wszystkie dawniejsze podatki, a nawet naoono nowe, ale ludno ze spokojem je znosia, albowiem nadano im inne nazwy. Kady m stanu powinien rzeczom, ktrych tumy nie mog cierpie, a ktrych istnienia dla dobra narodu nie da si wyrugowa, nadawa nowe nazwy i dba, by byy popularne lub przynajmniej obojtne. Moc sw jest tak wielka, e nawet najbardziej znienawidzona rzecz, skoro otrzyma now, powabn nazw, zostanie radonie przyjta. Taine susznie stwierdza, e w imi wolnoci i braterstwa sw ukochanych przez tumy udao si Jakobinom ,,zaprowadzi taki despotyzm, jaki jest moliwy jedynie w Dahomeju, stworzy najkrwawszy trybuna i umierca tysice ludzi tak, jak to robiono w staroytnym Meksyku. Sztuka rzdzenia, podobnie jak i sztuka obrocw sdowych, polega przede wszystkim na doborze odpowiednich sw; trudno polega na tym, e te same sowa w jednym spoeczestwie maj rne znaczenie dla rnych warstw spoecznych. Rne warstwy spoeczne uywaj wprawdzie tych samych sw, ale ich mowa nierzadko si rni. W przytoczonych przykadach kadem nacisk na czas, ktry zmienia znaczenie przypisywane tym samym sowom. Jeeli uwzgldnimy jeszcze ras, przekonamy si, e u narodw nalecych do

40

rnych ras, chocia bdcych na jednakowym poziomie cywilizacji, te same sowa posiadaj czsto odmienne znaczenie. Przede wszystkim podrnicy dobrze podchwytuj te rnice. Dla przykadu przytocz sowa: demokracja i socjalizm, ktre rne narody rnie pojmuj, nie mwic ju o rnym pojmowaniu tych sw przez rne warstwy spoeczne. Tak np. u narodw pochodzenia romaskiego demokracja oznacza podporzdkowanie de jednostki deniom oglnym, jakie reprezentuje pastwo. Do tego rozumienia demokracji odwouj si nieustannie stronnictwa o sprzecznych programach, np. socjalici i monarchici. U narodw anglosaskich, zwaszcza w Ameryce, demokracja oznacza peny rozwj jednostki, z ograniczaniem wpywu pastwa, ktre powinno kierowa jedynie policj, armi i dyplomacj. Widzimy wic, e to samo sowo u jednych narodw oznacza podporzdkowywanie si jednostki ogowi i ograniczenie inicjatywy jednostki na rzecz pastwa, u drugich za wysuwanie interesu jednostki przed interes ogu i inicjatywy jednostki przed inicjatyw pastwa1. To samo sowo ma jeszcze dzi u obydwu narodw kracowo przeciwne znaczenie. 2. Zudzenia. Od zarania cywilizacji tum ulega zudzeniom, a twrcom tych zudze budowa wspaniae witynie, pomniki i otarze. Niegdy panoway zudzenia religijne, dzi zaczynaj wada dusz tumu zudzenia natury filozoficznej i socjologicznej. W kadej cywilizacji, jakie istniay na Ziemi, mamy do czynienia z owymi gronymi wadcami. W imi zudze powstay witynie Chaldei i Egiptu oraz kocioy w wiekach rednich; one przyniosy w wieku ubiegym przebudow Europy, a niemal caa nasza twrczo w dziedzinie artystycznej, politycznej czy spoecznej nosi na sobie ich pitno. Potrzeba nieraz krwawego przewrotu, by wydrze z duszy tumu jakie zudzenie po to tylko, aby powstao nowe. Bez pomocy zudze czowiek nie potrafiby wyj ze stanu dzikoci, do ktrego by powrci, gdyby je wszystkie utraci. S one tworami wyobrani pokole, ktrym narody zawdziczaj wspaniao sztuki i wielko cywilizacji.
Gdyby w muzeach i bibliotekach zniszczono lub usunito wszystkie dziea i pomniki sztuki, ktre powstay z natchnienia religijnego, to cby pozostao z wielkich marze ludzkoci? Uzasadnieniem wierze religijnych, czci bohaterw i poezji jest wanie to, e budz w duszy nadziej i zudzenia, bez ktrych czowiek nie mgby istnie. Wprawdzie zdawao si przez lat pidziesit, e zadanie to wzia na siebie nauka, ale w sercach tumu stracia ona wiarygodno, gdy nie potrafi obiecywa i nie umie kama2.

Mimo wspaniaego swego rozwoju filozofia nie potrafia da tumom ideau, ktry by zdoa nimi zawadn. Tum potrzebuje zudze, ktrym poddaje si instynktownie, podobnie jak owady w deniu swym do wiata, dlatego daje si opanowywa mwcom, ktrzy wanie nios mu upragnione ideay. Czynnikiem rozwoju narodw byy zudzenia, a nie rzeczywisto. Si socjalizmu w obecnej epoce stanowi to, e jest on jedynym ywotnym jeszcze zudzeniem. Pomimo dowodw naukowych zbijajcych i wykazujcych niesuszno socjalizmu, ronie on nadal w si, a najlepsz jego broni jest to, e prawi o nim umysy, ktre do tego stopnia nie znaj rzeczywistoci, i odwaaj si obiecywa szczcie caej ludzkoci. Na gruzach przeszoci rozsiady si zudzenia spoeczne, do ktrych nalee bdzie przyszo. Tum nie poda prawdy i gardzi rzeczywistoci, ubstwia natomiast zwodnicze zudzenia. Kto potrafi omami tum, ten atwo nim zawadnie; kto za stara si go rozczarowa, padnie jego ofiar. 3. Dowiadczenie. O dowiadczeniu mona powiedzie, e jest jedynym skutecznym sposobem, za pomoc ktrego mona wszczepi w dusz tumu jak prawd lub rozwia nazbyt niebezpieczne zudzenie. Aby to byo moliwe, dowiadczenie musi si ustawicznie powtarza i trwa bardzo dugo. Dowiadczenie jednego pokolenia nie wywiera wpywu na nastpne pokolenia, dlatego te przytaczanie faktw historycznych jako dowodw nie przedstawia wielkiej wartoci dla tumu. Fakty historyczne o tyle tylko maj swe znaczenie, o ile pynce z nich dowiadczenie powtarza si przez ycie wielu pokole; wtedy dopiero wywr wpyw na dusz tumu i potrafi usun z niej gboko zakorzenione zudzenia. Stulecie ubiege i obecne bd z pewnoci przytaczane w przyszoci przez historykw jako okres ciekawych dowiadcze.
1

W pracy pt. Psychologia rozwoju narodw dokadniej omwiem rnic znaczenia demokracji w pojciu ludw romaskich i anglosaskich. Bourget w swej ksice pt. Outremer niezalenie ode mnie dochodzi do tych samych wnioskw. 2 Daniel Lesueur. 41

Do najwikszych dowiadcze naley zaliczy Rewolucj Francusk. Aby przekona si, e przy pomocy wskaza czystego rozumu nie mona gruntownie przeksztaci spoeczestwa, trzeba byo dokona mordu na wielu milionach ludzi i zachwia podwalinami ycia spoecznego nie tylko Europy, ale i caego wiata. Na przykad, aby w narodzie francuskim wytworzy przekonanie, e olbrzymia armia niemiecka nie jest, jak to mwiono w 1870 r., czym w rodzaju nieszkodliwej Gwardii Narodowej, potrzeba byo straszliwej wojny, ktrej skutki odczuo niejedno pokolenie3. Aby przekona si, e protekcjonizm potrafi nierzadko zrujnowa narody, ktre go przyjmuj, potrzeba bdzie wielu dugich lat dowiadcze. 4. Rozum. Mwic o czynnikach oddziaujcych na dusz tumu, mona by zupenie pomin rozum, gdyby nie zachodzia potrzeba wykazania negatywnej wartoci jego wpywu. Pokazaem ju, e dowodzenie rozumowe nie oddziauje na tum, ktry pojmuje tylko bardzo pierwotne kojarzenie poj. Dlatego ci, ktrzy rozumiej dusz tumu, odwouj si jedynie do jego uczu, nigdy za do rozsdku. Tum z logik ma niewiele wsplnego4. Aby przekona tum, naley wyczu nurtujce go uczucia, nastpnie udawa, e si te je podziela, a dopiero wtedy mona dy do ich zmiany, podsuwajc za pomoc bardzo prymitywnych skojarze pewne sugestywne obrazy; jeeli od razu si to nie uda, naley powtarza kilkakrotnie, przy czym pierwszym warunkiem jest wyczuwanie uczu panujcych w tumie. Konieczno cigej zmiany sposobu przemawiania, aby by zgodny ze zmiennymi nastrojami tumu, czyni bezowocnymi mowy wczeniej przygotowywane. Mwca bowiem nie moe poda za wasn myl, ale za myl tumu, w przeciwnym bowiem razie nastpi wzajemne niezrozumienie. Umysy logiczne, uznajc tylko rozumowe uzasadnianie, stosuj ten sam sposb dowodzenia, gdy przemawiaj do tumu, a nastpnie dziwi si, e tum ich nie zrozumia. Wnioskowanie matematyczne oparte praktycznie na sylogizmach i polegajce na kojarzeniu tosamoci pisze pewien logik jest konieczne... Nawet ciaa nieorganiczne, gdyby byy zdolne zrozumie ow tosamo, musiayby bezwarunkowo na wnioski te si zgodzi. Bez wtpienia. Lecz nie mona tego odnie do tumu, ktry nie potrafi zrozumie czystego rozumowania. Gdybymy chcieli za pomoc rozumowania przekonywa czowieka dzikiego albo dziecko, szybko zobaczylibymy, e sposb ten niewielk ma warto. Zreszt nie potrzeba szuka czowieka pierwotnego, aby przekona si o saboci rozumowania w walce z uczuciem. Wystarczy uprzytomni sobie ywotno na przestrzeni wiekw wielu przesdw religijnych sprzecznych z elementarnymi zasadami logiki. Prawie przez dwa tysice lat najtsze umysy musiay chyli czoa przed tymi przesdami, a dopiero w czasach najnowszych odwaya si ludzko podda krytyce ich wiarygodno. Nie da si zaprzeczy, e wieki rednie i wiek Odrodzenia miay wiele wiatych umysw, ale nie znalaz si ani jeden, ktry by za pomoc rozumowania
Przekonanie tumu w podanym wydarzeniu powstao w drodze prymitywnych skojarze rzeczy niepodobnych do siebie, ktrych mechanizm wyjaniem w poprzednich rozdziaach. Poniewa francuskiej Gwardii Narodowej, nie posiadajcej najmniejszej karnoci, nic mona byo bra na serio, przeto i wszystko, czemu nadano podobna nazw, wywoywao takie same wyobraenia i nie budzio adnych ubaw. Owo faszywe przekonanie mas podzielali rwnie ich przywdcy. Wystarczy przytoczy pogld Thiersa, ktry cigle powtarza, e Prusy poza armi rwnajc si francuskiej, maj gwardi narodow podobn te do francuskiej, a wic nie przedstawiajc wartoci. Twierdzenie tego ma stanu byo tak suszne, jak i jego przypuszczenie co do miernej przyszoci kolei elaznej. Pierwsze przypuszczenia tyczce si sztuki przemawiania do mas i bezpoytecznoci logiki w tych przemwieniach poczyniem w czasie oblenia Parya. Widziaem, jak rozwcieczony tum prowadzi do Luwru, gdzie mia wwczas siedzib rzd, marszaka V..., ktry rzekomo zdradzi plany fortyfikacji Prusakom. Czonek rzdu G. P., wietny mwca, nie broni wcale marszaka, nie mwi, e by on twrc owych planw, ktre sprzedawano zreszt we wszystkich ksigarniach. Ku memu wielkiemu zdziwieniu tak przemwi on do tumu dajcego natychmiastowej egzekucji winia: Sprawiedliwoci stanie si zado, a sprawiedliwo ta nie bdzie znaa litoci. Pozostawcie rzdowi obrony narodowej przeprowadzenie dalszego ledztwa, a tymczasem zatrzymajmy oskaronego w wizieniu. Uspokojony tum rozszed si, a w kilka chwil pniej uwolniony marszaek powrci do swego domu. Byby niewtpliwie rozszarpany, gdyby mwca przy pomocy rozumowania chcia przekona tum o jego niewinnoci. Zaznaczam, e w modoci uwaaem rozumowanie za najlepszy rodek perswazji.
4 3

42

wykaza mieszno tych zabobonw i odway si zwtpi o prawdziwoci wystpkw szatana lub o koniecznoci palenia czarownic na stosie. Mona zapyta, czy naley bole nad tym, e rozum nie by przewodnikiem tumw. Twierdz, e rozumowi ludzkiemu z pewnoci nie udaoby si poprowadzi ludzkoci ku rozwojowi cywilizacji z takim samozaparciem, z jakim zrobiy to owe urojenia. Twory niewiadomoci, ktre nami wadaj, byy bez wtpienia potrzebne. Kada rasa w swej strukturze psychicznej zawiera prawa swych przeznacze i moliwe, e w tych niewiadomych porywach, pozornie nierozumnych, dziaa instynkt, ktry nakaza podporzdkowa si owym prawom. Mimo woli nasuwa si pogld, e narody pozostaj pod wadz tajemnych si, podobnych do tych, dziki ktrym od przeksztaca si w db, a kometa biegnie po swej orbicie. O siach tych mao moemy powiedzie, a rozwizania tej zagadki naley doszukiwa si w oglnym biegu rozwoju narodw, a nie w pojedynczych procesach, chociaby wydawao si, e one wanie s pocztkiem tego rozwoju. Na rozwaaniu tylko poszczeglnych zdarze poprzesta nie mona, albowiem cay bieg dziejw byby zdany na los nieprawdopodobnych przypadkw. Wtedy nie moglibymy zrozumie, w jaki sposb syn cieli z Nazaretu sta si wszechmocnym Bogiem, pod ktrego tchnieniem zrodziy si wspaniae cywilizacje. Nie moglibymy te zrozumie, e gar Arabw, wyruszywszy ze swych pusty, podbia przewaajc cz staroytnego wiata grecko-rzymskiego i stworzya wiksze imperium od pastwa Aleksandra Macedoskiego. Nie moglibymy take zrozumie, w jaki sposb w starej, hierarchicznej Europie zwyky porucznik artylerii sta si wadc tylu narodw i tylu krlw. Rozum pozostawmy mylicielom, a we wadaniu duszami nie dawajmy mu wielkiego udziau. Nie rozum, lecz uczucie, czsto wbrew rozumowi, wytworzyo takie pojcia, jak: honor, samozaparcie, wiara, mio ojczyzny i sawy, ktre okazay si podstawowymi filarami wszystkich cywilizacji.

43

Rozdzia trzeci

Przywdcy tumu i ich metody przekonywania

1. Przywdcy tumw Instynktowna potrzeba tumu, aby sucha przywdcw Psychologia przywdcw Tylko oni mog tchn wiar i nada organizacj tumom Despotyczna sia przywdcw Klasyfikacja przywdcw Rola woli 2. Metody dziaania przywdcw Twierdzenie, powtarzanie, zaraliwo Jak zaraliwo przechodzi z niszych warstw spoecznych do wyszych? Opinia tumu staje si wkrtce opini powszechn 3. Presti Definicja i klasyfikacja Presti nabyty i presti osobisty Przykady Jak ganie presti?

Zaznajomilimy si z konstytucj psychiczn tumu, poznalimy te bodce oddziaujce na jego dusz. Teraz zbadamy, jak naley stosowa owe bodce i kto potrafi skutecznie nimi si posugiwa. 1. Przywdcy tumw. Kiedy pewna liczba istot poczy si w grup, bez wzgldu na to, czy to bdzie tum ludzi, czy stado zwierzt, instynktownie dy bd one do poddania si wadzy jakiego autorytetu. Faktem jest, e w tumie ludzkim przywdca czsto odgrywa wielk rol. Jego wola jest jdrem, wok ktrego ksztatuj si i do ktrego si upodabniaj pogldy innych. On jest zacztkiem organizacji tumu heterogenicznego, a take sekt. Zanim narzuci tumowi pewne formy organizacyjne, staje si jego panem. Tum bowiem, to stado niewolnikw, ktre nigdy nie obejdzie si bez pana. Przywdca pocztkowo bywa tylko czstk takiego niewolniczego tumu i naprzd jest zahipnotyzowany pewn ide, zanim stanie si jej krzewicielem. Idea ta do tego stopnia owada jego dusz, e poza ni nic nie widzi, a kada myl z ni niezgodna uchodzi w jego oczach za bd i zabobon. Typowym przykadem by Robespierre, ktry przej si gorliwie ideaami filozoficznymi Rousseau, ale w propagowaniu tych idei stosowa rodki niegodne czowieka. Przywdcami tumu s najczciej ludzie czynu, nie za myliciele. Czowiek czynu jest mao przenikliwy, a nawet rzec by mona taki by musi, poniewa przenikliwo rodzi nierzadko zwtpienie, ktre prowadzi moe do bezczynnoci. Przywdcami tumu staj si te ludzie o starganych nerwach lub na p obkani, ktrym niedaleko ju do zupenego obdu. Niezalenie od tego, jak mieszn jest idea, ktr propaguj, lub cel, do ktrego d, wszelkie rozumowanie okazuje si bezsilne wobec ich przekonania. Pogarda i przeladowanie nie potrafi ich odstraszy od owych idei, a czsto nawet dodaj im si do walki. Dla swych przekona powicaj oni swe osobiste cele i rodzin, a nawet instynkt samozachowawczy zdaje si u nich zanika. Jedyn nagrod, jakiej pragn, jest mier z zadanych mk. Potna wiara tych apostow nadaje ich sowom wielk moc sugestywn. Masy s zawsze posuszne czowiekowi obdarzonemu siln wol i umiejcemu narzuca swe przekonania. Jednostki tworzce tum zatracaj poczucie wasnej woli i bezwiednie ulegaj temu, kto potrafi narzuca j innym. Narodom nigdy nie brakowao przywdcw, ale tylko ci z nich stali si apostoami pewnych idei, ktrzy zdobyli si na bardzo silne przekonania. Wrd przywdcw mona spotka szczwanych demagogw, ktrzy jedynie o wasny interes dbaj, a w tumie rozbudzaj tylko niskie instynkty. Wpyw ten moe by wielki i wydawa odpowiednie owoce, ale zawsze bdzie przemijajcy. Wielcy fanatycy, ktrzy wadali dusz tumu jak wasn wol, np. Piotr Pustelnik, Luter, Savonarola, przywdcy Rewolucji Francuskiej, zanim owadnli dusz tumu, sami naprzd ulegli pewnej idei i dopiero wtedy rozpoczli sw krzewicielsk prac, budzc w duszach ow gron potg, nazwan wiar, ktra zamienia czowieka w niewolnika wasnych przekona. Rola wielkich przywdcw polega przede wszystkim na budzeniu wiary, czy to religijnej, politycznej lub spoecznej, czy wreszcie wiary w jakie dzieo, w czowieka bd w ide. Dlatego ich wpyw jest zawsze bardzo wielki. Wiara bya zawsze najwiksz z tych potg, ktrymi rozporzdza czowiek, i dlatego Pismo wite z zupen susznoci powiada, e wiara moe przenosi gry. Wzbudzi w duszy czowieka wiar, to pomnoy jego siy dziesiciokrotnie. Sprawcami wielkich wydarze historycznych byli czsto wierzcy maluczcy, ktrzy nie mieli nic prcz wiary. Wielkie religie, ktre zawadny wiatem, rozlege imperia rozcigajce swe obszary na obie pkule, nie zostay stworzone ani przez uczonych i filozofw, ani tym bardziej przez tych, ktrych dusze ogarno zwtpienie.

44

Powysze przykady odnosz si do tych przywdcw tumu, ktrzy pojawiaj si tak rzadko, e moe ich wyliczy bez najmniejszego trudu historia. To najpotniejsze postacie w owym nieprzerwanym acuchu, od wielkich wadcw duszy czowieczej poczwszy, a koczc na robotniku, ktry w zadymionym lokalu zwizkowym fascynuje swych wsptowarzyszy kilkoma hasami, dla niego samego niejasnymi, ale ktre wprowadzone w czyn zapewni, jego zdaniem, urzeczywistnienie wszystkich marze i nadziei. W kadej warstwie spoecznej, z chwil gdy przestajemy y w odosobnieniu, poddajemy si wadzy jakiego przywdcy. Faktem jest, e olbrzymia wikszo ludzi, zwaszcza wrd mas ludowych, poza sw specjalnoci zawodow nie posiada adnych opartych na rzeczywistoci pogldw i nie potrafi sob pokierowa. Przywdca suy im za przewodnika. Od biedy mog go zastpi okresowe publikacje, ktre na uytek czytelnikw tworz szablonowe pogldy i dostarczaj gotowych frazesw, zwalniajcych od wysiku rozumowania. Autorytet przywdcw bywa absolutny, dziki czemu idee przez nich goszone utwierdzaj sw potg. atwo mona stwierdzi, e bez wielkiego wysiku potrafi oni nakaza posuszestwo najbardziej niesfornym masom robotniczym, chocia nie maj adnych danych na poparcie swej wadzy. Oni wyznaczaj czas pracy, stop zarobkow, decyduj o strajku, ka go zaczyna i koczy w okrelonym czasie. Przywdcy coraz czciej zastpuj obecnie wadz pastwow, gdy traci ona na znaczeniu. Dziki swej bezwzgldnoci ci nowi panujcy zmuszaj tum do tak wielkiego posuszestwa, jakiego nie wywalczy sobie dotychczas aden rzd. Kiedy przywdca usunie si lub zostanie usunity, a nowy nie pojawi si, tum zamienia si z powrotem w chaotyczne zbiorowisko, nie mogce stawi najmniejszego oporu. Na przykad w czasie jednego strajku tramwajarzy w Paryu aresztowano dwch gwnych przywdcw i strajk natychmiast si zakoczy. Dusz tumu nie kieruje bowiem potrzeba wolnoci, lecz potrzeba ulegoci. Pragnienie posuszestwa kae tumowi podda si instynktownie kademu, kto chce by jego panem. Przywdcw tumu mona podzieli na dwie rne grupy. Do jednej zaliczymy ludzi energicznych, o silnej, lecz zmiennej woli. Do drugiej, mniej licznej ni poprzednia, nale ludzie o silnej i wytrwaej woli. Pierwsi charakteryzuj si gwatownoci, odwag i przedsibiorczoci. Maj oni szczeglne pole do dziaania wtedy, kiedy chodzi o jaki napad, o pocignicie tumu w niebezpieczne przedsiwzicie lub kiedy potrzeba prowadzi rekruta do bohaterskiej bitwy. Ney i Murat byli takimi przywdcami w okresie pierwszego Cesarstwa. Taki by te Garibaldi, natura dna przygd, o miernych zdolnociach, ale nadzwyczaj energiczny, bo z garci ludzi zdobywajcy Krlestwo Neapolu, ktre do obrony posiadao stae wojsko. Energia tych przywdcw jest wielka, lecz niestaa, i znika wraz z bodcem, ktry j wywoa. Ludzie ci, wracajc do zwykego ycia, jak np. wyej wspomniani, daj czsto dowody wielkiej saboci, chocia by czas, e si sw porywali tumy. Okazuj si niezdolni do wybrnicia z nieco zawikanej sytuacji yciowej, mimo e potrafili dawa sobie rad w sprawach o wiele bardziej powikanych. Przywdcy ci umiej speni sw rol wtedy, kiedy im samym kto przewodzi i dodaje si, kiedy ponad nimi jest inny czowiek lub idea, co zmusza ich do kroczenia po dokadnie wytknitej drodze. Przywdcy nalecy do drugiej grupy to ludzie o woli wytrwaej, ktrzy mimo skromniejszych form wywieraj na dusz tumu wpyw o wiele trwalszy. S to np. zaoyciele religii i twrcy ponadczasowych dzie: w. Pawe, Mahomet, Krzysztof Kolumb, Lesseps. Do tych ludzi, niezalenie od stopnia ich rozwoju umysowego, naley nieraz cay wiat. Wytrwaa wola, nie znajca przeszkd i zwtpie, jest ich charakterystyczn waciwoci. Nie zawsze potrafimy uwiadomi sobie w naleytym stopniu to, czego moe dokona wytrwaa i potna wola; nic si jej nie oprze przyroda, bogowie, ludzie. Przykad, co zdziaa moe wytrwaa i silna wola, da nam w znakomity inynier, ktry rozdzieli dwa ldy i zrealizowa plany bdce przedmiotem troski najpotniejszych wadcw w cigu trzech tysicy lat. Wprawdzie zawiodo go drugie podobne przedsiwzicie, ale to staro zniszczya jego siy i wol. Aby przekona si o potdze woli, wystarczy zaznajomi si bardziej szczegowo z przeszkodami, jakie napotykaa myl budowy Kanau Sueskiego. Naoczny wiadek, dr Cazalis, w kilku wzruszajcych zdaniach odda dzieje tego wiekopomnego dziea, zgodnie z opowieci wielkiego jego twrcy, Lessepsa.

45

Opowiada on dokadnie dzieje kanau. Mwi o wszystkim, co musia przezwyciy, o niemoliwociach, ktre pokona, o przeciwiestwach i intrygach, ktre przeciw niemu knuto. O blu swym i o niepowodzeniach. Mimo to nie straci ani odwagi, ani chci zrealizowania wielkiego planu. Musia cigle prowadzi walk, z Angli, ktra nie daa mu ani chwili spokoju. Przeywa cige wahania Egiptu i Francji, opr, jaki mu stawi konsul francuski, przeszkody, ktre mu podkadano na kadym kroku, np. buntujc mu robotnikw przez niedostarczanie im sodkiej wody do picia. Mwi o tym, e ministerstwo marynarki i inynierowie, przecie ludzie wiatli i peni dowiadczenia, wyszydzali jego projekty i na naukowej podstawie pewni jego niepowodzenia, obliczali dzie i godzin jego zguby, niczym astronomowie zamienie Soca.

Dzieo traktujce o yciu wielkich przywdcw ludzkoci niewiele by zawierao nazwisk, ale nazwiska te przewodziyby najwaniejszym wydarzeniom w dziejach cywilizacji i historii. 2. Metody dziaania przywdcw: twierdzenie, powtarzanie, zaraliwo. Chcc owadn tumem i pchn go do spenienia jakiego czynu, np. by spali paac, gin na barykadach lub w obronie zagroonej barykady, musimy go moliwie szybko zasugerowa. Podany skutek odnosi te przykad. Potrzeba jednak, aby tum by ju nieco podniecony przez pewne okolicznoci i eby jednostka, ktra chce opanowa dusz tumu, miaa pewn waciwo, ktr omwi poniej, nazywajc j prestiem. W celu przygotowania podatnego gruntu w duszach mas pod pewne idee i pogldy, np. pod wspczesne teorie spoeczne, przywdcy stosuj rne metody postpowania. Odwouj si wtedy do trzech nastpujcych metod: twierdzenia, powtarzania i zaraliwoci. Wpyw tych czynnikw na dusz tumu jest do powolny, ale raz osignity skutek jest trway. Najlepsz metod wszczepiania jakiej idei w dusz tumu jest twierdzenie, wolne od wszelkiego rozumowania, pozbawione wszelkich dowodw i nie liczce si nawet ze znan tumowi rzeczywistoci. Im myl zawarta w twierdzeniu jest bardziej zwiza, im bardziej pozbawiona nawet pozorw uzasadnienia i dowodu, tym wikszy zdobdzie autorytet, tym silniej oddziaa na uczucia tumu. T drog postpoway wszelkie religie i kodeksy. Warto twierdzenia zna dobrze kady m stanu powoany do obrony pewnych spraw i kady przemysowiec reklamujcy swe towary. Twierdzenie dopiero wtedy wywrze podany wpyw, kiedy bdzie ustawicznie powtarzane w tej samej formie. Napoleon mwi, e jest tylko jedna dobra figura retoryczna: powtarzanie. Dziki powtarzaniu wypowiadane pogldy przenikaj do duszy tumu, a w kocu, czy s rozumiane, czy nie, zostaj uznane za prawd nie podlegajc dyskusji. Jeeli dostrzegamy, jaki wpyw ma powtarzanie na ludzi wyksztaconych, to jasno zdamy sobie spraw z tego wpywu na tum. Dzieje si tak dlatego, e metod cigego powtarzania dany pogld wrasta gboko w te sfery niewiadomoci, w ktrych powstaj motywy naszego postpowania. Po pewnym czasie zaczynamy wierzy w ustawicznie syszane zdanie, bez wzgldu na to, czy wypowiedzia je czowiek wiaty czy gupi. W tym te ley rdo wielkiej potgi ogosze w dziennikach. Kiedy cigle czytamy, e np. czekolada X jest najlepszej jakoci, to bez sprbowania jej w kocu uwierzymy, e tak jest w rzeczywistoci, i zdawa si nam bdzie, i pogld ten podziela wielu ludzi. Kiedy cigle bdziemy czyta, e mczka Y wyleczya wielu znanych ludzi z uporczywych chorb, to gdy i nas spotka podobna choroba, bez namysu zadamy tego preparatu. Czytajc cigle w jakim dzienniku, choby to byo najbezczelniejsze oszczerstwo, e A jest skoczonym ajdakiem, a B bardzo porzdnym czowiekiem, w kocu uwierzymy w prawdziwo tych twierdze, naturalnie pod warunkiem, e nie czytamy innego dziennika, piszcego co wrcz przeciwnego. Tylko twierdzenie i cigle powtarzanie s do silne, aby mogy wzajem si zwalcza. Skoro pewne twierdzenie powtrzono odpowiedni ilo razy, zwaszcza gdy to powtarzanie zyskuje zgod wikszoci zainteresowanych, wwczas powstaje tak zwana opinia publiczna, pojawia si potny mechanizm zaraliwoci. Idee, uczucia, wierzenia, pogldy itd., nurtujce tum, maj tak zaraliw moc jak najbardziej zoliwe bakterie. Zjawisko to obserwujemy ju u zwierzt, gdy s w gromadzie. Kiedy jeden ko zaczyna w stajni gry b, wszystkie inne zaczynaj wkrtce czyni to samo, a niepokj, jaki ogarnia kilka owiec, szybko opanowuje cae stado. To samo odnosi si i do tumu ludzkiego, w ktrym wszystkie uczucia staj si bardzo szybko zaraliwe; na tej podstawie tumaczymy nage wybuchy paniki, powstajce czsto bez adnego powodu. Zaburzenia psychiczne, takie jak obd, s te zaraliwe. Wiadomo przecie kademu, e lekarze chorb nerwowych bardzo czsto zapadaj na nerwy. Stwierdzono te niedawno, e niektre choroby psychiczne, np. lk przestrzeni, przenosz si z czowieka na zwierz.

46

Aby zaraliwo opanowaa dan gromad, niekonieczne jest przebywanie jednostek w jednym i tym samym miejscu. Zaraliwo dziaa te na odlego, np. wtedy, kiedy ludzie pod wraeniem jakiego wydarzenia zaczynaj zwraca swoje umysy w jednym kierunku; wwczas, mimo braku jednoci miejsca, staj si tumem, zwaszcza gdy czynniki porednie powyej omwione przygotoway grunt. Typowym na to przykadem jest wybuch rewolucji w r. 1848, ktra zacza si w Paryu, a gwatownie opanowaa wiksz cz Europy i zachwiaa niejednym krlestwem1 . Najoczywistszym skutkiem zaraliwoci jest naladownictwo, ktremu w dziedzinie ycia spoecznego przypisuje si bardzo wielkie znaczenie. Powtrz tu mj pogld na naladownictwo, ktry wypowiedziaem przed osiemnastu laty, a ktry potwierdzili inni pisarze:
Podobnie jak zwierzta, czowiek obdarzony jest z natury popdem do naladowania. Naladownictwo jest potrzeb duszy, jednak pod warunkiem, e nie wymaga zbytniego wysiku. Tej wanie potrzebie zawdzicza swj potny wpyw moda. Bardzo niewielu jest ludzi, ktrzy jej nie ulegaj, zwaszcza gdy dotyczy ona pewnych idei, form literackich i strojw. Tum daje si prowadzi nie argumentom, lecz wzorom. W kadym okresie historii nieliczna gar ludzi wyciska swe pitno na caej epoce, a podane przez nich wzory su niewiadomej masie do naladowania. Dzieje si to pod warunkiem, e te nowo ukute wzory zbytnio nie zbaczaj od powszechnie przyjtych, bo w przeciwnym razie byyby trudne do naladowania, a tym samym ich wpyw okazaby si znikomy. Na tej te podstawie ludzie, ktrzy zbytnio wyrosn nad swe otoczenie, pozostaj nie zrozumiani i zapomniani, albowiem przepa dzielca ich od otoczenia jest zbyt wielka. Dlatego kultura europejska, mimo olbrzymiej swej wyszoci, ma bardzo may wpyw na ludy Afryki i Azji, poniewa rnice s za wielkie i zbyt zasadnicze. Naladownictwo i tradycja upodabniaj ludzi z jednego kraju i jednej epoki do tego stopnia, e nawet ci, ktrzy powinni opiera si tym wpywom, np. myliciele, uczeni i pisarze, nabieraj pewnych swoistych cech, a po ich sposobie mylenia i stylu atwo mona orzec, do jakiego narodu i do jakiej epoki nale2.

Zaraliwo jest czym tak potnym, e nie tylko narzuca pewne pogldy, ale i uczucia. Pogldy i przekonania tumu szerz si jedynie metod zaraliwoci, nie za metod rozumowania. Gospoda i domy zwizkw zawodowych tworz pogldy robotnikw, ktre dziki zaraliwoci staj si wasnoci tumu i przeradzaj si niekiedy w niszczycielskie wybuchy. Renan susznie porwna twrcw chrystianizmu do robotnikw o socjalistycznych przekonaniach, ktrzy krzewili swe idee od gospody do gospody. Pogld, ktry opanowa warstwy ludowe, dziki tej samej zaraliwoci zaczyna przenika i do wyszych warstw spoeczestwa. Dowodem na to s pogldy socjalistyczne, ktre od mas zaczynaj przechodzi do tych, co w razie ruchawek pierwsi padn ich ofiar. Sia zaraliwoci jest tak wielka, e gdy ona jest u gosu, milknie nawet interes osobisty. To wyjania nam fakt, e kada idea yjca w duszy tumu po pewnym czasie z wielk si narzuca si wyszym warstwom spoecznym, chociaby godzia w najywotniejsze interesy tych warstw. Oddziaywanie warstw niszych na warstwy wysze jest tym ciekawsze, e pogldy tumu bior swj pocztek we wzniosej idei, ktr wytworzya jednostka naleca czsto do tych wyszych warstw, a ktra wtedy nie wywara najmniejszego wpywu na otoczenie. Przywdcy tumu, przywaszczywszy sobie tak ide, zwykle j znieksztacaj i tworz sekt, ktra znowu znieksztaca na swj sposb ju zdeformowan ide i coraz bardziej znieksztacon wszczepia w tum. Kiedy idea ta stanie si prawd dla tumu, wraca w pewnym sensie do swego rda i wtedy oddziauje na wysze warstwy narodu. Moemy zatem wysun twierdzenie, e wiatem rzdzi myl, ale rzdzi nim z daleka. Twrcy idei dawno zamienili si w proch, gdy ich idee, przeszedszy wyej opisany proces, zapanowuj nad wiatem. 3. Presti. Ideom rozszerzanym za pomoc twierdzenia, powtarzania i zaraliwoci niezwyk moc nadaje owa tajemna sia nazwana prestiem. Cokolwiek kieruje wiatem, czy to idea czy czowiek, wadz sw zdobywa dziki niepokonanej sile swej atrakcyjnoci. Pojcie prestiu rozumiemy wszyscy, ale poda jego okrelenie jest rzecz niezbyt atw, albowiem uywa si go bardzo rozmaicie. Moe ono obejmowa takie uczucia, jak podziw i strach. Nierzadko uczucia te s podstaw prestiu, czasem za nie zawiera on adnego z nich. Nieraz osoby zmare maj wikszy presti od ywych, chocia nie trzeba si ich ba, np. Aleksander, Cezar, Mahomet, Budda. S te

1 2

Por. moje prace: Psychologie politique Opinions et croyances, Revolution franaise. Gustaw Le Bon L'homme et les societes, 1881, t. 2, s. 116.

47

pewne istoty lub zudzenia, ktrych ani nie wielbimy, ani nie boimy si, chocia maj wielki presti, np. potworne bstwa podziemnych wity w Indiach. Presti jest swoistego rodzaju fascynacj, jak wywiera na nasz umys istota, dzieo lub idea. To zafascynowanie zabija w nas zdolno do krytycyzmu i wzbudza w naszej duszy cze i podziw. Uczu tak wzbudzonych nie sposb wyjani, podobnie jak wszelkich innych uczu, ale s one tego samego rodzaju co sugestia, ktrej ulega czowiek zamagnetyzowany. Presti to najsilniejsza podpora kadej wadzy. Bogowie, krlowie i kobiety bez jego pomocy nie osignliby takiej wadzy, jak posiadaj. Wszystkie rodzaje prestiu mona sprowadzi do dwch zasadniczych form: presti nabyty i presti osobisty. Presti nabyty moe mie swe rdo w nazwisku, majtku, sawie. Moe on by niezaleny od prestiu osobistego. Presti osobisty jest czym indywidualnym, co moe wprawdzie wspistnie z nazwiskiem, majtkiem lub saw, a nawet potgowa si dziki nim, ale moe te doskonale istnie niezalenie od tych czynnikw. Z prestiem nabytym, czyli sztucznym, mamy o wiele czciej do czynienia. Kada jednostka dziki stanowisku spoecznemu, jakie zajmuje, cieszy si odpowiednim prestiem, chociaby jej warto wewntrzna rwnaa si zeru. Wojskowy w mundurze, sdzia w todze zawsze maj pewien presti. Pascal domaga si dla sdziw specjalnego stroju i peruki, gdy jego zdaniem bez tego trac oni poow swej powagi. Najzacieklejszy socjalista czuje wzruszenie na widok ksidza lub hrabiego. Tytuy wystarczaj, by wyudzi od kupca wszelki dany towar3. Presti, o ktrym mwilimy, maj ludzie. Obok niego istnieje presti niektrych pogldw, utworw literackich, dzie artystw itd. Rodzi si on dziki ustawicznemu powtarzaniu pochlebnych o nich sdw. Albowiem dzieje powszechne, dzieje literatury i sztuki polegaj na og na powtarzaniu jednych i tych samych pogldw, ktrych prawdziwo bada najwyej garstka uczonych profesjonalistw, a tum bezkrytycznie wierzy w ich nietykalno. W naszych czasach czytanie Homera jest rzecz bardzo nudn, ale zdania tego nikt nie odway si wypowiedzie gono. witynie staroytnej Grecji s dzi ndznym tylko zbiorowiskiem gruzw, pozbawionym wszelkiej wartoci, ale ciesz si olbrzymim uznaniem dziki poczeniu owych ruin ze wspomnieniami historycznymi. Jest bowiem waciwoci prestiu, e nie pozwala nam patrzy na rzeczy z krytycyzmem i bezstronnie; presti zabija te wszelki niezaleny sd. Powodzenie gotowych pogldw, bez wzgldu na ich zwizek z prawd, zaley od ich prestiu. Tum bowiem zawsze, a jednostka do czsto, potrzebuje gotowych pogldw. Z natury swej tum nie lubi rozwaa naukowych, a jednostka te niezbyt chtnie si nimi przejmuje4. Omwi teraz presti osobisty. Jego charakter jest zupenie rny od prestiu nabytego, o ktrym mwiem powyej. Presti osobisty nie zaley ani od nazwiska i wadzy, ani od majtku. Posiadaj go tylko nieliczne jednostki, wywierajce czar prawdziwie magnetyczny na swe otoczenie, nawet na rwnych sobie. Jednostki te narzucaj mu pewne idee i uczucia; otoczenie ulega tak ich wadzy, jak ulega dzikie zwierze pogromcy, ktrego przecie w kadej chwili moe unicestwi. Wielcy przywdcy tumw, np. Budda, Jezus, Mahomet, Joanna d'Arc, Napoleon, mieli wanie presti, ktry by rdem ich potgi. Bogowie, bohaterzy i dogmaty nie przekonuj, lecz narzucaj si; gdyby z nich uczyniono przedmiot publicznych roztrzsa, pozbawiono by je prestiu, a tym samym wyschoby rdo ich potgi. Wielkie jednostki, zanim osigny sw wadz, musiay roztoczy swj urok, bo tylko pod jego wpywem mogy przygotowa sobie grunt do dziaania. Napoleon u szczytu sawy mia wielki presti
Nawet w narodach o wysokim poczuciu osobistej godnoci tytuy, mundury i ordery maj wielkie znaczenie. Przytaczam tu urywek ksiki pewnego podrnika, mwicy o prestiu, jakim ciesz si pewne osobistoci w Anglii: Najrozsdniejsi nawet Anglicy doznaj szczeglnego oczarowania na widok lorda. Jeeli tylko utrzymuje si on na wysokoci swego tytuu, wszyscy korz si przed nim, bez wzgldu na jego warto, znosz jego kaprysy i dziwactwa. Kiedy zblia si do nich, dr z radoci, a kiedy do nich mwi, niezwyky blask ich oczu wyraa niemy zachwyt. We krwi Anglika e tak powiem tkwi lord, jak we krwi Hiszpana taniec, Niemca muzyka, a w duszy Francuza rewolucja. Nawet zamiowanie do koni i ukochanie Szekspira nie jest u Anglikw tak wielkie jak uwielbienie dla tytuu lorda, ktry schlebia ich dumie i wprawia w stan zadowolenia oraz radoci. Ksiga Parw jest w Anglii bardzo poczytna, a znale j mona, podobnie jak i Bibli, w najuboszym nawet domu.
4 3

Wyjtek stanowi jednostki o specjalnym zamiowaniu lub szczeglnych uzdolnieniach. 48

dziki swej potdze. Mia go ju jednak w wielkim stopniu w pocztkach swej kariery. Kiedy jako mody, nieznany genera obj dowdztwo nad armi francusk we Woszech, starzy, dowiadczeni generaowie postanowili odpowiednio przyj narzuconego im przez Dyrektoriat intruza. Ale od pierwszej chwili, bez jakichkolwiek sw, gestw i grb, jednym spojrzeniem wyrugowa on z ich duszy te zamiary. Na podstawie wspczesnych pamitnikw Taine w nastpujcy sposb przedstawia nam to spotkanie:
Generaowie dywizji, wrd nich Augereau, onierz dzielny, lecz bez jakiejkolwiek ogady, dumny ze swej odwagi i postawy, wchodz do gwnej kwatery bardzo le usposobieni do mokosa, przysanego z Parya. Augereau, znajc Bonapartego z opowiada, z gry postanawia nie sucha tego ulubieca Barrasa, tego generaa wyniesionego przez rewolucj i ulic, niezgrabnego niedwiedzia, milczcego, zawsze zamylonego, niskiego wzrostu, posiadajcego pitno matematyka i marzyciela. W gwnej kwaterze Bonaparte kae na siebie czeka. Wreszcie zjawia si w kapeluszu na gowie, ze szpad u boku, wydaje rozkazy i w kocu zezwala generaom rozej si. Augereau osupia, po chwili dopiero przyszed do siebie, kl dalej, a musia zgodzi si z Massen, e ten mokos wzbudzi w nim strach i przytoczy go jakim dziwnym urokiem ju przy pierwszym wejrzeniu.

Kiedy Napoleon sta si wielkim czowiekiem, jego presti rs razem ze saw, a w kocu zosta uznany prawie za bstwo. Genera Vandamme, stary onierz Rewolucji, bardziej brutalny i energiczny ni Augereau, rzek pewnego razu w 1815 r. do marszaka d'Ornano, gdy podali razem do Tuileries:
Mj drogi, ten diabe wywiera na mnie urok, z ktrego w aden sposb nie mog zda sobie sprawy. Ja, ktry nie boj si ani Boga, ani szatana, kiedy zbliam si do niego, dr jak dziecko, a na jego rozkaz skoczybym w ogie lub przelazbym przez ucho igielne.

Podobny czar wywiera Napoleon na wszystkich, ktrzy si z nim zetknli5. Davoust w ten sposb okreli swoje i Mareta przywizanie do Cesarza:
Gdyby Cesarz rzek do nas: moja polityka wymaga zburzenia Parya, przy czym ani jedna osoba nie moe uj caa, jestem pewny, e Maret dochowaby tajemnicy, zdradzajc j tylko przed sw rodzin, by j ocali. Ja za nie zwierzybym si nikomu i nie oszczdzabym nawet wasnej ony i wasnych dzieci.

Nie wolno zapomina o tym wielkim uroku, jaki wywiera Napoleon, chcc naleycie zrozumie jego powrt z Elby i gwatowny podbj Francji, mimo e mia przeciwko sobie zorganizowane siy caego kraju, ktry mg mie dosy jego tyranii. Do byo, by spojrza na generaw wysanych przeciw niemu. Wszyscy przysigali, e go schwyc i doprowadz do Parya, a kiedy go ujrzeli, poddali mu si bez oporu.
Napoleon pisze genera angielski Wolseley wyldowa we Francji prawie sam jeden: ten zbieg z maej wysepki zdoa w cigu kilku tygodni opanowa bez rozlewu krwi ca Francj, ca zorganizowan wadz w kraju rzdzonym przez prawowitego krla. Historia nie zna drugiego rwnie zdumiewajcego przykadu osobistego prestiu. W czasie tej kampanii, ktra bya jego ostatni, podbi swym urokiem take i przeciwnikw ornych, zmuszajc ich do trzymania si jego planw, i jak niewiele brakowao, eby ich i tym razem pokona.

Presti ten przey samego Napoleona i rs na sile po jego mierci. Dziki temu prestiowi bratanek Bonapartego zosta cesarzem. Kto bowiem posiada odpowiednio wielki presti i nie dopuci do jego obnienia, ten moe pogardza ludmi, moe ich mordowa milionami, moe narazi kraj na niebezpieczestwa groce z zewntrz, a wszystko mu ujdzie bezkarnie.
Napoleon, wiadom swej potgi, zwiksza j jeszcze, traktujc jak sugi wielkie osobistoci w swym otoczeniu, m. in. bdcych postrachem Europy czonkw Konwentu. Wspczeni mu opowiadaj rne tego typu fakty. Razu jednego na posiedzeniu Rady Stanu Napoleon ofukn grubiasko Beugnota i potraktowa go jak podrzdnego lokaja. Nastpnie podszed do niego i powiedzia: I c, gupcze, czy przyszede ju do siebie? Na te sowa Beugnot, odznaczajcy si bardzo wysokim wzrostem, schyli si bardzo nisko, a Cesarz chwyci go za ucho. By to znak wielkiej aski pisze Beugnot ulubiony gest Cesarza, gdy by w dobrym humorze". Przykad ten daje nam wyobraenie o paszczeniu si, jakie powoduje czsto czyj presti. Wyjania nam te nienawi i ogromn pogard, jak ywi kady despota dla otaczajcych go ludzi, ktrych uwaa za godnych jedynie mierci na polu walki.
5

49

Omwiem tu zupenie wyjtkowy przykad. Uczyniem tak dlatego, e aby zrozumie potg wielkich religii, doktryn i imperiw, naley cigle mie przed oczyma tego czowieka. Potga prestiu w oczach tumu jest w stanie wytumaczy nam przytoczone fakty. Presti nie musi wypywa z osobistych zalet, ze sawy wojennej lub religijnej obawy. Moe on mie inne, bardziej skromne rda, a mimo to posiada wielkie znaczenie. Wiek nasz dostarcza nam wielu charakterystycznych przykadw. Jednym z nich s dzieje owego wielkiego czowieka, ktry zmieni powierzchni Ziemi i stosunki handlowe narodw przez rozdzielenie dwch ldw. Powodzenie swe zawdzicza ten m nieugitej woli i urokowi, jaki wywar na wspczesnych. Chwila rozmowy wystarczaa mu, aby przeciwnika zmieni w przyjaciela. Anglicy zwalczali jego projekt do upadego, ale skoro zjawi si w Anglii, zespoli wszystkie gosy. Pniej, gdy przejeda przez Southampton, na powitanie biy wszystkie dzwony. Zwyciywszy wszystko, ludzi i rzeczy, bagna, skay i piaski, nie wierzy ju w adne przeszkody i chcia to samo co w Suezie uczyni w Panamie. Zaskoczya go jednak staro, a zreszt wiara, ktra przenosi gry, tylko wtedy potrafi je przenie, kiedy nie s zbyt wysokie. Gry stawiy opr, a pniejsza katastrofa zniszczya do reszty jego ju nadweron saw. Przykad ten pokazuje nam, jak presti ronie i blednie. Czowieka uchodzcego za najwikszego bohatera uznano na podstawie wyroku sdziw za zbrodniarza, a jego pogrzeb odby si wrd powszechnej obojtnoci. Tylko wadcy zagraniczni oddali hod jego pamici. Przykady, ktre powyej przytoczyem, przedstawiaj nam przypadki kracowe. Aby pozna psychologi prestiu, naley zbada wszystkie jego przejawy, wszystkich ludzi, ktrzy kiedykolwiek otoczeni byli prestiem, poczwszy od wielkich zaoycieli religii i imperiw, a skoczywszy na modnisiu chccym olni otoczenie swym strojem lub ozdobami. Kracowe te formy mog zawiera wszystkie przejawy prestiu w rnych skadnikach cywilizacji: naukach, sztuce, literaturze itd. Nietrudno zobaczy, e presti jest podstawowym elementem przekonywania tumu. Istota, idea lub rzecz cieszce si prestiem zyskuj na mocy zaraliwoci natychmiastowych naladowcw i wyciskaj swe znami na mylach i uczuciach caego pokolenia. Naladownictwo jest najczciej niewiadome, dziki czemu staje si ono nieraz wprost doskonae. Wielu wspczesnych malarzy, kopiujc wyblake barwy prymitywistw, nie domyla si rda swego natchnienia i sdzi, e ich twrczo jest samodzielna. Tymczasem, gdyby jaki mistrz wrci do tej dawnej formy sztuki, widziano by w niej tylko naiwno i niedorozwj. Ci za, ktrzy naladuj sawnego nowatora i zalewaj swe ptna fioletem, wcale nie widz w przyrodzie wicej tej barwy, anieli widziano przed 50 laty, ale s pod urokiem mistrza, ktry zdoby tak wielki presti. Podobne przykady mona przytoczy ze wszystkich dziedzin cywilizacji. Z tego, co powyej powiedziaem, widzimy, e na presti skada si wiele elementw, z ktrych najwaniejsze jest zawsze powodzenie. Czowiek, ktry osign sukces, idea, ktra si narzuca, nie podlegaj w oczach tumu krytyce. Dowodem, e powodzenie stanowi rdo prestiu, jest to, e skoro opuci czowieka powodzenie, ganie te jego urok. Bohater majcy dzi powszechne uznanie, zostanie wymiany w razie najmniejszego niepowodzenia i im wikszy mia presti, tym wikszego dozna ponienia. Tum bowiem mci si na upadym bohaterze, przed ktrym niegdy zgina kolana. Robespierre, skazujc na mier swych wspkolegw i wielu wspczesnych, cieszy si wielkim prestiem. Ale skoro utraci wadz, tum poprowadzi go na mier z takimi samymi obelgami, jak poprzednio jego ofiary. Powodzenie stwarza presti, niepowodzenie go niszczy. Krytyka moe rwnie nadwery si prestiu, ale jej dziaanie jest powolne, chocia w skutkach bardzo trwae. Kiedy presti stanie si przedmiotem dyskusji, traci sw moc. Bogowie i ludzie, jak dugo nie dopuszczali do poddawania dyskusji swego prestiu, tak dugo posiadali moc i znaczenie. Kto chce, aby tum go uwielbia, musi go trzyma z dala od siebie.

50

Rozdzia czwarty

Granice zmiennoci wierze i pogldw tumu

1. Wierzenia stae Niezmienno pewnych powszechnych wierze S one drogowskazem cywilizacji Trudnoci w ich wykorzenieniu Absurdalno filozoficzna pewnych powszechnych wierze nie jest przeszkod w ich propagowaniu 2. Zmienne opinie tumu Kracowa zmienno pogldw, ktre nie maj rda w powszechnych wierzeniach Pozorne zmiany idei i wierze Rzeczywiste granice tych zmian Elementy, ktrych dotyczy owa zmienno Obecny zanik powszechnych wierze i ogromna popularno prasy sprawiaj., e pogldy staj si coraz bardziej zmienne W jaki sposb pogldy tumu zmierzaj w wielu kwestiach do zobojtnienia Bezsilno rzdw w kierowaniu po dawnemu opini publiczn Obecne rozdrobnienie pogldw zapobiega ich tyranii

1. Wierzenia stae. Nie mona zaprzeczy istnieniu cisego zwizku pomidzy cechami anatomicznymi istot a ich cechami psychicznymi. Niektre pierwiastki cech anatomicznych s niezmienne lub tak mao zmienne, e trzeba caego okresu geologicznego, aby ulegy zmianom. Oprcz tych cech niezmiennych kady organizm ma cechy zmienne, ktre nawet pod wpywem krtkotrwaych bodcw ulegaj zmianom. Te zmienne cechy przy powierzchownym badaniu zasaniaj cechy stae, zwane te podstawowymi. Zjawisko to odnosi si te do cech moralnych. Obok staych elementw rasowych spotykamy w nich elementy zmienne i niestae. Dlatego badajc wierzenia i pogldy jakiego narodu, dochodzimy zawsze do wniosku, e na bardzo staym i twardym gruncie tworz si pogldy lotne jak piach pokrywajcy skay. Pogldy i wierzenia tumu tworz zatem dwie rne grupy. Z jednej strony widzimy wierzenia niezmienne, trwajce dugie wieki i bdce podstaw caej cywilizacji. Takimi niegdy byy: feudalizm, idee chrzecijastwa i reformacja; takimi s obecnie: idee narodowe, idee demokratyczne i spoeczne. Z drugiej za strony mamy przekonania chwilowe i zmienne, wywodzce si na og z idei powszechnych, ktrych powstawanie i ganicie obserwowa mona w kadym stuleciu. Do tej grupy naley zaliczy teorie artystyczne i literackie, np. te, ktre day pocztek romantyzmowi, naturalizmowi, mistycyzmowi itd. Ich cech jest powierzchowno i zmienno podobne s wic do mody i zmieniaj si jak drobne fale, powstajce i zanikajce na powierzchni wody. Wielkie powszechne wierzenia s bardzo nieliczne. Ich powstanie i zanik stanowi dla kadej rasy historycznej okresy zwrotne w jej dziejach. O nich mona powiedzie, e s budulcem cywilizacji. Opini powierzchown bardzo atwo wytworzy, gdy tum jest zawsze na ni podatny, ale utrwali cae wierzenia to rzecz bardzo trudna; z wikszym jeszcze trudem przychodzi wykorzenienie pewnej idei z duszy tumu, gdy raz obraa sobie w niej siedzib. Mona to uczyni jedynie za pomoc gwatownych zaburze, ale tylko pod warunkiem, e idee te straciy sw wadz nad dusz tumu. Przewrt czy rewolucja wyrzuca tylko to, co ju zostao porzucone, a pozorne ycie zawdziczao jedynie sile nawyku. Rewolucja obalajca pewne wierzenia zaczyna si zwykle wtedy, kiedy straciy one sw wadz nad duszami i poczy si chyli do upadku. atwo jest rozpozna moment, w ktrym stae wierzenie zaczyna chyli si ku upadkowi; momentem tym jest czas, kiedy warto danego wierzenia zostaje poddana dyskusji. Poniewa kade powszechne wierzenie czerpie swe soki ywotne z jakiego zudzenia, dlatego tak dugo bdzie ywotne, jak dugo nie zostanie poddane egzaminowi. Kiedy pewne wierzenie zaczyna upada, nie pociga ono za sob upadku instytucji, ktre dziki niemu powstay; instytucje te zachowuj sw moc i tylko powoli ustpuj miejsca innym. Jeeli za dane wierzenie upadnie w zupenoci, to upadek ten pociga za sob ruin wszystkiego, co ono podtrzymywao. Nie udao si dotychczas adnemu narodowi zmieni swych wierze, aby nie by rwnoczenie zmuszony do najszybszego przeksztacenia wszystkich elementw swej cywilizacji. To przeksztacenie trwa dopty, dopki nard nie wytworzy sobie nowych wierze, ktre by potrafiy owadn duszami wszystkich i uwolni umysy od chaosu, w jakim przebywa musz z powodu braku staych wierze. Wierzenia trwae i powszechne s prawdziw ostoj cywilizacji. Nadaj one kierunek ideom i jedynie one s w stanie tchn w tumy wiar i poczucie obowizku. Narody instynktownie wyczuway ten wielki poytek, jaki pynie z posiadania powszechnych wierze, rozumiejc zbyt dobrze, e z zanikiem tyche nadchodzi dla nich samych czas upadku. Dziki fanatycznemu kultowi Rzymu podbili Rzymianie cay wiat, a kiedy upada ta wiara, Rzym

51

musia upa. Barbarzycy, ktrzy zniszczyli cywilizacj rzymsk, wtedy dopiero osignli pewien stopie spjnoci i uwolnili si od panujcej anarchii, kiedy poczyy ich wsplne wierzenia. W imi spoistoci wewntrznej narody broniy zacieke swych wierze, nie pozwalajc na krzewienie si innych wierze. Brak tolerancji w yciu narodu uzna musimy za cnot bardzo poyteczn, chocia z punktu widzenia filozofii jest czym zym. Dla wytworzenia lub obrony powszechnych wierze wieki rednie tyle wzniosy stosw, a tylu wynalazcw i nowatorw umaro w rozpaczy, o ile udao si im unikn tortur. W obronie tych wierze wiat podlega wielu przewrotom, a miliony ludzi pady i padn jeszcze na polu walki. Ustalenie tych powszechnych wierze wymaga wielkiego trudu. Ale skoro raz wtargn do duszy, bd wada losami narodw przez dugie wieki, ogarniajc nawet najbardziej wiate umysy, chocia z punktu widzenia filozofii nie bd przedstawiay adnej wartoci. Z chwil gdy nowe wierzenie zakorzenia si w duszy narodu, staje si ono inspiratorem jego instytucji, sztuki i ycia spoecznego. Wadza nowego wierzenia nad dusz tumu nie zna ogranicze. Ludzie czynu marz o jego urzeczywistnieniu, prawnicy kieruj si nim w formuowaniu ustaw, a myliciele, artyci i literaci staraj si przedstawi je w najrozmaitszych formach. Z powszechnych wierze mog wypywa pewne idee chwilowe i drugorzdne, na ktrych zawsze wyciska swe pitno rdo, z ktrego bior pocztek. Cywilizacja egipska, cywilizacja europejska wiekw rednich, cywilizacja muzumaska Arabw itd. maj swe rda w niewielkiej liczbie wierze religijnych, ktre nawet na najdrobniejszych przejawach ycia wycisny swe pitno i mona je od razu rozpozna. Dziki powszechnym wierzeniom kady okres dziejw tworzy przeogromn tradycj, tworzy pogldy i obyczaje, naginajc do ich wymaga cae spoeczestwo, dziki czemu ludzie s zawsze nieco podobni jedni do drugich, albowiem wierzenia i obyczaje powstajce na podstawie tych wierze s wsplne i s najwysz instancj kierownicz wszystkich czynw ludzkich. One okrelaj nawet najdrobniejsze przejawy naszego ycia, a nawet umysy najbardziej wolne i naprawd twrcze nie potrafi uwolni si od ich wpywu. Najgroniejszy jest ten despotyzm, ktry niewiadomie zawada duszami, gdy nie mona znale sposobu zwalczenia go. Tyberiusz, Dyngis-chan, Napoleon byli niewtpliwie wielkimi tyranami, ale Mojesz, Chrystus, Budda, Mahomet i Luter maj o wiele groniejsza wadze nad duszami, chocia aden z nich nie yje. Spisek dokonany przez garstk ludzi moe zniszczy najwikszego wadc, ale okae si bezsilny wobec wierze tkwicych w duszy tumu. Wielka Rewolucja Francuska rozpocza zaart wojn z Kocioem katolickim i pomimo pozornego poparcia mas, pomimo rozszalaego terroru zostaa pokonana, a katolicyzm wyszed zwycisko. Cienie zmarych to najgroniejsi despoci, ktrych sia wadcza moe by porwnana z wadztwem zudze przez ludzi do ycia powoanych. Filozoficzna niedorzeczno tych wierze nie stanowi przeszkody w ich tryumfie. Przeciwnie, ich wadza zdaje si by wtedy najsilniejsza, kiedy wykazuj one przynajmniej pewn tajemnicz niedorzeczno. Nieudolno doktryn socjalistycznych nie przeszkodzi im w zwycistwie, jeeli pozwoli si im zakorzeni w duszy tumu. Niszo doktryn socjalistycznych w porwnaniu z wierzeniami religijnymi polega na tym, e podczas gdy idea szczcia, ktry obiecyway religie, mia si urzeczywistni dopiero w yciu przyszym i nikt nie mia podstaw do zaprzeczenia temu twierdzeniu, to idea szczcia socjalistycznego ma by urzeczywistniony tu, na Ziemi. Przy pierwszej prbie wprowadzenia w ycie ideau socjalistycznego okae si jego fikcyjno, przez co wiara w niego zostanie mocno nadwerona. Potga socjalizmu bdzie wzrasta tylko do chwili jego zwycistwa, do czasu, w ktrym pogldy swe zechce on zrealizowa. Ta nowa religia mas odgrywa wprawdzie na wzr innych religii rol si niszczcych, ale nie potrafi odegra nastpnie roli twrczej. 2. Zmienne opinie tumu. Dotychczas omawialimy znaczenie i potg wierze powszechnych i staych. Oprcz nich znajduje si w duszy tumu caa warstwa przekona, idei i myli cigle powstajcych i cigle zamierajcych. Jedne z nich yj zaledwie dzie, a najznaczniejsze nie przeywaj niekiedy nawet jednego pokolenia. Mwiem ju o tym, e przeobraenia, ktrym podlegaj te pogldy, s jedynie powierzchowne, nigdy bowiem nie unikn waciwoci danej rasy. Badajc na przykad instytucje polityczne we Francji, stwierdziem, e grupy pozornie najsprzeczniejsze, jak monarchici, radykaowie, socjalici itd., maj na rne sprawy wiele pogldw jednakowych, albowiem pogldy te zale od konstytucji psychicznej naszej rasy; pod podobnymi

52

nazwami znajdujemy nieraz w innych krajach pogldy wrcz przeciwstawne. Pomidzy monarchist francuskim a monarchist niemieckim istnieje wiksza przepa anieli np. midzy monarchist francuskim i francuskim socjalist. Nazwy bowiem albo zudne ich pozory nigdy nie zmieni istoty rzeczy. Mieszczanie za czasw Rewolucji Francuskiej, przesczeni rzymsk literatur i wpatrzeni w staroytny Rzym, przyjli wprawdzie jego ustawy, jego rzgi liktorskie i togi oraz starali si naladowa jego instytucje i ycie, ale nigdy nie stali si przecie Rzymianami, albowiem robili to jedynie pod wpywem potnej sugestii historycznej. Zadaniem myliciela jest odnale owe pozostaoci staroytnych wierze pod rzekomymi zmianami i odrni, ktre pogldy s wytworem powszechnych wierze i duszy rasy. Bez poznania duszy rasy mona by sdzi, e tumy czsto i chtnie zmieniaj swe przekonania spoeczne i religijne. Pogld taki potwierdzaj pozornie sztuka, literatura oraz historia powszechna. Rozwamy na przykad krtki okres naszej historii w latach 1790 - 1820, tj. okres, jaki przyjmuje si dla ycia jednego pokolenia. Masy z pocztku monarchiczne zamieniaj si w rewolucyjne, nastpnie przechodz do imperializmu, aby z powrotem wrci do monarchizmu. W wierzeniach religijnych w tym samym czasie przechodzi tum od katolicyzmu do ateizmu, nastpnie do deizmu, z ktrego powraca ze skruch na ono Kocioa katolickiego. Tyczy si to nie tylko tumw, ale i tych przywdcw, ktrzy wwczas wskazywali masom drog. Ze zdziwieniem naley patrze na wybitnych czonkw Konwentu, wrogw monarchii, nie uznajcych ani Boga w niebie, ani bogw na ziemi, jak w kilka lat pniej pokornie su Napoleonowi, a nastpnie ze wiecami w rku bior udzia w uroczystych procesjach za Ludwika XVIII. W nastpnych siedemdziesiciu latach wiele nowych jeszcze zmian zaszo w pogldach mas. Wiaroomny Albion z pocztku ubiegego stulecia staje si za panowania dziedzica spucizny Napoleona sprzymierzecem Francji; Rosja, z ktr Francja prowadzia dwie wojny i ktra radowaa si z powodu naszych niepowodze, staje si nagle przyjacik Francji. W dziedzinie sztuk piknych i filozofii zmiany pogldw s jeszcze szybsze. Artysta lub pisarz majcy dzi wielki poklask u tumu zostaje nastpnego dnia porzucony, a gdy prbuje z powrotem opanowa dusz mas, zostaje wymiany i wzgardzony. Pogldy literackie rodziy si i umieray jeden po drugim: romantyzm, naturalizm, mistycyzm itd. C nam przynosi dokadne badanie tych pozornie gbokich zmian? Wszystko, co jest sprzeczne z powszechnymi wierzeniami i uczuciami rasy, istnieje bardzo krtko, a pd do ycia i rozwoju, po przemijajcym wyamaniu si z wicych go praw, wraca wkrtce na normalne tory. Przekonania nie opierajce si na jakim wierzeniu powszechnym, niezgodne z uczuciami rasy, nie osign nigdy staoci, natomiast w zupenoci s zdane na ask przypadku albo zale od nieznacznych zmian zachodzcych w duszy tumu. Powstaj one dziki sugestii i zaraliwoci, a ich istnienie jest bardzo nietrwae. Ich ycie mona porwna do piaszczystych awic nad brzegiem morza, ktre lada wiatr potrafi zniszczy. W obecnych czasach pogldy tumw zmieniaj si bardzo szybko. Trzy s przyczyny tego zjawiska. Po pierwsze, dotychczasowe wierzenia trac sw moc; nie potrafi ju z tak si oddziaywa na zmienne opinie, jak to czyniy niegdy, i nie potrafi nada yciu duchowemu jakiegokolwiek kierunku. Z zanikiem powszechnych wierze powstaje mnstwo wierze czstkowych, nie posiadajcych ani przeszoci, ani przyszoci. Drug przyczyn jest rosnca potga mas, ktrej nie przeciwstawia si adna moc, dziki czemu zmiana pogldw moe si dokonywa z nadzwyczajn szybkoci, bo wanie cech mas jest ciga zmienno. Trzeci wreszcie przyczyn jest wielki rozwj prasy, ktra cigle wika si w najsprzeczniejszych pogldach. Gdy jeden dziennik poddaje pewn sugesti, drugi j niszczy, a wskutek tego wszystkie pogldy s skazane na bardzo krtkie ycie i nie osigaj nigdy powszechnego uznania. Wytwarza to nowe zjawisko w dziejach ludzkoci, tak charakterystyczne dla naszego wieku bezsilno rzdu w kierowaniu opini publiczn. Obecnie choby najmniej zdolny redaktor uchodzi w oczach wasnych za kierownika opinii publicznej. Opinia tumu staje si bardzo czsto najwaniejszym motorem polityki. Znamienne s dla obecnego okresu owe cige wywiady z kierownikami najrozmaitszych dziedzin ycia spoecznego, w ktrych przedkadaj oni swe zdanie pod sd opinii publicznej. Mona byo niegdy mwi, e polityka nie jest zalena od uczucia. Dzi jednak powiedzenie to nie ma znaczenia, gdy polityk kieruj popdy zmiennego tumu, nie idce w parze z rozumem i znajdujce si jedynie pod wadz uczucia.

53

Prasa, niegdy decydujca o opinii, musiaa podobnie jak rzdy ustpi przed potg tumu. Jej wpyw jest jedynie dlatego znaczny, e jej pogldy s wiernym odbiciem cigej zmiennoci pogldw tumu. Prasa staa si obecnie tylko agencj informacyjn i nie myli o narzucaniu tumom jakiej idei. Stara si jedynie wyczuwa opini publiczn, gdy w razie niezgody z panujcymi pogldami straci czytelnikw. Treci dziennikw s informacje, zabawne kroniki, wydarzenia z wielkiego i maego wiata lub reklama handlowa. Redaktorzy pism wol nie wypowiada swych zapatrywa, gdy grozi to albo utrat posady, albo zniszczeniem pisma. Nawet krytyka nie moe decydowa o wylansowaniu ksiki lub sztuki teatralnej; moe im zaszkodzi, ale nie potrafi pomc. Dzienniki, zdajc sobie spraw z bezuytecznoci wszelkiej krytyki i osobistych pogldw, zaczynaj coraz bardziej ogranicza te dziay, zamienia je co najwyej w reklam albo, co niestety ma czsto miejsce, w osobiste intrygi. Zadaniem prasy i rzdw jest ledzenie opinii publicznej. Kady rzd dba o wraenie, jakie wywiera wydarzenie, mowa czy projekt ustawy. Wyczuwanie opinii publicznej jest rzecz bardzo trudn, bo nie ma nic bardziej ni ona zmiennego. Brakowi jakiegokolwiek kierunku w opinii publicznej towarzyszy upadek dotychczasowych wierze, a w konsekwencji zniszczenie wszelkich przekona i wszczepienie masom obojtnoci na wszystko, co tylko nie dotyczy ich materialnego interesu. Wspczesne doktryny, takie jak socjalizm, znajduj swych krzewicieli wrd tych ludzi, ktrzy nie zdaj sobie dokadnie sprawy, o co waciwie chodzi, zwaszcza wrd grnikw i robotnikw przemysowych. Drobnomieszczastwo i robotnicy, ktrzy zdobyli jakie wyksztacenie, stali si a nadto sceptyczni. Socjalizm obecnie gboko wtargn do duszy mas, rozbijajc spoeczestwo jakby na dwa obozy: jedni id zgodnie z prawami psychologicznymi rzdzcymi spoeczestwami; drudzy, tj. socjalici, staraj si zawsze tak tumaczy fakty i zjawiska dnia powszedniego, by zami prawd i wykolawi to, co interpretuj. Powyej nakrelony rozwj, dokonany w cigu ostatnich dziesitkw lat, uderza swym zasigiem i szybkoci tempa. W okresie poprzednim pogldy miay jeszcze pewien kierunek, gdy czerpay swe siy z jakiego podstawowego wierzenia. Na przykad przez fakt naleenia do stronnictwa monarchistw musiao si z koniecznoci posiada pewne cile okrelone idee, tak w kwestiach historycznych, jak i naukowych. Republikanin znowu mia wprost przeciwne pogldy. Monarchista wiedzia na pewno, e czowiek nie pochodzi od mapy, podczas gdy republikanin twierdzi z nie mniejszym uporem, e istnieje jakie powinowactwo czowieka z map. Monarchista wyraa si o rewolucji z oburzeniem, podczas gdy republikanin z powaaniem. Zalenie od stronnictwa, do ktrego kto nalea, mwi o znanych w historii nazwiskach z lekcewaeniem lub uwielbieniem. Ten naiwny sposb pojmowania historii wtargn nawet do Sorbony. W obecnych czasach, ktre nazwa moemy czasami dyskusji i bada, wszystkie opinie trac presti, zatracaj sw si i tylko niektre z nich potrafi porwa nas na niezbyt dugi czas. Obojtno coraz silniej opanowuje dusz wspczesnego czowieka. Opinia publiczna staje si coraz pytsza, co dowodzi, e ycie niektrych narodw stoi pod znakiem upadku. Wprawdzie liczni krzewiciele nowych idei, ludzie o gbokich przekonaniach, maj w spoeczestwie wiksz si ni zwolennicy negacji, krytyki, indyferentyzmu, ale nie wolno nam zapomnie o tym, e przy wspczesnym znaczeniu mas opinia, zyskujc presti i podbijajc w zupenoci dusz tumu, staje si bezwzgldnym dyktatorem, przed ktrym korzy si wszystko, a ktrego pierwsz ofiar bdzie swoboda myli i wolno przekona. Tum moe by spokojnym wadc, ale pod wpywem gronej idei moe si zamieni w tyrana i zada urzeczywistnienia swych szalonych kaprysw. Kiedy okolicznoci porucz losy cywilizacji w rce tumu, staje si ona pastw przypadku i musi chyli si ku upadkowi. Czas zupenego jej zrujnowania odwlec moe tylko nadzwyczajna zmienno opinii tumu i wzrastajca obojtno na oglnie obowizujce pogldy.

54

Ksiga trzecia

Klasyfikacja i opis rnych kategorii tumw

55

Rozdzia pierwszy

Podzia tumw
Podzia tumw 1. Tumy heterogeniczne Czym si one rni? Wpyw rasy Dusza tumu jest o tyle sabsza, o ile silniejsza jest dusza rasy Dusza rasy reprezentuje cywilizacj, a dusza tumu barbarzystwo 2. Tumy homogeniczne Podzia tumw homogenicznych Sekty, kasty i klasy

W poprzedzajcych rozwaaniach poznalimy oglne waciwoci, wsplne wszystkim tumom psychologicznym. Teraz zajm si waciwociami szczeglnymi, ktre wystpuj obok tych oglnych, zalenie od rodzaju zbiorowoci. Naprzd zaznajomimy si z podziaem tumw. Zaczniemy od najprostszej zbiorowoci, ktra skada si z jednostek nalecych do rnych ras. Jedyne, co czy te jednostki w organiczn cao, to mniej lub bardziej szanowana wola przywdcy. Typowym przykadem takiej zbiorowoci s barbarzycy z najrozmaitszych ras, ktrzy podbili Imperium Rzymskie. Wyej od tych lunych zbiorowoci stoj te, ktre dziki wpywowi pewnych staych czynnikw nabray cech wsplnych i utworzyy ras. Chocia w niektrych przypadkach bd one okazywa specyficzne waciwoci tumu, to jednak zawsze w wikszym lub mniejszym stopniu, zalenie od ukadu si, growa bd cechy rasowe. Rne kategorie tumw moemy uj nastpujco: A. Tumy heterogeniczne 1. Bezimienne (np. tum uliczny, gromada gapiw) 2. Nieanonimowe (parlament, awa przysigych) B. Tumy homogeniczne 1. Sekty (religijne, polityczne) 2. Kasty (wojskowa, kapaska, robotnicza itd.) 3. Warstwy (mieszczastwo, chopi itd.) Pokrtce opiszemy zasadnicze rnice, na podstawie ktrych moemy oddzieli jedn kategori od drugiej. 1. Tumy heterogeniczne. Tumy heterogeniczne s wanie tymi zbiorowociami, ktrych oglne waciwoci byty przedmiotem bada niniejszej pracy. Skadaj si one z bardzo rnorodnych jednostek, tak pod wzgldem zawodowym, jak i pod wzgldem rozwoju umysowego. Stwierdzilimy powyej, e sam fakt stanowienia tumu wyciska na duszy zbiorowej pewne cechy, ktrych nie posiadaj jednostki znajdujce si poza tumem. Wykazaem, e inteligencja w tumie nie odgrywa adnej roli, albowiem tum dziaa pod wpywem niewiadomych uczu. Opierajc si na jednym z gwnych czynnikw, decydujcych o charakterze tumu, tj. na rasie, moemy tumy heterogeniczne podzieli na wyranie odrbne grupy. Zwracaem ju uwag na wielkie znaczenie rasy; wykazaem te, e jest ona jednym z najpotniejszych czynnikw, od ktrych zaley niejednokrotnie postpowanie ludzi. Znaczenie rasy uwidocznia si te przy badaniu waciwoci tumu. Tum skadajcy si z Anglikw lub Chiczykw mam zawsze na myli tum heterogeniczny rni si bardzo od tumu zoonego te z rnorodnych jednostek, ale nalecych do rozmaitych narodowoci: Rosjan, Francuzw, Polakw. Kiedy dziki pewnym warunkom jedna zbiorowo poczy w sobie jednostki nalece do rnych narodowoci w stosunku mniej wicej rwnym, to natychmiast w uczuciach i zapatrywaniach ludzi wystpi gbokie rnice, ktre wywouje przekazana dziedzicznie konstytucja psychiczna; dzieje si tak nawet wtedy, kiedy wsplny interes poczy je pozornie w jeden tum. Wiemy, e denie socjalistw do poczenia na wielkich kongresach przedstawicieli robotniczych rnych krajw zawsze prowadzi do gwatownych star. Tum romaski, czy bdzie mia dnoci rewolucyjne czy konserwatywne, w celu urzeczywistnienia swych da zawsze odwoa si do pomocy pastwa, ma on bowiem tendencj do centralizacji i zwyk oglda si na cesarza. Tum za anglosaski pomija pastwo i odwouje si do inicjatywy jednostki. Najwyszym ideaem tumu francuskiego jest rwno, a tumu anglosaskiego
56

wolno. Te rnice, wypywajce z charakteru narodowego, sprawiaj, e na przykad mimo walki socjalizmu z ideami narodowymi istnieje tyle odmian socjalizmu i tyle zapatrywa na demokracj, ile jest narodw. Dusza rasy panuje wszechwadnie i niepodzielnie nad dusz tumu. Rasa jest tym potnym motorem, ktry zakrela granice rozwoju caej konstytucji psychicznej tumu. Zaryzykuj tu twierdzenie: Niskie instynkty tumu wystpuj tym sabiej, im wyraniej zaznacza si dusza rasy. Wadza tumu to panowanie barbarzystwa lub powrt do barbarzystwa. Rasa to wyzwolenie si spod bezmylnej przewagi tumu i ksztatowanie cywilizacji, ale tylko w miar zdobywania niezalenej, potnej i twrczej organizacji duchowej. Drugim wanym podziaem tumw heterogenicznych bdzie podzia na tumy bezimienne, np. tum uliczny, i na tumy o okrelonej nazwie, np. zgromadzenie ustawodawcze lub awa przysigych. Te dwie wyej wymienione grupy rni si tym, e pierwsza nie ma adnego poczucia odpowiedzialnoci, druga za posiada poczucie odpowiedzialnoci silnie rozwinite, co nadaje znamienny kierunek ich dziaalnoci. 2. Tumy homogeniczne. Tumy homogeniczne dzielimy na: sekty, kasty i warstwy. Sekta przedstawia pierwszy stopie organizacji tumw homogenicznych. Obejmuje ona jednostki czsto rnice si wychowaniem, pochodzeniem i wyksztaceniem; czy je tylko wsplna wiara lub wsplny cel, np. w sektach religijnych i partiach politycznych. Kasta jest najwyszym stopniem organizacji, jak tum moe wytworzy. Podczas gdy sekta czy ludzi o rnym poziomie wyksztacenia i pochodzcych z rozmaitych warstw i zawodw, to kasta czy jednostki jednego i tego samego zawodu, pochodzce na og z tych samych sfer i wykazujce mniej wicej jednakowy stopie inteligencji, np. kasta wojskowa lub kapaska. Warstwa czy jednostki rnego pochodzenia, zblione do siebie wsplnot zaj, podobiestwem sposobu ycia i warunkw otoczenia, jak np. mieszczastwo, chopi itd. Niniejsz prac powicam przede wszystkim tumom heterogenicznym. Badaniem tumw homogenicznych (sektami, kastami, warstwami) zajm si pniej, dlatego te nie bd duej tu o nich mwi. Na zakoczenie mych docieka nad tumem heterogenicznym podaj niej krtk charakterystyk kilku jego odmian.

57

Rozdzia drugi

Tum zwany zbrodniczym

Tum zwany zbrodniczym Tum moe by przestpczy z prawnego, lecz nie z psychologicznego punktu widzenia Zupena niewiadomo czynw tumw Rne przykady Psychologia mordercy Jego rozumowanie, wraliwo, okruciestwo i moralno

Wydaje si, e nazwa tum zbrodniczy nie jest waciwa dla zbiorowoci, ktra po pewnym okresie podniecenia staje si automatem bez jakiejkolwiek wiadomoci, czuym na kad sugesti. Faszyw t nazw przyjmuj jedynie dlatego, e spotkaem si z ni w pracach wybitnych psychologw. Pewne czyny tumu rozpatrywane same w sobie mog otrzyma miano zbrodniczych, lecz z rwn susznoci mona nazwa zbrodniczym czyn tygrysa, kiedy poera Hindusa, pozwoliwszy przedtem poigra z nim tygrysitkom. Kada zbrodnia dokonana przez tum jest najczciej wynikiem jakiej potnej sugestii, a uczestniczce w niej jednostki dziaaj w przewiadczeniu, e speniaj swj wity obowizek. Tej zasadniczej cechy zbrodni dokonanej przez tum nie spotykamy w zbrodni dokonanej przez zwykego zbrodniarza. Dzieje zbrodni popenionych przez tum potwierdzaj mj pogld, na ktrego poparcie przytaczam typowy przykad zamordowania gubernatora Bastylii de Launaya. Po zdobyciu tej twierdzy gubernator znalaz si porodku rozwcieczonego tumu, ktry bi go do utraty przytomnoci. Chciano go powiesi, odrba mu gow albo przywiza go do koskiego ogona. Gubernator, bronic si, kopn jednego z obecnych. Wwczas kto zaproponowa, a tum to skwapliwie przyj, aby ten, kto zosta kopnity, odrba gow gubernatorowi. By to z zawodu kucharz bez pracy, jeden z gapiw, ktrzy przybyli pod Bastyli z ciekawoci, chcc zobaczy, co si tam dzieje. Nie wiedzc, o co chodzi, sdzi jednak, e skoro domaga si tego wola zgromadzonych, to zabijajc gubernatora speni on czyn patriotyczny, a moe nawet zostanie odznaczony medalem. Wzi tedy podan szpad i uderzy w obnaon szyj gubernatora, a poniewa bro bya le wyostrzona, wycign z kieszeni scyzoryk z czarn rczk i z wpraw zawodowego kucharza dokona pomylnej operacji! Na przykadzie tym widzimy wyranie powyej opisany mechanizm: dziaanie sugestii zbiorowej, przekonanie zabjcy, e spenia dobry uczynek, poniewa jest poparte jednomyln decyzj wszystkich obecnych. Tylko prawo moe uwaa ten czyn za zbrodniczy, nigdy za psychologia. Tum nazwany zbrodniczym ma te same cechy, ktre stwierdzilimy u wszystkich tumw: poddawanie si sugestii, atwowierno, zmienno, przesad uczu, tak dobrych, jak i zych, specyficzn moralno. Wszystkie te waciwoci posiada tum, ktry we wrzeniu 1792 r. wymordowa winiw, pozostawiajc po sobie zowrog pami. Opr si tu na opisie Taine'a, ktry korzysta z pamitnikw ludzi wspczesnych. Kto podda myl tumowi, aby oprni wizienia i wymordowa uwizionych dokadnie nie wiadomo. Zreszt jest rzecz mao wan, czy by nim Danton, co wydaje si prawdopodobne, czy kto inny. Nas obchodzi fakt potnej sugestii, ktrej podda si tum. Tum ten skada si mniej wicej z trzystu osb i by typowym tumem heterogenicznym. Oprcz kilku zawodowych wczgw w jego skad wchodzili przekupnie, rnego rodzaju rzemielnicy, prywatni urzdnicy, agenci handlowi itd. Ulegajc potnej sugestii, podobnie jak w kucharz, byli wicie przekonani, e speniaj obowizek patriotyczny. Sami stali si sdziami i katami; trudno ich uwaa za zwykych zbrodniarzy. Przewiadczeni o witoci swego obowizku, zaczynaj od utworzenia pewnego rodzaju trybunau, po czym natychmiast bierze gr charakter pierwotnej umysowoci tumu i jego poczucie sprawiedliwoci. Aby nie sdzi kadego z osobna, z powodu wielkiej liczby winiw, postanowiono wymordowa wszystkich szlachcicw, ksiy, oficerw i sub krlewsk, tj. tych, ktrych zawd by wystarczajcym dowodem winy w oczach tumu. Po wygldzie i zdaniu znajomych osdzono pozostaych. Takie postanowienie zadowolio tum, ktry ze spokojem przystpi do rzezi, dajc upust swemu okruciestwu. Okruciestwo nie przeszkadzao, co zreszt zdarza si w tumie, wystpowaniu uczu wrcz przeciwstawnych, np. tkliwoci, ktra przecie kracowo rni si od okruciestwa. W zgromadzonym tumie mona byo zauway objawy sympatii i czuoci owych zasadniczych cech paryskiego robotnika. Jeden z przywdcw, dowiedziawszy si, e uwizionym nie dano w cigu dwudziestu szeciu godzin ani kropli wody,

58

chcia zabi niedbaego dozorc i byby to zrobi, gdyby nie proby samych winiw. Kadego uwolnionego przez trybuna tumu z uniesieniem i wrd oklaskw witaj zarwno stranicy wizienni, jak i mordercy. W czasie tych scen panuje wesoo, chocia rwnoczenie morduje si niewinne ofiary. Dookoa trupw rozlega si piew i odbywaj si tace; tum kadzie specjalne awki dla pa, aby mogy przypatrywa si mierci arystokratw. Tum potrafi te da dowody wyrafinowanej sprawiedliwoci. Kiedy jeden z mordercw uala si, e kobiety dalej siedzce nie widz dobrze i e tylko cz obecnych ma przyjemno zadawania ciosw arystokratom, postanowiono, i kady skazany na mier musi podej do wszystkich z osobna, przy czym nie wolno byo uderza ostrzem szabli, by nie tylko jeden mia przyjemno zabicia arystokraty. W wizieniu La Force skazacw rozbierano do naga, nastpnie mczono, a gdy si to tumowi znudzio, zabijano. Mordercy ci posiadaj sumienie i moralno tumu, o czym wyej mwiem. Faktem jest bowiem, e nikt nie zabiera sobie ani klejnotw, ani pienidzy ofiar, lecz wszystko skadano w rce wadzy. Wszystkie te czyny s wynikiem rozumowania cechujcego dusz tumu. Po morderstwie dokonanym na 1500 wrogach ludu kto zauway, co te zyskao aplauz tumu, e i w innych wizieniach naley uczyni to samo, poniewa siedzcy w wizieniu to darmozjady. Zreszt i midzy nimi znajduj si wrogowie ludu, jak np. pani Delarue, wdowa po trucicielu: Ona si wcieka ze zoci, e jest w wizieniu; gdyby moga, spaliaby Pary. Mylaa o tym, zdaje si, e to powiedziaa, na pewno to powiedziaa. Jest wic wrogiem ludu, naley zatem j zabi. Po takim dowodzeniu tum zaczyna nowe mordy, nie szczdzc nawet kilkudziesiciorga dzieci w wieku od 12 do 17 lat, albowiem i one wedug przekonania tumu z pewnoci stan si wrogami ludu, a zatem w imi dobra publicznego naley je zabi. Po kilku dniach tych strasznych mordw zabjcy uspokoili si i zaczli myle o odpoczynku. Byli przekonani, e wiernie suyli ojczynie, zgosili si do wadz po nagrod, a najzacieklejsi domagali si orderw. W dziejach Komuny z roku 1871 mamy wiele faktw podobnych, a takie same przykady, moe nieraz i gorsze, bd si powtarzay w miar wzrostu znaczenia tumw i w miar ustpliwoci wadz wobec da tumu.

59

Rozdzia trzeci

Sdy przysigych
Sdy przysigych Oglna charakterystyka tych sdw Statystyka wykazuje, e wyroki nie zale od skadu sdu Co wywiera wpyw na sdziw? Znikome dziaanie rozumu Jakimi metodami przekonuj znakomici obrocy? Przestpstwa, wobec ktrych sdziowie s pobaliwi bd surowi Uyteczno instytucji sdziw przysigych i niebezpieczestwo, jakie wynikaoby z zastpienia ich przez sdziw zawodowych

Nie mogc omawia tu wszystkich rodzajw sdw, zajm si tylko badaniem najwaniejszych z nich, tj. sdw przysigych. Stanowi one znakomity przykad tumu heterogenicznego o okrelonej nazwie. Cechuj si podatnoci na sugestie, przewag uczu niewiadomych, ma zdolnoci rozumowania, wpywem przywdcw itd. Zbadanie tej grupy tumw da nam sposobno poznania niektrych bdw, jakie popeniaj osoby nie znajce psychologii zbiorowoci. W sdzie przysigych mamy przede wszystkim dobry przykad tej roli, jak w postanowieniach odgrywa stopie rozwoju umysowego elementw tworzcych tum. Wiemy ju, e jakie zgromadzenie, ktre ma wyda opinie w kwestii nie tyczcej jego zawodu, nigdy nie kieruje si rozumem, a inteligencja nie odgrywa tu adnej roli. Uczeni i artyci tworzcy zbiorowo nie potrafi w kwestiach oglnych wyda lepszego sdu ni zbiorowo murarzy i szewcw. Przed rokiem 1848 wadza wykonawcza dobieraa starannie osoby majce tworzy sd przysigych i szukaa ich przede wszystkim w sferach wyksztaconych: wrd profesorw, urzdnikw, lekarzy itd. Obecnie sdy te tworz gwnie drobni kupcy i przedsibiorcy oraz urzdnicy. Statystyka wykazuje jednak, e mimo zasadniczych rnic w skadzie osobowym wyroki sdw przysigych s prawie jednakowe. Uj to w nastpujcy sposb w swych Pamitnikach byy prezes sdu, Berard des Glajeux:
Obecnie dobr awy przysigych spoczywa w rzeczywistoci w rku radcw miejskich, ktrzy jedynie zgodnie ze swym upodobaniem wpisuj na list lub skrelaj pewne jednostki, zalenie od potrzeb swej polityki i wyborw... Wikszo tak skombinowanej listy stanowi drobni kupcy, ktrych dawniej nie wybierano, i urzdnicy z podrzdnych biur... Na awie przysigych zacieraj si rnice przekona i zawodw, poniewa wikszo osb przejmuje si swoj rol sdziego z zapaem wieo nawrconych, co ujednostajnia uczucia i pogldy na przedstawion im spraw; wskutek tego jedno werdyktw jest prawie niezmienna.

Zapamitajmy z przytoczonego ustpu bardzo suszny wniosek, a odrzumy dowodzenie, poniewa nie wytrzymuje ono krytyki. Niechaj nie dziwi nas sabo tego dowodzenia, poniewa psychologia tumw, a wic i sdw przysigych, jest nie znana zarwno sdziom, jak i obrocom. Na poparcie tego twierdzenia przytocz fakt, ktrego opis znajduje si w Pamitnikach wyej wspomnianego autora. Mwi on, e Lachaud, jeden z najtszych obrocw francuskich, korzysta z przysugujcego mu prawa i systematycznie wykrela z listy kandydatw na sdziw przysigych wszystkie jednostki inteligentne. Dowiadczenie jednak pouczyo go o bezcelowoci tych wykrele. Obecnie zarwno obrocy, jak i prokuratorzy, przynajmniej w Paryu, nie korzystaj z przysugujcego im prawa, a mimo to wyroki sdziw przysigych ani si nie polepszyy, ani si nie pogorszyy. Podobnie jak kady tum, sdziowie przysigli s przede wszystkim pod wpywem uczu, a nie rozumowania. Na nich najsilniej dziaa pisze pewien obroca widok kobiety z dzieckiem przy piersi albo sieroca dola. Pikna kobieta, ktra potrafi oddziaa na zmysy, z pewnoci zdobdzie sobie askawo awy przysigych. Jako jednostki potpiaj oni pewne zbrodnie i domagaj si surowego ich ukarania, bdc za przysigymi z nadzwyczajn wyrozumiaoci mwi o tych zbrodniach, uwaajc, e ich rdem s namitnoci. Bardzo rzadko s surowi wobec dziewczt oskaronych o dzieciobjstwo, a jeszcze rzadziej wobec porzuconej dziewczyny, ktra kwasem rcym oblaa twarz swego uwodziciela. Jakby instynktownie wyczuwali, e takie zbrodnie zbytnio nie szkodz spoeczestwu, a w kraju, w ktrym ustawa nie bierze w opiek uwiedzionej dziewczyny, podobne samosdy odbywa si musz; dziewczyna ta, wykonujc samosd, spenia raczej czyn poyteczny anieli szkodliwy, gdy daje dobr lekcj przyszym uwodzicielom. Sdy przysigych, podobnie jak kada inna zbiorowo, ulegaj wszelkiemu prestiowi, a prezes Glajeux susznie powiada, e chocia w skadzie demokratyczne, to jednak maj one skonnoci arystokratyczne. Nazwisko, urodzenie, majtek, sawa, obecno znakomitego obrocy, sowem
60

wszystko, co potrafi ich olni, decyduje o tym, jaki zapadnie wyrok. Dlatego kady dobry obroca oddziauje przede wszystkim na uczucia przysigych, nie silc si zbytnio na rozumowe dowody. Jeden ze znanych adwokatw londyskich, ktry zawsze odnosi zwycistwo przed sdami przysigych, nastpujco opisa cay sposb postpowania:
Podczas obrony ledziem pilnie sdziw przysigych. Dziki wielkiej wprawie czytaem na ich twarzach wraenia, jakie wywierao kade me zdanie, z czego wysnuwaem odpowiednie wnioski. Dzieliem przysigych na dwie grupy: jedn, ju pozyskan dla oskaronego i drug, ktr naleao pozyska. Nastpnie, jeeli znalaz si przysigy le usposobiony do oskaronego, staraem si wybada przyczyny tego zego nastawienia. Jest to najwaniejsze zadanie obrocy, gdy zasdzenie czowieka moe wynikn nie tylko z poczucia sprawiedliwoci, ale i z innych powodw.

Okrela to dobrze znaczenie sztuki krasomwczej i wskazuje, e z gry przygotowane mowy nie wywieraj podanego skutku na tum. Mwca powinien zmienia sw mow zalenie od wraenia, jakie wywary poprzednie jego zdania na suchaczach. Obrocy wystarcza przekona tylko tych przysigych, ktrzy nadaj ton opinii ogu, albowiem w gronie przysigych, jak w kadej zbiorowoci, tylko jedna lub dwie jednostki kieruj reszt. Na podstawie dowiadczenia twierdz powiada tene obroca e przed wydaniem opinii naley mie po swej stronie dwch lub trzech przysigych. Tych wanie naley pozyska za pomoc sugestii. Obroca musi si podoba, bo wtedy ma doskonale przygotowany grunt pod sugestywne dziaanie swych sw. W ciekawej pracy o adwokacie Lachaud, znalazem nastpujce opowiadanie.
W czasie swej mowy obroczej Lachaud zwraca szczegln uwag na jednego lub dwch przysigych, ktrych intuicyjnie uwaa za duchowych przywdcw caej awy. Zazwyczaj udawao mu si przecign ich na sw stron. Pewnego razu znajdowa si wrd sdziw kupiec, przed ktrym na prno przez trzy kwadranse roztacza wytrwale najlepsze swe argumenty. Wtedy Lachaud nagle przerwa swe przemwienie i zwrci si do przewodniczcego trybunau: Panie prezydencie, prosz kaza opuci zason w oknie, gdy soce prawie e olepia tego pana. Kupiec ten umiechn si i podzikowa. Ju by po stronie obrocy.

Wielu powanych pisarzy wystpio w ostatnich czasach przeciw sdom przysigych, domagajc si, by sdziw przysigych wybierano tylko z warstw wyksztaconych. Wiemy jednak, e to nie wpynie na jako wydawanych orzecze. Niektrzy pisarze domagaj si zniesienia sdw przysigych, popierajc swe twierdzenie czstymi omykami, jakie popeniaj powysze sdy. Niechaj ci pisarze nie zapominaj o tym, e bdy, ktre zarzuca si sdziom przysigym, s po prostu wynikiem bdw popenionych przedtem przez sdziw zawodowych, gdy oskarony, stajc przed sdem przysigych, zosta ju poprzednio uznany za winnego przez sdziw ledczych i prokuratora. Oskarony ten, stajc przed trybunaem skadajcym si tylko z sdziw zawodowych, straciby mono zostania uniewinnionym, a dowody jego braku winy z gry byyby uwaane za zmylone. Niechaj dusz czowieka, jego dalsz drog ycia osdza sumienie, nigdy za zimne kodeksy i zawodowa rutyna. Pamitamy w synny proces lekarza X..., oskaronego przez obkan dziewczyn, e za 30 frankw wywoa u niej sztuczne poronienie. ledztwo prowadzi do ograniczony sdzia, wskutek czego lekarz zosta skazany na galery. Dopiero dziki interwencji opinii publicznej zosta on uwolniony od kary na mocy aski prezydenta Republiki. Powaanie, jakim cieszy si w lekarz wrd publicznoci, dowodzio prawdziwoci tej strasznej omyki. Nawet sdziowie zawodowi nie zaprzeczali jego niewinnoci, ale wiedzeni duchem kastowoci starali si przeszkodzi w podpisaniu aktu aski. W podobnych wypadkach sdziowie bdz wrd najrozmaitszych domysw, wikaj si w zbdne szczegy, wskutek czego ulegaj sugestii publicznego oskaryciela lub prywatnego obrocy; ich sumienie zostaje jednak uspokojone, albowiem sprawa, zanim dosza do nich, zostaa przecie dokadnie zbadana przez dowiadczonych sdziw zawodowych. Tum powinien mimo wszystko broni sdw przysigych, albowiem jest to jedyna instytucja, ktrej adna indywidualno nie potrafi zastpi. Szablonowe stosowanie ustaw i surowych kodeksw karnych, bez wniknicia w dusz oskaronego, moe zagodzi jedynie awa przysigych. Std czste pienienie si prokuratorw na orzeczenia sdziw przysigych. Zawodowy sdzia, wierzcy lepo w sowa ustawy, stosuje j jednakowo zarwno wobec wyrafinowanego zbrodniarza, jak i nieszczsnej, uwiedzionej dziewczyny, ktr zawd miosny i ndza pchny do dzieciobjstwa lub morderstwa uwodziciela. Sdziowie przysigli instynktownie odrniaj win mordercy od winy uwiedzionej dziewczyny i nie potrafi zastosowa do obydwu kategorii przestpstw jednakowego wymiaru kary.

61

Znajc dobrze psychik kast i psychik innych rodzajw tumu, w kadym przypadku, gdybym by niesusznie oskarony, wolabym by sdzony przez aw przysigych anieli przez sdziw zawodowych. Suszna jest obawa przed rosnc potg tumu, ale groniejsza jest potga pewnych kast. Tum bowiem mona za pomoc odpowiednich dziaa przekona i opanowa, kasty za prawie e nigdy.

62

Rozdzia czwarty

Tum wyborczy
Oglna charakterystyka tumu wyborczego Jak mona go przekona? Zalety, jakie powinien posiada kandydat Dlaczego robotnicy i chopi tak rzadko wybieraj kandydatw spord siebie? Oddziaywanie sw i formuek na wyborcw Charakterystyka psychiki wyborcw Jak ksztatuje si opinia wyborcw? Potga komitetw Stanowi one najgorsz form tyranii Komitety rewolucyjne Mimo maej wartoci psychologicznej powszechne gosowanie nie moe by niczym zastpione

Tum wyborczy, to znaczy zbiorowo powoana do wyboru przedstawicieli do pewnych cia z wadz wykonawcz lub prawodawcz, naley do kategorii tumw heterogenicznych. Jego dziaalno polega na wyborze kandydatw, cechuj go zatem waciwoci powyej opisane, a mianowicie: zanik zdolnoci rozumowania, brak krytycyzmu, draliwo, atwowierno i prostota uczu. Ulega on przemwieniom swych przywdcw, ktrzy cigle jedno i to samo powtarzaj, stawiaj nie udowodnione twierdzenia, otaczaj si prestiem i licz na dziaanie zaraliwoci. Zbadajmy sposoby, moc ktrych mona tum ten opanowa, a zrozumiemy dokadnie jego psychik. Najwaniejsz waciwoci, jak powinien posiada kandydat, jest presti. Ani zdolnoci, ani nawet talent nie zastpi potgi osobistego prestiu. Majc presti, kandydat wprost narzuca si tumom bez jakiejkolwiek dyskusji. Tumy wyborcze, ktrych wikszo stanowi chopi i robotnicy, rzadko wybieraj przedstawicieli ze swej warstwy spoecznej, poniewa nie maj oni adnego prestiu. Kiedy za wybieraj przedstawiciela ze swego ona, to jedynie pod naciskiem rygorystycznych partii, zwcych si chopsko-robotniczymi, albo w imi chwilowego zudzenia, e w ich rku spoczywaj losy dalszego rozwoju spoeczestwa. Sam presti jednak nie zapewni kandydatowi powodzenia. Trzeba schlebia prnoci tumu i pragnieniom wyborcw, trzeba nadskakiwa kademu wyborcy i nie aowa najbardziej fantastycznych obietnic; trzeba umie gra na niskich instynktach, trzeba prawie zawsze licytowa si w dawaniu ze swymi przeciwnikami. Jeeli wyborca jest robotnikiem, naley wszczepia w jego dusz jad przeciw pracodawcy. Przeciwnika musi kandydat odziera ze czci i powtarza, e jest on otrem, a jego nieprawoci s znane wiatu; cige powtarzanie tych twierdze odniesie podany skutek. Fakty majce udowodni te twierdzenia s zbyteczne. Jeeli przeciwnik nie zna psychologii tumu, bdzie stara si odeprze kamliwe twierdzenia przez dostarczanie naleytych dowodw, zamiast zbija je rwnie oszczerczymi twierdzeniami, bo jedynie ten sposb zapewnia szans wygrania. Pisany program kandydata nie powinien by zbyt kategoryczny, bo to daje bro do rki przeciwnikowi w pniejszych walkach; nie powinien on natomiast szczdzi ustnych obietnic; moe bez obawy obiecywa najwiksze reformy. Przesadne te obietnice robi na razie podane wraenie, a nie wi na przyszo. Wyborcy naprawd nie troszcz si o spenienie obietnic wybranych przez siebie posw. Widzimy, e do tumu wyborczego odnosz si te same metody przekonywania, o ktrych mwilimy w poprzedzajcych rozdziaach. To samo tyczy si sw i hase, ktrych tajemnicz wadz ju wykazalimy. Mwca, umiejcy ich uywa, bez trudu poprowadzi tum, dokd uzna za stosowne. Takie powiedzenia, jak brudny kapita, nikczemni wyzyskiwacze, zasugujcy na podziw robotnik itd., chocia nieco wytarte, potrafi zawsze
oddziaywa na masy. Kandydat, ktry ujmie swj program w mgliste formuy, gdzie bdzie wszystko i nic, ma zapewnione powodzenie. Krwawa rewolucja hiszpaska w 1873 r. zostaa wywoana przez takie wanie twierdzenia. Przytocz tu opis wybuchu tej rewolucji przez jednego ze wspczesnych:
Radykaowie dokonali nagle odkrycia, e republika unitarna to zamaskowana monarchia. Kortezy, chcc pj na rk radykaom, proklamoway jednomylnie republik federaln, chocia wikszo gosujcych nie zrozumiaa znaczenia sw republika federalna. To nowe haso opanowao wszystkich. Zdawao si, e na 63

Ziemi nastpi okres szczcia i cnoty. Pewien republikanin czu si miertelnie obraony, kiedy jego przeciwnik odmwi mu tytuu federalisty. Na ulicach pozdrawiano si: Niech yje republika federalna!1. C to waciwie byo, owa republika federalna? Niektrzy rozumieli przez ni usamodzielnienie si poszczeglnych krajw, na wzr Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, inni pen decentralizacj administracji i sdownictwa, inni znowu zniesienie wszelkiej wadzy, pocztek wielkiego przewrotu spoecznego. Socjalici z Barcelony i Andaluzji dali penej niezalenoci gmin, chcc podzieli Hiszpani na 10 tysicy niezalenych okrgw, ktre by same stanowiy dla siebie prawa, przy czym naprzd miano znie armi, andarmeri i wizienia. Na Poudniu powsta bunt, ktry opanowa wsie i miasta. Kada wie niszczya w pierwszym rzdzie telegrafy i koleje elazne, aby w ten sposb uniezaleni si od ssiadw i Madrytu. Najmniejsza wioska dya do udzielnoci. Zamiast federacji autonomicznych krajw nastpi gwatowny rozkad caego pastwa na drobne okrgi, szerzce mord i poog, a cay kraj sta si widowni krwawych ofiar.

Zaznajomienie si ze sprawozdaniami ze zgromadze wyborczych da nam jasne pojcie o maym wpywie, jaki wywiera na tum rozumowanie. Nie znajdujemy w nich nic poza miotanymi obelgami i goosownymi twierdzeniami. Z wielkiej liczby podobnych sprawozda w dziennikach, przytaczam nastpujce:
Kiedy jeden z organizatorw zgromadzenia wzywa do wyboru przewodniczcego zgromadzenia, zrywa si straszna burza. Anarchici opanowuj scen i chc przemoc zdoby prezydium. Socjalici w oglnym rozhoworze nie ustpuj anarchistom. Rozpoczyna si bjka; jedni drugich nazywaj zdrajcami chocia nie wiedz, co zostao zdradzone... jaki obywatel z podbitym okiem wyrywa si z tumu. Wreszcie wrd oglnego zamieszania potrafiono wybra przewodniczcego, ktrym zosta towarzysz X. Przemwienie swe zaczyna on atakiem na socjalistw, ktrzy przerywaj mu okrzykami: Kretyn! Bandyta! Kanalia!, na co przewodniczcy odpowiada krtkim wywodem, e socjalici to blagierzy i idioci. Pewne stronnictwo robotnicze zwoao do sali przy ulicy Faubourg-du-Temple zgromadzenie w celu omwienia spraw zwizanych z obchodem pierwszego maja. Zalecano zachowanie zimnej krwi podczas obrad. Na wstpie jeden ze zgromadzonych nazwa socjalistw kretynami itp. Rozpocza si wrzawa i oboplne miotanie obelg, a w kocu przyszo do bjki. Zaczto rzuca krzesami, awkami, stoami itd.

Nie naley mniema, e tego rodzaju dyskusje s waciwe tylko pewnej okrelonej klasie wyborcw i zale od ich pozycji spoecznej. W kadym zgromadzeniu bezimiennym dyskusja przybiera te same formy. Mwiem ju o tym, e w tumie poziom umysowy jednostek wyrwnuje si, przy czym rwnanie nastpuje do inteligencji przecitnej jednostki. Jako przykad przytocz sprawozdanie z zebrania studentw, zamieszczone w Temps z 13 lutego 1895 r.:
Haas cigle wzrasta i aden mwca nie mg wypowiedzie dwch zda, eby mu nie przerwano. Co chwila rozlegay si donone krzyki ze wszech stron. Sycha byo oklaski i gwizdy oraz gorce dyskusje, jakie toczyli midzy sob zgromadzeni. Potrzsano laskami i walono w podog i awki. W oglnym rozhoworze nie mona byo si zorientowa, kto co chce.

Mona zapyta, w jaki sposb w tych warunkach moe sobie wyborca wytworzy jakikolwiek sd. Pytanie takie dowodzioby jednak zudzenia co do stopnia swobody, z jak tum moe sobie tworzy pogldy. Pogldy tumu s zawsze narzucane przez ludzi przedstawiajcych pewn ide, nigdy za wyrozumowane i oparte na bezstronnym rozwaaniu faktw. W przypadkach, o ktrych tu mwimy, pogldy i gosy wyborcw s kierowane przez komitety wyborcze, w ktrych rej wodz szynkarze i jednostki spod ciemnej gwiazdy, majce wielki wpyw na mas robotnikw albo dziki wielkiemu zadueniu tyche, albo dziki pytkiej demagogii i faktom zmylonym przez chor wyobrani. Schrer, jeden z szermierzy wspczesnej demokracji, w ten sposb okrela komitet wyborczy: Jest to spryna wszystkich naszych instytucji, najgwniejsza cz naszej machiny politycznej. Komitety wyborcze rzdz obecnie Francj2. Dlatego nietrudno jest je opanowa, byle tylko zastosowa odpowiednie rodki. Taka jest psychika tumu wyborczego; niczym nie rni si ona od psychiki innych tumw, nie jest od niej ani gorsza, ani lepsza.
Salud y republica federal ! Komitety, bez wzgldu na sw nazw, czy to bd kluby, syndykaty itd., stanowi jedno z najwikszych niebezpieczestw potgi tumu. Bdc bezosobowe, s najbardziej dotkliw form tyranii. Przywdcy komitetw s wolni od wszelkiej odpowiedzialnoci, poniewa kade ich sowo, kady czyn s kierowane w imieniu komitetu. Najokrutniejszy tyran nie podpisaby tylu wyrokw mierci co francuskie komitety rewolucyjne. Panowanie tumw to rzdy komitetw, demagogw, a rzdy komitetw to oddanie wadzy w rce pytkich demagogw. Nie mona sobie wyobrazi dzikszego despotyzmu.
2 1

64

Nie chc wysnuwa tu wnioskw przeciw powszechnemu prawu wyborczemu. Ale niedomagania i bdy powszechnego gosowania s nazbyt widoczne, aby mona byo je pomin. Jest pewne, e cywilizacja jest dzieem mniejszoci ludzi wiatych, stanowicych wierzchoek piramidy, ktrej stopnie w miar obniania si wartoci umysowych rozszerzaj si, obejmujc coraz nisze warstwy narodu. Panowanie warstw niszych, posiadajcych jedynie liczebn przewag, nie moe przyczynia si do rozwoju cywilizacji; twierdz, e w powszechnym prawie wyborczym tkwi wielkie niebezpieczestwo dla cywilizacji. Sprowadzio ono ju na nas par najazdw nieprzyjacielskich, a przygotowujc zwycistwo socjalizmu, kae nam drogo zapaci za chore urojenia wszechwadnych mas. Zarzut ten, suszny z teoretycznego punktu widzenia, w praktyce nie posiada zbytniego znaczenia, jeeli przypomnimy sobie niezwycion potg idei przeksztaconych w dogmaty. Dogmat wszechwadzy mas take ze stanowiska filozofii nie wytrzymuje krytyki. Nie mona jednak zaprzeczy, e ma on wielk moc, nie mniejsz od posiadanej przez dogmaty religijne. Wyobramy sobie wspczesnego wolnomyliciela przeniesionego raptownie w pene redniowiecze. Trudno przypuci, by otoczony potg idei religijnych prbowa je zwalcza lub oskarony o kontakty z diabem oraz udzia w sabatach czarownic, za co grozio spalenie na stosie przeczy istnieniu diaba i sabatw. Z wierzeniami mas nie dyskutuje si, jak nie dyskutuje si z huraganem. Dogmat powszechnego prawa wyborczego posiada obecnie tak sam moc, jak w redniowieczu miay dogmaty religijne. O powszechnym gosowaniu mwi si dzi z wikszym pochlebstwem, anieli mwio si niegdy do Ludwika XIV. Tylko czas jest zdolny je przezwyciy. Zwalczanie tego dogmatu byoby i z tego powodu bezcelowe, e w epoce rwnoci jak powiada susznie Tocqueville ludzie na mocy swego podobiestwa nie maj wzajemnego zaufania do swych sdw. Ale to podobiestwo budzi w nich prawie nieograniczon wiar w trafno sdu ogu. Sdz bowiem, e skoro wszyscy s w stanie wyda suszny sd, to prawda musi by po stronie wikszoci. Nie przypuszczam, by przy ograniczeniu powszechnego prawa wyborczego, np. przez cenzus naukowy, mona byo osign lepsze wyniki. Nie mog na to si zgodzi z powodw, ktre przedstawiem powyej, mwic o umysowej niszoci kadego tumu, bez wzgldu na jego skad. Tum obnia poziom umysowy jednostek na czas, w ktrym s jego czonkami, a decyzja 40 czonkw Akademii Francuskiej w sprawach niefachowych nie bdzie inna ni decyzja 40 woziwodw. Sama znajomo greki lub matematyki, architektury, medycyny lub praw nie daje nikomu naleytego pogldu na kwestie spoeczne. Gdyby ci ludzie, posiadajcy rozleg wiedz fachow, sami byli wyborcami, ich decyzje nie byyby lepsze od uchwalanych przy powszechnym prawie wyborczym. Kierowaliby si oni jedynie uczuciami i duchem swego stronnictwa. Mona by wic atwo wpa w tyrani kast. Powszechne prawo wyborcze, obojtnie jakie bdzie, we wszystkich pastwach, bez wzgldu na ich ustrj, ma ten sam charakter i jest wyrazem potrzeb oraz nieuwiadomionych de danej rasy. Przecitna wybranych jest w kadym narodzie wyrazem duszy rasy i z pokolenia na pokolenie nie ulega wielkim zmianom, chociaby pozornie dokonany wikszy przewrt wskazywa na zupenie co innego. Wrcilimy wic powtrnie do tego zasadniczego pojcia rasy, z ktrym spotykalimy si ju do czsto, oraz do wysnuwanego ze wniosku, e instytucje i rzdy s jej pochodn, a nawet chwilowe pjcie przeciw tendencjom rasy zmusi je do powrotu, gdy o losach narodu stanowi przede wszystkim dusza rasy, tzn. owe odziedziczone tradycje i charakter, skadajce si na t dusz. Rasa i splot wymaga codziennego ycia oto potne, a tajemnicze wadze, w ktrych rku spoczywa los kadego narodu i kadej jednostki.

65

Rozdzia pity

Zgromadzenie parlamentarne
Tum parlamentarny ma wikszo cech tumu heterogenicznego nieanonimowego Uproszczenie opinii Podatno na sugestie i jej granice Opinie niezmienne a opinie ulegajce zmianie Dlaczego przewaa niezdecydowanie? Rola przywdcw rda ich znaczenia Ich wadza jest absolutna Skadniki ich sztuki krasomwczej Sowa i obrazy Psychologiczna konieczno: przywdcy musz by na og przekonani i ograniczeni Mwca nie cieszcy si prestiem nie moe wyoy swoich racji Przesada uczu, dobrych lub zych, na zgromadzeniach Niejednokrotnie cechuje je automatyzm Istota zgromadzenia parlamentarnego Kiedy rni si ono od zwykego tumu? Wpyw fachowcw na kwestie zasadnicze Pogldy stae i pogldy niestae w zgromadzeniach parlamentarnych Przywdcy stronnictw winni mie presti i zna potg sw i hase Zgromadzenia parlamentarne pilnie strzeg jedynie, by jawnie nie wystpowano przeciwko uwiconym hasom i sowom

Zgromadzenia parlamentarne nale do grupy tumw heterogenicznych, o okrelonej nazwie. Mimo e sposb ich wyboru rni si stosownie do epoki i narodu, maj one wiele podobnych waciwoci. Dziaanie rasy potguje lub agodzi niektre z tych waciwoci, ale nie moe ich cakowicie usun. Zgromadzenia parlamentarne tak rnych krajw, jak Grecja, Wochy, Portugalia, Hiszpania, Francja, Ameryka, wykazuj w swych dyskusjach i uchwaach wielkie podobiestwo i sprawiaj wadzy wykonawczej jednakowe trudnoci. Ustrj parlamentarny jest ideaem niemal wszystkich narodw cywilizowanych, a moc sw czerpie z bdnego, ale powszechnie przyjtego pogldu psychologicznego, e znaczne grono ludzi posiada wicej kwalifikacji do powzicia uchway rozumnej i niezalenej anieli szczuplejsza garstka. Zgromadzenia parlamentarne maj wszystkie charakterystyczne waciwoci tumu: prostot pogldw, draliwo, podatno na sugestie, przesad w uczuciach i decydujcy wpyw przywdcw. Dziki specyficznemu swemu skadowi przedstawiaj one pewne rnice, ktre omwi poniej. Najwaniejsz waciwoci tych zgromadze, szczeglnie w narodach romaskich, jest to, e chciayby za pomoc najprostszych zasad abstrakcyjnych i oglnych praw rozwizywa najzawilsze kwestie spoeczne; nie licz si one z praktycznym zastosowaniem powzitych uchwa. Kada partia ma, co jest oczywiste, odrbne zasady; ale kada partia, wskutek tego, e stanowi zbiorowo, ocenia przesadnie warto swych zasad, a nierzadko posuwa si do ostatecznoci. Dlatego charakterystyczn cech wszystkich parlamentw jest wydawanie opinii kracowych. Typowym przykadem tego prymitywizmu byli Jakobini z epoki Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Dogmatyczni i logiczni, z umysami penymi nieokrelonych oglnikw, zajmowali si tylko stosowaniem swych zasad, bez liczenia si z biegiem wypadkw. Susznie powiedziano o Jakobinach, e przeszli oni przez Rewolucj, nie widzc jej wcale. Jakobini wyobraali sobie, e przy pomocy swych zasad potrafi przeksztaci cae spoeczestwo i pierwotn faz rozwoju spoecznego zastpi wyrafinowan cywilizacj. rodki, jakich uywali do urzeczywistnienia swych fantazji, byy nie mniej fantastyczne. Doda naley, e yrondystw, Grali itd. oywia ten sam duch. Zgromadzenia parlamentarne cechuje wielka podatno na sugestie i presti, jakim si ciesz przywdcy. Lecz ta podatno na sugestie ma w nich bardzo wyrane granice. W sprawach dotyczcych lokalnych interesw kady czonek zgromadzenia ma stae i niezmienne zdanie, ktrego nie zmieni nawet pod wpywem najsilniejszych argumentw. Talent nowego Demostenesa nie potrafiby wpyn na gosowanie w sprawach takich jak ochrona celna lub przywileje producentw moszczu winnego, jeli stanowi one dania wpywowych wyborcw. Uprzednia sugestia tych wyborcw neutralizuje wszelkie inne, pniejsze wpywy. W kwestiach oglnych, jak zmiana ministerstwa, naoenie nowego podatku itd., nie ma te staoci pogldw; tu otwiera si pole dziaania dla przywdcw. Jest ono jednak odmienne anieli w zwykym tumie. Kada partia ma swych przywdcw; jeli zdarzy si, e maj oni jednakowy wpyw na cae zgromadzenie, wwczas pose, ulegajc cigle sprzecznym sugestiom, bdzie zawsze niezdecydowany. To nam wyjania fakt, e wielu posw w cigu bardzo krtkiego czasu zmienia swe pogldy i gosuje za dodaniem do dopiero co uchwalonej ustawy takiej noweli, ktra radykalnie zmienia jej znaczenie. Na przykad odbiera si przemysowcom prawo dobierania sobie i usuwania robotnikw, a w kilka godzin pniej uchwala si nowel, ktra znowu przywraca poprzedni stan.

66

W kadym zgromadzeniu parlamentarnym obok pogldw staych znajdujemy pogldy niezdecydowane. Poniewa spraw oglnych jest wicej, przewaa niestao, podsycana cig zmian zapatrywa wyborcw, ktrych sugestie potrafi nieraz zrwnoway wpyw przywdcw stronnictw. Oni za decyduj o pogldach czonkw swych ugrupowa we wszystkich tych przypadkach, kiedy posowie nie maj wyrobionego zdania. Przywdcy stronnictw to faktyczni przywdcy zgromadzenia parlamentarnego, albowiem ludzie poczeni w tum nie mog obej si bez pana. Dlatego uchway przedsibrane nieraz olbrzymi wikszoci s wyrazem tylko nieznacznej mniejszoci. Przywdcy w dziaalnoci swej bardzo rzadko uciekaj si do rozumowania, licz natomiast na swj presti, od ktrego zaley ich wpyw w parlamencie. Pozbawienie przywdcy prestiu rwna si jego politycznemu bankructwu. Presti przywdcw jest na og ich zasug osobist i nie zaley ani od nazwiska, ani od sawy, ani te od wykonywanego zawodu. Juliusz Simon, mwic o wybitnych czonkach Zgromadzenia Narodowego z 1848 r., podaje kilka ciekawych przykadw:
Ludwik Napoleon by niczym w dwa miesice pniej by wszechmocny. Wiktor Hugo nie cieszy si powodzeniem. Suchano go tak jak Feliksa Pyat, ktry jednak otrzymywa wicej oklaskw. Nie zgadzam si z jego pogldami rzek do mnie Vaulabelle, mwic o Feliksie Pyat jest to jednak jeden z najwikszych pisarzy i najwikszych mwcw Francji, Na Edgara Quineta, umys rzadki i potny, nie zwracano wcale uwagi; by w pewnym stopniu popularny przed otwarciem zgromadzenia; potem traci znaczenie. Zebranie polityczne, to jedyne miejsce na Ziemi, gdzie geniusz lub wielka indywidualno maj jak najmniejsze znaczenie. Liczy si tylko odpowiednia elokwencja, zasugi oddane nie Ojczynie, ale wasnemu stronnictwu. Tylko w obliczu wielkiego niebezpieczestwa uznano w 1848 r. Lamartine'a, a w 1871 r. Thiersa. Gdy niebezpieczestwo mino zapomniano o strachu, ale i o wdzicznoci.

Tum, ktry by rozlicza swych przywdcw za zasugi pooone dla Ojczyzny lub stronnictwa, straciby swj specyficzny charakter. Suchajc przywdcy, tum poddaje si tylko jego prestiowi, ale nie czy z tym adnego interesu czy wdzicznoci. Przywdca cieszcy si wystarczajcym prestiem w tumie ma nad nim prawie nieograniczon wadz. Wiadome jest, jak wielkie znaczenie, dziki swemu prestiowi, mia przez dugie lata pewien pose, dopki nie straci go wskutek wydarze natury finansowej. Jednym gestem obala on ministerstwa. Dziki jego wpywom zapacilimy za Tonkin potrjn cen i tylko poowicznie opanowalimy Madagaskar, dobrowolnie wyzbylimy si caego pastwa nad dolnym Nigrem, stracilimy dotychczasow pozycj w Egipcie. Przez jego pogldy i dyletanckie teorie polityczne stracilimy wicej obszarw anieli przez klski Napoleona I. Ale chocia zbyt drogo on nas kosztowa, nie mona mie do zbyt wielkiej pretensji. Jego wpyw polega przede wszystkim na tym, e by wiernym wyrazicielem opinii publicznej, ktra w sprawach kolonialnych zgoa bya rna od dzisiejszej. Przywdca rzadko wyprzedza opini. Zazwyczaj dostosowuje si do jej bdw. Oprcz prestiu, przywdcy stronnictw parlamentarnych maj jeszcze inne, omwione ju sposoby przekonywania tumu. Przywdca, chcc ich uywa naleycie, musi mie choby intuicyjn znajomo psychologii tumw. Przede wszystkim powinien zna w potny wpyw pewnych hase, sw i obrazw, musi przemawia jzykiem penym stanowczych twierdze dowody s zbyteczne. Jego styl musi by obrazowy, rozumowanie zamknite w granicach kilku oglnych poj. Tego rodzaju krasomwstwo panuje we wszystkich ciaach ustawodawczych, nie wyczajc parlamentu angielskiego, ktry uchodzi za najznamienitszy.
Caa dyskusja w angielskiej Izbie Gmin pisze filozof angielski Maine polega na wymianie nieokrelonych oglnikw z jednej strony i do gwatownych atakach osobistych z drugiej strony. Nieokrelone oglniki wywieraj wprost magiczny wpyw na wyobrani szczerze demokratyczn. Porywajca forma jest o wiele waniejsza dla tumu anieli tre woona w t form; porywajcych oglnikw posowie nie sprawdzaj, lecz przyjmuj je jako dogmaty.

Wskazywaem ju nieraz na potg doboru sw, ktre musz u suchajcych wywoywa jak najywsze obrazy. Jako przykad takiego krasomwstwa przytocz tu zdanie wyjte z przemwienia jednego z przywdcw parlamentu francuskiego:

67

W dniu, w ktrym ten sam okrt powiezie ku malarycznym okolicom naszych kolonii karnych przekupnego polityka oraz zbrodniczego anarchist, nawi oni ze sob rozmow i uka si sobie nawzajem jak dwa dopeniajce si aspekty jednego i tego samego porzdku spoecznego.

W przemwieniu tym zawiera si groba dla wszystkich przeciwnikw mwcy. Przed oczyma suchajcych zjawia si malaryczny kraj i okrt, ktry w razie czego moe wywie kadego ze suchajcych. Mimo woli budzi si gucha obawa, ktr zapewne czuli czonkowie Konwentu, kiedy Robespierre we waciwy sobie, nieokrelony sposb grozi przeciwnikom ciciem, zmuszajc ich w ten sposb do ulegoci. W interesie mwcw ley popadanie w jak najwiksz przesad. Mwca, z ktrego przemwienia przytoczyem powysze zdanie, pozwoli sobie na powiedzenie, ktre nie wywoao zbyt gorcych protestw, e anarchici s na odzie ksiy i bankierw, a waciciele wielkich przedsibiorstw zasuguj na takie same kary jak anarchici i wszyscy gwaciciele porzdku spoecznego. Przemwienia takie nie przemijaj bez echa, byleby mwicy w twierdzenia swe wkada spor doz groby. Wtedy wzbudzi obaw wrd suchajcych, ktrzy jedynie dlatego nie odwa si protestowa, e boj si, by nie osdzono ich jak zdrajcw lub podejrzanych wsplnikw. Tego rodzaju krasomwstwo panuje w kadym zgromadzeniu parlamentarnym, szczeglnie w okresach przeomowych dla narodu. Pouczajce s w tym wzgldzie mowy przywdcw Rewolucji Francuskiej. Czytajc je, stwierdzamy, e mwca czsto przerywa przemwienie, by napitnowa jak zbrodni lub wielbi czyj cnot rewolucyjn, albo ni std, ni zowd miota przeklestwa na warstwy rzdzce lub zaklina si, e woli mier nad niewol. Po kadym takim wypadzie rozlegaj si huczne oklaski, mwca odpoczywa i dalej prawi frazesy. Zdarzaj si przywdcy wyksztaceni i inteligentni, ale te przymioty umysu nie przynosz poytku. Inteligencja bowiem, wykazujc zoono zjawisk, tumaczc je i wyjaniajc, czyni czowieka pobaliwym i w duym stopniu przytpia ekspansywno przekona i gwatowno uczu, bez ktrych aden aposto jakiej idei obej si nie moe. Mowy Robespierre'a uderzaj brakiem logicznego zwizku do tego stopnia, e czytajc je moemy co najwyej dziwi si, i tak pytki umys wywar tak wielki wpyw. Przeraenie ogarnia mnie na myl o potdze, jak czowiekowi otoczonemu prestiem daje sia przekona w poczeniu z ciasnot pogldw. S to wszake niezbdne warunki, by umie chcie i nie lka si przeszkd. W zgromadzeniach parlamentarnych wpyw mwcy zaley prawie wycznie od jego prestiu, nie za od dowodw, ktre przytacza. Nieznany mwca przytaczajcy szereg trafnych dowodw i faktw nie bdzie suchany. Byy deputowany i bystry psycholog, Descubes, w nastpujcy sposb scharakteryzowa posa nie posiadajcego prestiu:
Wszedszy na mwnic, wyciga z teki zwj papierw, systematycznie je rozkada i z pewnoci siebie zaczyna mwi. Na wstpie stwierdza, e potrafi przekona wszystkich suchajcych. Gboko bowiem zastanowi si nad swymi dowodami; cay jest jakby naszpikowany dowodami i liczbami i wierzy, e ma suszno. Nikt nie potrafi przeciwstawi si jego rzeczowemu dowodzeniu. Wierzy, e koledzy pochwal go, gdy przedmwcy nie powiedzieli jeszcze nic konkretnego, a dopiero on przedstawi istot rzeczy. Wkrtce poczyna go dziwi i niepokoi jaki ruch na sali i haas. Dziwi si, e jedni nie suchaj go wcale, inni rozmawiaj pgosem, inni znowu przechodz z miejsca na miejsce. Mwca niepokoi si, marszczy brwi i przerywa na chwil. Marszaek zachca go, a on podniesionym gosem cignie rzecz dalej. Nie suchaj go. Nata gos, rzuca si na mwnicy, lecz haas ronie. Zamieszanie potguje si, grozi przerwanie posiedzenia. Wrzask staje si nieznony.

Zgromadzenia parlamentarne odznaczaj si przesad uczu; s zdolne do najwikszego bohaterstwa, a zarazem i do najgorszych wybrykw. Jednostka przestaje panowa nad sob, jest zdolna gosowa za tym, co sprzeciwia si nie tylko jej przekonaniom, ale take jej najywotniejszym interesom. Dzieje Rewolucji Francuskiej wykazuj, do jakiego stopnia zebrania parlamentarne mog ulega niewiadomym popdom i sugestiom, godzcym w ich interesy. Przecie zrzeczenie si przywilejw ze strony szlachty byo wielkim powiceniem, a jednak nie zawahaa si ona speni je w ow synn noc na posiedzeniu Konstytuanty. Czonkom Konwentu zrzeczenie si prawa nietykalnoci stawiao cigle przed oczyma widmo mierci, a mimo to nie zawahali si to uczyni i dziesitkowali si wzajemnie, wiedzc dobrze, e gilotyna, na ktr posyali swych kolegw dzi, grozi im samym w dniu jutrzejszym. Byy to bowiem automaty, ktre nie mogy oprze si hipnotyzujcym je sugestiom.
68

Dosadnie scharakteryzowa nam to w swych pamitnikach Billaud Varennes, czonek Konwentu: Uchwa, z powodu ktrych spotykaj nas zarzuty, po najwikszej czci nie yczylimy sobie w przeddzie lub dwa dni przedtem. Wywoa je tylko kryzys. I to byo prawd. Podobne objawy niewiadomych czynw zauway mona w cigu wszystkich posiedze Konwentu.
Czonkowie Konwentu pisze Taine przyjmowali i zatwierdzali uchway, ktre w nich budziy wstrt, zdobywali si nie tylko na gupstwa, ale i na zbrodnie, gdy skazywali na mier ludzi niewinnych i wasnych przyjaci. Jednomylnie i z cakowitym aplauzem lewica zczona z prawic posya na szafot Dantona, swego przywdc i wielkiego wodza Rewolucji. Jednomylnie, przy ogromnych brawach, prawica zczona z lewic uchwala najgorsze dekrety rzdu rewolucyjnego. Jednogonie, wrd okrzykw uwielbienia i objaww sympatii dla Collota d'Herbois, Couthona, Robespierre'a, Konwent, uzupeniajc si kilkakrotnie za pomoc kooptacji, utrzymuje nadal rzd mordercw, ktrego Dolina nienawidzi za jego mordy, a Gra dlatego, e j dziesitkuje. Dolina i Gra, wikszo i mniejszo, godz si wreszcie pomaga wasnemu zniszczeniu. smego Termidora po raz drugi podpisuj wyrok mierci dla siebie, wysuchawszy przez kwadrans mowy Robespierre'a.

Opis ten, chocia wydaje si zbyt ponury, jest jednak prawdziwy. Zgromadzenie parlamentarne zahipnotyzowane pewn ide staje si niespokojnym stadem, idcym za kad podniet. Dobry opis zgromadzenia parlamentarnego z 1848 r. da nam Spuller, ktrego trudno podejrzewa o pogldy demokratyczne. Znajdujemy tam wszystkie owe przesadne uczucia tumu i te nadzwyczajn ruchliwo, dziki ktrej mona przechodzi od jednej kracowoci do drugiej.
Ktnie, zawi i podejrzliwo z jednej strony, z drugiej za bezgraniczna ufno i niepohamowana nadzieja doprowadziy stronnictwo republikaskie do upadku. Naiwno i prostota ducha republikanw bya tak wielka jak ich nieufno. Nie mieli ani poczucia prawa, ani karnoci, jedynie albo bali si, albo udzili si, podobnie jak chopi, u ktrego spokj walczy z niecierpliwoci, a dziko idzie w parze z powolnoci. Te waciwoci cechuj charaktery surowe i nieokrzesane, ktrych nic nie zadziwi, a wszystko moe wprowadzi w stan osupienia. Dr ze strachu i peni s trwogi albo staj si nieustraszeni i bohaterscy; potrafi rzuci si w ogie, a rwnoczenie cofn si przed lada cierpieniem. Nie pojmuj ani skutkw rzeczy, ani ich wzajemnych zwizkw, sigaj albo zbyt wysoko, albo zbyt nisko, nigdy za tam, gdzie potrzeba, i nie potrafi zachowa naleytej miary. S ruchliwsi od wody, odbijaj w sobie wszelkie barwy i przybieraj wszystkie formy. Czy wic mog si sta podstaw jakiegokolwiek trwaego rzdu?!

Na szczcie omwione powyej cechy tumu nie zawsze przejawiaj si w zgromadzeniach parlamentarnych; wystpuj tylko w pewnych momentach. W wielu przypadkach jednostki wchodzce w skad tumu nie trac swej indywidualnoci i dlatego zgromadzenie moe te wydawa doskonae ustawy. Twrcami takich ustaw s nieliczne jednostki, ktre kuj dan ustaw w zaciszu swego gabinetu; w ten sposb ustawa uchwalona przez parlament jest w rzeczywistoci dzieem pojedynczego czowieka lub znikomej garstki. Ustawy te s najlepsze, jeeli szereg zgubnych poprawek, wniesionych przez posplstwo parlamentarne, nie zabije w nich ducha woonego przez twrcw. Twr tumu jest zawsze gorszy od tworu jednostki. Tylko specjalici potrafi uchroni zgromadzenia parlamentarne od dziaa zbyt niepowcigliwych i niedowiadczonych. W takich chwilach fachowiec staje si przywdc zgromadzenia, nie poddaje si nikomu i zmusza wszystkich do ulegoci. Mimo wad i niedomaga zgromadzenia parlamentarne s dla narodw zachodniej Europy najlepsz form rzdu, gdy zabezpieczaj je od jarzma tyranii jednostek. S one ideaem rzdw dla filozofw, mylicieli, literatw, artystw i uczonych, dla ludzi stojcych na najwyszym stopniu cywilizacji. Tkwi w nich tylko dwojakie niebezpieczestwo, a mianowicie: wymuszone marnotrawienie grosza publicznego i wzrastajce ograniczanie swobd indywidualnych. Pierwsze niebezpieczestwo wynika z zada i braku przezornoci tumw wyborczych. Jeeli np. jeden z posw wystpi z projektem pozornie odpowiadajcym programowi demokratycznemu, przypumy zada emerytur dla wszystkich robotnikw lub podwyszenia poborw kolejarzy, nauczycieli ludowych itd., to inni posowie, bojc si wyborcw, nie omiel si da powodw do posdze, e lekcewa wyborcw, gdyby

69

odrzucili wniesiony projekt, chocia dokadnie zdaj sobie z tego spraw, i zaciy on na budecie, a zupene jego pokrycie bdzie wymaga naoenia nowych podatkw. Nowy podatek nie zostanie tak podchwycony przez wyobrani tumu jak fakt, e demokratyczni posowie nie id po linii interesw szerokich mas. Do tej pierwszej przyczyny wzrostu wydatkw przycza si druga konieczno uchwalania wszelkich wydatkw na cele lokalne. Nie sprzeciwi si im aden pose, s to bowiem dania wyborcw. A daniom wyborcw swego okrgu moe pose zadouczyni jedynie wtedy, gdy dopomaga do tego samego reszcie posw. Drugie wspomniane niebezpieczestwo, chocia mniej rzuca si w oczy, ma jednak znaczenie bardzo doniose. Wynika ono z niezliczonych ustaw kada ustawa godzi przede
wszystkim w jednostk ktre zgromadzenia parlamentarne uchwalaj, gdy prostota ducha nie pozwala im przewidzie nastpstw i sign okiem w najblisz przyszo spoeczestwa. Niebezpieczestwo to jest zdaje si nie do uniknicia, poniewa nie unikna go nawet Anglia, ktra ma wzgldnie doskonay rzd, czerpicy sw si z parlamentu, a pose najmniej zaley tam od wyborcy. Herbert Spencer ju w jednej ze swych dawniejszych prac wykaza cige zmniejszanie si rzeczywistej wolnoci. Mwic o tej sprawie w swej ksice pt. Jednostka przeciw pastwu, w ten sposb wyraa si on o parlamencie angielskim:
Od tego czasu ustawodawstwo poszo wskazan powyej drog. Rozmaite rozporzdzenia wkraczajce w kad dziedzin ycia stale dyy do ograniczenia swobd indywidualnych, i to w dwojaki sposb: z jednej strony wydawano przepisy liczniejsze z roku na rok i nakadajce rnego rodzaju przymus na obywatela w takich sprawach, w ktrych do niedawna mg dziaa z pewn swobod. Rozporzdzenia te zmuszay obywatela do wykonywania takich czynnoci, ktre dawniej zaleay od jego woli. Z drugiej znowu strony coraz to wiksze ciary publiczne, zwaszcza na potrzeby lokalne, krpoway coraz bardziej wolno obywatela; zabierana mu cz dochodw cigle si powikszaa, nie mg ni dobrowolnie rozporzdza, za to sposb wydania jej zalea w duym stopniu od kaprysw urzdnikw, nie kontrolowanych przez tych, ktrzy zoyli dane sumy.

Wymienione powyej ograniczenia osobistej wolnoci maj we wszystkich krajach specyficzne przejawy, o ktrych Spencer nie wspomina. Sprawa ta przedstawia si nastpujco: wydawanie niezliczonej iloci przepisw, majcych powszechnie charakter ograniczajcy, powiksza zakres wadzy i wpyw urzdnikw, ktrych obowizkiem jest przestrzeganie wykonywania tych przepisw. Urzdnicy ci czsto staj si wprost udzielnymi wadcami w danej dziedzinie ycia. Ich potga ronie zwaszcza wtedy, kiedy przy cigych zmianach rzdw rzd boi si wytrawnych urzdnikw, gdy tylko oni s staym elementem wadzy wykonawczej; ponadto kasta urzdnicza nie odpowiada przed nikim, jest bezosobowa i nieprzemijajca. Te waciwoci mog j zamieni w despot. Cige tworzenie, z icie bizantyskim formalizmem, ustaw i ograniczajcych przepisw, ujmujcych i kierujcych najdrobniejsz czynnoci czowieka, zacienia coraz bardziej i coraz fatalniej sfer, w ktrej obywatel moe si swobodnie porusza. Spoeczestwa opanowao dziwne zudzenie, e tworzenie coraz to liczniejszych ogranicze przyczynia si do rozwoju wolnoci i rwnoci; w imi tego zudzenia narody nakadaj na siebie z dnia na dzie coraz silniejsze okowy. Przyzwyczajaj si dobrowolnie do chodzenia w jarzmie, w kocu same go szukaj, wyzbywaj si wszelkiej samodzielnoci i energii, a zamieni si w niezdolne do oporu automaty, bez woli i siy. Jednostka wyzbyta wasnej inicjatywy musi jej szuka gdzie indziej. Obywatel zamieniony w powolny automat, nie orientujcy si w panujcych przepisach i ich zastosowaniach, traci bez reszty energi do walki z przeszkodami na drodze do jego celw, co zmusza pastwo do powikszenia zakresu swej dziaalnoci. Rzd musi posiada te zalety i przymioty, z ktrych wyzuto obywateli; rzd musi posiada ducha inicjatywy, przedsibiorczoci i przewodnictwa. Mzgiem kadego przedsiwzicia staje si tylko pastwo, musi si ono wszystkim opiekowa i wszystkim kierowa. Pastwo staje si wszechmogce i wszechmylce, mimo nauk wysnutych z przeszoci, e wadza takich bogw nie bya nigdy ani dugotrwaa, ani nadzwyczaj silna. Niektre narody cz zupene ograniczenie swobody dziaa z zewntrznym goszeniem penej wolnoci, ktra jedynie dla tumw innych narodw moe by zarzewiem cigych zaburze; jest to nastpstwem ich zgrzybiaoci i zej formy rzdu; s to znamiona nadchodzcego upadku, ktrego dotd nie potrafia unikn adna cywilizacja.

70

Opierajc si na wskazaniach przeszoci i na objawach rzucajcych si w oczy, dojdziemy do przekonania, e dla wielu wspczesnych narodw nadesza ju jesie, ktra poprzedza ich upadek. Pewne drogi rozwoju zdaj si nieuniknione dla pewnych narodw, powtarzaj si one bowiem niejednokrotnie w cigu dziejw. Nietrudno wskaza poszczeglne fazy tego rozwoju. Wskazaniem tych faz zakoczymy nasz prac.

71

Zakoczenie
Ujmujc jednym rzutem oka wszystkie najwaniejsze okresy rozwoju i upadku dawniejszych cywilizacji, stwierdzamy u ich zarania garstk ludzi rnego pochodzenia, zgromadzonych na jednym miejscu przypadkowo, czy to skutkiem emigracji, najazdu czy podboju. Ludzi tych, rnicych si pochodzeniem, wiar i jzykiem, cz tylko wizy wsplnego posuszestwa dla na wp uznanego zwierzchnika. W tych mieszaninach odnajdujemy jednak nadzwyczaj wyrane cechy psychiczne tumu: jego przelotn spjno, jego bohaterstwo i bezsi, jego gwatowno i impulsywno. Nie ma w nich adnej staoci; s to hordy barbarzycw. Czas dokonuje swego dziea i powoli zaczynaj uwidacznia si skutki jednostajnego otoczenia, cigego krzyowania i wymaga wsplnego ycia. Mieszaniny te, zoone z niepodobnych do siebie jednostek, poczynaj si stapia w jedn cao i wytwarzaj ras, tj. zawizek posiadajcy wsplne cechy i uczucia, ktre dziedziczno coraz bardziej utrwala. Tum zamienia si w nard i zaczyna dziki temu wychodzi z okresu barbarzystwa. Ale wtedy dopiero wydobdzie si z niego, kiedy wrd bezustannych walk i niezliczonych prb wytworzy sobie pewien idea. Jaki bdzie ten idea czy bdzie nim kult Rzymu, czy potga Aten, czy zwycistwo Chrystusa rzecz to obojtna; w kadym razie da on wszystkim jednostkom, bdcym czstkami powstajcej rasy, zupen jedno mylenia i uczu; w ten sposb jego zadanie zostanie spenione. Wtedy dopiero moe rozwin si nowa cywilizacja, posiadajca wasne instytucje i wierzenia, wasn sztuk, nauk i specyficzne zapatrywania na poszczeglne kwestie. Dc do urzeczywistnienia swego ideau, rasa osiga stopniowo wszystkie warunki wietnoci, siy i rozwoju. Nadejd te dla niej krtkie chwile, w ktrych z penego tyzny narodu zamieni si w tum, ulegy choby zemu panu, ale i wtedy na dnie zmiennych cech tumu znajdzie si granitowe podoe, tj. dusza rasy, ktra zadecyduje o granicach owych oscylacji i ureguluje dziaania przypadku. Po twrczej jednak dziaalnoci czasu nastpi jego niszczycielska praca, ktrej oprze si nie mog ani bogowie, ani ludzie. Po osigniciu pewnego stopnia potgi i zoonoci budowy, cywilizacja zaczyna kostnie, a nastpnie poczyna chyli si ku upadkowi. Nadchodzi dla niej jesie, za ktr czai si zimna mier. Oznak tej ostatniej fazy jest powolny zanik ideau, ktry by sokiem oywczym duszy rasy. W miar jak ginie ten idea, chwiej si w duszach wszystkie wierzenia religijne, polityczne i spoeczne, ktre z niego czerpay sw moc. Wraz z zanikaniem ideau i zdrowej myli nard zatraca sw spjno, jedno i si. Jednostki mog wprawdzie rozwija sw indywidualno i inteligencj, ale rwnoczenie zbiorowy egoizm rasy zostaje zastpiony przez wybujay egoizm jednostek, ktrego najwaniejszym skutkiem jest wypaczanie charakterw i zanik zdolnoci do bezinteresownych czynw. Jednolita cao zamienia si znowu w lune zbiorowisko jednostek, utrzymujcych si tylko sztucznie przez pewien czas dziki tradycjom i instytucjom. Rozdarci przez najsprzeczniejsze interesy, nie potrafi sami sob rzdzi; domagaj si, by kto kierowa nawet najdrobniejszymi ich czynami. Wraz z ostatecznym zatraceniem ideau umiera bezpowrotnie dusza rasy. Zamienia si wtedy w bezduszne zbiorowisko jednostek i staje si tym, czym bya na pocztku tumem. Cywilizacja zachwiana u swych rde staje si pastw losu i przypadku. Rozpoczynaj si rzdy tumw, a u wrt pastwa pojawiaj si hordy barbarzycw. Mimo to cywilizacja dugi jeszcze czas moe byszcze pozorami wietnoci, moe nawet wpywa na nowo rodzce si cywilizacje, w ktrych w czasach ich siy kady wyczuje, co jest naleciaoci z zamarej cywilizacji. Ale robactwo stoczyo ju ten wspaniay gmach, ktry zawali si przy pierwszej burzy. Kady wic nard w pogoni za ideaem przechodzi od barbarzystwa do cywilizacji, a z chwil upadku ideau umiera. Tak wyglda bieg jego ywota.

72

Bibliografia
Dziea Gustawa Le Bona: La vie. Physiologie hu-maine applique l'hygine et la mdecine, 1872; Recherches anatomiques et mathmatiques sur leurs variations de volume du cerveau et sur leurs relations avec l'intelligence, 1879; Lhomme et les socits. Leurs origines et leur histoire, 2 t., 1880 - 81; La civilisation des Arabes, 1884; Les civilisations de lInde, 1886; Les premires civilisations de lOrient, 1889; L'quitation actuelle et ses principes: Recherches exprimentales, 1892; Les monuments de l'Inde, 1893; Les lois psycholo-giues de l'volution des peuples, 1894 (tum. pol. Psychologia rozwoju narodw, 1897, 1898); La psychologie des joules, 1895, 36 wyd. 1929 (tum. pol. Psychologia tumu, 1899, 1930); La psychologie du socialisme, 1898; La psychologie de l'education, 1902 (tum. pol. Psychologia wychowawcza, b. r. w. ); L'evolution de la matiere, 1905; L'evolution des jorces, 1907; Psychologie politiue et la dfense sociale, 1910; Les opinions et les croyances, 1911; La Rvolution frangaise et la psychologie des rvolutions, 1912; Aphorisme du temps prsent, 1913; La vie des vrit s, 1914; Enseignements psychologiues de la guerre eurgpenne, 1916; Psychologie des temps nouveaux, 1920; Le dsuilibre du monde, 1924; L'volution actuelle du monde, 1927; Bases scientifiues d'une philosophie de l'histoire, 1931. Literatura: E. Picard Gustave Le Bon et son oeuvre, 1909.

73