Kadry dla kultury w edukacji i edukacji w kulturze

raport

Autorzy raportu: prof. zw. dr hab. Katarzyna Olbrycht dr Jolanta Skutnik dr Ewelina Konieczna dr Dorota Siero-Galusek dr Bogusaw Dziadzia Raport przygotowany w ramach projektu badawczego Kadry dla kultury w edukacji i edukacji w kulturze, zrealizowanego przez Regionalny Orodek Kultury w Katowicach. Dofinansowano ze rodkw Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Koordynacja projektu i realizacja bada: Regionalne Obserwatorium Kultury w skadzie: ukasz Dziuba ukasz Marchewka Aleksander Lysko Maciej Zygmunt Regionalny Orodek Kultury w Katowicach ul. PCK 19 nr tel.: 32/ 251-75-63 www.rok.katowice.pl e-mail: sekretariat@rok.katowice.pl Korekta: Aleksandra A. Wycisk Projekt graficzny, skad: Marcin Kasperek

Spis treci

6 7 12

I. WPROWADZENIE Sposoby rozumienia edukacji kulturalnej Kompetencje do prowadzenia edukacji kulturalnej

14 15 16 18 19

II. CELE, PROBLEMATYKA I METODY BADA, DOBR PRBY Cele bada Problematyka badawcza Metody bada Dobr prby

20 21 23 23 26 32 42 48

III. KADRA REALIZATORW EDUKACJI KULTURALNEJ IJEJ KOMPETENCJE Analiza wynikw bada ankietowych Kadra realizujca edukacj kulturaln w instytucjach kultury Formalne kwalifikacje kadry realizujcej edukacj kulturaln w publicznych instytucjach kultury Charakterystyka form i specyfiki oferty kulturalnej w publicznych instytucjach kultury Rozumienie edukacji kulturalnej oraz ocena jej form i skutecznoci przez osoby realizujce i koordynujce edukacj kulturaln w publicznych instytucjach kultury Kompetencje kadry prowadzcej edukacj kulturaln w publicznych instytucjach kultury w wojewdztwie lskim Wsppraca w ramach prowadzenia edukacji kulturalnej instytucji kultury z osobami zwizanymi z instytucjami owiatowymi oraz osobami zwizanymi w inny sposb z dziaalnoci kulturaln

54 58 58 61 72 81 86 90 94 97 99 99 99 100 102 102 103

Stosunek osb realizujcych edukacj kulturaln w publicznych instytucjach kultury do uzyskiwania kompetencji Kadra realizujca edukacj kulturaln w instytucjach owiatowych Formalne kwalifikacje kadry realizujcej edukacj kulturaln w placwkach owiaty Charakterystyka form i specyfiki oferty kulturalnej w placwkach owiaty Rozumienie edukacji kulturalnej, ocena jej form i skutecznoci przez osoby realizujce i koordynujce edukacj kulturaln w placwkach owiatowych Kompetencje kadry prowadzcej edukacj kulturaln w instytucjach owiatowych w wojewdztwie lskim Wsppraca placwek owiaty w ramach prowadzenia edukacji kulturalnej z osobami zwizanymi z instytucjami kultury oraz osobami zwizanymi w inny sposb z dziaalnoci kulturaln Stosunek osb realizujcych edukacj kulturaln w publicznych instytucjach owiatowych do uzyskiwania kompetencji Postulaty pracownikw instytucji kultury w zakresie realizacji edukacji kulturalnej Postulaty pracownikw placwek owiaty w zakresie realizacji edukacji kulturalnej Podsumowanie obraz realizatora edukacji kulturalnej Charakterystyka demograficzna Rozumienie edukacji kulturalnej Formalne kwalifikacje i kompetencje kadry realizujacej edukacj kulturaln Motywacje do realizacji edukacji kulturanej Wsppraca z innymi instytucjami Stosunek do zdobywania i zwikszania kompetencji

104 105 109

IV. EDUKACJA KULTURALNA W DOKUMENTACH INSTYTUCJI KULTURY I OWIATY Edukacja kulturalna w dokumentach instytucji kultury Edukacja kulturalna w dokumentach instytucji owiatowych

112 114 117 121 123 125 127

V. EDUKACJA KULTURALNA I KOMPETENCJE REALIZUJCEJ J KADRY W INSTYTUCJACH KULTURY. WYWIADY ZDYREKTORAMI INSTYTUCJI KULTURY Sposb podejcia do edukacji kulturalnej Rozumienie edukacji kulturalnej Formy realizacji edukacji kulturalnej Kompetencje realizatorw edukacji kulturalnej i ich doskonalenie Postulaty dotyczce doskonalenia kompetencji Wnioski

131 133 139 142 147 150

VI. EDUKACJA KULTURALNA I KOMPETENCJE REALIZUJCEJ J KADRY W INSTYTUCJACH OWIATOWYCH. WYWIADY Z DYREKTORAMI INSTYTUCJI OWIATOWYCH Rozumienie edukacji kulturalnej Formy realizacji edukacji kulturalnej Kompetencje realizatorw edukacji kulturalnej Doskonalenie kompetencji Wnioski

151 152 156 158

VII. WNIOSKI OGLNE I REKOMENDACJE Wnioski Rekomendacje Zakoczenie

I.

WPROWADZENIE

Sposoby rozumienia edukacji kulturalnej

Jednym z gwnych obszarw programowego wprowadzania kultury do edukacji i edukacji do kultury jest edukacja kulturalna. Od lat 80. XX w. tak okrelana dziedzina edukacji pojawia si jako temat midzynarodowych debat organizowanych pod auspicjami UNESCO, Rady Europy, natomiast w Polsce wadz owiatowych i resortu kultury. W Polsce rwnie podjto intensywne prace nad wzmocnieniem edukacji kulturalnej.1 Jednak w kocu lat 90., na skutek zmian wprowadzonych w owiacie, znacznie ograniczono liczb godzin przeznaczonych w szkoach na przedmioty artystyczne plastyk i muzyk. Powrt do szerszej obecnoci edukacji kulturalnej w szkole nastpi jako efekt pojawienia si w 2006 r. wrd 8 europejskich kompetencji kluczowych kompetencji okrelonej jako wiadomo i ekspresja kulturowa, co obejmuje docenianie znaczenia twrczego wyraania idei, dowiadcze i emocji za porednictwem szeregu rodkw wyrazu (muzyki, sztuk teatralnych, literatury i sztuk wizualnych).2 Interpretacja tej kompetencji zawarta zostaa w dokumencie Europejskie Ramy Odniesienia wprowadzonym w roku 2007. Opis treci tak okrelonej kompetencji wyznacza szeroki zakres: obejmuje wiedz o kulturze i kulturach, znajomo dziedzictwa kulturowego wasnej i innych kultur, ich rozumienie, znajomo dzie kultury w tym popularnej. Umiejtnoci dotycz zarwno wraliwego odbioru, jak i twrczej ekspresji tak artystycznej, jak kulturalnej (dziaalno kulturalna), postaw zakorzenionych we wasnej tosamoci kulturowej i otwartych na inne kultury, ich wartoci i dorobek a rwnoczenie postaw zakadajcych krytyczne odbieranie i ocenianie kultury.
1 Pierwsze porozumienie midzy resortami owiaty i kultury dotyczce wsppracy w realizacji edukacji kulturalnej, gwnie w ramach szkolnych przedmiotw artystycznych, zostao podpisane w latach 90. ub. wieku, ale w wyniku zmian w owiacie pozostao na papierze. 2 Kompetencje kluczowe w uczeniu si przez cae ycie. Europejskie Ramy odniesienia. Zacznik do zalecenia PE i Rady z dn.18.12. 2006 ws kompetencji kluczowych w procesie uczenia si przez cae ycie. Dz.Urzdowy UE 30.12.2006/L 394. 7

W Polsce w roku 2008 zostao podpisane porozumienie resortw Edukacji Narodowej i Kultury i Dziedzictwa Narodowego dotyczce wsppracy w zakresie edukacji kulturalnej.3 Edukacja kulturalna zostaa wic wyranie zinterpretowana jako przestrze do ksztacenia wspomnianej kompetencji kluczowej. Porozumienie dotyczyo gwnie zwikszenia na poszczeglnych etapach ksztacenia liczby godzin przeznaczonych na przedmioty plastyka i muzyka, przedmioty zwizane z wiedz o kulturze oraz na inne zajcia zwizane z rnymi dziadzinami sztuki, take wsppracy instytucji z obszaru dziaania obu resortw. Zmiany te postanowiono implementowa zgodnie z harmonogramem wprowadzania reformy szkolnictwa w zakresie wdraania nowej Podstawy programowej ksztacenia oglnego (I etap ksztacenie pocztkowe do roku 2012).4 Kongres Kultury Polskiej zorganizowany w Krakowie w 2009 roku uzna edukacj kulturaln za wany postulat oraz t dziedzin wspczesnej edukacji, ktra wymaga pilnego podjcia i konsekwentnej realizacji przez instytucje i rodowiska zwizane z kultur i owiat. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego uruchomio szereg ciekawych programw edukacyjnych, gwnie w zakresie stwarzania warunkw i wspierania edukacji plastycznej, muzycznej, filmowej i teatralnej. Po Kongresie oglnopolskim, zainspirowane tym programem poszczeglne regiony organizoway, i nadal organizuj, debaty analizujce sytuacj i potrzeby kultury (w tym edukacji kulturalnej) na wasnym terenie. Duym przedsiwziciem w tym zakresie by Kongres Kultury Wojewdztwa lskiego, ktry odby si w 2010 r. w Katowicach. Pokaza niezwykle bogaty dorobek lskich instytucji kultury i plany wiadczce o rozmachu w myleniu o kulturze i dziaaniu w tej sferze. Zwrci te uwag na potrzeb edukacji kulturalnej, ktra przygotowywaaby aktywnych i kompetentnych odbiorcw coraz szerszej i ciekawszej lskiej oferty kulturalnej. Wydawaoby si wic, e w ostatnich latach powstay warunki sprzyjajce intensywnej realizacji idei edukacji kulturalnej spoeczestwa w skali krajowej i lokalnej.
3 4 Przyjte w tym dokumencie rozumienie edukacji kulturalnej omawia Barbara Fatyga w Raporcie o edukacji kulturalnej przygotowanym na Kongres Kultury Polskiej. Porozumienie Ministerstw Edukacji Narodowej i Kultury i Dziedzictwa Narodowego w sprawie realizacji edukacji kulturalnej, podpisane w marcu 2008 r. 8

Podstaw efektywnej i satysfakcjonujcej edukacji kulturalnej jest zrozumienie jej sensu i zakresu, szczeglnie e w literaturze przedmiotu i pedagogicznym dyskursie funkcjonuj rne sposoby rozumienia tego pojcia. Wrd nich najczciej przyjmowane s nastpujce znaczenia i ich kombinacje: edukacja kulturalna jako przygotowanie do aktywnego, rozumiejcego uczestnictwa w kulturze, pojmowanej jako kultura symboliczna (gwnie w zakresie sztuki i nauki);5 edukacja kulturalna jako przygotowanie do kompetentnego odbioru sztuki oraz twrczego dziaania (gwnie rodkami artystycznymi i paraartystycznymi);6 edukacja kulturalna jako wprowadzanie w dziedzictwo kulturowe wasnego regionu;7 edukacja kulturalna jako przygotowanie do aktywnego, podmiotowego udziau w kulturze wspczesnej, bez rozdzielania w jej ramach kultury wysokiej i kultury popularnej, znaciskiem na t ostatni;8 edukacja kulturalna jako przekaz wartoci kulturowych, zmierzajcy do wspierania rozwoju jednostkowego i spoecznego (szczegowa tre tej interpretacji zaley od przyjmowanej koncepcji czowieka i jego spoecznego funkcjonowania).9
5 Por. m.in. prace Dzierymira Jankowskiego. 6 Por. teksty zgromadzone w opracowaniu Standardy edukacji kulturalnej. Materiay do konsultacji rodowiskowych. Warszawa 2008, Fundacja Polskiej Rady Muzycznej. Teksty dotycz edukacji filmowej iteatralnej, wizualnej i muzycznej. 7 Rozumienie funkcjonujce w owiatowych dokumentach europejskich zestawiajcych edukacj artystyczn (szkolne zajcia artystyczne i twrcze w szkoach powszechnych) i edukacj kulturaln (szkolne przedmioty o tematyce kulturalnej, obejmujcej wprowadzanie w wasne narodowe dziedzictwo kulturowe dziedzictwo europejskie i wiatowe jako poznawanie rnorodnoci kulturowej). Por. raport EURYDICE Edukacja artystyczna i kulturalna w szkoach Europy z 2009 r. www..eurydice.org.pl/files/PL-edukacja_artystyczna, data dostpu 10.10.2012 8 Por. teksty Witolda Jakubowskiego, Zbyszko Melosika. Wicej na temat edukacji kulturalnej rozumianej tradycyjnie (w wietle wartoci i kultury wysokiej) oraz nietradycyjnie pisze Sylwia Sowiska w ksice Jzefa Kargula Upowszechnianie animacja komercjalizacja kultury. PWN Warszawa 2012.

9 Por. teksty Katarzyny Olbrycht proponujcej koncepcj edukacji kulturalnej budowan na personalistycznej koncepcji czowieka i wartoci kulturowych, np. Aksjologiczny sens upowszechniania kultury i edukacji 9

Rozumienie edukacji kulturalnej od roku 1992 r. jest uzupenione zakresowo programem wypracowanym w ramach UNESCO. Okrelono w nim gwne dziedziny dziaa, jakie powinna obj edukacja kulturalna. S to: wprowadzenie do wiedzy i oceny dziedzictwa kulturowego i uczestnictwa we wspczesnym yciu kulturalnym, zaangaowanie w procesy upowszechniania kultury, uwraliwienie na rwnowan godno kultur i podstawow wi czc dziedzictwo ze wspczesnoci, edukacja estetyczna i artystyczna, ksztacenie do wartoci moralnych i obywatelskich, przygotowanie do krytycznego korzystania z masowych rodkw przekazu, ksztacenie interkulturalne i wielokulturalne.10 Za interpretacj edukacji kulturalnej przyjmowan w ramach polskiej polityki kulturalnej i owiatowej mona przyj rozumienie zawarte w oficjalnych dokumentach resortu kultury oraz w nowej Podstawie programowej ksztacenia oglnego. Wypowied Ministra na Kongresie Kultury Polskiej pozwala uzna, i opowiada si on za szerokim rozumieniem tej dziedziny edukacji, zgodnym z midzynarodowymi postulatami i przyjt w Europie jako kompetencj kluczow zwizan z kultur. Przyjt wykadni streszcza opublikowany we wrzeniu materia dotyczcy edukacji kulturalnej w reformujcej si szkole. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego napisa w nim: Ksztacenie wiadomych odbiorcw kultury, rozwijanie twrczych pasji najmodszych uczniw, przywrcenie do szk lekcji plastyki i muzyki w rozszerzonym zakresie, to najwaniejsze cele jakie stawia sobie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przy okazji wprowadzanej przez Ministerstwo Edukacji Narodowej nowej podstawy programowej w szkolnictwie powszechnym. (...) Przywrcenie rozszerzonej edukacji kulturalnej w szkoach podstawowych oraz gimnazjach to jeden z priorytetw Ministerstwa. Obecno kultury w szkolnictwie powszechnym ma znaczcy wpyw na rozwj wyobrani oraz wyzwolenie w dzieciach potrzeby tworzenia, zmysu inicjatywy. Lekcje plastyki i muzyki maj za zadanie uwraliwia najmodszych na sztuk oraz ksztatowa wiadomych odbiorcw kultury, zdolnych do krytycznej refleksji.11
kulturalnej. W: K. Olbrycht, E. Konieczna, J. Skutnik (red.): Upowszechnianie kultury wyzwaniem dla edukacji kulturalnej. Toru 2008, Wydawnictwo Adam Marszaek. 10 Interpretacja wprowadzona w 1992 r. jako program UNESCO. 11 Ministerstwo Kultury stawia na najmodszych. Materia Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dn.12.09.2012, http://www.mkidn.gov.pl/media/docs/2012/20120921_najmlodsi2.pdf. 10

W wietle tych stwierdze edukacja kulturalna jest edukacj ksztacc wiadomych i krytycznych odbiorcw kultury, ludzi aktywnych twrczo, o rozwinitej wyobrani, ludzi wraliwych na sztuk. Trzeba jednake zauway, e interpretacja ta nie precyzuje na czym maj polega oczekiwane i postulowane kompetencje, wiadomo kulturalna i wraliwo na sztuk. Dopowiedzenie treci tych celw pozostawia si ekspertom i kwalifikowanym specjalistom z instytucji owiaty i kultury. Przyjmujc, e interpretacja edukacji kulturalnej w instytucjach kultury i instytucjach owiatowych bdzie oparta na oglnych kierunkach wskazanych przez resort kultury, w praktyce realizacyjnej bdzie wymagaa doprecyzowania sensu zawartych w tych dokumentach sformuowa, okrelenia oglnych i operacyjnych celw, zada, doboru metod i form odpowiadajcych moliwociom (wewntrznym poziomowi kompetencji, i warunkom zewntrznym) oraz potrzeb danego rodowiska, grupy, programw adekwatnych do rodzaju i dziedziny dziaania.

11

Kompetencje do prowadzenia edukacji kulturalnej

Gwnym czynnikiem efektywnoci wszelkich dziaa, szczeglnie dziaa edukacyjnych, jest realizujca je kadra. Jej kompetencje wyznaczaj nie tylko poziom wykonania podejmowanych zada, ale ksztat ich programu i motywacj uczestnikw. W literaturze przedmiotu kompetencje s najczciej interpretowane jako wiedza, umiejtnoci i postawy. Odwoujc si do przyjtej we wspczesnej edukacji kategorii kompetencji kluczowych, oczekiwane efekty edukacji kulturalnej wymagaj od prowadzcej je kadry okrelonej wiedzy o teje edukacji, wicych si z ni umiejtnoci oraz postaw, ktre sprzyjayby aktywizowaniu uczestnikw podejmowanych dziaa, pogbianiu wiadomoci roli kultury w yciu i rozwoju czowieka, budzeniu i rozwijaniu potrzeb podmiotowego, kompetentnego, aktywnego udziau w kulturze; udziau, ktry pozwala na peny rozwj czowieczestwa i podmiotowe, wiadome, twrcze funkcjonowanie w wiecie. Wobec wieloci moliwych sposobw rozumienia edukacji kulturalnej i jej celw, a take oglnoci dokumentw okrelajcych priorytety dziaa w tej dziedzinie, ocena kompetencji kadry realizujcej edukacj kulturaln powinna przyjmowa za podstaw przyjmowan interpretacj edukacji kulturalnej, wynikajce z niej umiejtnoci potrzebne do jej realizacji oraz postawy wiadomego denia do przyjtych w niej celw. Kadra prowadzca te dziaania najpierw sama powinna posiada postulowane w dokumentach kompetencje do odbioru kultury, do aktywnoci twrczej, wraliwo na sztuk. W wietle porozumienia resortw kultury i edukacji ocena ta powinna obejmowa rwnie kompetencje dotyczce nawizywania wsppracy z instytucjami z obu tych obszarw. Zgodnie z zaoeniami spoeczestwa obywatelskiego potrzebne s rwnie kompetencje do wspdziaania z rnymi podmiotami i rodowiskami, ktre mog pomc w realizacji edukacji kulturalnej, stwarzajc szersze moliwoci wykorzystywania kadry oraz lokalnych warunkw, a take aktywizowania spoecznoci lokalnej. Biorc pod uwag niedookrelon tre edukacji kulturalnej a tym samym konieczno samodzielnoci programowej osb realizujcych edukacj kulturaln przyjto, e kompetencje potrzebne do realizacji tej dziedziny dziaa obejmuj:
12

Wiedz: kulturoznawcz (ogln i w zakresie wybranej dziedziny/dziedzin, dotyczc kultury dawnej i wspczesnej) obejmujc wiedz o kulturze wasnej i innych kulturach; wiedz o edukacji kulturalnej (o ksztaceniu zwizanych z kultur potrzeb, zainteresowa, aktywnoci kulturalnej, wraliwej percepcji i twrczej ekspresji w rnych grupach wiekowych, rodowiskach, grupach o specjalnych potrzebach); elementarn wiedz pedagogiczn, psychologiczn i socjologiczn. Umiejtnoci: planowania i realizacji form zwizanych z edukacj w kulturze i kultur w edukacji; komunikacyjne; planowania i realizacji pracy z osobami w rnym wieku, o rnych potrzebach rozwojowych i rnym poziomie kompetencji; umiejtnoci zwizane z zarzdzaniem projektami; umiejtnoci planowania, nawizywania i prowadzenia wsppracy z rnymi podmiotami. Postawy: pozytywnego, twrczego podejcia do edukacji kulturalnej; denia do zwikszania wasnych kompetencji w zakresie prowadzenia edukacji kulturalnej; denia do wasnego aktywnego, kompetentnego uczestnictwa w kulturze; denia do podejmowania wasnej aktywnoci twrczej; gotowo do poszukiwania moliwoci i nawizywania wsppracy z innymi podmiotami w celu tworzenia optymalnych warunkw dla edukacji kulturalnej. Wyodrbnione kompetencje nie obejmuj szeroko pojtych kompetencji pedagogicznych i spoecznych, w tym moralnych i obywatelskich, zakadanych w kadej dziaalnoci edukacyjnej.

13

II.

CELE, PROBLEMATYKA I METODY BADA, DOBR PRBY

14

Cele bada

Przedstawiane badania przyjy jako cel poznanie kompetencji kadry realizujcej edukacj kulturaln w wojewdztwie lskim oraz opinii o potrzebie i moliwociach doskonalenia tyche kompetencji, co stanowi podstaw sformuowania wnioskw dla rodowisk organizujcych edukacj kulturaln w wojewdztwie lskim. Edukacj kulturaln mog prowadzi rne podmioty i rodowiska o zrnicowanym statusie formalnym i ksztacie organizacyjnym. Do bada wybrano pracownikw instytucji, ktrych dotyczyo zawarte na szczeblu pastwowym, a tym samym w ramach polityki kulturalnej i owiatowej pastwa, formalne porozumienie o podjciu tej dziaalnoci i wsppracy w jej zakresie, tzn. kadr instytucji kultury i instytucji owiatowych. Celem praktycznym byo zdiagnozowanie potrzeb i postulatw kadry prowadzcej edukacj kulturaln w woj. lskim, aby wyniki i wnioski mogy by wykorzystane przez instytucje kultury i owiaty oraz samorzdy lokalne.

15

Problematyka badawcza

Przyjte cele doprowadziy do sformuowania nastpujcych problemw badawczych: Problem gwny: Jakie s kompetencje kadry realizujcej edukacj kulturaln w publicznych instytucjach kultury oraz owiatowych w wojewdztwie lskim, jakie s jej potrzeby i postulaty w tym zakresie? Poniewa wanym celem praktycznym bada bya pomoc w programowaniu i organizacji doskonalenia kompetencji kadry edukacji kulturalnej w wojewdztwie lskim, uznano e najwaniejsz rol w tym procesie jest podmiotowy stosunek samej kadry do tego zadania. Przyjto wic, e wskanikiem kompetencji i stosunku badanych osb, realizujcych edukacj kulturaln, do ich doskonalenia bd: kwalifikacje formalne, ukoczone formy doksztacania i odbyte szkolenia; poczucie wasnej kompetencyjnoci; opinia tych osb o znaczeniu poszczeglnych rodzajw kompetencji, przedstawiane przez nie oceny poziomu kompetencji (i stosowane kryteria) dotyczce kadry danej placwki; ich ocena moliwoci i form doskonalenia kompetencji; formuowane w tym zakresie postulaty. Gwna cz bada dotyczya realizatorw edukacji kulturalnej w obu rodzajach instytucji instytucjach kultury i owiatowych. Dla tej czci bada sformuowano nastpujce problemy szczegowe: Jakie zajcia prowadz osoby wskazane przez dyrektorw jako szczeglnie wyrniajce si w zakresie prowadzenia edukacji kulturalnej? Jakie kwalifikacje i ukoczone formy doskonalenia posiadaj realizatorzy edukacji kulturalnej w badanych placwkach? Jak rozumiej edukacj kulturaln osoby wskazane przez dyrektorw badanych placwek jako wzorowo realizujce edukacj kulturaln oraz odpowiedzialne za ten fragment dziaalnoci lub przynajmniej koordynujce edukacj kulturaln w danej placwce? Czy instytucje owiatowe angauj w ramach prowadzenia edukacji kulturalnej osoby zwizane z instytucjami kultury lub osoby zwizane w inny sposb z dziaalnoci kulturaln,
16

a instytucje kultury osoby zwizane z instytucjami owiatowymi? Jakie jest poczucie kompetencyjnoci badanych realizatorw edukacji kulturalnej? Jaki jest stosunek badanych realizatorw edukacji kulturalnej do doskonalenia kompetencji, moliwoci, form i potrzeb w tym zakresie? Przyjto, e zarwno dobr kadry do realizacji edukacji kulturalnej, jak jej ocena, inspirowanie i stwarzanie warunkw do pogbiania jej kompetencji stanowi zakres dziaania dyrektorw i osb odpowiedzialnych za edukacj kulturaln w danej placwce. To ich nastawienie, sposb mylenia, kryteria oceny decyduj w pierwszym rzdzie o funkcjonowaniu tej dziedziny edukacji. Ich stosunek do posiadanych i podanych kompetencji kadry wpywa na doskonalenie si kadry, ich nastawienie do integrowania dziaa rodowiskowych w celu lepszego wykorzystania potencjau kadrowego do edukacji kulturalnej w rodowisku lokalnym warunkuje podejmowanie takich dziaa. Z takiego zaoenia wynikna decyzja przeprowadzenia bada uzupeniajcych, ktre pokazayby jakociowy kontekst funkcjonowania kadry zwizanej z edukacj kulturaln. Ta cz bada, majca na celu zarysowanie moliwych sposobw mylenia o edukacji kulturalnej osb kierujcych placwkami kultury i owiaty, obja nastpujce problemy szczegowe: jakie sposoby rozumienia edukacji kulturalnej i zwizanych z ni kompetencji kadry funkcjonuj programowo w badanych instytucjach kultury i instytucjach owiatowych? jakie rozumienie edukacji kulturalnej wynika z obowizujcych w badanych placwkach dokumentw? jak rozumiej edukacj kulturaln osoby zarzdzajce badanymi placwkami i osoby odpowiedzialne za koordynacj edukacji kulturalnej? jakie rozumienie edukacji kulturalnej wynika z rodzaju i charakteru zaj zaliczanych przez osoby zarzdzajce placwk do edukacji kulturalnej? jaki jest stosunek osb kierujcych badanymi placwkami do integrowania dziaa w ramach realizacji edukacji kulturalnej w rodowisku lokalnym ? jak dyrektorzy i osoby koordynujce edukacj kulturaln w instytucjach kultury rozumiej kompetencje potrzebne w tym dziaaniu? jaki jest stosunek osb kierujcych badanymi placwkami do doskonalenia kompetencji kadry realizujcej edukacj kulturaln?
17

Metody bada

W badaniach posuono si metod sondau diagnostycznego, obejmujcego: ankiet przeznaczon dla pracownikw wskazanych przez dyrekcje placwek kultury i owiaty jako specjalistw w zakresie edukacji kulturalnej (po 2 osoby z placwki, jedna jako osoba bardzo dobrze realizujca edukacj kulturaln w danej placwce, druga jako osoba koordynujca dziaania w zakresie edukacji kulturalnej), wywiad kwestionariuszowy z dyrektorami i osobami odpowiedzialnymi za edukacj kulturaln w wybranych publicznych instytucjach kultury oraz instytucjach owiatowych wojewdztwa lskiego, analiz dokumentacji programowej placwek wybranych do wywiadu z ich dyrektorami.

18

Dobr prby

Ze wzgldu na wstpny charakter bada zastosowano w doborze prby dobr nieprobabilistyczny, oparty na doborze kwotowym. Do bada ankietowych wybrano 200 instytucji kultury z grup: bibliotek, domw kultury, orodkw kultury, instytucji upowszechniania kultury, galerii i muzew, zachowujc proporcje jakie wystpuj w populacji 1382 lskich instytucji kultury. Podobnie wybrano 200 placwek owiatowych z grup: szkoy podstawowe, gimnazja, szkoy ponadgimnazjalne, ogniska pracy pozaszkolnej, w proporcji odpowiadajcej proporcjom tych grup instytucji w populacji 2300 lskich instytucji owiatowych. W kadej placwce dyrektor wskazywa do bada ankietowych 2 osoby. W ramach wybranych placwek zastosowano wic dobr celowy ankietowanych osb, aby unikn badania osb jedynie okazjonalnie, doranie prowadzcych zajcia traktowane w placwce jako edukacja kulturalna. Taki dobr pozwala te uzna respondentw za ekspertw tej dziedziny edukacji. Skierowano wic po 400 ankiet do pracownikw instytucji kultury i do pracownikw instytucji owiatowych. Z placwek kultury uzyskano 324 poprawnie wypenione ankiety. Z instytucji owiatowych uzyskano 339 poprawnie wypenionych ankiet. Placwki, w ktrych przewidziano przeprowadzenie wywiadw i analiz dokumentacji, wybrano wg kryterium doboru celowego (instytucje kultury o statusie instytucji wojewdzkich) oraz kwotowego, przy zaoeniu wyboru placwki z kadego z rodzajw instytucji kultury i instytucji owiatowych oraz wg wielkoci rodowiska (ilo mieszkacw: do 10 tys., 10-100 tys. ponad 100 tys.), w ktrym funkcjonuj. Wybr placwek do tej czci bada obj po 30 instytucji kultury i instytucji owiatowych. Nie we wszystkich wybranych placwkach udao si przeprowadzi wywiady, nie we wszystkich take udostpniono dokumentacj.

19

III.

KADRA REALIZATORW EDUKACJI KULTURALNEJ IJEJ KOMPETENCJE

20

Analiza wynikw bada ankietowych

Ankiety wypeniy 553 kobiety i 110 mczyzn w wieku od 22 lat do 65 (rednia wieku udzielajcych odpowiedzi wyniosa 42 lata). Kobiety stanowiy 83% ankietowanych (wypada zaznaczy, i w przypadku instytucji kultury mczyni stanowili 25% udzielajcych odpowiedzi). Respondenci to osoby odpowiedzialne za realizacj edukacji kulturalnej w wytypowanych do bada placwkach owiatowych i instytucjach kultury, wywodzce si z miejscowoci rnicych si liczb mieszkacw (miejscowoci do 10 tysicy mieszkacw, miejscowoci od 10 tysicy do 100 tysicy mieszkacw oraz miejscowoci powyej 100 tysicy mieszkacw) i ich proporcje udziau w badaniach w poszczeglnych kategoriach wyraziy si udziaami na poziomach od 29% do 38%. Dane byy gromadzone w okresie od czerwca do wrzenia 2012 roku.
Wykres nr 1 Rozkad procentowy respondentw ze wzgldu na pe

Kobiety Mczyni

83% 17%

Program bada zakada skierowanie kwestionariuszy ankiet do osb realizujcych i koordynujcych edukacj kulturaln z wybranych publicznych instytucji kultury i placwek owiaty. Po analizie uzyskanych wynikw okazao si, e osoby biorce udzia w badaniach s zatrudnione w instytucjach kultury i placwkach owiatowych na rnych stanowiskach. Stanowiska te zostay odpowiednio skategoryzowane. W instytucjach kultury kwestionariusz ankiety wypeniy osoby zatrudnione zarwno na stanowiskach kierowniczych (dyrektorzy, wicedyrektorzy, kierownicy, naczelnicy), jak i pracownicy administracji zatrudnieni na stanowisku: inspektor, referent, specjalista (np. ds. edukacji kulturalnej, animacji kultury, organizacji imprez kulturalnych) oraz instruktorzy
21

(np. artystyczny, muzyczny, zaj plastycznych, taca, spoeczno-wychowawczy). W grupie badanych byli rwnie nauczyciele, bibliotekarze, kustosze oraz pojedyncze osoby skategoryzowane jako inne (aktor, adiunkt, asystent, kulturoznawca). W placwkach owiaty kwestionariusze ankiet zostay wypenione rwnie przez osoby zatrudnione na stanowiskach kierowniczych (dyrektorzy i wicedyrektorzy), jednake udzia w badaniach wzili przede wszystkim nauczyciele rnych przedmiotw, gwnie jzyka polskiego. Wrd respondentw byli take wychowawcy wietlicy, pedagodzy szkolni oraz bibliotekarze, zajmujcy si edukacj kulturaln w danej placwce.

22

1. Kadra realizujca edukacj kulturaln w instytucjach kultury

Formalne kwalifikacje kadry realizujcej edukacj kulturaln w publicznych instytucjach kultury

Wykres nr 2 Formalne kwalifikacje pracownikw instytucji kultury do prowadzenia edukacji kulturalnej (dane wyraone w procentach w stosunku do oglnej liczby badanych)

kurs pedagogiczny kwalifikacje instruktorskie wyksztacenie artystyczne inne uprawnienia edukacyjne wyksztacenie kulturoznawcze kwalifikacje do nauczania WOK kwalifikacje do nauczania przedmiotw artystycznych kwalifikacje do nauczania innego przedmiotu kwalifikacje do nauczania j.polskiego nie posiadam kwalifikacji jestem w trakcie zdobywania kwalifikacji

36,42% 34,26% 29,01% 19,44% 19,44% 16,67% 15,12% 13,89% 9,26% 8,64% 5,25%

Badani pracownicy swoje formalne kwalifikacje zdobywali na rnych etapach ksztacenia i w rnym trybie, co szczegowo ilustruje tabela nr 1. Niespena jedna dziesita badanych nie posiada adnych kwalifikacji w tym zakresie, s to pracownicy administracyjni, ktrzy zostali wytypowani przez dyrekcj instytucji do wypenienia ankiety. Niewiele ponad pi procent pracownikw jest w trakcie zdobywania kwalifikacji w trybie wyszych studiw zawodowych lub w trakcie warsztatw.

23

Tabela nr 1
na studiach wyszych zawodowych Liczba przypadkw (max. 324) 111 94 63 49 54 30 45 63 118 28 17 zdobyte na kursach na studiach podyplomowych

na warsztatach

Formalne kwalifikacje pracownikw instytucji kultury do prowadzenia edukacji kulturalnej oraz tryb ich uzyskania (dane wyraone w procentach przypadkw)

na studiach wyszych magisterskich

na stau

kwalifikacje instruktorskie wyksztacenie artystyczne wyksztacenie kulturoznawcze kwalifikacje do nauczania przedmiotw artystycznych kwalifikacje do nauczania wiedzy o kulturze kwalifikacje do nauczania j. polskiego kwalifikacje do nauczania innego przedmiotu inne kwalifikacje do prowadzenia edukacji kulturalnej kurs pedagogiczny nie posiadam kwalifikacji jestem w trakcie zdobywania kwalifikacji

67,57% 14,89% 6,35% 8,16% 7,41% 0,00% 4,44% 39,68% 38,98% 39,29% 17,65%

5,41% 6,38% 15,87% 8,16% 14,81% 40,00% 26,67% 12,70% 11,86% 7,14% 41,18%

14,41% 37,23% 66,67% 61,22% 53,70% 60,00% 48,89% 30,16% 42,37% 17,86% 17,65%

9,91% 15,96% 22,22% 12,24% 31,48% 6,67% 22,22% 9,52% 7,63% 7,14% 11,76%

36,94% 15,96% 1,59% 14,29% 3,70% 0,00% 0,00% 22,22% 4,24% 7,14% 29,41%

3,60% 4,26% 7,94% 0,00% 1,85% 0,00% 6,67% 7,94% 0,00% 7,14% 0,00%

Najwiksza grupa spord badanych osb zatrudnionych w instytucjach kultury, bo ponad jedna trzecia, posiada uprawnienia pedagogiczne oraz kwalifikacje instruktorskie do prowadzenia edukacji kulturalnej. Kwalifikacje instruktorskie najczciej zostay uzyskane na kursach, i to wanie one, obok kwalifikacji kulturoznawczych i kwalifikacji do nauczania przedmiotw artystycznych zdobytych na studiach wyszych magisterskich, stanowi dominujcy typ kwalifikacji w tej grupie badanych. Kwalifikacje do prowadzenia zaj z zakresu wiedzy o kulturze respondenci w najwikszej liczbie uzyskali na studiach magisterskich i podyplomowych; kwalifikacje do
24

inne 6,31% 22,34% 6,35% 8,16% 5,56% 0,00% 11,11% 6,35% 1,69% 57,14% 0,00%

nauczania jzyka polskiego na studiach magisterskich oraz wyszych studiach zawodowych, inne natomiast kwalifikacje do prowadzenia edukacji kulturalnej zdobyli na kursach. Kurs pedagogiczny pracownicy instytucji kultury odbyli najczciej na studiach wyszych magisterskich lub na kursach.
Tabela nr 2 Tryb uzyskania kwalifikacji zawodowych przez pracownikw instytucji kultury (dane wyraone liczb wskaza)
Wyksztacenie Zwizane zedukacj ianimacj kulturaln 7 18 31 76 26 58 10 9 Zwizane zzarzdzaniem kultur 0 0 0 26 39 43 3 2 O profilu kulturoznawczym 10 4 7 40 19 5 3 3 O profilu artystycznym Inne

szkoa rednia: szkoa policealna: studia wysze zawodowe: studia wysze magisterskie: studia podyplomowe: szkolenia: stae: inne:

36 10 3 32 17 32 3 8

40 28 10 35 14 21 1 5

Z uzyskanych danych liczbowych (tabela nr 2), istotnych ze wzgldu na wskazania respondentw, ktre obejmuj niejednorodne poziomy wyksztacenia, wynika e okoo trzy czwarte badanych pracownikw instytucji kultury deklaruje uzyskanie na rnych etapach edukacji kompetencji zawodowych zwizanych z edukacj i animacj kultury. Najwiksza liczba badanych (23%) uzyskaa te kompetencje na studiach wyszych magisterskich, nastpna (18%) w trakcie szkole w tym zakresie.

25

Wykres nr 3 Rodzaj wyksztacenia badanych pracownikw instytucji kultury

wyksztacenie z zakresu zarzdzania kultur 34.90%

wyksztacenie o profilu artystycznym

43.50%

wyksztacenie o profilu kulturoznawczym

28%

wyksztacenie z zakresu edukacji i animacji kulturalnej

72%

Z uzyskanych deklaracji pracownikw instytucji kultury wynika, e prawie trzy czwarte badanych uzyskao na jednym z etapw edukacji wyksztacenie w zakresie edukacji i animacji kulturalnej, prawie poowa dysponuje wyksztaceniem o profilu artystycznym, jedna trzecia posiada wyksztacenie z zakresu zarzdzania kultur, a niespena jedna trzecia badanych deklarowaa posiadanie wyksztacenia o profilu kulturoznawczym co ilustruje wykres nr 3.

Charakterystyka form i specyfiki oferty kulturalnej w publicznych instytucjach kultury Profil i charakter zaj edukacji kulturalnej proponowanych w objtych badaniami instytucjach kultury w wietle uzyskanych w badaniu deklaracji zaley przede wszystkim od typu instytucji kultury, jak rwnie od formalnych kwalifikacji i kompetencji zatrudnionej kadry. W badaniach wzili udzia pracownicy domw kultury, bibliotek, muzew, teatrw, galerii oraz ognisk pracy pozaszkolnej. W kadej z tych instytucji proponuje si ofert zrnicowan ze wzgldu na specyfik instytucji, czstotliwo odbywania si zaj oraz grup odbiorcw, do ktrej s one adresowane.

26

Wykres nr 4 Czstotliwo zaj w ramach edukacji kulturalnej (deklaracje pracownikw instytucji kultury)

inne regularnie (z jedn grup w rwnych odstpach czasowych)

3,85% 8,65%

regularnie z rnymi grupami w rwnych odstpach 64,42% czasowych regularnie przez cay okres nauki szkolnej (np. zajcia prowadzone s przez trzy lata z uczniami wybranej klasy szkoy podstawowej) sporadycznie (we wsppracy ze staymi odbiorcami) sporadycznie (jako zajcia otwarte dla wszystkich chtnych) nie przewidujemy adnego rytmu czasowego, zajcia realizowane s w zalenoci od potrzeb (np. zamwie grup odwiedzajcych instytucj) 5,13% 1,60% 3,53% 12,82%

Zajcia w ramach edukacji kulturalnej odbywaj si z rn czstotliwoci, ale ponad poowa respondentw deklaruje regularne zajcia z rnymi grupami w rnych odstpach czasowych. Wedug deklaracji ponad trzech czwartych badanych zajcia z tak wanie czstotliwoci najczciej maj miejsce w domach kultury i ogniskach pracy pozaszkolnej, najrzadziej natomiast w muzeach. Okoo jedna dziesita badanej grupy deklaruje, e w ich instytucjach nie przewiduje si adnego rytmu czasowego zaj, ktre realizowane s w zalenoci od potrzeb. Taki sposb realizacji zaj w ramach edukacji kulturalnej najczciej deklaruj pracownicy bibliotek. Regularnie z jedn grup w rwnych odstpach czasowych zajcia odbywaj si w niespena jednej dziesitej badanych instytucji.

27

Tabela nr 3 Zajcia zwizane z edukacj kulturaln prowadzone w instytucjach kultury

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

plastyczne rne techniki teatralne dziedzictwo kulturowe wasnego regionu muzyczne instrumentalne muzyczne wokalne (zespoy, chry) muzyczno-ruchowe zajcia twrcze z rnych dziedzin literackie zesp taca wspczesnego muzyczne zesp instrumentalno-wokalny recytatorskie fotograficzne plastyczne ceramiczne zesp ludowy zesp taca towarzyskiego zajcia z multimediw filmowe dziedzictwo kulturowe rnych regionw kluby naukowo-dyskusyjne kabaretowe inne plastyczne zwizane z architektur

84,66% 56,23% 46,01% 45,69% 43,45% 43,13% 42,17% 41,53% 37,06% 33,23% 31,95% 27,16% 25,56% 25,56% 23,32% 21,73% 21,41% 21,41% 21,09% 17,89% 9,58% 6,71%

Wedug deklaracji wszystkich objtych badaniami pracownikw instytucji kultury, najczciej prowadzi si w ich placwce zajcia plastyczne, teatralne, zzakresu dziedzictwa kulturowego wasnego regionu oraz muzyczno-wokalne i muzyczno-ruchowe, co szczegowo pokazuje tabela nr 3.

28

Tabela nr 4 Formy zaj prowadzonych przez uczestniczcych w badaniu pracownikw instytucji kultury

Czstotliwo/form Kilka razy wtygodniu Profil tematyczny teatralne recytatorskie kabaretowe plastyczne ceramiczne plastyczne rne techniki plastyczne zwizane z architektur literackie filmowe fotograficzne muzyczne instrumentalne muzyczne zespl instrumentalnowokalny muzyczno wokalne (zespoy, chry) muzyczno-ruchowe zesp ludowy zesp taca wspczesnego zesp taca towarzyskiego zajcia twrcze z rnych dziedzin zajcia z multimediw dziedzictwo kulturowe wasnego regionu dziedzictwo kulturowe rnych regionw inne 8,86% 1,23% 0,31% 3,70% 20,68% 0,62% 6,17% 2,16% 3,09% 4,94% 1,85% 2,78% 8,95% 3,40% 6,17% 2,16% 3,70% 3,09% 4,01% 2,78% 4,94%

Raz wtygodniu

Charakter dyskusyjnoteoretyczny

Charakter praktyczno -warsztatowy

Nie wystpuje

10,49% 5,25% 4,01% 2,16% 17,59% 2,78% 16,37% 7,10% 4,94% 4,01% 1,54% 3,40% 7,27% 1,54% 0,93% 0,00% 12,04% 8,02% 17,90% 8,02% 7,72%

2,47% 1,23% 0,62% 0,62% 0,00% 0,00% 16,67% 4,32% 0,93% 0,31% 0,00% 0,93% 0,62% 0,31% 0,00% 0,00% 7,72% 2,47% 16,67% 8,02% 6,67%

16,67%
5,25% 3,70% 5,25%

80,86% 93,52% 95,68% 94,14% 61,73% 96,60% 77,47% 90,74% 91,98% 91,05% 96,60% 93,83% 83,33% 95,06% 92,90% 97,84% 84,26% 88,89% 78,09% 89,20%

38,27%
3,40%

5,86%
4,94% 7,10%

8,64%
3,40% 5,25%

16,05%
4,63% 7,10% 2,16%

8,02%
8,64%

5,25%
2,78% 5,86%

87,35%

29

Pracownicy instytucji kultury najczciej prowadz zajcia plastyczne (rne techniki) o charakterze praktycznowarsztatowym, ktre odbywaj si kilka razy w tygodniu i s przeznaczone dla rnych grup. Prowadzenie tego typu zaj kilka razy w tygodniu na poziomie przewyszajcym przecitne wskazania deklaruj gwnie pracownicy OPP i domw kultury. Zajcia teatralne, odbywajce si raz w tygodniu, prowadz przede wszystkim pracownicy domw kultury i teatrw. Na podstawie kolejnych wskaza mona wnioskowa, e poza zajciami plastycznymi i teatralnymi, odbywajce si raz w tygodniu, zajcia z zakresu dziedzictwa kulturowego wasnego regionu (realizuj je gwnie pracownicy bibliotek, domw kultury i muzew), literackie zajcia twrcze z rnych dziedzin (pracownicy bibliotek i domw kultury), oraz muzyczno-ruchowe (pracownicy domw kultury, OPP) s najczciej realizowanymi przez osoby zatrudnione w instytucjach kultury formami zaj edukacyjnych. Wikszo zaj ma charakter praktyczno-warsztatowy, natomiast zajcia z zakresu dziedzictwa kulturowego wasnego regionu oraz literackie s wskazywane jako formy dyskusyjno-teoretyczne. Nieliczni respondenci deklarowali realizacj zaj muzycznych zarwno instrumentalnych, jak i instrumentalno-wokalnych oraz wokalnych. Zajcia plastyczne zwizane z architektur oraz zajcia ceramiczne byy wymieniane stosunkowo rzadko. Zajcia filmowe, fotograficzne czy multimedialne take nale do grupy majcej niski poziom wskaza, co ukazuje tabela nr 4.
Wykres nr 5 Odpatno za korzystanie z oferty w zakresie edukacji kulturalnej w badanych instytucjach kultury

Tak w peni odpatna Tak czciowo odpatna Nie jest nieodpatna

7% 46% 47%

30

Zajcia w ramach edukacji kulturalnej proponowane w instytucjach kultury s zazwyczaj czciowo odpatne lub nieodpatne, zaledwie 7% objtych badaniami instytucji oferuje wycznie odpatne zajcia.
Wykres nr 6 Okres zatrudnienia badanych pracownikw w instytucji kultury
od 15 lat i wicej od 10 do 15 lat od 5 do 10 lat od 1 roku do 5 lat do 1 roku 42,28% 15,12% 16,67% 23,15% 2,7%

Prawie poow respondentw stanowili pracownicy z dugim staem pracy, bo zatrudnieni w instytucji kultury ponad pitnacie lat, niespena jedna czwarta respondentw zaznaczya swj okres pracy w instytucji w przedziale od jednego roku do piciu lat. Osoby ze rednim staem pracy zatrudnione od piciu do dziesiciu lat i od dziesiciu do pitnastu lat, stanowi cznie jedn trzeci badanych. Najmniejsza grupa spord badanych to osoby zatrudnione w danej instytucji poniej jednego roku.
Wykres nr 7 Okres zatrudnienia pracownikw instytucji kultury na stanowisku zwizanym z edukacj kulturaln
nie dotyczy do 1 roku od 1 roku do 5 lat od 5 do 10 lat od 10 do 15 lat od 15 lat i wicej 8,95% 1,23% 22,53% 14,20% 17,90% 35,19%

31

Okres zatrudnienia pracownikw instytucji kultury uczestniczcych w badaniu na stanowisku zwizanym z edukacj kulturaln by zrnicowany. Najliczniejsza grupa, stanowica ponad jedn trzeci badanych, wykonuje t prac ponad pitnacie lat. W przedziale zatrudnienia obejmujcym od piciu do pitnastu lat edukacj kulturaln zajmuje si w sumie jedna trzecia badanych. Jedna czwarta badanych deklaruje swe zaangaowanie w edukacj kulturaln w okresie od jednego roku do piciu lat. Najmniejsz grup stanowi pracownicy z najkrtszym staem pracy poniej jednego roku, natomiast niespena jedna dziesita respondentw nie jest z edukacj kulturaln zwizana. Jak wynika z rozkadu stanowisk s to zazwyczaj pracownicy administracyjni (inspektorzy, referenci, specjalici) bd kadra kierownicza (dyrektorzy, wicedyrektorzy, kierownicy).
obowizki wykonywane z innymi pracownikami spoza instytucji 8,06% 4,05% 6,22% 1,60% 2,63% 5,88% 8,06% 5,71% 3,19%

udzia w projektowaniu programu dziaalnoci instytucji projektowanie dziaa w zakresie ed. kult. instytucji realizacja zaj w zakresie ed. kult. w ramach dziaalnoci instytucji komunikacja i public relations na potrzeby organizacji irealizacji zaj w zakresie ed. kult. przygotowanie narzdzi, materiaw i miejsc do dziaalnoci w zakresie ed. kult. przygotowanie narzdzi, materiaw do dziaalnoci e-learningowej w zakresie ed. kult. zdobywanie rodkw na dziaalno realizowan w zakresie ed. kult. pozyskiwanie partnerw do realizacji zaj w zakresie ed. kult. szkolenie staystw, studentw i innych osb realizujcych zajcia w zakresie ed. kult. w instytucji

Liczba przypadkw wskaza

Zakres obowizkw pracownikw instytucji kultury w zwizku z realizacj edukacji kulturalnej (dane wyraone w procentach przypadkw)

211 173 225 125 190 51 124 175 94

32,23% 23,70% 41,33% 26,40% 51,05% 39,22% 28,23% 38,29% 27,66%

32

obowizki wykonywane z innymi pracownikami z instytucji 59,72% 72,25% 52,44% 72,00% 46,32% 54,90% 63,71% 56,00% 69,15%

Tabela nr 5

Zakres obowizkw obowizki wykonywane samodzielnie

przygotowanie i realizacja ewaluacji zaj w zakresie ed. kult. samodzielne dziaania i projekty doksztacajce w zakresie ed. kult. inne

131 100 13

45,04% 66,00% 54%

53,44% 30,00% 46%

1,53% 4,00% 0,00%

Zatrudnieni w instytucjach kultury pracownicy delegowani do wypenienia ankiety deklarowali zakres wykonywanych obowizkw w kilku wskazanych kategoriach. Dane w tabeli nr 5 podane s w procentach uzyskanych w badaniu przypadkw. Najwiksza grupa osb (okoo trzech czwartych) zajmuje si projektowaniem dziaa w zakresie edukacji kulturalnej w ramach dziaalnoci instytucji, dzielc ten obowizek z innymi pracownikami instytucji. Wskazania w zakresie udziau w projektowaniu programu dziaalnoci instytucji wsplnie z innymi pracownikami pojawiaj si w ponad poowie przypadkw. Pozyskiwaniem partnerw do realizacji zaj w zakresie edukacji kulturalnej wraz z innymi pracownikami danej instytucji zajmuje si ponad poowa badanych. Wsplnie z innymi pracownikami badani czsto zajmuj si rwnie komunikacj i public relations na potrzeby organizacji irealizacji zaj w zakresie edukacji kulturalnej, szkoleniem staystw, studentw i innych osb realizujcych zajcia w ramach edukacji kulturalnej w instytucji oraz zdobywaniem rodkw na dziaalno realizowan w zakresie edukacji kulturalnej. Wikszo deklaracji w poszczeglnych kategoriach wskazuje na prace zespoowe w wielu obszarach dziaa zwizanych z edukacj kulturaln prowadzon w instytucjach kultury. Samodzielne dziaania podejmuje si najczciej w zakresie dziaa i projektw doksztacajcych (ponad poowa przypadkw) oraz prowadzenia zaj w obrbie edukacji kulturalnej w ramach dziaalnoci instytucji, natomiast samodzielnym pozyskiwaniem partnerw do realizacji zaj w zakresie edukacji kulturalnej zajmuje si grupa osb obejmujca ponad jedna trzeci badanych przypadkw.

33

inni

0,96% 56,27% 11,90% 49,52% 42,77% 33,12% 23,15% 27,65% 20,58%

Wykres nr 8 Adresaci oferty zaj edukacji kulturalnej w instytucjach kultury (deklaracje zatrudnionych w nich pracownikw)

wszyscy chtni Pedagodzy Szkoy Przedszkola grupy rodowiskowe grupy zorganizowane odbiorcy o specjalnych potrzebach (dzieci) odbiorcy o specjalnych potrzebach (doroli)

Jak wykazay uzyskane wyniki bada edukacja kulturalna realizowana przez zatrudnione w instytucjach kultury osoby, biorce udzia w badaniach, jest adresowana do rnych grup odbiorcw (wykres nr 8). Wedug ponad poowy uzyskanych deklaracji pracownikw instytucji kultury oferta edukacyjna skierowana jest do wszystkich chtnych, niespena poowa instytucji kieruje sw ofert do szk i przedszkoli, okoo jedna trzecia do rnych grup rodowiskowych oraz odbiorcw o specjalnych potrzebach (do dzieci 27,65%, do dorosych 20,58%). Dla grup zorganizowanych zajcia edukacji kulturalnej organizuje jedna czwarta instytucji, najmniej tego typu zaj przeznaczonych jest dla pedagogw.

34

Rozumienie edukacji kulturalnej oraz ocena jej form i skutecznoci przez osoby realizujce ikoordynujce edukacj kulturaln w publicznych instytucjach kultury
Tabela nr 6 Sposoby rozumienia edukacji kulturalnej przez pracownikw instytucji kultury
tworzenie warunkw do aktywnoci artystycznej dzieci imodziey rozwijanie wraliwoci, zainteresowa i zdolnoci twrczych zapewnienie dzieciom i modziey moliwoci uczestnictwa wkulturze zachcanie do udziau w wydarzeniach kulturalnych ksztacenie umiejtnoci odbioru sztuki ksztacenie potrzeb kulturalnych uczenie korzystania z ofert instytucji kulturalnych dostarczanie wiedzy o rnych dziedzinach sztuki ksztacenie umiejtnoci zwizanych z aktywnoci twrcz w rnych rodzajach sztuki motywowanie do uczestnictwa w kulturze organizacja i wypenianie czasu wolnego ksztacenie kultury osobistej podnoszenie kompetencji, wiedzy i umiejtnoci zachcanie do organizowania wydarze kulturalnych ksztacenie osb uzdolnionych artystycznie przygotowanie dzieci i modziey do udziau w przegldach ikonkursach pomoc w szukaniu wasnych form ekspresji edukacja wielo i midzykulturowa edukacja medialna ksztacenie umiejtnoci zwizanych z aktywnoci twrcz w wybranym rodzaju sztuki edukacja moralna edukacja historyczna edukacja obywatelska edukacja jzykowa dotyczca rodzimego jzyka edukacja jzykowa dotyczca innych jzykw dostarczanie wiedzy o jednej dziedzinie sztuki inne 72,50% 64,38% 59,69% 56,88% 54,06% 49,06% 42,19% 41,56% 40,63% 40,63% 40% 39,69% 38,75% 36,88% 34,06% 30,94% 28,75% 23,75% 16,88% 16,56% 15,94% 12,50% 12,50% 10,94% 7,19% 5,31% 1,56%

35

W rozumieniu osb realizujcych i koordynujcych edukacj kulturaln w publicznych instytucjach kultury edukacja kulturalna polega przede wszystkim na tworzeniu warunkw do aktywnoci artystycznej dzieci imodziey rozwijaniu wraliwoci, zainteresowa i zdolnoci twrczych, zapewnieniu dzieciom i modziey moliwoci uczestnictwa w kulturze, zachcaniu do udziau w wydarzeniach kulturalnych, ksztaceniu umiejtnoci odbioru sztuki. Takie moliwoci byy najczciej wybierane (z zamieszczonych w kwestionariuszu ankiety) przez ponad poow respondentw. W nastpnej kolejnoci badani wymieniali: ksztacenie potrzeb kulturalnych, uczenie korzystania z ofert instytucji kulturalnych, dostarczanie wiedzy o rnych dziedzinach sztuki, ksztacenie umiejtnoci zwizanych z aktywnoci twrcz w rnych rodzajach sztuki, motywowanie do uczestnictwa w kulturze, organizacj i wypenianie czasu wolnego, ksztacenie kultury osobistej, podnoszenie kompetencji, wiedzy i umiejtnoci, zachcanie do organizowania wydarze kulturalnych, ksztacenie osb uzdolnionych artystycznie, przygotowanie dzieci i modziey do udziau w przegldach ikonkursach. Okoo jedna trzecia badanych jest przekonana, e edukacja kulturalna obejmuje podnoszenie kompetencji, wiedzy i umiejtnoci, zachcanie do organizowania wydarze kulturalnych, ksztacenie osb uzdolnionych artystycznie, przygotowanie dzieci i modziey do udziau w przegldach ikonkursach, pomoc w szukaniu wasnych form ekspresji. Mniej ni jedna czwarta respondentw, twierdzi e w obrbie edukacji kulturalnej mieci si rwnie edukacja wielo- i midzykulturowa, edukacja medialna, ksztacenie umiejtnoci zwizanych z aktywnoci twrcz w wybranym rodzaju sztuki. Najmniejsza grupa spord badanych rozumie edukacj kulturaln jako: edukacj moraln, edukacj historyczn, edukacj obywatelsk, edukacj jzykow dotyczc rodzimego jzyka, edukacj jzykow dotyczc innych jzykw, dostarczanie wiedzy o jednej dziedzinie sztuki.

36

Wykres nr 9 Rozumienie sukcesu wynikajcego z prowadzenia zaj w ramach edukacji kulturalnej przez pracownikw instytucji kultury
inne uznanie osigni artystycznych grupy (nagrody, wyrnienia) wyzwolenie aktywnoci twrczej czonkw grupy integracja, dobra atmosfera i wspdziaanie w grupie wzrost poczucia wasnej wartoci i czonkw grupy wzrost zainteresowa uczestnikw dziedzin realizowan w ramach zaj oglny wzrost zainteresowa kulturalnych u uczestnikw satysfakcjonujcy wzrost kompetencji kulturalnych uczestnikw 0,32% 43,85% 75,71% 70,35% 53% 54,57% 59,94% 28,39%

Objci badaniami pracownicy instytucji kultury rozumiej sukces, wynikajcy z prowadzenia zaj w ramach edukacji kulturalnej, zazwyczaj jako wyzwolenie aktywnoci twrczej czonkw grupy oraz integracj, dobr atmosfer i wspdziaanie w grupie (trzy czwarte wskaza). Ponad poowa respondentw upatruje sukces w oglnym wzrocie zainteresowa kulturalnych uczestnikw, we wzrocie zainteresowa uczestnikw dziedzin realizowan w ramach zaj oraz we wzrocie poczucia wasnej wartoci czonkw grupy. Niespena poowa badanych za sukces uznaje osignicia artystyczne grupy, zdobyte nagrody i wyrnienia, natomiast tylko jedna trzecia upatruje sukces w satysfakcjonujcym wzrocie kompetencji kulturalnych uczestnikw.

37

Wykres nr 10 Ocena kompetencji realizatorw edukacji kulturalnej przez pracownikw instytucji kultury

60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Neutralnie ocena pracownikw zatrudnionych w publicznych instytucjach kultury ocena pracownikw zatrudnionych w placwkach owiatowych 20,37% 30,56% Raczej pozytywnie 54,32% 38,58% Zdecydowanie pozytywnie 22,53% 14,20% Raczej negatywnie 1,85% 13,58% Zdecydowanie negatywnie 0,93% 3,09%

Ponad poowa pracownikw instytucji kultury raczej pozytywnie ocenia kompetencje kadry publicznych instytucji kultury. Nieco niej oceniaj oni kompetencje kadry zatrudnionej w placwkach owiaty, ocen raczej pozytywn daje im ponad jedna trzecia badanych. Zdecydowanie pozytywn ocen realizatorom edukacji kulturalnej w instytucjach kultury w zakresie ich kompetencji wystawia ju niespena jedna czwarta pracownikw instytucji kultury, natomiast kompetencje pracownikw placwek owiaty zostaj ocenione zdecydowanie pozytywnie tylko przez jedn sidm pracownikw instytucji kultury. Ocen raczej negatywnych w stosunku do pracownikw instytucji kultury jest niewiele, jednake w odniesieniu do pracownikw placwek owiaty pojawia si ich znacznie wicej bo 13,58%.

38

Wykres nr 11 Potrzeby dotyczce zwikszania kompetencji osb realizujcych edukacj kulturaln w opiniach pracownikw instytucji kultury

60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% podnoszenie formalne kwalifikacji podnoszenie kompetencji zwikszenie aktywnoci realizatorw w zakresie wasnego uczestnictwa w kulturze 41,10% 42,91% spotkania i wymiana dowiadcze inne

w publicznych instytucjach kultury w instytucjach owiatowych

48,54% 47,51%

55,34% 53,26%

68,28% 59,77%

2,91% 3,07%

W opinii osb realizujcych edukacj kulturaln w publicznych instytucjach kultury najwaniejsz potrzeb dotyczc zwikszania kompetencji kadry s spotkania i wymiana dowiadcze z osobami zajmujcymi si edukacj kulturaln w innych orodkach (instytucjach kultury i placwkach owiatowych). Na t potrzeb wskazuje 68,28% badanej kadry instytucji kultury. Poowa badanych wskazuje na potrzeb poszerzania kompetencji i podnoszenie formalnych kwalifikacji.
Wykres nr 12 Ewaluacja zaj w zakresie edukacji kulturalnej w instytucjach kultury (deklaracje zatrudnionych w nich pracownikw)

nie tak

26% 74%

39

Trzy czwarte pracownikw instytucji kultury deklaruje, e prowadzi ewaluacj w zakresie realizowanych zaj z obszaru edukacji kulturalnej.
Wykres nr 13 Wykorzystanie wynikw ewaluacji zaj w zakresie edukacji kulturalnej w badanych instytucjach kultury (deklaracje zatrudnionych w nich pracownikw)
inne na potrzeby sprawozdawczoci w zwizku z realizacj projektw na potrzeby sprawozdawczoci w instytucji na potrzeby wewntrznej oceny jakoci zaj na potrzeby zewntrznej oceny jakoci zaj w celu upowszechnienia efektw zaj (publikacje, konferencje, stae, konsultacje metodyczne, itp.) wyniki obserwacji su do modernizacji dotychczasowych zaj wyniki obserwacji wykorzystywane s w projektowaniu i realizacji innych zaj obserwacje su do indywidualnej weryfikacji programu zaj 0% 30,63%

59,46%

46,85%

22,52%

18,47%

50%

36,04%

41,44%

W wikszoci instytucji kultury wyniki ewaluacji zaj w zakresie edukacji kulturalnej s wykorzystywane przede wszystkim na potrzeby sprawozdawczoci instytucji, wyniki te su rwnie do modernizacji dotychczasowych zaj, wewntrznej oceny jakoci zaj, indywidualnej weryfikacji programu zaj, s rwnie wykorzystywane do projektowania i realizacji innych zaj. Wyniki ewaluacji w zdecydowanie mniejszym wymiarze stosuje si na potrzeby zewntrznej
40

oceny jakoci zaj oraz w celu upowszechnienia efektw zaj w formie publikacji, konferencji, oceny stau czy konsultacji metodycznych. Szczegowy rozkad wykorzystania wynikw ewaluacji pokazuje wykres numer 13.
Tabela nr 7 Oczekiwany kierunek rozwoju edukacji kulturalnej w instytucjach kultury (deklaracje zatrudnionych w nich pracownikw)
Dziaania edukacyjne, dla ktrych celem nie jest instytucja i jej oferta ale rozwj indywidualny i spoeczny uczestnikw zaj Ksztacenie odbiorcw oferty (wyposaenie w okrelon wiedz) prowadzone rwnolegle ale nie spjnie z dziaaniami szkolnymi, odwoujce si do charakteru placwki i dziedziny jak udostpnia Zabawa i zajcia rekreacyjne, dla ktrych pretekstem i otoczeniem jest instytucja i program jej staych dziaa Sporadycznie realizowane, ale bardzo atrakcyjne formalnie, dziaania zapewniajce instytucji nowych odbiorcw Ksztacenie odbiorcw oferty (wyposaenie w okrelon wiedz) podporzdkowanej programom szkolnym Dziaania o charakterze edukacyjnym realizowane w otoczeniu instytucji ale nie zwizane z charakterem i dziedzin, ktr upowszechnia (np. warsztaty praktyki artystycznej lub dziaanie typu festiwal filmowy w muzeum) inne 48,05% 46,10% 36,69% 28,90% 18,51% 13,64%

0,32%

Prawie poowa pracownikw instytucji kultury zapytana o opini na temat oczekiwanego kierunku dziaa w zakresie edukacji kulturalnej w swojej instytucji na pierwszym miejscu wymienia dziaania edukacyjne, dla ktrych celem jest nie instytucja i jej oferta ale rozwj indywidualny i spoeczny uczestnikw zaj. W drugiej kolejnoci respondenci wskazywali na ksztacenie odbiorcw oferty (jako wyposaenie w okrelon wiedz), prowadzone rwnolegle, ale nie spjnie, z dziaaniami szkolnymi, odwoujce si do charakteru placwki i dziedziny jak udostpnia. Dla ponad jednej trzeciej respondentw dziaania instytucji powinny i w kierunku zabawy i zaj rekreacyjnych, dla ktrych pretekstem i otoczeniem jest instytucja i program jej staych dziaa, natomiast niespena jedna trzecia badanych kierunek rozwoju instytucji w zakresie edukacji kulturalnej widzi w sporadycznie realizowanych, ale bardzo atrakcyjnych formalnych dziaaniach zapewniajcych instytucji nowych odbiorcw. Najmniejsza grupa respondentw chciaaby, aby instytucja prowadzia dziaania idce w kierunku ksztacenia odbiorcw oferty (wyposaania w okrelon wiedz) podporzdkowane programom szkolnym (18,51%), jak rwnie dziaania
41

o charakterze edukacyjnym, realizowane w otoczeniu danej instytucji, ale nie zwizane z charakterem i dziedzin, ktr upowszechnia (np. warsztaty praktyki artystycznej lub dziaanie typu festiwal filmowy w muzeum). Kompetencje kadry prowadzcej edukacj kulturaln w publicznych instytucjach kultury w wojewdztwie lskim
Wykres nr 14 Rozkad deklaracji pracownikw instytucji kultury dotyczcy pocztkw ich zainteresowa zwizanych z kultur
inne przykad z wasnej rodziny przykad z otoczenia pozarodzinnego uczestnictwo w podobnym rodzaju zaj w okresie dziecistwa uczestnictwo w podobnym rodzaju zaj w okresie dorastania i modzieczym zainteresowania zdobyte w szkole zainteresowania zdobyte poza szko (w instytucjach kultury) zainteresowania rozbudzone pod wpywem znajomych 3,86% 45,02% 25,08% 39,87% 45,02% 47,59% 50,16% 29,58%

Pracownicy instytucji kultury zapytani o przyczyny i pocztki swych zainteresowa zwizanych z kultur, majc moliwo zaznaczenia w kwestionariuszu ankiety wszystkich moliwych opcji, wybrali wikszo z nich. Poowa badanych na pierwszym miejscu wskazaa zainteresowania zdobyte poza szko w instytucjach kultury. Druga w kolejnoci moliwo, wybrana przez prawie poow badanych, to zainteresowania zdobyte w szkole, nastpnie uczestnictwo w podobnym rodzaju zaj w okresie dorastania i modzieczym oraz przykad z wasnej rodziny. Ponad jedna
42

trzecia badanych pocztki swych zainteresowa kulturalnych wie z uczestnictwem w podobnych zajciach w okresie dziecistwa, jedna trzecia wskazuje na zainteresowanie rozbudzone pod wpywem znajomych, dla jednej czwartej wany by przykad z wasnej rodziny. W tabeli nr 8 uwzgldniono szczegowe zestawienie deklaracji badanych pracownikw z podziaem na wybrane instytucje kultury. Zestawienie to pokazuje, e dla wikszoci badanych pracownikw instytucji kultury, najwiksze znaczenie w ksztatowaniu zainteresowa kulturalnych miay zainteresowania zdobyte poza szko (w instytucjach kultury), zainteresowania zdobyte w szkole oraz przykad z wasnej rodziny. Szczegowe wyniki badania pokazuje tabela numer 8.
zainteresowania zdobyte poza szko (winstytucjach kultury)

Tabela nr 8
uczestnictwo w podobnym rodzaju zaj w okresie dziecistwa uczestnictwo w podobnym rodzaju zaj w okresie dorastania i modzieczym przykad z wasnej rodziny zainteresowania zdobyte w szkole

Rozkad szczegowy deklaracji pracownikw instytucji kultury, dotyczcy pocztkw ich zainteresowa zwizanych z kultur

zainteresowania rozbudzone pod wpywem znajomych 34,15% 16,67% 31,41% 0,00% 27,78% 23,81% 11,11% 29,58%

przykad z otoczenia pozarodzinnego

Biblioteka Dobr celowy Dom Kultury Galeria Muzeum OPP Teatr Og

47,56% 29,17% 42,95% 100,00% 66,67% 47,62% 44,44% 45,02%

36,59% 16,67% 21,15% 100,00% 27,78% 14,29% 22,22% 25,08%

31,71% 45,83% 44,23% 0,00% 38,89% 42,86% 22,22% 39,87%

28,05% 70,83% 51,28% 0,00% 33,33% 47,62% 44,44% 45,02%

45,12% 50,00% 47,44% 100,00% 55,56% 52,38% 33,33% 47,59%

58,54% 50,00% 46,15% 100,00% 55,56% 42,86% 44,44% 50,16%

43

inne 6,10% 4,17% 3,21% 0,00% 0,00% 4,76% 0,00% 3,86%

Wykres nr 15 Czynniki decydujce o podjciu zaj zwizanych z edukacj kulturaln (dane dotycz pracownikw instytucji kultury)

inne wasna pasja namowa rodziny namowa znajomych dorana potrzeba propozycja z instytucji kulturalnej odpowied na ofert konkursow

5,79% 78,46% 3,22% 4,50% 31,51% 49,84% 5,47%

Kwestionariusz ankiety zawiera pytanie o gwne czynniki, ktre wpyny na decyzj prowadzenia zaj zwizanych z edukacj kulturaln. Ponad trzy czwarte respondentw zatrudnionych w instytucjach kultury zaznaczyo odpowied: wasna pasja. Poowa wskazaa, e otrzymaa propozycj z instytucji kulturalnej, jedna trzecia podja te decyzj z powodu doranej potrzeby pracy. Namowa znajomych czy rodziny nie miaa zbyt wielkiego wpywu na podjcie omawianej decyzji.

44

Wykres nr 16 Zakres najwyej ocenianych kompetencji wasnych (deklaracje pracownikw instytucji kultury)

inne 1,40% wiedza z zakresu prowadzonych zaj 82,11% wiedza z zakresu innych dziedzin kultury 19,30% umiejtnoci metodyczne pracy w danej dziedzinie z okrelon grup wiekow 37,19% umiejtnoci metodyczne pracy w danej dziedzinie z dowoln grup wiekow 35,09% umiejtnoci nawizywania kontaktu stymulujcego zainteresowania i aktywno 32,98% umiejtnoci pracy z grup 63,51% umiejtnoci wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w celach socjoterapeutycznych 3,86% umiejtnoci wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w pracy z osobami niepenosprawnymi 4,91% wasne dowiadczenie twrcze 47,72% dowiadczenie w upowszechnianiu dziedzictwa kulturowego 14,04% orientacja w kulturze wspczesnej 25,96%

45

Badani reprezentanci publicznych instytucji kultury w wojewdztwie lskim spord wszystkich wasnych kompetencji zawodowych najwyej oceniaj wiedz z zakresu prowadzonych zaj. Ponad poowa badanych uwaa, e dobrze opanowaa umiejtnoci pracy z grup. Respondenci wskazywali rwnie na wasne dowiadczenie twrcze jako swoj mocn stron, najwyej oceniaj t kompetencje wasn pracownicy domw kultury. Ponad jedna trzecia pracownikw instytucji kultury, uwaa e umiejtnoci metodyczne w pracy w danej dziedzinie z okrelon grup opanowaa w stopniu najwyszym. Podobna liczba wskaza pojawia si w zakresie umiejtnoci metodycznych w pracy w danej dziedzinie z dowoln grup wiekow. Umiejtnoci nawizywania kontaktu stymulujcego zainteresowania i aktywno opanowaa rwnie jedna trzecia badanych. Wasn orientacj w kulturze wspczesnej wysoko ocenia jedna czwarta respondentw, rnice pomidzy badanymi z poszczeglnych typw instytucji s tutaj nieznaczne. Najniej na poziomie poniej jednej pitej badani opiniuj swe kompetencje w zakresie wiedzy z innych dziedzin kultury, dowiadczenie w upowszechnianiu dziedzictwa kulturowego, umiejtnoci wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w pracy z osobami niepenosprawnymi czy w celach socjoterapeutycznych, ale te kompetencje nie zostay przez nich wczeniej wskazane jako konieczne w ich pracy.

46

Wykres nr 17 Oczekiwane przez pracownikw kompetencje osoby realizujcej edukacj kulturaln

inne 1,85% wiedza z zakresu prowadzonych zaj 92,90% wiedza z zakresu innych dziedzin kultury 28,70% umiejtnoci metodyczne pracy w danej dziedzinie z okrelon grup wiekow 34,26% umiejtnoci metodyczne pracy w danej dziedzinie z dowoln grup wiekow 60,80% umiejtnoci nawizywania kontaktu stymulujcego zainteresowania i aktywno 48,77% umiejtnoci pracy z grup 68,21% umiejtnoci wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w celach socjoterapeutycznych 8,94% umiejtnoci wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w pracy z osobami niepenosprawnymi 7,72% wasne dowiadczenie twrcze 20,68% dowiadczenie w upowszechnianiu dziedzictwa kulturowego 45,06% orientacja w kulturze wspczesnej 28,09%

47

W opinii pracownikw instytucji kultury osoby realizujce edukacj kulturaln przede wszystkim powinny posiada wiedz z zakresu prowadzonych zaj oraz umiejtnoci pracy z grup. Nie wystpoway tutaj znaczce rnice we wskazaniach pracownikw poszczeglnych typw instytucji. Wane kompetencje stanowi rwnie umiejtnoci metodyczne pracy w danej dziedzinie z dowoln grup wiekow, cho na umiejtnoci metodyczne pracy w danej dziedzinie z okrelon grup wiekow wskazywaa jedna trzecia wszystkich badanych. Umiejtnoci nawizywania kontaktu stymulujcego zainteresowania i aktywno byy wane dla prawie poowy badanych podobnie jak wasne dowiadczenie twrcze. Najmniej wskaza, bo poniej jednej dziesitej, uzyskay umiejtnoci wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w pracy z osobami niepenosprawnymi czy w celach socjoterapeutycznych.

Wsppraca w ramach prowadzenia edukacji kulturalnej instytucji kultury zosobami zwizanymi zinstytucjami owiatowymi oraz osobami zwizanymi w inny sposb z dziaalnoci kulturaln

Wykres nr 18 Angaowanie przez instytucje kultury do prowadzenia edukacji kulturalnej, osb zwizanych z instytucjami owiatowymi lub osb zwizanych w inny sposb z dziaalnoci kulturaln
nie tak 3% 97%

48

Na pytanie czy instytucja kultury, w ktrej Pani/ Pan pracuje, angauje w ramach prowadzenia edukacji kulturalnej osoby zwizanej z instytucjami owiatowymi lub osoby zwizanej w inny sposb z dziaalnoci kulturaln? zdecydowana wikszo respondentw odpowiedziaa twierdzco. Objci badaniem pracownicy instytucji kulturalnych na wysokim, 97% poziomie wskaza, deklarowali angaowanie w ramach prowadzonej edukacji kulturalnej osb spoza swej macierzystej instytucji. Na uwag zasuguje fakt, i wysoki wskanik zaangaowania dotyczy w tym przypadku wszystkich typw objtych badaniem instytucji. W przypadku domw kultury na 162 uzyskane z tej instytucji wypowiedzi wskanik ten wynis 100%.
Wykres nr 19 Wsppraca pomidzy rnymi realizatorami zaj z zakresu edukacji kulturalnej w danej instytucji kultury
Tak Rzadko Nie 57% 24% 19%

Najwyszy wskanik czstej wsppracy pomidzy pracownikami jednej instytucji realizujcymi edukacj kulturaln wystpi w deklaracjach pracownikw OPP (prawie trzy czwarte wskaza). Najniszy wskanik w zakresie wsppracy odnotowany zosta w przypadku deklaracji pracownikw muzew (prawie poowa odpowiedzi negatywnych) oraz w ponad poowie teatrw, gdzie rwnie nie widziano takiej wsppracy. W wypowiedziach uzasadniajcych brak wsppracy (odnotowano 21 przypadkw uzasadnienia braku wsppracy) badani koncentrowali si na rnicach w godzinach pracy pomidzy pracownikami (5 przypadkw), na braku takiej potrzeby (5 przypadkw) czy na fakcie, i wspomnian dziaalnoci zajmuje si tylko jedna osoba w instytucji
49

(6 przypadkw). Uzasadnienia deklaracji dotyczcych wspomnianej wsppracy (134 przypadkw uzasadnienia) zawieray cae spektrum dziaa, od wymiany dowiadcze poprzez organizacj imprez, ich konceptualizacj i realizacj.
Wykres nr 20 Wsppraca instytucji kultury z innymi instytucjami i rodowiskami
nie tak 7% 93%

Wsppraca z innymi instytucjami w przypadku instytucji kultury bya deklarowana na wysokim poziomie, niezalenie od miejsca pracy badanych i rednio osigna 93% deklaracji. Do instytucji, z ktrymi badani wsppracuj nale m.in. szkoy (na rnych poziomach), domy i orodki kultury, miejskie centra kultury, teatry, przedszkola, instytucje poytku publicznego, stowarzyszenia, biblioteki, muzea, rodowiska artystyczne i akademickie, urzdy instytucji samorzdowych, organizacje i stowarzyszenia przyparafialne, wietlice opiekuczo-wychowawcze i inne.

50

Wykres nr 21 Czynniki warunkujce wspprac instytucji kultury z innymi rodowiskami i instytucjami w zakresie edukacji kulturalnej

inne 1,29% nastawienie osb prowadzcych 78,78% nastawienie osb kierujcych (zarzdzajcych) 66,56% nastawienie uczestnikw 42,44% warunki formalno-organizacyjne 45,98% korzyci finansowe 15,43% uznanie zwierzchnikw 13,50% wzajemna znajomo rnych dziaa we wasnym rodowisku 54,34% atmosfera konkurencji lub wsppracy midzy placwkami 27,01% prywatne kontakty i znajomoci midzy kadr rnych placwek 48,23%

Gwny czynnik warunkujcy wspprac z innymi rodowiskami i instytucjami respondenci z instytucji kultury upatruj w nastawieniu do takiej wsppracy osb prowadzcych dane zajcia oraz w nastawieniu osb zarzdzajcych instytucj. Niebagatelne znaczenie ma wzajemna znajomo rnych dziaa we wasnym rodowisku oraz prywatne kontakty. Wane s rwnie warunki formalno-organizacyjne oraz nastawienie uczestnikw zaj do takiej wsppracy. Badani nie przywizuj wielkiej wagi do korzyci finansowych wynikajcych ze wsppracy pomidzy rodowiskami i instytucjami ani te do uznania zwierzchnika.
51

O ile w wikszoci przypadkw uzyskane wyniki byy wzgldnie zbiene z urednionymi, o tyle w kilku przypadkach naley wspomnie o odstpstwach. I tak, w przypadku pracownikw muzew prawie trzy czwarte wypowiedzi wskazuje na istotne warunki formalno-organizacyjne, w prawie poowie wypowiedzi pracownikw muzew bya podkrelana ranga atmosfery konkurencji lub wsppracy pomidzy placwkami.
Tabela nr 9 Osoby z jakimi najczciej podejmuj wspprac instytucje kultury, w ktrych s zatrudnieni badani pracownicy instytucji kultury
twrcy nauczyciele przedmiotw artystycznych lokalne autorytety osoby starsze, ktre dziel si swoim dowiadczeniem yciowym liderzy grup spoecznych, liderzy inicjatyw obywatelskich dziennikarze mediw lokalnych nauczyciele akademiccy inne 83,77% 62,01% 46,75% 32,47% 25,97% 19,16% 11,36% 1,95%

Instytucje kultury najczciej wsppracuj z twrcami, nauczycielami przedmiotw artystycznych i lokalnymi autorytetami. Wsppraca podejmowana jest rwnie z osobami starszymi, dzielcymi si swoim dowiadczeniem, z liderami grup spoecznych i inicjatyw obywatelskich, rzadziej z dziennikarzami mediw lokalnych i nauczycielami akademickimi (tabela nr 9).
Tabela nr 10 Formy realizacji edukacji kulturalnej w instytucjach kultury, w ktrych pracuj badani pracownicy instytucji kultury
1 2 3 4 5 6 7 warsztaty (zajcia instruktaowe z instruktorem z wybranej dziedziny) otwarte spotkania/wykady/prelekcje lekcje (np. teatralne, muzealne, kinowe itp.) prowadzone zgodnie zzasadami dydaktyki nauczania przedmiotu przez specjalist zwybranej dziedziny zadania edukacyjne zwizane ze specyfik placwki umieszczone s na stronie internetowej zajcia poza murami zajcia dla osb niepenosprawnych na terenie instytucji program praktyk dla uczniw i studentw zainteresowanych dziedzin 68,59% 56,09% 50,32% 27,88% 19,87% 15,71% 13,78%

52

8 9 10 11 12 13 14 15

zajcia dla osb wykluczonych spoecznie na terenie instytucji zajcia dla osb niepenosprawnych poza instytucj zajcia staowe dla instruktorw, nauczycieli, animatorw, dziaaczy spoecznych itp. programy e-learningowe inne zajcia dla mniejszoci kulturowych na terenie instytucji zajcia dla osb wykluczonych spoecznie poza instytucj zajcia dla mniejszoci kulturowych poza instytucj

8,33% 8,33% 7,37% 5,45% 4,17% 3,53% 2,88% 0,64%

Deklarowane formy realizacji edukacji kulturalnej w instytucjach kultury, w ktrych pracuj badani, s zrnicowane i obejmuj przede wszystkim warsztaty (zajcia z instruktorem z wybranej dziedziny), otwarte spotkania/wykady/prelekcje oraz lekcje (np. teatralne, muzealne, kinowe itp.) prowadzone zgodnie zzasadami dydaktyki nauczania przedmiotu przez specjalist zwybranej dziedziny. Pozostae uwzgldnione formy (patrz tabela nr 10) s zdecydowanie mniej popularne i rzadko wymieniane przez respondentw. Warsztaty jako form zaj najrzadziej wymieniaj pracownicy teatrw i bibliotek, natomiast lekcje najrzadziej odbywaj si w domach kultury, a najczciej w teatrach i muzeach. Otwarte spotkania w formie wykadw czy prelekcji najchtniej organizuje si w bibliotekach i muzeach, co jest wynikiem specyfiki tych instytucji.

53

Stosunek osb realizujcych edukacj kulturaln w publicznych instytucjach kultury do uzyskiwania kompetencji
Tabela nr 11 Planowane formy poszerzania posiadanych kompetencji do prowadzenia edukacji kulturalnej (deklaracje pracownikw instytucji kultury)
na kursach na warsztatach artystycznych na studiach podyplomowych na studiach wyszych magisterskich nie zamierzam poszerza kompetencji inne na studiach wyszych zawodowych na stau 67,10% 35,16% 13,55% 9,03% 8,06% 5,81% 1,29% 0,97%

Wikszo pracownikw instytucji kultury chciaaby poszerza swoje kompetencje na kursach, w nastpnej kolejnoci byyby to warsztaty artystyczne (plastyczne, taneczne, teatralne, choreograficzne), t moliwo wybraaby ponad jedna trzecia badanych. Kolejna grupa zdecydowaaby si na studia podyplomowe przede wszystkim w zakresie zarzdzania. Pozostae formy poszerzania kompetencji nie cieszyy si wrd badanych wikszym zainteresowaniem (tabela nr 11).
Tabela nr 12 Oczekiwane przez pracownikw instytucji kultury formy doskonalenia wasnych kompetencji do prowadzenia edukacji kulturalnej
formy warsztatowe zwizane z profilem tematycznym prowadzonych zaj spotkania osb z rnych rodowisk, prowadzcych dane zajcia poczone z wymian dowiadcze formy warsztatowo-metodyczne zwizane z prac w rnych grupach wiekowych formy mieszane formy wykadowo-dyskusyjne stae w wybranych placwkach formy warsztatowe zwizane z innym ni profil wasnych dziaa zwizanych z kultur inne 62,29% 49,06% 46,86% 33,96% 18,87% 16,67% 9,43% 1,89%

54

Pracownicy instytucji kultury, zapytani o moliwo wyboru dowolnej formy doskonalenia swych kompetencji zwizanych z prowadzonymi zajciami, deklarowali najczciej, e wybraliby formy warsztatowe zwizane z profilem tematycznym prowadzonych zaj. T moliwo wybraa ponad poowa badanych, ale ju ponad trzy czwarte pracownikw muzew. Prawie poowa respondentw wybraaby form spotka osb prowadzcych dane zajcia z rnych rodowisk poczon z wymian dowiadcze, natomiast tylko jedna pita pracownikw muzew, wybraoby t form. W nastpnej kolejnoci badani wskazali na ch uczestniczenia w formach warsztatowo-metodycznych zwizanych z prac w rnych grupach wiekowych oraz formy mieszane. Zdecydowanie mniejsza grupa byaby zainteresowana staami w innych placwkach oraz formami warsztatowymi zwizanymi z innym profilem zwizanym z kultur jednake ponad jedna trzecia pracownikw muzew wybraoby t form (szczegowe wyniki pokazuje tabela nr 12).
Wykres nr 22 Preferowany przez pracownikw instytucji kultury czas trwania form doskonalenia zawodowego
ponad rok do jednego roku 7% 93%

Osoby zajmujce si edukacj kulturaln w publicznych instytucjach kultury zdecydowanie wolayby wybra form doskonalenia zawodowego trwajc poniej jednego roku (93%).
Tabela nr 13 Kompetencje, ktre pracownicy instytucji kultury pragn rozwija i doskonali
1 2 3 4 wiedza z zakresu innych dziedzin ni wasna umiejtnoci metodyczne pracy w danej dziedzinie z dowoln grup wiekow wiedza z zakresu prowadzonych zaj orientacja w kulturze wspczesnej 57,93% 40,78% 37,86% 36,25%

55

5 6 7 8 9 10 11 12

umiejtnoci pracy wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w celach socjoterapeutycznych umiejtnoci nawizywania kontaktu stymulujcego zainteresowania i aktywno dowiadczenie w upowszechnianiu dziedzictwa kulturowego umiejtnoci wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w pracy z osobami niepenosprawnymi wasne dowiadczenie twrcze umiejtnoci metodyczne pracy w danej dziedzinie z okrelon grup wiekow umiejtnoci pracy z grup inne

29,13% 26,21% 25,89% 24,6% 22,01% 20,06% 18,77% 0,97%

Ponad poowa pracownikw instytucji kultury, z podanych rodzajw kompetencji, ktre ich zdaniem naleaoby rozwija, najczciej wybieraa wiedz z innych dziedzin kultury ni wasna. Najczciej t moliwo wskazywali pracownicy muzew, bowiem ponad trzy czwarte z nich pragnoby poszerzy wanie t kompetencj. Najmniej, bo okoo jednej trzeciej wskaza, tego rodzaju kompetencji pojawio si w grupie pracownikw teatru. W drugiej kolejnoci pracownicy instytucji kultury chcieliby poszerzy umiejtnoci metodyczne w pracy z dowoln grup. Najczciej znaczenie tej kompetencji pojawio si w grupie badanych pracownikw bibliotek, natomiast najrzadziej wskaza wybierali t kompetencj pracownicy muzew. Ponad jedna trzecia respondentw pragnaby pogbi swoj wiedz z zakresu prowadzonych zaj, szczeglnie dotyczy to grupy pracownikw muzew, z ktrych ponad poowa odczuwa potrzeb pogbienia wiedzy z zakresu prowadzonych zaj. Najrzadziej wskazywali t moliwo pracownicy teatrw, z ktrych tylko jedna czwarta chciaaby rozwija t kompetencj. Swoj orientacj w kulturze wspczesnej chciaaby poprawi ponad jedna trzecia badanych. Analogicznie, jak we wczeniejszych wskazaniach najwyszy wynik naley do pracownikw muzew. Wahania w poszczeglnych grupach, dotyczce kolejnych kompetencji nie byy ju tak znaczce, bo wynosiy zazwyczaj od kilku do kilkunastu punktw procentowych, rnice dotyczyy pracownikw muzew, ktrzy czciej od innych deklaruj ch poszerzania wikszoci swoich kompetencji.

56

Niespena jedna trzecia badanych wskazywaa na konieczno wzbogacenia swoich umiejtnoci dotyczcych wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w celach socjoterapeutycznych oraz na umiejtno nawizywania kontaktu stymulujcego zainteresowania i aktywno. Jedna czwarta wszystkich badanych chciaaby pogbia dowiadczenie w upowszechnianiu dziedzictwa kulturowego (w tej kategorii uzyskano ponad poow wskaza w grupie pracownikw muzew). Ch doskonalenia umiejtnoci wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w pracy z osobami niepenosprawnymi wskazaa prawie jedna czwarta badanych (24,6%), niewiele mniejsza liczba respondentw z tej grupy chciaaby poszerzy wasne dowiadczenie twrcze (22,01%), natomiast umiejtnoci metodyczne w pracy z okrelon grup wybraoby niespena jedna pita badanych (18,77%). Jak pokazuj uzyskane wyniki pracownicy instytucji kultury deklaruj potrzeb pogbiania posiadanych ju kompetencji oraz poszerzania tych, ktre opanowali w niewystarczajcym stopniu.
Tabela nr 14 Czynniki determinujce poszerzanie kompetencji zawodowych osb zajmujcych si edukacj kulturaln (deklaracje pracownikw instytucji kultury)
moliwoci finansowe nowe formy uruchamiane w placwce warunki awansu kryteria zwizane ze stanowiskiem presja zwierzchnika inne presja otoczenia 74,53% 50% 32,08% 31,76% 13,52% 11,32% 9,43%

Zdaniem trzech czwartych pracownikw instytucji owiaty najwaniejszym czynnikiem determinujcym poszerzanie kompetencji zawodowych s moliwoci finansowe, nastpnie nowe formy uruchamiane w instytucji, warunki awansu i kryteria zwizane ze stanowiskiem wymienia jedna trzecia badanych, presja zwierzchnika oraz ch samorozwoju (wskazywane jako inne) to okoo jednej dziesitej wskaza respondentw z tej grupy badawczej.

57

2. Kadra realizujca edukacj kulturaln w instytucjach owiatowych

Formalne kwalifikacje kadry realizujcej edukacj kulturaln w placwkach owiaty
Wykres nr 23 Formalne kwalifikacje pracownikw placwek owiaty do prowadzenia edukacji kulturalnej (dane wyraone w procentach w stosunku do oglnej liczby badanych)
jestem w trakcie zdobywania kwalifikacji nie posiadam kwalifikacji inne kwalifikacje instruktorskie wyksztacenie artystyczne wyksztacenie kulturoznawcze inne kwalifikacje do prowadzenia edukacji kulturalnej kwalifikacje do nauczania przedmiotw artystycznych kwalifikacje do nauczania wiedzy o kulturze kurs pedagogiczny kwalifikacje do nauczania innego przedmiotu kwalifikacje do nauczania j. polskiego 1,85% 5,56% 8,02% 12,96% 18,21% 18,52% 18,52% 20,68% 21,60% 28,70% 41,98% 44,75%

Prawie poowa badanych osb zatrudnionych w placwkach owiaty swoje formalne kwalifikacje do prowadzenia edukacji kulturalnej czy z kwalifikacjami do nauczania jzyka polskiego lub nauczania innego przedmiotu. Niewielka liczba respondentw (5,56%), jest zatrudniona na stanowiskach kierowniczych i nie posiada kwalifikacji do prowadzenia edukacji kulturalnej, podobnie niewiele badanych (niespena 2%) jest w trakcie zdobywania formalnych kwalifikacji.

58

Tabela nr 15
na warsztatach na studiach wyszych magisterskich na studiach wyszych zawodowych Liczba przypadkw (max. 339) 42 59 60 67 70 145 136 60 93 18 6 26 zdobyte na kursach

na stau

1 2 3 4 5 6 7 8

kwalifikacje instruktorskie wyksztacenie artystyczne wyksztacenie kulturoznawcze kwalifikacje do nauczania przedmiotw artystycznych kwalifikacje do nauczania wiedzy o kulturze kwalifikacje do nauczania j. polskiego kwalifikacje do nauczania innego przedmiotu inne kwalifikacje do prowadzenia edukacji kulturalnej kurs pedagogiczny nie posiadam kwalifikacji jestem w trakcie zdobywania kwalifikacji inne

52,38% 16,95% 20,00% 8,96% 5,71% 2,76% 7,35% 16,67%

9,52% 10,17% 6,67% 11,94% 0,00% 4,14% 18,38% 0,00%

9,52% 61,02% 53,33% 55,22% 52,86% 86,90% 52,94% 20,00%

19,05% 10,17% 13,33% 14,93% 42,86% 15,86% 37,50% 26,67%

28,57% 25,42% 18,33% 22,39% 17,14% 5,52% 8,82% 50,00%

0,00% 0,00% 0,00% 2,99% 0,00% 2,76% 0,00% 0,00%

9 10 11 12

13,98% 66,67% 33,33% 23,08%

9,68% 33,33% 0,00% 0,00%

59,14% 33,33% 33,33% 30,77%

8,60% 33,33% 33,33% 30,77%

6,45% 44,44% 0,00% 23,08%

0,00% 33,33% 0,00% 0,00%

Pracownicy placwek owiatowych w najwikszej liczbie przypadkw deklarowali swe formalne kwalifikacje do prowadzenia edukacji kulturalnej uzyskane w ramach wyszych studiw magisterskich (kwalifikacje do nauczania jzyka polskiego) lub wyszych studiw artystycznych (kwalifikacje do nauczania przedmiotw artystycznych) bd wyksztacenie kulturoznawcze. Wielu z nich posiada kwalifikacje do nauczania innego przedmiotu, prowadzenia zaj z wiedzy o kulturze uzyskane na wyszych studiach magisterskich lub studiach podyplomowych z tego
59

inne 0,00% 6,78% 0,00% 5,97% 0,00% 0,00% 1,47% 0,00% 4,30% 55,56% 0,00% 7,69%

Formalne kwalifikacje pracownikw placwek owiaty do prowadzenia edukacji kulturalnej oraz tryb ich uzyskania (dane wyraone w procentach przypadkw)

na studiach podyplomowych

zakresu. Ponad poowa badanych pracownikw placwek owiaty posiada uprawnienia pedagogiczne uzyskane w ramach wyszych studiw magisterskich, pozostali uprawnienia te uzyskali na kursach, wyszych studiach zawodowych czy studiach podyplomowych (szczegowe wyniki zawiera tabela nr 15).
Wykres nr 24 Rodzaj wyksztacenia pracownikw placwek owiaty zwizanego z edukacj kulturaln
wyksztacenie z zakresu edukacji i animacji kulturalnej 50% wyksztacenie o profilu kulturoznawczym 33% wyksztacenie o profilu artystycznym 40% wyksztacenie z zakresu zarzdzania kultur 3%

Dane dotyczce rodzaju wyksztacenia zwizanego z edukacj kulturaln w grupie badanych pracownikw placwek owiatowych wskazuj, e poowa badanych deklarowaa nabycie kompetencji zwizanych z edukacj i animacj kulturaln na jednym z etapw edukacji (17% stanowi w tej liczbie wysze studia magisterskie). Wyksztacenie o profilu kulturoznawczym deklaruje 33% badanych; 40% respondentw posiada wyksztacenie o profilu artystycznym uzyskane najczciej podczas rnych szkole, natomiast 3% pracownikw placwek owiaty dysponuje wyksztaceniem zwizanym z zarzdzaniem kultur. Szczegowy rozkad deklaracji dotyczcych form uzyskania kompetencji zawodowych w grupie badanych pracownikw placwek owiatowych przedstawia tabela nr 16.

60

Tabela nr 16 Tryb uzyskania kwalifikacji zawodowych przez pracownikw placwek owiaty zwizanych z edukacj kulturaln (dane wyraone liczb wskaza)

Wyksztacenie

Zwizane zedukacj ianimacj kulturaln 10 6 6 58 37 45 4 4

Zwizane zzarzdzaniem kultur 0 0 2 2 2 4 0 0

O profilu kulturoznawczym

O profilu artystycznym

Inne

szkoa rednia szkoa policealna studia wysze zawodowe studia wysze magisterskie studia podyplomowe szkolenia stae inne

4 0 2 35 34 35 1 0

27 2 4 29 12 55 5 2

58 6 4 165 82 18 0 10

Charakterystyka form i specyfiki oferty kulturalnej w placwkach owiaty

inne 1,21% 2,42% 2,42% 4,23% 6,95% 7,55% 8,46% 9,67% 10,57% 36,86% 41,39%

Wykres 25 Stanowisko zajmowane przez objtych badaniem pracownikw placwek owiaty

nauczyciel muzyki pedagog szkolny nauczyciel wietlicy nauczyciel wiedzy o spoeczestwie nauczyciel wiedzy o kulturze nauczyciel plastyki nauczyciel historii bibliotekarz nauczyciel innego przedmiotu nauczyciel jzyka polskiego

61

Badani pracownicy realizujcy edukacj kulturaln w danej placwce owiatowej to przede wszystkim nauczyciele jzyka polskiego, bibliotekarze, nauczyciele historii, plastyki, wiedzy o kulturze, wiedzy o spoeczestwie, nauczyciele wietlicy, pedagodzy szkolni, osoby zatrudnione na stanowiskach kierowniczych (dyrektorzy i wicedyrektorzy) oraz nauczyciele innych przedmiotw (patrz wykres nr 25). Kategoria nauczyciel innego przedmiotu obejmowaa przede wszystkim nauczycieli edukacji zintegrowanej i wczesnoszkoln, informatyki, jzykw obcych. Szczegowy rozkad przedstawia wykres nr 26.

Wykres nr 26 Przedmioty wskazane w kategorii nauczyciel innego przedmiotu

edukacja dla bezpieczestwa oligofrenopedagog etyka jzyk francuski matematyka biologia plastyka i muzyka przyroda przedmioty zawodowe zajcia techniczne geografia jzyk niemiecki religia i wych. do ycia w rodzinie wychowanie fizyczne jzyk angielski informatyka edukacja zintegrowana i wczesnoszkolna

0,84% 0,84% 1,68% 1,68% 1,68% 1,68% 1,68% 1,68% 1,68% 1,68% 3,36% 4,20% 5,04% 8,40% 15,12% 15,12% 33,61%

62

Wykres nr 27 Okres zatrudnienia objtych badaniem pracownikw placwek owiatowych

od 15 lat i wicej od 1 roku do 5 lat od 5 do 10 lat od 10 do 15 lat do jednego roku nie dotyczy

50,44% 10,03% 17,11% 21,24% 0,59% 0,59%

Poowa badanych pracownikw placwek owiaty to osoby z ponad pitnastoletnim staem pracy. W drugiej poowie grupy badawczej najliczniejszy zbir stanowi osoby ze rednim staem od dziesiciu do pitnastu lat oraz od piciu do dziesiciu. Jedna dziesita respondentw zaznaczya swj okres pracy w instytucji na stanowisku zwizanym z edukacj kulturaln w przedziale od jednego roku do piciu lat. Tylko pojedyncze osoby zatrudnione s w placwce poniej roku.
od 15 lat i wicej od 1 roku do 5 lat od 5 do 10 lat od 10 do 15 lat do jednego roku nie dotyczy 1,18% 35,10% 13,57% 20,35% 18,88% 10,91%

Wykres nr 28 Okres zatrudnienia pracownikw placwek owiaty na stanowisku zwizanym z edukacj kulturaln

63

Stosunkowo najduszy, ponad pitnastoletni sta pracy na stanowisku zwizanym z edukacj kulturaln, posiada ponad jedna trzecia pracownikw placwek owiaty. To wanie oni stanowi najbardziej liczn grup spord badanych zarwno w placwkach owiaty, jak i w instytucjach kultury. Osoby zaangaowane w realizacj edukacji kulturalnej od piciu do dziesiciu lat stanowi jedn pit respondentw, niewiele mniej osb zajmuje si t dziaalnoci od dziesiciu do pitnastu lat. Krtszy sta od jednego roku do piciu lat ma 13,57 % badanych, najkrtszy zaledwie 1,18 % pracownikw. Podobnie jak w przypadku instytucji kultury, jedna dziesita badanych nie prowadzi dziaa edukacyjnych w tym zakresie, byy to prawdopodobnie osoby zatrudnione na stanowiskach kierowniczych (dyrektorzy i wicedyrektorzy), ktre zdecydoway si na wypenienie ankiety.
Tabela nr 17 Zajcia zwizane z edukacj kulturaln prowadzone w badanych placwkach owiaty
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 teatralne plastyczne rne techniki recytatorskie literackie dziedzictwo kulturowe wasnego regionu muzyczne wokalne (zespoy, chry) fotograficzne muzyczne instrumentalne zajcia z multimediw muzyczno-ruchowe filmowe muzyczne zesp instrumentalno-wokalny zajcia twrcze z rnych dziedzin dziedzictwo kulturowe rnych regionw kabaretowe zesp taca wspczesnego zesp ludowy kluby naukowo-dyskusyjne 82,69% 73,43% 65,07% 60,90% 48,66% 42,69% 42,39% 38,51% 38,51% 36,12% 35,52% 26,27% 22,99% 22,69% 22,39% 17,31% 13,13% 10,75%

64

19 20 21 22

plastyczne zwizane z architektur zesp taca towarzyskiego plastyczne ceramiczne inne

8,96% 8,96% 8,06% 1,79%

Zgodnie z deklaracj pracownikw placwek owiaty najczciej prowadzi si w ich placwce zajcia teatralne, zajcia plastyczne, recytatorskie, literackie oraz z zakresu dziedzictwa kulturowego wasnego regionu (szczegowe wyniki zawiera tabela nr 17). Cho w wikszoci typw objtych badaniem placwek owiaty wyniki oscyloway wok redniej, w kilku przypadkach zauwaalne s istotne odstpstwa. I tak, przykadowo, w liceach wedug deklaracji realizuje si zajcia kabaretowe dwukrotnie czciej (47,06% wskaza), najrzadziej tego rodzaju zajcia organizowane s w szkoach zawodowych (niecae 6%). W szkoach zawodowych zajcia teatralne wskazywane s na poziomie 46,67%. Zajcia plastyczne (w zakresie rnych technik) najrzadziej pojawiaj si w ofercie realizowanej przez technika (33,33%). Rwnie w technikach najczciej realizuje si zajcia plastyczne w zakresie architektury (26,67%). Rnice dotycz take zaj zwizanych z literatur. Skrajnymi przypadkami s tu wskazania pracownikw licew (88,24%) i pracownikw szk zawodowych (40,00%). Znaczn rnic wzgldem pozostaych wynikw odnotowano w zakresie zaj z wykorzystaniem multimediw w przypadku technikw (60,00%) oraz w przypadku zaj w formie klubw naukowo-dyskusyjnych, ktre stosunkowo najczciej wystpoway w odpowiedziach pracownikw licew (29,41%). Uzyskane w toku bada deklaracje wskazuj na wystpowanie w placwkach owiatowych wielorakich form i rodzajw zaj zwizanych z edukacj kulturaln. Oferta edukacyjna jest zrnicowana ze wzgldu na typ szkoy i poziom edukacji (szkoa podstawowa, gimnazjalna, szkoa zawodowa, technikum, liceum oglnoksztacce) oraz grup, do ktrej adresowane s zajcia z zakresu edukacji kulturalnej.

65

Wykres nr 29 Czstotliwo zaj w zakresie edukacji kulturalnej (deklaracje pracownikw placwek owiatowych)

inne 0,59% regularnie (z jedn grup w rwnych odstpach czasowych) 22,71% regularnie (z rnymi grupami w rwnych odstpach czasowych) 41,59% regularnie przez cay okres nauki szkolnej (np. zajcia prowadzone s przez trzy lata z uczniami wybranej klasy szkoy podstawowej) 17,11% sporadycznie (we wsppracy ze staymi odbiorcami) 6,78% sporadycznie (jako zajcia otwarte dla wszystkich chtnych) 4,72% nie przewidujemy adnego rytmu czasowego, zajcia realizowane s w zalenoci od potrzeb (np. zamwie grup odwiedzajcych instytucj) 6,49%

Najwiksza grupa respondentw (41,59%) deklaruje regularne odbywanie zaj z rnymi grupami w rnych odstpach czasowych. Takie zajcia najczciej odbywaj si w gimnazjach (48,89% wskaza) i szkoach zawodowych (46,67%), najrzadziej natomiast technikach (26,67% deklaracji). Regularnie z jedn grup w rwnych odstpach czasowych realizuje si zajcia w prawie jednej czwartej placwek (22,71%), zdecydowanie mniejsz czstotliwo w tej kategorii deklaruj pracownicy szk zawodowych (6,67%). Regularnie przez cay okres nauki szkolnej zajcia edukacji kulturalnej maj miejsce w niespena jednej pitej placwek (17,11%). Sporadycznie takie zajcia realizuje maa liczba szk, tak moliwo czciej ni inne typy szk wykorzystuj technika (20%).

66

Wykres nr 30 Odpatno za korzystanie z oferty w zakresie edukacji kulturalnej w badanych placwkach owiatowych

Tak w peni odpatna Tak czciowo odpatna Nie jest nieodpatna

10% 18% 72%

W przewaajcej liczbie placwek owiatowych oferta edukacji kulturalnej nie jest odpatna, w niewielkiej liczbie jest czciowo odpatna, pen odpatno potwierdza 10% badanych pracownikw placwek owiaty (wykres nr 30).
Tabela nr 18 Formy zaj realizowanych w zakresie edukacji kulturalnej w badanych placwkach owiatowych
lekcje (np. teatralne, muzealne, kinowe itp.) prowadzone zgodnie z zasadami dydaktyki nauczania przedmiotu przez specjalist z wybranej dziedziny na terenie szkoy lekcje (np. teatralne, muzealne, kinowe itp.) przez specjalist z wybranej dziedziny poza szko warsztaty (zajcia z instruktorem z wybranej dziedziny) na terenie szkoy lekcje plastyki otwarte spotkania/wykady/prelekcje na terenie szkoy lekcje muzyki kko/zesp teatralny kko/zesp plastyczny otwarte spotkania/wykady/prelekcje poza szko warsztaty (zajcia instruktaowe z instruktorem z wybranej dziedziny) poza szko chr kko/zesp muzyczny kko/zesp recytatorski kko/zesp fotograficzny kko/zesp taneczny lekcje wiedzy o kulturze programy e-learningowe zajcia dla osb niepenosprawnych na terenie szkoy 78,51% 54,93% 47,16% 45,97% 45,67% 45,37% 41,79% 36,72% 33,43% 32,54% 28,36% 28,36% 27,16% 23,58% 20,60% 19,10% 10,45% 10,15%

67

zajcia dla osb niepenosprawnych poza szko inne zajcia dla mniejszoci kulturowych na terenie szkoy zajcia dla mniejszoci kulturowych poza szko zajcia dla osb wykluczonych spoecznie poza szko program praktyk dla uczniw i studentw zainteresowanych t dziedzin edukacji zajcia dla osb wykluczonych spoecznie na terenie szkoy

8,36% 7,76% 5,37% 4,78% 4,18% 3,58% 2,39%

Najpopularniejsz form zaj z zakresu edukacji kulturalnej w placwkach owiaty s rnego typu lekcje (np. teatralne, muzealne, kinowe itp.) prowadzone zgodnie z zasadami dydaktyki nauczania przedmiotu przez specjalist z wybranej dziedziny na terenie szkoy (78,51%), prowadzone przez specjalist z wybranej dziedziny poza szko (54,93%), lekcje plastyki (45,97%), muzyki (45,37%) oraz warsztaty (zajcia z instruktorem z wybranej dziedziny) na terenie szkoy (47,16%), otwarte spotkania/wykady/prelekcje na terenie szkoy (45,67%). Pozostae formy s wskazywane rzadziej (patrz tabela nr 18). S to kka lub zespoy teatralne, plastyczne, muzyczne, recytatorskie, fotograficzne, taneczne (wskazania od 41% do 19%), ktre to zajcia obejmuj zazwyczaj od jednej do dwch godzin lekcyjnych w tygodniu. Pozostae wymienione w kwestionariuszu ankiety moliwoci: programy e-learningowe, zajcia dla osb niepenosprawnych prowadzone na terenie szkoy, zajcia dla osb niepenosprawnych prowadzone poza szko, zajcia dla mniejszoci kulturowych odbywajce si na terenie szkoy, zajcia dla mniejszoci kulturowych odbywajce si poza szko, zajcia dla osb wykluczonych spoecznie poza szko, program praktyk dla uczniw i studentw zainteresowanych t dziedzin edukacji oraz zajcia dla osb wykluczonych spoecznie prowadzone na terenie szkoy wskazywane byy przez mniej ni jedn dziesit ogu badanych (od 10,45% do 2,39% wskaza).

68

Tabela nr 19 Rodzaje/formy zaj prowadzone przez uczestniczcych w badaniu pracownikw placwek owiaty

Czstotliwo/forma Kilka razy wtygodniu Profil tematyczny teatralne recytatorskie kabaretowe plastyczne ceramiczne plastyczne rne techniki plastyczne zwizane z architektur literackie filmowe fotograficzne muzyczne instrumentalne muzyczne zespl instrumentalno-wokalny muzyczno wokalne (zespoy, chry) muzyczno-ruchowe zesp ludowy zesp taca wspczesnego zesp taca towarzyskiego zajcia twrcze z rnych dziedzin zajcia z multimediw dziedzictwo kulturowe wasnego regionu dziedzictwo kulturowe rnych regionw inne 7,08% 4,72% 0,59% 0,59% 9,44% 1,18% 12,68% 0,00% 0,00% 4,13% 2,36% 2,95% 10,03% 1,77% 0,00% 0,00% 4,13% 4,13% 3,83% 2,65% 0,59%

Raz wtygodniu

Charakter dyskusyjnoteoretyczny 1,77% 0,29% 0,59% 0,00% 0,00% 0,59% 30,38% 5,60% 0,59% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 8,85% 2,95% 21,53% 14,45% 3,54%

Charakter praktyczno -warsztatowy 40,41% 32,45% 5,31% 5,90% 29,50% 6,49% 5,90% 16,22% 6,49% 15,98% 5,31% 6,49% 18,88% 4,13% 1,77% 1,77% 7,08% 22,12% 11,21% 7,37% 1,47%

Nie wystpuje

35,10% 28,02% 5,31% 5,31% 20,06% 5,90% 23,60% 21,83% 7,08% 11,80% 2,95% 3,54% 8,85% 2,36% 1,77% 1,77% 11,80% 20,94% 28,91% 19,17% 4,42%

57,82% 67,26% 94,10% 94,10% 70,50% 92,92% 63,72% 78,17% 92,92% 84,07% 94,69% 93,51% 81,12% 95,87% 98,23% 98,23% 84,07% 74,93% 67,26% 78,17% 94,99%

W placwkach owiatowych najczciej prowadzon form zaj s zajcia teatralne i recytatorskie o charakterze praktyczno-warsztatowym oraz zajcia o charakterze dyskusyjno- teoretycznym z dziedzictwa kulturowego wasnego i innych regionw. Wiele osb wskazao rwnie na zajcia literackie, filmowe, multimedialne oraz plastyczne, ktre zazwyczaj prowadzone s raz
69

w tygodniu. Podobnie jak w przypadku instytucji kultury, w pracownicy owiaty nie podejmuj si zbyt czsto prowadzenia zaj muzycznych ani tanecznych. Szczegowe wyniki pokazuje tabela nr 19.
Zakres obowizkw obowizki wykonywane z innymi pracownikami spoza placwki 5,60% 7,18% 8,57% 19,44% 9,09% 9,23% 13,04% 18,32% 1,79% 3,76% 0,00% liczba wskaza obowizki wykonywane z innymi pracownikami placwki 89,22% 80,66% 54,29% 63,89% 48,48% 52,31% 52,17% 51,15% 56,25% 33,08% 50,00% obowizki wykonywane samodzielnie 5,17% 12,50% 37,14% 16,67% 42,42% 38,46% 34,78% 30,53% 41,96% 63,16% 50,00%

Tabela nr 20 Zakres obowizkw pracownikw placwek owiaty zwizanych z realizacj edukacji kulturalnej (procenty przypadkw w sytuacji wskazania na wykonywanie danego zakresu obowizkw)

udzia w projektowaniu programu wychowawczego placwki projektowanie programu dziaa w zakresie ed. kult. w placwce realizacja zaj w zakresie ed. kult. w ramach dziaalnoci placwki komunikacja i public relations na potrzeby organizacji i realizacji zaj w zakresie ed.kult. przygotowanie narzdzi, materiaw i miejsc do dziaalnoci w zakresie ed. kult. przygotowanie narzdzi, materiaw do dziaalnoci e-learningowej w zakresie ed.kult. zdobywanie rodkw na dziaalno realizowan w zakresie ed. kult. pozyskiwanie partnerw do realizacji zaj w zakresie ed. kult. przygotowanie i realizacja ewaluacji zaj w zakresie ed. kult. samodzielne dziaania i projekty doksztacajce w zakresie ed. kult. inne

234 181 210 72 165 65 92 131 112 133 8

Pracownicy placwek owiaty deklarowali zakres wykonywanych obowizkw w kilku wskazanych kategoriach. Najwiksza grupa osb (ponad trzy czwarte badanych) zajmuje si projektowaniem programu wychowawczego placwki, dzielc ten obowizek z innymi pracownikami. Prawie rwnie czsto pojawiaj si wskazania udziau w projektowaniu programu dziaa w zakresie edukacji kulturalnej wsplnie z innymi pracownikami. Komunikacja i public relations na potrzeby
70

organizacji i realizacji zaj w zakresie edukacji kulturalnej naley do obowizkw wykonywanych wsplnie z innymi pracownikami placwki przez ponad poow badanych, natomiast s to dla niektrych rwnie obowizki wykonywane z innymi pracownikami spoza placwki. Okoo poowa badanych zajmuje si przygotowaniem i realizacj ewaluacji zaj w ramach edukacji kulturalnej oraz pozyskiwaniem partnerw do realizacji zaj wsplnie z innymi pracownikami (wsplnie z pracownikami spoza placwki robi to 18,32% badanych); wsplnie z innymi pracownikami badani zajmuj si rwnie przygotowaniem narzdzi i materiaw do dziaalnoci e-learningowej, zdobywaniem rodkw na dziaalno, przygotowaniem narzdzi, materiaw i miejsc do dziaalnoci w ramach edukacji kulturalnej. Okoo jedna trzecia badanych wykonuje te obowizki samodzielnie. Ponad poowa badanych osb samodzielnie wykonuje dziaania i projekty w zakresie edukacji kulturalnej.
inne 0% 3,86% 10,09% 16,32% 16,62% 89,61%

Wykres nr 31 Grupy do ktrych kierowana jest oferta edukacji kulturalnej w placwkach owiaty (deklaracje pracownikw placwek owiaty)

wsplnie uczniw i ich rodzicw uczniw o specjalnych potrzebach wybranych klas wybranych uczniw zakwalifikowanych ze wzgldu na zdolnoci wszystkich chtnych

Badani pracownicy placwek owiatowych w przewaajcej liczbie wskaza deklaruj

71

dostpno oferty edukacji kulturalnej dla wszystkich chtnych. Tylko niewielka grupa respondentw wskazaa grup wybranych uczniw zakwalifikowanych do udziau w takich zajciach ze wzgldu na zdolnoci, podobnie jak w przypadku uczniw wybranych klas czy uczniw o specjalnych potrzebach. Bardzo rzadko takie zajcia kierowane s wsplnie do uczniw i rodzicw.

Rozumienie edukacji kulturalnej, ocena jej form i skutecznoci przez osoby realizujce ikoordynujce edukacj kulturaln w placwkach owiatowych

tworzenie warunkw do aktywnoci artystycznej dzieci imodziey

67,06% 46,59% 67,66% 35,31% 28,49% 44,81% 67,36% 34,42% 33,53% 4,15% 10,09% 37,69% 51,93% 40,36% 27,89% 52,23% 31,75% 14,54% 15,73%

Tabela nr 21 Sposb rozumienia edukacji kulturalnej przez pracownikw placwek owiatowych

ksztacenie potrzeb kulturalnych zapewnienie dzieciom i modziey moliwoci uczestnictwa wkulturze organizacja i wypenianie czasu wolnego podnoszenie kompetencji, wiedzy i umiejtnoci ksztacenie kultury osobistej rozwijanie wraliwoci, zainteresowa i zdolnoci twrczych dostarczanie wiedzy o rnych dziedzinach sztuki ksztacenie umiejtnoci zwizanych z aktywnoci twrcz w rnych rodzajach sztuki dostarczanie wiedzy o jednej dziedzinie sztuki ksztacenie umiejtnoci zwizanych z aktywnoci twrcz w wybranym rodzaju sztuki przygotowanie dzieci i modziey do udziau w przegldach ikonkursach ksztacenie umiejtnoci odbioru sztuki uczenie korzystania z ofert instytucji kulturalnych ksztacenie osb uzdolnionych artystycznie zachcanie do udziau w wydarzeniach kulturalnych zachcanie do organizowania wydarze kulturalnych edukacja moralna edukacja historyczna

72

edukacja wielo- i midzykulturowa edukacja medialna pomoc w szukaniu wasnych form ekspresji edukacja obywatelska edukacja jzykowa dotyczca rodzimego jzyka edukacja jzykowa dotyczca innych jzykw motywowanie do uczestnictwa w kulturze inne

27% 25,22% 26,41% 8,61% 18,4% 9,5% 37,39% 0,3%

Edukacja kulturalna wedug pracownikw placwek owiatowych to przede wszystkim tworzenie warunkw do aktywnoci artystycznej dzieci i modziey, zapewnienie moliwoci uczestnictwa w kulturze oraz rozwijanie wraliwoci i zdolnoci twrczych. W dalszej kolejnoci za istotne w poowie wskaza uznawane s takie cele jak: ksztacenie potrzeb kulturalnych, ksztacenie umiejtnoci odbioru sztuki oraz ksztacenie kultury osobistej (tabela nr 21). Wyniki te, pozytywnie wskazujc na wiadomo wybranych celw edukacji kulturalnych s niezgodne z wczeniej referowanymi danymi odnoszcymi si do oczekiwanych kompetencji osb realizujcych zajcia z edukacji kulturalnej. Szczeglnie widoczna jest ta niekonsekwencja w odniesieniu do kategorii zapewniania moliwoci uczestnictwa w kulturze (ponad 67% wskaza), bowiem badani zaledwie na poziomie niewiele wikszym ni 26% wskazali, jako oczekiwan od realizatora edukacji kulturalnej, kompetencj w zakresie wasnej orientacji w obszarze kultury wspczesnej (wykres nr 32). Podobnie poowa badanych wymienia jako cel edukacji kulturalnej ksztacenie umiejtnoci odbioru sztuki, co wydaje si niemoliwe bez orientacji w kulturze wspczesnej. Pewnego rodzaju wyzwaniem wydaje si te deklarowany niski poziom (a wic w znacznej czci brak) wymagania od pracownikw wasnych dowiadcze twrczych (niecae 34%), wobec wysokiej pozycji deklarowanego celu, jakim jest tworzenie warunkw do aktywnoci twrczej czy rozwijania zdolnoci twrczych. Oczywicie jest to moliwe, niemniej stwarza ryzyko odczytywania przez modzie nieautentycznoci dziaa realizatora edukacji kulturalnej, znajcego proces twrczy jedynie z teorii. Szczeglnie, e za najistotniejszy sukces w prowadzeniu edukacji
73

kulturalnej (patrz wykres nr 33) zostao uznane przez badanych wyzwolenie aktywnoci twrczej czonkw grupy (75,24% wskaza).
inne 0,59%

Wykres nr 32 Oczekiwane kompetencje osoby realizujcej edukacj kulturaln (w opiniach pracownikw placwek owiatowych)

wiedza z zakresu prowadzonych zaj 89,97% wiedza z zakresu innych dziedzin kultury 36,58% umiejtnoci metodyczne pracy w danej dziedzinie z okrelon grup wiekow 53,98% umiejtnoci metodyczne pracy w danej dziedzinie z dowoln grup wiekow 30,97% umiejtnoci nawizywania kontaktu stymulujcego zainteresowania i aktywno 56,05% umiejtnoci pracy z grup 62,54% umiejtnoci wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w celach socjoterapeutycznych 12,09% umiejtnoci wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w pracy z osobami niepenosprawnymi 5,60% dowiadczenia w upowszechnianiu dziedzictwa kulturowego 24,19% wasne dowiadczenie twrcze 33,92% orientacja w kulturze wspczesnej 26,25%

Najwaniejsz oczekiwan kompetencj osoby realizujcej edukacj kulturaln w opinii

74

zdecydowanej wikszoci pracownikw placwek owiatowych jest wiedza z zakresu prowadzonych zaj. Podobne oczekiwania wobec tej kompetencji mieli przedstawiciele wszystkich typw badanych szk. Pewne odstpstwo zanotowano w przypadku kategorii umiejtnoci metodycznych w pracy w danej dziedzinie z okrelon grup wiekow. Dua rozbieno wskaza dotyczya wiedzy z zakresu innych dziedzin kultury ni wasna poczwszy od jednej trzeciej wskaza w przypadku deklaracji pracownikw szk podstawowych, po ponad poow wskaza pracownikw szk zawodowych oraz pracownikw licew. Na drugim miejscu za istotn kompetencj w pracy osoby realizujcej edukacj kulturaln wybierano umiejtno pracy z grup (62,54% wskaza). Kolejn, na podobnym poziomie wykazywan i oczekiwan, kompetencj bya umiejtno nawizywania kontaktu stymulujcego zainteresowania i aktywno oraz umiejtnoci metodyczne w pracy z okrelon grup wiekow co moe wiadczy o wiadomoci potrzeby rnicowania metod pracy w zakresie edukacji kulturalnej ze wzgldu na czynniki rozwojowe i demograficzne. Zastanawiajca moe by niska, bo na poziomie 26,25% wskaza, potrzeba orientacji w kulturze wspczesnej, jak i relatywnie niska, bo na poziomie 36,58% wskaza, oczekiwana wiedza z zakresu innych, ni wasna, dziedzin kultury. Wydawa si moe, i w grupie badanych pracownikw placwek owiatowych kompetencje do realizowania edukacji kulturalnej uznawane s za wystarczajce w pewnym wyspecjalizowanym zakresie bez wiadomoci potrzeby swobodnego poruszania si w szerokich kontekstach kultury i ycia kulturalnego.

75

inne

Wykres nr 33 Rozumienie przez pracownikw placwek owiatowych sukcesu w prowadzeniu zaj w ramach edukacji kulturalnej

0% uznanie osigni artystycznych grupy (nagrody, wyrnienia) 45,76% wyzwolenie aktywnoci twrczej czonkw grupy 74,24% integracja, dobra atmosfera i wspdziaanie grupy 59,70% wzrost poczucia wasnej wartoci czonkw grupy 54,85% wzrost zainteresowa uczestnikw dziedzin realizowan w ramach zaj 52,42% oglny wzrost zainteresowa kulturalnych u uczestnikw 41,82% satysfakcjonujcy wzrost kompetencji kulturalnych uczestnikw 25,76%

Trzy czwarte pracownikw placwek owiatowych jako sukces w prowadzeniu zaj w ramach edukacji kulturalnej uznao wyzwolenie twrczej aktywnoci czonkw grupy. Co ciekawe, na drugim kocu skali znalaz si wzrost kompetencji kulturalnych uczestnikw (jedna czwarta wskaza). Na rednim poziomie, oscylujcym wok poowy wskaza, byy deklarowane takie efekty pracy jak warto integracji i atmosfery w grupie, wzrost poczucia wasnej wartoci czonkw grupy czy wzrost zainteresowania realizowan w ramach dziaa dziedzin.

76

Wykres nr 34 Ocena kompetencji wikszoci realizatorw edukacji kulturalnej w opinii pracownikw placwek owiatowych

60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Neutralnie ocena pracownikw zatrudnionych w publicznych instytucjach kultury ocena pracownikw zatrudnionych w placwkach owiatowych 27,73% 20,35% Raczej pozytywnie 56,05% 48,97% Zdecydowanie pozytywnie 15,04% 25,07% Raczej negatywnie 1,18% 4,72% Zdecydowanie negatywnie 0% 0,88%

Wykres przedstawiajcy rozkad uoglnionych ocen kompetencji realizatorw edukacji kulturalnej, a uwzgldniajcy podzia na grup pracownikw publicznych instytucji kultury i zatrudnionych w placwkach owiatowych, unaocznia wzgldnie pozytywny obraz postrzegania tyche kompetencji. Zauway jednak naley, i badani z placwek owiatowych i instytucji kultury najwysz, zdecydowanie pozytywn ocen, wystawiaj przede wszystkim przedstawicielom wasnego rodowiska pracy. Podobnie w przypadku pracownikw instytucji kultury, zaledwie kilka procent badanych pracownikw placwek owiatowych ocenia zdecydowanie negatywnie bd raczej negatywnie te kompetencje. Trzeba jednak zaznaczy, e o ile pracownicy placwek owiatowych raczej negatywnie oceniaj kompetencje realizatorw edukacji kulturalnej w swoim rodowisku (na poziomie niecaych 5%), to ocena negatywna w deklaracjach pracownikw instytucji kultury jest na poziomie niemal 14%. Mona by zatem domniemywa, e w placwkach owiatowych, czciej ni w instytucjach kultury, edukacj kulturaln mog zajmowa si osoby nieposiadajce niezbdnych kompetencji. Rnice rysuj si te w odniesieniu do pozytywnych ocen. Pracownicy instytucji kultury mwic o kompetencjach pracownikw placwek owiatowych (po zsumowaniu ocen pozytywnych
77

i zdecydowanie pozytywnych), oceniaj je pozytywnie na poziomie 52,78%, podczas gdy sami pracownicy placwek owiatowych o kompetencjach swojego rodowiska maj znaczenie lepsze zdanie i ocena ta osiga okoo 74% (sumujc oceny pozytywne i zdecydowanie pozytywne). Warto podkreli, e suma ocen pozytywnych i zdecydowanie pozytywnych uzyskana przez pracownikw instytucji kultury w opinii pracownikw placwek owiatowych jest na podobnym poziomie, co ocena pracownikw instytucji kultury dotyczca ich wasnego rodowiska i osiga 71,09% (ocena pracownikw instytucji kultury w ich wasnej opinii, przy zsumowaniu pozytywnych i zdecydowanie pozytywnych ocen, osiga 76,85%).
60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% podnoszenie formalne kwalifikacji podnoszenie kompetencji zwikszenie aktywnoci realizatorw w zakresie wasnego uczestnictwa w kulturze 35,92% 37,34% spotkania i wymiana dowiadcze inne

Wykres nr 35 Opinie pracownikw placwek owiatowych o potrzebie i formie pogbiania kompetencji osb realizujcych edukacj kulturaln

w publicznych instytucjach kultury w instytucjach owiatowych

29,77% 31,65%

42,72% 44,94%

59,55% 63,92%

1,29% 1,27%

Istotn kwesti w procesach realizacji zada z zakresu edukacji kulturalnej jest wiadomo potrzeb w zakresie pogbiania kompetencji. Przekonanie pracownikw placwek owiatowych w tym zakresie w jednakowym stopniu odnosio si do przedstawicieli macierzystej grupy
78

zawodowej pracownikw placwek owiaty oraz do pracownikw instytucji kultury. Pracownicy placwek owiatowych za najwaniejsz form pogbiania kompetencji uznali spotkania i wymian dowiadcze (ponad poowa badanych). Na drugim miejscu respondenci wskazywali na potrzeb poszerzania kompetencji. Ponad jedna trzecia badanych wskazywaa na znaczenie aktywnoci w zakresie wasnego uczestnictwa w kulturze, natomiast jedna trzecia badanych zaznaczya w deklaracjach potrzeb podnoszenia formalnych kwalifikacji.
Wykres nr 36 Ewaluacja zaj z zakresu edukacji kulturalnej w placwkach owiatowych
nie tak 26% 74%

Przeprowadzenie ewaluacji zaj z zakresu edukacji kulturalnej potwierdzone zostao w trzech czwartych deklaracji pracownikw placwek owiatowych. Jedna czwarta tego rodzaju placwek owiaty nie prowadzi tego rodzaju analiz. Najrzadziej, bo na poziomie niespena poowy wskaza, ewaluacja zaj z zakresu edukacji kulturalnej prowadzona jest w technikach, najczciej w szkoach podstawowych (81,93%).

79

Wykres nr 37 Cele przeprowadzania ewaluacji zaj z zakresu edukacji kulturalnej w placwkach owiatowych

inne 1,20% awans zawodowy 14,40% projektowanie i realizacja innych zaj 22,80% upowszechnianie efektw zaj (publikacje, konferencje, stae, konsultacje metodyczne itp.) 35,60% modernizacja dotychczasowych zaj 44% sprawozdawczo w instytucji 44,40% sprawozdawczo w zwizku z realizacj projektw 56% potrzeby osoby prowadzcej zajcia 63,60%

Podstawowym celem przeprowadzania ewaluacji zaj z zakresu edukacji kulturalnej, zdaniem ponad poowy badanych, s w placwkach owiatowych potrzeby prowadzcego zajcia oraz sprawozdawczo w zwizku z realizacj projektw. Potrzeby wewntrzne placwki, a wic sprawozdawczo wewntrzna to potrzeba pojawiajca si w niespena poowie placwek owiaty. W poszczeglnych typach placwek owiatowych day si zauway pewne rnice i odchylenia od redniej. W liceach deklarowano potrzeby ewaluacji na potrzeby sprawozdawczoci na najwyszym poziomie (84,62%). W tej samej kategorii najniszy wskanik uzyskany zosta z wypowiedzi pracownikw gimnazjw (33,33%). Znaczce odstpstwo od redniej (na poziomie okoo trzech czwartych wskaza) odnotowano w przypadku technikw w kategorii modernizacja dotychczasowych zaj oraz w kategorii projektowania i realizacji innych zaj.
80

Kompetencje kadry prowadzcej edukacj kulturaln w instytucjach owiatowych w wojewdztwie lskim

Wykres nr 38 Deklaracje pracownikw placwek owiatowych dotyczce pocztkw ich zainteresowa zwizanych z kultur
inne 4,91% przykad z wasnej rodziny 50,92% przykad z otoczenia pozarodzinnego 30,67% uczestnictwo w podobnym rodzaju zaj w okresie dziecistwa 38,34% uczestnictwo w podobnym rodzaju zaj w okresie dorastania i modzieczym 45,40% zainteresowania zdobyte w szkole 53,68% zainteresowania zdobyte poza szko (w instytucjach kultury) 42,64% zainteresowania rozbudzone pod wpywem znajomych 43,87%

Zdaniem ponad poowy osb zatrudnionych w placwkach owiaty do rozbudzenia ich zainteresowa kulturalnych w najwikszym stopniu przyczynia si szkoa i rodzina. Znaczenie uczestnictwa w podobnych zajciach w okresie dorastania i modzieczym, rola znajomych, zainteresowania zdobyte poza szko (w instytucjach kultury) pojawiay si w ponad 40% odpowiedzi. Nieznacznie mniej wskaza, bo okoo jednej trzeciej, uzyskao uczestnictwo w podobnym rodzaju zaj w okresie dziecistwa oraz przykad z otoczenia pozarodzinnego. Niespena pi procent badanych pracownikw placwek owiaty zaznaczyo inne ni proponowane przyczyny swych
81

zainteresowa kulturalnych (z ktrych warto przytoczy m.in. nastpujce wypowiedzi: zauwaanie potrzeby zaistnienia przez uczniw majcych problemy z nauk i akceptacj, szkolenia, wasne zainteresowania, wsppraca ze Zwizkiem Artystw Scen Polskich i przynaleno do niego). Wyniki oglne nie oddaj w peni szczegowych wskaza, ktre uwzgldniaj podzia na pracownikw poszczeglnych placwek. Przykadowo, dla poowy pracownikw licew najwaniejsze byy zainteresowania zdobyte w szkole, natomiast przykad z rodziny zaznaczyo tylko 12,5% badanych z tej grupy. Z kolei spord osb zatrudnionych w technikach, przykad z rodziny zaznaczyo a 80% , a zainteresowania zdobyte w szkole 60% badanych (patrz tabela nr 22).

przykad z wasnej rodziny

uczestnictwo w podobnym rodzaju zaj w okresie dorastania i modzieczym

uczestnictwo w podobnym rodzaju zaj w okresie dziecistwa

przykad z otoczenia pozarodzinnego

Rozkad szczegowy deklaracji pracownikw placwek owiatowych dotyczcych pocztkw ich zainteresowa zwizanych z kultur

zainteresowania rozbudzone pod wpywem znajomych

zainteresowania zdobyte w szkole

zainteresowania zdobyte poza szko (winstytucjach kultury)

Tabela nr 22

Gimnazjum Liceum Szkoa podstawowa Technikum Zawodowa Ogem

51,16% 12,50% 53,66% 80,00% 42,86% 50,92%

20,93% 25,00% 36,59% 33,33% 28,57% 30,67%

23,26% 25,00% 51,22% 33,33% 21,43% 38,34%

37,21% 50,00% 51,22% 26,67% 57,14% 45,40%

46,51% 50,00% 58,54% 60,00% 35,71% 53,68%

39,53% 31,25% 48,78% 33,33% 35,71% 42,64%

37,21% 43,75% 51,22% 26,67% 35,71% 43,87%

82

inne 2,33% 0,00% 6,10% 13,33% 0,00% 4,91%

inne

8,23% 84,49% 1,58% 4,43% 38,61% 22,78% 23,10%

Wykres nr 39 Czynniki, ktre wpyny na decyzj prowadzenia zaj zwizanych z edukacj kulturaln (dane dotycz pracownikw placwek owiatowych)

wasna pasja namowa rodziny namowa znajomych dorana potrzeba propozycja z instytucji kulturalnej odpowied na ofert konkursow

Wikszo osb zatrudnionych w placwkach owiaty, podejmujc decyzj o prowadzeniu zaj zwizanych z edukacj kulturaln, kierowaa si przede wszystkim wasn pasj. Ponad jedna trzecia respondentw z tej grupy zaznaczya, e przyczyn stanowia rwnie dorana potrzeba pracy, nieomal jedna czwarta uczynia to w odpowiedzi na ofert konkursow. Podobny wynik dotyczy czynnika, ktrym bya zoona badanym propozycja prowadzenia tego typu zaj. Wydaje si by interesujce, e namowa rodziny czy znajomych nie miaa wielkiego znaczenia, podczas gdy jak wynika z wczeniejszych ustale rodowisko rodzinne i najblisze otoczenie stanowi istotny czynnik inicjujcy zainteresowanie si przez badanych kultur.

83

inne

Wykres nr 40 Zakres najwyej ocenianych kompetencji wasnych (deklaracje pracownikw instytucji owiaty)

0% wiedza z zakresu prowadzonych zaj 75,38% wiedza z zakresu innych dziedzin kultury 20,36% umiejtnoci metodyczne pracy w danej dziedzinie z okrelon grup wiekow 56,53% umiejtnoci metodyczne pracy w danej dziedzinie z dowoln grup wiekow 31% umiejtnoci nawizywania kontaktu stymulujcego zainteresowania i aktywno 38,30% umiejtnoci pracy z grup 58,66% umiejtnoci wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w celach socjoterapeutycznych 10,03% umiejtnoci wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w pracy z osobami niepenosprawnymi 5,78% wasne dowiadczenie twrcze 34,04% dowiadczenie w upowszechnianiu dziedzictwa kulturowego 13,07% orientacja w kulturze wspczesnej 18,54%

84

Spord podanego w ankiecie zakresu kompetencji respondenci mogli wybra od trzech do piciu wasnych kompetencji, ktre wedug siebie opanowali w najwyszym stopniu. Trzy czwarte pracownikw owiaty najwyej ocenio wiedz z wasnej dziedziny jako najlepiej opanowan przez nich kompetencj do prowadzenia zaj edukacji kulturalnej. Umiejtno pracy z grup, w swojej opinii, opanowaa ponad poowa badanych. Kompetencje w zakresie umiejtnoci metodycznych pracy w danej dziedzinie z okrelon grup wskazuje rwnie ponad poowa badanych. Natomiast opanowanie tej kompetencji na niszym poziomie, ni osoby zatrudnione w pozostaych typach szk, ocenia jedna trzecia badanych pracownikw technikw. Okoo jedn trzeci wskaza uzyskay nastpujce kompetencje: umiejtno nawizywania stymulujcego kontaktu, wasne dowiadczenie twrcze (w tym przypadku odchylenia od redniej zaobserwowano w szkoach gimnazjalnych: 42,86% oraz w szkoach zawodowych: 15,38% wskaza), jak rwnie umiejtnoci metodyczne w pracy z dowoln grup. Okoo lub poniej jednej pitej wskaza, uzyskaa ocena wasnych kompetencji w zakresie wiedzy z innych dziedzin kultury, dowiadczenia w upowszechnianiu dziedzictwa kulturowego, umiejtnoci wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w pracy z osobami niepenosprawnymi czy w celach socjoterapeutycznych. Odchylenia od redniej nie s tu znaczce. Orientacj w kulturze wspczesnej deklarowaa, jako opanowan w stopniu najwyszym, niespena jedna pita badanych. W tej kategorii pracownicy technikw i szk zawodowych czciej ni inni deklaruj posiadanie najwyszego poziomu wiedzy z zakresu kultury wspczesnej odpowiednio na poziomie 42,86% oraz 38,46%. Najbardziej krytyczni w stosunku do opanowania przez siebie tej kompetencji okazali si pracownicy gimnazjw, bo zaledwie jedna dziesita z nich uwaa, e posiada t kompetencj.

85

Wsppraca placwek owiaty w ramach prowadzenia edukacji kulturalnej zosobami zwizanymi z instytucjami kultury orazosobami zwizanymi w inny sposb zdziaalnoci kulturaln

Wykres nr 41 Wsppraca pomidzy rnymi realizatorami zaj z zakresu edukacji kulturalnej w placwkach owiaty

Nie Rzadko Tak

5% 19% 76%

Najwyszy wskanik czstej wsppracy pomidzy pracownikami realizujcymi edukacj kulturaln w jednej instytucji wystpi w deklaracjach pracownikw gimnazjw (81,40% wskaza) i w szkoach podstawowych (77,78% wskaza). Najniszy wskanik wsppracy (21,43% odpowiedzi przeczcych) wyraaj deklaracje realizatorw edukacji kulturalnej ze szk zawodowych. Warto odnotowa, i w przypadku licew nie pojawia si ani jedna deklaracja przeczca istnieniu wewntrznej wsppracy. Uzasadnienia wsppracy pomidzy realizatorami edukacji kulturalnej obejmoway cae spektrum form dziaa: wymiana dowiadcze, konsultacje, wspdziaanie w ramach konkretnych dziaa artystycznych czy organizatorskich. Deklaracje wsppracy obejmoway rwnie wspdziaanie z instytucjami kultury. Jedenacie przypadkw uzasadnienia braku jakiejkolwiek wsppracy dotyczyo konkurencji pomidzy pracownikami (obawa e to inni zostan docenieni) oraz braku moliwoci wsppracy, wynikajcego z rnic w harmonogramie zaj.

86

Wykres nr 42 Deklarowana przez pracownikw placwek owiatowych wsppraca macierzystych placwek z innymi instytucjami i rodowiskami

Nie Tak

10% 90%

W placwkach owiatowych liczba deklaracji wsppracy z instytucjami i rodowiskami, zewntrznymi wobec miejsca zatrudnienia badanych, zarysowaa si na wysokim poziomie we wszystkich typach instytucji owiaty, jakie byy ujte w procesie gromadzenia danych. Najwyszy wskanik wsppracy zewntrznej wyraaj deklaracje pracownikw licew (100%), najniszy cho wci wysoki pracownicy szk zawodowych i podstawowych (86%). Spektrum instytucji i rodowisk, z ktrymi wsppracuj badani, okazao si by podobne, jak w przypadku instytucji kultury, z t rnic, e pracownicy placwek owiatowych w praktyce nie wskazywali na wspprac z innymi placwkami owiatowymi, za wyjtkiem takich jak szkoy artystyczne (np. liceum muzyczne).
Wykres nr 43 Angaowanie przez instytucje owiatowe do prowadzenia edukacji kulturalnej osb zwizanych z instytucjami kultury lub osb zwizanych w inny sposb z dziaalnoci kulturaln (% deklaracji pracownikw placwek owiatowych)
78% 22%

Ponad trzy czwarte pracownikw placwek owiatowych deklarowao angaowanie do prowadzenia w ramach edukacji kulturalnej osb zwizanych z instytucjami kultury lub osb zwizanych w inny sposb zdziaalnoci kulturaln. W deklaracjach przedstawicieli rnych typw placwek owiatowych, dotyczcych tej wsppracy nie wystpuj szczeglnie znaczce odstpstwa od przecitnego wyniku.
87

Wykres nr 44 Osoby, ktre placwki owiatowe najczciej angauj do prowadzenia edukacji kulturalnej (deklaracje zatrudnionych w nich pracownikw)

inne liderzy grup spoecznych, liderzy inicjatyw obywatelskich nauczyciele akademiccy dziennikarze mediw lokalnych osoby starsze, ktre dziel si swoim dowiadczeniem yciowym nauczyciele przedmiotw artystycznych lokalne autorytety instruktorzy z instytucji kultury twrcy

2,67% 14,12% 15,27% 23,28% 30,53% 35,88% 36,26% 37,79% 58,02%

Wedug deklaracji ponad poowy badanych, gwn kategori osb, ktre placwki owiatowe najczciej angauj do wsppracy w ramach prowadzenia zaj z edukacji kulturalnej s twrcy. Wspprac placwek owiatowych z instruktorami z instytucji kultury wskazywaa ponad jedna trzecia badanych, chodzi przede wszystkim o instruktorw z domw kultury i teatrw (po kilkanacie wskaza), w kilku przypadkach byli to instruktorzy szk taca, aktorzy, bibliotekarze, pracownicy filharmonii. Wrd instytucji wymienionych z nazwy znalazy si (po kilka jednostkowych wskaza) takie instytucje jak Teatr Rozrywki w Chorzowie i CSW Kronika.

88

Wykres nr 45 Czynniki warunkujce wspprac pracownikw placwek owiatowych w zakresie edukacji kulturalnej z innymi rodowiskami i instytucjami

inne nastawienie osb prowadzcych nastawienie osb kierujcych (zarzdzajcych) warunki formalno-organizacyjne korzyci finansowe uznanie zwierzchnikw wzajemna znajomo rnych dziaa we wasnym rodowisku atmosfera konkurencji lub wsppracy midzy placwkami prywatne kontakty i znajomoci midzy kadr rnych placwek

2,13% 83,23% 54,27% 58,54% 11,89% 15,55% 48,48% 16,77% 40,55%

Ponad poowa osb zatrudnionych w placwkach owiaty za najwaniejszy czynnik sprzyjajcy wsppracy uwaa nastawienie osb prowadzcych zajcia. Okoo poowa badanych jest przekonana, e rwnie wane s warunki formalno-organizacyjne, nastawienie osb kierujcych placwk, nastawienie uczestnikw zaj, wzajemna znajomo rnych dziaa we wasnym rodowisku oraz prywatne kontakty i znajomoci midzy kadr rnych placwek. Jako przyczyny warunkujce wspprac z innymi rodowiskami i instytucjami nie s dla nich zbyt istotne ani korzyci finansowe, ani uznanie zwierzchnikw. Cho przecitne dane uzyskane z wszystkich typw placwek owiaty s podobne do danych jakie uzyskano z poszczeglnych typw badanych szk, w niektrych przypadkach odnotowano interesujce odstpstwa od nich. Ponad poowa wypowiedzi pracownikw szk zawodowych wskazuje na mniejsze ni przecitna znaczenie nastawienia osb prowadzcych. Podobnie deklaracje pracownikw szk zawodowych sytuuj si poniej przecitnej wyniku w kategorii prywatnych kontaktw (21,43%) i s podobne w tym zakresie do
89

wskaza pracownikw licew (23,53%), podczas gdy w tej samej kategorii pracownicy gimnazjw uzyskali wynik 48,84%. W przypadku deklaracji pracownikw szk zawodowych wyranie mao znaczcy okaza si wpyw znaczenia znajomoci rnych dziaa we wasnym rodowisku (21,43%). Stosunek osb realizujcych edukacj kulturaln w publicznych instytucjach owiatowych do uzyskiwania kompetencji

Tabela nr 23 Plany pracownikw placwek owiaty dotyczce poszerzania posiadanych kompetencji do prowadzenia edukacji kulturalnej

na kursach na warsztatach artystycznych nie zamierzam poszerza kompetencji na studiach podyplomowych inne na studiach wyszych zawodowych na studiach wyszych magisterskich na stau

75,16% 34,28% 5,97% 5,66% 4,40% 1,26% 0,63% 0,63%

Jako formy poszerzania posiadanych kompetencji do prowadzenia edukacji kulturalnej a trzy czwarte pracownikw placwek owiaty preferuje przede wszystkim kursy. Na dalszym planie znalazy si warsztaty artystyczne ( plany okoo jednej trzeciej badanych), spord ktrych badani wymieniali gwnie warsztaty plastyczne, taneczne i teatralne. Wan informacj jest to, e adne formy studiw (zawodowych i magisterskich) nie zostay wskazane powyej poziomu 6%. Na rang poszerzania kompetencji wskazuje jedynie 5,97% uzyskanych deklaracji dotyczcych braku jakichkolwiek planw i zamierze zwizanych z poszerzaniem kompetencji do prowadzenia edukacji kulturalnej.

90

Tabela nr 24 Oczekiwane przez pracownikw placwek owiaty formy doskonalenia wasnych kompetencji do prowadzenia zaj z zakresu edukacji kulturalnej

formy warsztatowe zwizane z profilem tematycznym prowadzonych zaj spotkania osb prowadzcych z rnych rodowisk poczone z wymian dowiadcze formy warsztatowo-metodyczne zwizane z prac w rnych grupach wiekowych formy mieszane formy wykadowo-dyskusyjne formy warsztatowe zwizane z innym profilem zwizanym z kultur stae w wybranych placwkach inne

67,37% 46,83% 32,33% 19,94% 11,48% 9,37% 9,37% 1,51%

Pracownicy placwek owiaty, majc moliwo wyboru dowolnej formy doskonalenia swych kompetencji zwizanych z prowadzonymi zajciami, deklarowali najczciej, e najchtniej wybraliby formy warsztatowe zwizane z profilem tematycznym prowadzonych zaj. Prawie poowa respondentw z tej grupy wybraaby rwnie form wymiany dowiadcze (spotkania osb prowadzcych z rnych rodowisk). W nastpnej kolejnoci respondenci deklarowali gotowo uczestniczenia w formach warsztatowo-metodycznych zwizanych z prac w rnych grupach wiekowych oraz w formach mieszanych. Relatywnie niskim zainteresowaniem ciesz si plany dotyczce form warsztatowych czcych si z innym profilem zwizanym z kultur oraz stae w innych placwkach. Pracownicy szk zawodowych wybraliby formy warsztatowe zwizane z innym profilem zwizanym z kultur chtniej ni pozostali. Zasadniczo mona podsumowa, e, odnonie do oczekiwanych form doskonalenia zawodowego, pracownicy placwek owiaty zdecydowanie preferuj formy warsztatowe, krytycznie oceniajc formy wykadowodyskusyjne.
Wykres nr 46 Preferowany przez pracownikw placwek owiaty czas trwania form doskonalenia zawodowego

ponad rok od jednego roku

8% 92%

91

Formy doskonalenia zawodowego w postaci kursw, spotka, warsztatw, wybrane przez badanych, wi si z oglnym oczekiwaniem, pozwalajcym na finalizacj tyche dziaa w okresie nie duszym ni jeden rok (92%). Osoby zatrudnione w placwkach owiaty preferuj zatem krtsze formy doskonalenia zawodowego.
Tabela nr 25 Kompetencje, ktre badani pracownicy placwek owiaty pragn rozwija i doskonali
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 wiedza z zakresu innych dziedzin umiejtnoci pracy wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w celach socjoterapeutycznych wiedza z zakresu prowadzonych zaj umiejtnoci nawizywania kontaktu stymulujcego zainteresowania i aktywno orientacja w kulturze wspczesnej wasne dowiadczenie twrcze umiejtnoci wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w pracy z osobami niepenosprawnymi umiejtnoci metodyczne pracy w danej dziedzinie z dowoln grup wiekow dowiadczenie w upowszechnianiu dziedzictwa kulturowego umiejtnoci metodyczne pracy w danej dziedzinie z okrelon grup wiekow umiejtnoci pracy z grup inne 56,63% 43,67% 37,35% 31,63% 30,72% 28,92% 26,2% 20,18% 17,77% 16,87% 12,95% 0%

Ponad poowa pracownikw placwek owiaty w pierwszej kolejnoci pragnaby rozwija sw wiedz z innych ni wasna dziedzin kultury. Nastpn, ze wzgldu na czstotliwo wskaza, bya potrzeba wzbogacenia umiejtnoci wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w celach socjoterapeutycznych. Ponad jedna trzecia respondentw pragnaby pogbi swoj wiedz z zakresu prowadzonych zaj. Jedna trzecia badanych wybraaby moliwo pogbienia umiejtnoci nawizywania kontaktu stymulujcego zainteresowania i aktywno oraz chciaaby poszerzy sw orientacj w kulturze wspczesnej. Wasne dowiadczenie twrcze pragnaby pogbi prawie jedna trzecia badanych, podobnie jak doskonali umiejtnoci wykorzystywania aktywnoci kulturalnej w pracy z osobami niepenosprawnymi. Jako kompetencj wymagajc poprawy jedna pita badanych wybraa umiejtnoci
92

metodyczne w pracy z dowoln grup; poniej tego poziomu wskazano na ch podniesienia umiejtnoci metodycznych w pracy z okrelon grup wiekow oraz na umiejtnoci pracy z grup. Pracownicy placwek owiaty deklaruj przede wszystkim potrzeb pogbiania tych kompetencji, ktre dotychczas opanowali w niewystarczajcym stopniu, jak rwnie poszerzania tych, ktre opanowali w stopniu najwyszym.
Tabela nr 26 Czynniki determinujce poszerzanie kompetencji zawodowych osb zajmujcych si edukacj kulturaln (w opiniach pracownikw placwek owiatowych)
moliwoci finansowe nowe formy uruchamiane w placwce kryteria zwizane ze stanowiskiem warunki awansu inne presja zwierzchnika presja otoczenia 69,85% 45,37% 30,45% 23,28% 6,57% 5,97% 5,37%

Do najwaniejszych czynnikw determinujcych poszerzanie kompetencji zawodowych, pracownicy placwek owiatowych zaliczyli moliwoci finansowe. Wanym czynnikiem mobilizujcym do poszerzania kompetencji zawodowych, s w ich opinii nowe formy uruchamiane w macierzystej placwce. Znamienne, e ledwie niecaa jedna trzecia deklaracji odniosa si do kryteriw zwizanych ze stanowiskiem co by mogo oznacza, i w siedmiu z dziesiciu placwek raz zdobyte stanowisko nie wymaga poszerzania kompetencji. Niecaa jedna czwarta deklaracji odnosia si do znaczenia warunkw awansu jako czynnika determinujcego wysiek ksztacenia i doskonalenia. Nieliczne deklaracje zanotowane w kategorii inne odnosiy si do takich czynnikw, jak wasna pasja i zainteresowania uczniw.

93

3. Postulaty pracownikw instytucji kultury w zakresie realizacji edukacji kulturalnej

Kwestionariusz ankiety wypenianej przez pracownikw instytucji kultury zawiera rwnie pytanie otwarte, ktrego celem byo uzyskanie opinii respondentw na temat poprawy kompetencji realizatorw edukacji kulturalnej i ewentualnych zmian sucych poprawie tych kompetencji wrd pracownikw instytucji kultury. Na pytanie brzmice co w pierwszym rzdzie wymagaoby poprawy, zmiany, wprowadzenia w zwizku zkompetencjami realizatorw edukacji kulturalnej? uzyskano zaledwie 77pisemnych wypowiedzi (na wypenione 324 ankiety w tej grupie). Wikszo badanych pomina prob o podzielenie si swoj opini na ten temat. W przypadku domw kultury uzyskano 26 wypowiedzi na 164 badanych pracownikw tyche instytucji. Wikszo uzyskanych wypowiedzi koncentrowaa si na problemach ekonomicznych, zarwno w wymiarze dofinansowania dziaalnoci (przedsiwzi kulturalnych), jak i finansowania form podnoszenia kwalifikacji (np. szkole opacanych przez zakad pracy). Na drugim miejscu pojawiaa si kwestia podnoszenia kwalifikacji (gwnie na krtkich kursach), nastpnie wskazywano na wyzwania dotyczce zwikszenia umiejtnoci wsppracy pomidzy instytucjami oraz organizowania forw/spotka jako przestrzeni wymiany dowiadcze. Akcentowano, e powinno si zwikszy nacisk na praktyczne i spoeczne umiejtnoci realizatorw, a nie tylko na teoretyczn wiedz, ktr moe zdoby kady (z wypowiedzi pracownika OPP). Cytowane poniej wybrane wypowiedzi ilustruj zakres postulatw oraz oczekiwanych przez respondentw zmian, majcych na celu popraw kompetencji kadry realizujcej edukacj kulturaln. Zawarte w nich propozycje dotycz: formalnych kwalifikacji kadry, potrzeby ksztacenia ustawicznego, ksztacenia umiejtnoci komunikacji interpersonalnej, koniecznoci posiadania specjalnych predyspozycji do prowadzenia zaj edukacji kulturalnej, wzbogacenia oferty edukacyjnej o nowoczesne metody nauczania na odlego, kontaktw z pracownikami innych instytucji kulturalnych, corocznego udziau w szkoleniach, rwnie z zakresu psychologii i socjologii. Wszystkie wypowiedzi badanych przytaczane s w oryginalnym brzmieniu.

94

 Trudno powiedzie, z mojego dowiadczenia, wydaje mi si, e w szkoach ponadgimnazjalnych a take gimnazjach, do nauczania przedmiotw zwizanych z kultur (gwnie chodzi o sztuk, wiedz o kulturze, histori sztuki) nie powinno zatrudnia si polonistw, ktrzy poszerzyli kwalifikacje), a nauczycieli bdcych muzykami, plastykami, animatorami kultury, bo to poszerza horyzonty uczniw. Poprawa wiadomoci zarzdzajcych kultur na temat kompetencji osb pracujcych w kulturze. Potrzeb ksztacenia ustawicznego i wasnego rozwoju, aby nady nad zmieniajc si rzeczywistoci i dostosowywa do nowych potrzeb i warunkw. Jest to cecha osobista, ktrej adna kompetencja ani program nie zastpi, mona jedynie stworzy warunki do jej rozwoju. Pooenie gwnego nacisku na umiejtno komunikacji interpersonalnej (mistrz ucze; nauczyciel uczestnik zaj); na umiejtno tworzenia atmosfery umoliwiajcej wyzwolenie procesu spontanicznego dziaania w dziedzinie szeroko rozumianej kultury. Realizatorami edukacji kulturalnej nie powinni by wszyscy pracownicy merytoryczni, ale ci, ktrzy zostan wybrani przez odbiorcw oferty jako osoby najlepiej predysponowane do penienia tej funkcji. Powinnimy wzbogaci nasz ofert edukacyjn o nowoczesne metody nauczania na odlego z wykorzystaniem technik komputerowych i Internetu. Realizatorzy edukacji kulturalnej powinni mie czynny kontakt z pracownikami innych instytucji kulturalnych, w celu wspierania si i dzielenia wasnym dowiadczeniem. Poza tym co najmniej raz do roku powinni by delegowani na szkolenia tematyczne, by rozszerza wasne kompetencje.

95

 Wiksza wiadomo decydentw, e dziaania z zakresu edukacji kulturalnej tworz kapita spoeczny, a co za tym idzie, docenienie roli orodkw kultury w zakresie prowadzenia tych dziaa; system dofinansowa podnoszenia przez animatorw owych kompetencji. Zauwaenie w bibliotekach partnera do wsppracy. Zwikszenie aktywnoci w pozyskiwaniu partnerw (take finansowych) do realizacji programw edukacji kulturalnej. Szkolenia z zakresu psychologii i socjologii, by w peni odczyta i zrozumie spoeczne potrzeby rodowiska.

96

4. Postulaty pracownikw placwek owiaty w zakresie realizacji edukacji kulturalnej

Poproszono rwnie pracownikw placwek owiaty, by wyrazili swoj opini na temat poprawy kompetencji realizatorw edukacji kulturalnej oraz ewentualnych zmian tej poprawie sucych (pytanie otwarte). Na prob t odpowiedziao 82 z 340 uczestniczcych w badaniu pracownikw placwek owiaty. Wrd postulatw wyrni mona te, ktre dotyczyy: zwikszenia aktywnoci w rodowisku lokalnym, obnienia kosztw doksztacania zawodowego, organizacji bezpatnych kursw, koniecznoci identyfikowania si realizatora edukacji kulturalnej ze swoim regionem, umiejtnoci pozyskiwania sponsorw a nawet wprowadzenia edukacji kulturalnej jako przedmiotu obowizkowego. Respondenci wypowiadali si np. w nastpujcy sposb (pisownia oryginalna): Uwaam, e w naszej szkole osoby prowadzce zajcia w zakresie kultury to osoby z pasj, dziaajce twrczo z uczniami. Jedyne deficyty wystpuj w sferze materiaw dydaktycznych, materiaw plastycznych na terenie szkoy oraz braku odgrnych funduszy na udzia wszystkich uczniw w sztuce wielkiej- teatr, opera itp (z wypowiedzi pracownika gimnazjum). Jeli realizatorami edukacji kulturalnej w szkoach s nauczyciele j. polskiego czy sztuki to konieczne jest ich poczucie wanoci dziaa i ich (prowadzcych ) zaangaowanie. Edukacja kulturalna w szkoach jest dramatem z wysepkami budzcymi nadziej na lepsze jutro... (z wypowiedzi pracownika gimnazjum). Wprowadzenie bezpatnych wejciwek na imprezy kulturalno-artystyczne, rzetelna informacja o aktualnych i przyszych ofertach i wydarzeniach kulturalnych; wprowadzenie systemu szkole, warsztatw dotyczcych tematw Jak szerzy edukacj kulturaln wrd dzieci i modziey(z wypowiedzi pracownika szkoy podstawowej).

97

 Potrzeba warsztatw z dowiadczonymi aktorami, reyserami w celu ulepszenia warsztatu nauczyciela reyserujcego rne przedstawienia i uroczystoci szkolne (akademie)!!! (z wypowiedzi pracownika szkoy podstawowej). Umoliwi za mniejsze pienidze moliwo doksztacania si, rozwoju osobistego, zatrudniania specjalistw do prowadzenia zaj z edukacji kulturalnej (np. 1 w miesicu). Podam przykad... Prowadz koo teatralne w maej szkole oddalonej od centrum kulturalnego w wielkim miecie ale na wysokim poziomie o czym wiadcz przywoone z przegldw nagrody i wyrnienia. Profesjonalne warsztaty teatralne zorganizowaam dla dzieci WYCZNIE dziki znajomoci z instruktork dramy, a wyjazd na zwiedzanie teatru od kuchni kosztowa 500 z!!!(Zwiedzanie plus transport) Gdyby nie moja dopata i dopata rady rodzicw szkoy, moi mali aktorzy NIGDY nie mieliby moliwoci uczestniczenia w tego typu zajciach (z wypowiedzi pracownika szkoy podstawowej). Naleaoby zwikszy wspprac midzy realizatorami edukacji kulturalnej, otworzy si na inne dziedziny kultury a nie ogranicza tylko do dziedziny zwizanej z prowadzonymi przez siebie zajciami (z wypowiedzi pracownika szkoy zawodowej). Naley zwikszy liczb godzin zaj wiedzy o kulturze. Lekcje te s niezwykle ciekawe, materia obszerny, przygotowujcy do odbioru i penego uczestnictwa w kulturze. 1 godzina tygodniowo realizowana tylko w cigu jednego roku szkolnego w trzyletnim cyklu nauki jest niewystarczajca (z wypowiedzi pracownika liceum).

98

5. Podsumowanie obraz realizatora edukacji kulturalnej

Wnioski wynikajce z analizy materiaw uzyskanych w trakcie bada ilociowych pozwalaj na przedstawienie rzeczywistego obrazu realizatora edukacji kulturalnej w publicznych instytucjach kultury i placwkach owiatowych wojewdztwa lskiego. CHARAKTERYSTYKA DEMOGRAFICZNA Osoba zajmujca si edukacj kulturaln w publicznych instytucjach kultury i w placwkach owiaty w wietle przeprowadzonych bada to zazwyczaj kobieta (ogem 83% badanych to kobiety, w instytucjach kultury jest ich 75%). Zarwno w placwkach owiaty, jak i w instytucjach kultury, edukacj kulturaln zajmuj si osoby w rnym wieku. Uczestniczce w badaniu osoby byy w wieku od 22 do 65 lat (rednia wieku w badanej grupie wyniosa 42 lata). Ponad 35% badanych pracownikw instytucji kultury oraz placwek owiaty zajmowaa si edukacj kulturaln duej ni 15 lat (liczc za okres powyej 10 lat, otrzymujemy odsetek pracy w zakresie edukacji kulturalnej na poziomie powyej 50%). Kilkanacie procent badanych podjo si prowadzenia zaj z zakresu edukacji kulturalnej w kilka lat po rozpoczciu pracy w danej placwce bd instytucji. Pracownicy placwek owiaty, ktrzy zajmuj si edukacj kulturaln to przede wszystkim nauczyciele jzyka polskiego (41,39%), pozostay odsetek stanowi nauczyciele innych przedmiotw. ROZUMIENIE EDUKACJI KULTURALNEJ Uczestniczce w badaniu osoby, zatrudnione zarwno w instytucjach kultury jak i w placwkach owiaty, rozumiej edukacj kulturaln przede wszystkim jako tworzenie warunkw do aktywnoci artystycznej dzieci i modziey, rozwijanie wraliwoci, zainteresowa i zdolnoci twrczych oraz umoliwianie uczestnictwa w kulturze. Tylko w przekonaniu jednej trzeciej
99

badanych edukacja kulturalna powinna wiza si z dostarczaniem wiedzy. W opinii wikszoci respondentw najwaniejsze jest ksztacenie umiejtnoci zwizanych z aktywnoci twrcz w rnych dziedzinach (jednake aktywno twrcza w jednej dziedzinie nie jest ju tak istotna), czy zachcanie do udziau w wydarzeniach kulturalnych oraz ksztacenie umiejtnoci odbioru sztuki, czyli kompetencji zakadajcych posiadanie przez odbiorc rwnie odpowiedniej wiedzy. Dostarczanie wiedzy o jednej tylko dziedzinie sztuki nie jest w rozumieniu badanych istotnym elementem edukacji kulturalnej, bowiem wskazania tej kategorii osigny bardzo niski poziom (4,13% w placwkach owiaty; 5,31% w instytucjach kultury). Badani z obu typw instytucji (w liczbie od kilku do kilkunastu procent) niewielk wag przywizuj do edukacji moralnej, historycznej, obywatelskiej, jzykowej, dotyczcej zarwno rodzimego jzyka jak i innych jzykw. Charakterystyczne dla badanej grupy rozumienie edukacji kulturalnej w niewielkim stopniu uwzgldnia zatem ksztatowanie systemu wzorw, norm, wartoci mylenia i dziaania. Osoba realizujca edukacj kulturaln skupia si przede wszystkim na doskonaleniu umiejtnoci, sprawnoci i aktywnoci, ktre umoliwiaj rozwj dzieci i modziey, nie zastanawiajc si do jakich wartoci te kompetencje maj prowadzi. Takie rozumienie edukacji kulturalnej, skupiajce si gwnie na ksztatowaniu umiejtnoci, dowiadcze oraz wraliwoci, w niewielkim stopniu ukierunkowane na dostarczanie wiedzy, oraz w znikomym stopniu na ksztatowaniu systemu norm i wartoci, jest charakterystyczne dla wikszoci badanych osb realizujcych edukacj kulturaln w instytucjach kultury i placwkach owiatowych w wojewdztwie lskim. FORMALNE KWALIFIKACJE I KOMPETENCJE KADRY REALIZUJACEJ EDUKACJ KULTURALN Jak mona wnioskowa na podstawie uzyskanych wynikw bada ilociowych, formalne kwalifikacje kadry realizujcej edukacj kulturaln w obu typach instytucji to przede wszystkim kwalifikacje instruktorskie, zdobyte na kursach i warsztatach, wyksztacenie kulturoznawcze, zdobyte na studiach magisterskich oraz kwalifikacje do nauczania wiedzy o kulturze.

100

Trzy czwarte badanych pracownikw instytucji kultury deklaruje posiadanie (zdobytych na jednym z etapw edukacji) kompetencji zwizanych z edukacj i animacj kultury, prawie poowa posiada wyksztacenie o profilu artystycznym, jedna trzecia wyksztacenie o profilu kulturoznawczym oraz kompetencje z zakresu zarzdzania kultur. Natomiast mniej, bo tylko poowa pracownikw instytucji owiaty posiada formalne kwalifikacje zwizane z edukacj kulturaln, 40% deklaruje wyksztacenie artystyczne, jedna trzecia ma wyksztacenie o profilu kulturoznawczym, a zaledwie 3% badanych posiada kwalifikacje zwizane z zarzdzaniem kultur. Mimo pewnego niedostatku formalnych kwalifikacji pracownikw, stwierdzonego zarwno w instytucjach kultury jak i w placwkach owiatowych, samoocena kompetencji kadry realizujcej edukacj kulturaln jest relatywnie wysoka. Kompetencje opanowane w najwyszym stopniu, w opinii osoby realizujcej edukacj kulturaln, obejmuj wiedz z prowadzonych zaj oraz umiejtnoci pracy z grup, nastpnie wasne dowiadczenia twrcze (w przypadku pracownikw instytucji kultury) oraz umiejtnoci metodyczne pracy w danej dziedzinie z okrelon grup wiekow (w przypadku pracownikw placwek owiaty). Deklaracje pracownikw owiaty w zakresie oceny opanowania przez nich kompetencji do prowadzenia zaj edukacji kulturalnej nie rni si znaczco od tych deklarowanych przez pracownikw instytucji kultury. Problematyczne wydaje si jednak przekonanie badanych, e od edukatorw nie musz by wymagane kompetencje z zakresu orientacji w kulturze wspczesnej, kiedy za jeden z najwaniejszych celw edukacji kulturalnej uwaaj umoliwianie uczestnictwa w kulturze. Podobnie zastanawiajce mog by niskie oczekiwania w stosunku do wasnych dowiadcze twrczych wobec wysoko plasowanego celu edukacji kulturalnej, jakim jest tworzenie warunkw do aktywnoci twrczej czy rozwijania zdolnoci twrczych (co wydaje si sta w sprzecznoci i stwarza ryzyko odczytywania przez modzie nieautentycznoci dziaa realizatora edukacji kulturalnej, znajcego proces twrczy jedynie z teorii).

101

MOTYWACJE DO REALIZACJI EDUKACJI KULTURANEJ Osoby realizujce edukacj kulturaln wskazuj na rne drogi i motywacje, decydujce o ich zawodowej karierze. Najczciej s to zainteresowania zdobyte poza szko, w instytucjach kultury ( dla wikszoci pracownikw instytucji kultury) i zdobyte w szkole (dla wikszoci pracownikw placwek owiaty), uczestnictwo w dziaaniach kulturalnych podobnych do prowadzonych zaj w okresie dorastania i modzieczym oraz przykad z wasnej rodziny. Ponad trzy czwarte badanych osb wskazuje wasn pasj jako gwn przyczyn zaangaowania si w edukacj kulturaln. Prawie poowa kadry z instytucji kultury zaja si edukacj kulturaln po otrzymaniu propozycji z instytucji kultury a jedna trzecia pracownikw placwek owiaty ze wzgldu na doran potrzeb prowadzenia takich zaj. WSPPRACA Z INNYMI INSTYTUCJAMI Wikszo badanych z obu typw instytucji deklaruje wspprac z osobami z wasnego rodowiska oraz z innych placwek. Niemale wszyscy badani pracownicy instytucji kultury deklarowali angaowanie w ramach prowadzonej edukacji kulturalnej osb spoza swej macierzystej instytucji. Rwnie pracownicy placwek owiaty czsto wsppracuj z innymi instytucjami w zakresie edukacji kulturalnej. Wikszo pracownikw instytucji kultury oraz osb zatrudnionych w placwkach owiaty za najwaniejszy czynnik sprzyjajcy wsppracy pomidzy instytucjami uznaje nastawienie osb prowadzcych zajcia. Okoo poowa badanych jest przekonana, e rwnie wane s warunki formalno-organizacyjne, nastawienie osb kierujcych placwk, nastawienie uczestnikw zaj, wzajemna znajomo rnych dziaa we wasnym rodowisku oraz prywatne kontakty i znajomoci midzy kadr z rnych placwek

102

STOSUNEK DO ZDOBYWANIA I ZWIKSZANIA KOMPETENCJI Osoba realizujca edukacj kulturaln za najwiksz potrzeb zwizan z doskonaleniem kompetencji uznaje spotkania i wymian dowiadcze z osobami zajmujcymi si edukacj kulturaln w innych orodkach (instytucjach kultury i placwkach owiatowych). Poszerzanie kompetencji oraz podnoszenie formalne kwalifikacji nie jest, w opinii badanych, a tak istotne. Zdecydowana wikszo pracownikw instytucji kultury i placwek owiaty planuje poszerza swoje kompetencje na kursach, ewentualnie na warsztatach artystycznych, podczas gdy studia zarwno zawodowe, magisterskie czy podyplomowe wybraaby niewielka grupa badanych. Ponad poowa pracownikw instytucji kultury i pracownikw placwek owiaty w pierwszej kolejnoci pragnaby rozwija sw wiedz z innych, ni wasna, dziedzin kultury. Natomiast jako form doskonalenia swych kompetencji zwizanych z prowadzonymi zajciami badani deklarowali najczciej, e wybraliby krtsze (trwajce do jednego roku) formy warsztatowe, zwizane z profilem tematycznym prowadzonych zaj. Wrd gwnych postulatw dotyczcych edukacji kulturalnej oraz zdobywania i poszerzania kompetencji badani najczciej wymieniaj konieczno zwikszenia nakadw finansowych zarwno na proces doskonalenia zawodowego, jak i na dziaalno instytucji. Na podstawie analizy swobodnych wypowiedzi respondentw mona wyodrbni zakres postulatw oraz oczekiwanych zmian, majcych na celu popraw kompetencji kadry realizujcej edukacj kulturaln. Propozycje sformuowane przez pracownikw instytucji kultury dotycz przede wszystkim koniecznoci podnoszenia formalnych kwalifikacji kadry, potrzeby ksztacenia ustawicznego, ksztacenia umiejtnoci komunikacji interpersonalnej, wzbogacenia oferty edukacyjnej o nowoczesne metody nauczania na odlego, kontaktw z pracownikami innych instytucji kulturalnych, corocznego udziau w szkoleniach, rwnie z zakresu psychologii i socjologii. Spord postulatw pracownikw placwek owiaty wyrni mona te, ktre dotyczyy koniecznoci zwikszenia aktywnoci w rodowisku lokalnym, obnienia kosztw doksztacania zawodowego, organizacji bezpatnych kursw, ksztacenia umiejtnoci pozyskiwania sponsorw a nawet wprowadzenie edukacji kulturalnej do szk jako przedmiotu obowizkowego.
103

IV.

EDUKACJA KULTURALNA W DOKUMENTACH INSTYTUCJI KULTURY I OWIATY

104

1. Edukacja kulturalna w dokumentach instytucji kultury

Analiza danych zastanych. Za przedmiot niniejszej analizy posuyy nastpujce dokumenty: statut instytucji, regulamin organizacyjny, misja instytucji, strategie rozwoju, dokumenty ewaluacji, kronika, umowy o wsppracy z innymi instytucjami oraz materiay reklamowe: foldery, ulotki, strony internetowe. Badania objy 21 samorzdowych instytucji kultury dziaajcych w wojewdztwie lskim. Wrd nich przewaaj podmioty, ktre prowadz dziaalno kulturaln od kilkudziesiciu lat. Dwie najstarsze to muzea powoane w 1904 i 1905 roku, kolejne z badanych instytucji zaoono w 1917, 1927 i 1946 roku. W latach pidziesitych XX wieku powoano trzy, w latach siedemdziesitych cztery, jedna powoana zostaa w latach osiemdziesitych. Cztery instytucje prowadz dziaalno od lat dziewidziesitych, w obecnym wieku powoano kolejne cztery. A zatem dwie dekady, w jakich dokonywaa si transformacja systemowa w Polsce, w tym akurat zakresie nie przyniosy znaczcych zmian ani na korzy, ani na niekorzy; liczba nowo powoywanych instytucji kultury na badanym obszarze utrzymuje si na staym poziomie. Sze z instytucji objtych badaniem sformuowao misj, ktra zostaa zapisana na stronie internetowej lub w innych materiaach informacyjnych takich jak ulotka, folder, broszura. Misja jednej z nich zapisana jest w dokumencie okrelonym jako kierunki rozwoju i obejmujcym lata 20122020. Jak wynika z zapisw, uwzgldnia on rwnie tre nastpujcych dokumentw: Strategia rozwoju kultury w wojewdztwie lskim na lata 20062020, Uzupenienie narodowej strategii rozwoju kultury na lata 20042020, Raport o stanie kultury przygotowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego na Kongres Kultury Polskiej w roku 2009, Strategia rozwoju miasta, w ktrym instytucja dziaa, Raport MODZI 2011, Raport POLSKA 2030. By moe to, e badano instytucje majce swego organizatora, a co za tym idzie, take okrelone przez organizatora zadania do wypenienia, wpywa na marginalizowanie roli, jak w tworzeniu skutecznie dziaajcej instytucji, zgodnie z teori zarzdzania, odgrywa precyzyjnie sformuowana
105

misja. Co istotne w kontekcie niniejszych bada, instytucje posiadajce zapisan misj, wskazuj rwnie edukacj kulturaln jako jej element. Analiza dokumentw nie wykazuje jednak roli edukacyjnej jako szczeglnie istotnej dla instytucji kultury w wojewdztwie lskim, czonej z ich zasadnicz funkcj. Tylko w piciu z badanych podmiotw zapis o edukacji kulturalnej widnieje w statucie, podstawowym dokumencie definiujcym dziaalno instytucji. Przy czym dwie plasuj edukacj kulturaln wrd swoich zada na miejscu pierwszym, dwie na pitym, jedna na sidmym. Nie precyzuje si jednak, jakie zadania szczegowe realizowane s w ramach edukacji kulturalnej, a zatem nie wynika z dokumentw, jak rozumiana jest w tych instytucjach edukacja kulturalna. Jedna z tych instytucji porednio ujmuje zadania edukacyjne w sformuowaniu wychowanie przez sztuk. Inna z instytucji okrela, e zadania statutowe realizuje poprzez edukacj kulturaln, wymienian na pierwszym miejscu. Ponadto w jej statucie zapisano, e podstawowym zadaniem instytucji jest integracja kulturalna rodowiska, ochrona dziedzictwa i wsppraca z organizacjami spoecznymi, szkoami i instytucjami artystycznymi. Budowanie wsplnoty lokalnej zostao w tym dokumencie okrelone jako nadrzdny cel, ale nie ogranicza si ono do upowszechniania kultury, przy czym edukacj kulturaln okrelono w nim jako zorganizowan wspprac ze szkoami, instytucjami artystycznymi. Stanowi to pozytywny przykad, wiadczcy o wiadomoci tego, e za edukacj kulturaln odpowiedzialne s rne podmioty, a wsppraca pomidzy nimi bez wtpienia wzmacnia warto i wymierne efekty oferty edukacyjnej. Niestety deklaracja wyraona w statucie nie znajduje potwierdzenia w umowach o wspprac, gdzie precyzyjnie okrelono, z jakimi podmiotami i w jakim zakresie instytucja kultury realizuje cele statutowe. Badane instytucje incydentalnie wskazuj w statucie odbiorc swojej oferty. Zaledwie jedna wymienia dzieci, modzie i dorosych jako odbiorcw. Wgld w schemat organizacyjny instytucji rwnie nie pozwala stwierdzi, e edukacja kulturalna jest wanym zadaniem dla podmiotw kultury. W przypadku muzeum, lekcje muzealne s jednym z szeregu zada realizowanych przez dzia upowszechniania i marketingu. Majc na uwadze cel, jakiemu powinny suy publiczne instytucje kultury, zastanawia to, e dziay promocji, reklamy, marketingu naturalnie wpisuj si w struktur organizacyjn podmiotw kultury,
106

a przy tym nie dostrzega si potrzeby tworzenia zespou odpowiedzialnego za edukacj kulturaln. Tylko dwie z badanych instytucji wskazuj jednostk organizacyjn odpowiedzialn za edukacj kulturaln. Jedna w ramach tego dziau czy dwie funkcje: edukacyjn i wystawiennicz. W drugiej precyzyjnie dobrana nazwa dziau informuje, e edukacja kulturalna jest utosamiana w tej instytucji z edukacj regionaln. Kwestionariusz sporzdzony do bada zawiera take pytanie czy instytucje posiadaj strategi rozwoju (dokumenty ewaluacji) i czy planuje si rozwj instytucji w okrelonej perspektywie czasowej. Jako e w tre dokumentw podstawowych takich jak statut czy regulamin organizacyjny z natury rzeczy ingeruje si nieczsto, dokumenty ewaluacji pozwoliyby stwierdzi, na ile instytucja modyfikuje swoje plany i dostosowuje swoj ofert do zmian zachodzcych w jej otoczeniu, bd te na ile jest ona wiadomym i konsekwentnym kreatorem tych zmian. Uzyskane odpowiedzi ujawniy zarwno nik wiadomo nowoczesnego zarzdzania tymi podmiotami w oparciu o strategi rozwoju, jak i brak rozumienia edukacji kulturalnej jako coraz waniejszego dzi zadania. Tylko cztery podmioty wskazay, e posiadaj tego typu dokumenty. Co interesujce, tylko dwie instytucje z tej grupy uzna mona za mode (jedna powoana w 1997 roku, druga w 2006), dwie pozostae funkcjonuj od 1904 i 1951 roku. Przykadowo powoany w 1951 roku Paac Modziey od pitnastu lat dziaa w oparciu o aktualizowan co trzy lata strategi. Muzeum dziaajce od 1904 roku, od jedenastu lat tworzy dokumenty ewaluacji, a obecnie opracowywana jest strategia rozwoju do roku 2020. Co istotne instytucja ta wskazuje, e w przygotowywanej strategii edukacja pojmowana zadaniowo i dziaowo bdzie jednym z waniejszych zada wskazanych w Strategii. Zostanie w niej rwnie okrelone, kto bdzie adresatem oferty edukacyjnej. Najmodsza spord omawianych instytucji gminna biblioteka powoana w 2006 roku, dziaa od 2010 roku w oparciu o aktualizowan co trzy lata strategi rozwoju. Wprawdzie nie wymieniono edukacji jako zadania do realizacji, ale niejako zasugerowano j poprzez wskazanie odbiorcw dziaa dzieci, nauczycieli, rodzicw, mieszkacw oraz odwiedzajcych bibliotek. Zapis taki jest przykadem odejcia od powszechnie stosowanego podziau odbiorcw instytucji kultury wedle kryterium wieku. Podan przez instytucj triad: dzieci, nauczyciele, rodzice odczyta mona
107

jako nie wprost wyartykuowan prb realizacji celw edukacyjnych, gdzie instytucja kultury, w tym przypadku biblioteka, nie tylko aktywizuje te poszczeglne grupy odbiorcw, ale rwnie dba o ich wspprac i integracj. Z kolei wskazanie mieszkacw oraz odwiedzajcych bibliotek wyraa tosamo instytucji samorzdowej, majcej przede wszystkim suy spoecznoci lokalnej (mieszkacom), i, co wane, nie wykluczajcej innych odbiorcw, ktrzy chcieliby skorzysta z oferty instytucji, czy to wypoyczajc ksiki, czy uczestniczc w wydarzeniach organizowanych przez instytucj. W kwestionariuszu analizy dokumentw podjto ponadto prb przeledzenia wsppracy midzyinstytucjonalnej w zakresie edukacji kulturalnej. Okazao si jednak, e aden z badanych podmiotw nie wykaza si wspprac z innymi placwkami: orodkami kultury, instytucjami owiatowymi, inicjatywami spoecznymi usankcjonowan formalnie (w postaci umowy okrelajcej warunki i zasady wsppracy). To pozwala wnioskowa, e nawet jeeli instytucja prowadzca dziaalno kulturaln ma w swojej ofercie edukacj kulturaln, to nie jest to propozycja wynikajca ze wsppracy, gdzie oferta konstruowana jest w oparciu o wymian dowiadcze i wzajemnych oczekiwa zgaszanych przez zainteresowane strony. Edukacja kulturalna jest raczej produktem oferowanym na sprzeda, ktry instytucja kieruje do odbiorcy indywidualnego bd zbiorowego. Z analizy danych zastanych wynika, e instytucje kultury nie dostrzegaj, jak wan kwesti, w dobrze realizowanej edukacji kulturalnej, jest wsppraca inicjowana wanie przez instytucje kultury. Przeprowadzona analiza nie potwierdza, e kierujcy badanymi placwkami wiadomi s roli i znaczenia edukacji kulturalnej we wspczesnym wiecie. Wskazuje wrcz brak szerszej refleksji nad tym, czym jest edukacja kulturalna oraz jak i przez kogo powinna ona by realizowana. W niektrych przypadkach wida, e dokumenty okrelajce tosamo instytucji s przygotowywane w oparciu o oglne strategie wymienione powyej. Mona zatem wysnu wniosek, e edukacja kulturalna w badanych instytucjach rozumiana jest hasowo, a nie zadaniowo wpisana w struktur organizacyjn instytucji.

108

2. Edukacja kulturalna w dokumentach instytucji owiatowych

W badaniu danych zastanych wzio udzia 15 instytucji owiatowych: trzy szkoy podstawowe, trzy licea oglnoksztacce, osiem funkcjonujcych jako zesp szk oraz jedno gimnazjum. Analizie poddano takie dokumenty jak: programy wychowawcze, programy innowacji pedagogicznej, indywidualne programy zaj pozalekcyjnych, programy pracy biblioteki, programy pracy wietlicy szkolnej, dokumenty ewaluacji, materiay reklamowe (foldery, ulotki, strony internetowe), umowy o wsppracy z innymi instytucjami oraz dokumentacj realizowanych projektw; analizowano rwnie kroniki. Badania przeprowadzono w oparciu o arkusz analizy dokumentw. Spord badanych szk najstarsza funkcjonuje od 1945 roku, kolejne powstay w 1947, 1969, 1987. Pi spord badanych instytucji rozpoczo dziaalno w latach dziewidziesitych. Najkrcej funkcjonuje placwka powstaa w 2007 roku. W przypadku dwch instytucji pracownicy nie potrafili powiedzie, kiedy szkoa zostaa utworzona. Tylko sze instytucji owiatowych umiecio w programie wychowawczym zapis o edukacji kulturalnej. W jednej zapis taki figuruje na miejscu pierwszym (Szkoa Podstawowa im. Wilhelma Gawlikowicza w Bojszowach), w jednej na trzecim (Szkoa Podstawowa nr 10 w Dbrowie Grniczej) i w jednej na czwartym (Szkoa Podstawowa nr 12 w Dbrowie Grniczej). Szkoa, ktra edukacj kulturaln wskazaa na miejscu czwartym, jako odbiorcw wymienia swoich uczniw. W innej ze szk podstawowych (edukacja na miejscu trzecim) zadania te rozumiane s jako: udzia w yciu kulturalnym miasta oraz przekazywanie treci edukacji regionalnej (kultura, tradycja, legendy). Ponadto instytucja ta jako odbiorcw okrela w programie wychowawczym tych, do ktrych adresowana jest oferta edukacyjna szkoy: uczniw oraz rodzicw. Zawiera on take precyzyjn informacj, e za edukacj kulturaln odpowiada nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej i jest to zakres edukacji regionalnej. Zadania z zakresu edukacji kulturalnej zostay w tym przypadku rozplanowane spjnie i konsekwentnie (obszar rozumienia edukacji kulturalnej i kompetencje osoby odpowiedzialnej za jej realizacj pokrywaj si). Szkoa podstawowa, ktra wymienia edukacj kulturaln na miejscu
109

pierwszym, okrela cele programu wychowawczego jako realizacj wartoci wychowawczych: szacunek dla jzyka ojczystego; tolerancja wobec rnych pogldw, kultur, postaw i przekona; uczciwo, szczero, prawdomwno, rzetelno i odpowiedzialno; poznawanie i doskonalenie wasnej osobowoci; umiejtno wspycia w rodzinie i spoecznoci, pomoc potrzebujcym, ksztacenie tosamoci regionalnej, narodowej, europejskiej; zdrowy styl ycia, postawa proekologiczna. Edukacja kulturalna jest tu rozumiana jako ksztatowanie osobowoci i ma wymiar aksjologiczny. W zapisie wykracza si poza wskie rozumienie edukacji kulturalnej jako przygotowania do odbioru okrelonych form kultury. Dodatkowo, jak wskazuje dokument, szkoa ksztatuje rwnie postawy twrcze, natomiast stawiajc w centrum rozwj osobowy ucznia, podejmuje si rwnie ksztatowania jego tosamoci w trzech wymiarach: regionalnym, narodowym i europejskim. W badanym gimnazjum wymieniona w dokumencie edukacja kulturalna nie jest wskazana jako zadanie realizowane przez t instytucj. W programie wychowawczym zespou szk ekonomiczno-technicznych w priorytetach planu wychowawczego na miejscu trzecim umieszczono zapis ksztatowanie kultury osobistej, przestrzeganie norm i zasad spoecznych. W programie wychowawczym zespou szk umieszczono Rozwj kulturalny jako jeden z piciu obszarw, w ktrych realizowane s cele wychowawcze. W punkcie pitym stwierdza si, e rozwj kulturalny osigany bdzie poprzez ksztacenie umiejtnoci posugiwania si jzykiem polskim, umoliwienie udziau w wanych wydarzeniach kulturalnych poprzez wyjazd do kina, filharmonii, teatru, na wystawy. Przygotowanie do wiadomego i odpowiedzialnego poszukiwania potrzebnych informacji oraz umiejtnego korzystania ze rodkw masowej komunikacji. Spord szk, ktre wprowadziy zapis o edukacji kulturalnej do swojego programu wychowawczego, dwie okreliy edukacj kulturaln jako zadanie (jedna szkoa podstawowa od 2000 roku, druga od 2011). W programach pracy bibliotek szkolnych oraz wietlic w wikszoci przypadkw nie ma zapisw o edukacji kulturalnej. Zesp badawczy podj prb sprawdzenia, w jakim stopniu szkoa korzysta z biblioteki oraz wietlicy aby poszerzy ofert edukacyjn. Tylko jedna szkoa podstawowa wskazaa, e w wietlicy prowadzone s zajcia teatralne, kabaretowe oraz plastyczne. W pozostaych szkoach badania wykazay, e wietlica nie jest miejscem, gdzie wiadomie i celowo realizowane s zadania z zakresu edukacji kulturalnej. Jedna szkoa podstawowa w bibliotece, w skad ktrej wchodzi rwnie multimediateka, realizuje zadania z zakresu
110

edukacji literackiej, filmowej, recytatorskiej i teatralnej. W przypadku jednego z zespow szk w kwestionariuszu danych zastanych podano, e biblioteka wspomaga w realizacji programw edukacji kulturalnej nie precyzujc jednak, jakie projekty i zadania s tam realizowane. W badanych szkoach do czsto w szeciu przypadkach wskazywano, e w programach zaj pozalekcyjnych widniej zapisy o edukacji kulturalnej. Na ich podstawie mona stwierdzi, e s one realizowane gwnie przez nauczycieli polonistw (we wszystkich szeciu przypadkach). W jednej szkole podano rwnie nauczyciela wiedzy o kulturze a w innej wymieniono: nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej, w jednej, obok nauczyciela polskiego i edukacji wczesnoszkolnej, podano rwnie nauczyciela muzyki, jzyka angielskiego, przyrody, plastyki, zaj technicznych, wychowania fizycznego. Przeprowadzone badanie wykazao, e instytucje owiatowe uznaj przede wszystkim jako realizacj edukacji kulturalnej takie wydarzenia jak: wyjcie do kina, teatru, muzeum, udzia w rnego rodzaju konkursach np. wiedzy o regionie, recytatorskich, przegldach piosenki angielskiej ale i pojawiaj si lekcje historii z pracownikiem IPN czy te wczanie si szkoy do oglnopolskiego projektu Caa Polska czyta dzieciom. Wida zatem, e w placwkach owiatowych nie traktuje si na og edukacji kulturalnej jako zaplanowanego dziaania, kiedy placwka dokonuje wyboru spord dostpnej oferty, majc na uwadze okrelone przez szko cele. Edukacja kulturalna rozumiana jest, podobnie jak w instytucjach kultury, raczej hasowo i nie ma charakteru przemylanego programu. Wymienione przez pracownikw wydarzenia nie ukadaj si w spjn, zaplanowan cao, przygldajc si im trudno okreli, w oparciu o jakie kryterium dokonano wyboru tych wanie wydarze. Wydaje si, e zamiast planowa, szkoa korzysta z oferty napywajcej do niej z zewntrz. Na podstawie wskazanych przez szkoy zada, jakie realizowane s w ramach edukacji kulturalnej, mona stwierdzi, e jest ona rozumiana przede wszystkim jako przygotowanie do kontaktu z instytucj kultury: wyjcie do teatru, kina, muzeum. Wanym elementem edukacji kulturalnej jest ponadto udzia w konkursach i przegldach. Ponadto edukacja kulturalna w szkole, obok form upowszechniania oferty instytucji kultury, ma rwnie na celu realizacj zada gwnie z zakresu edukacji regionalnej.

111

V.

EDUKACJA KULTURALNA I KOMPETENCJE REALIZUJCEJ J KADRY W INSTYTUCJACH KULTURY. WYWIADY ZDYREKTORAMI INSTYTUCJI KULTURY

112

Analizie poddano transkrypcje 27 wywiadw przeprowadzonych z 16 dyrektorami oraz 11 pracownikami upowanionymi przez dyrektora do udzielenia wywiadu jako eksperci i koordynatorzy edukacji kulturalnej w prowadzonych przez nich instytucjach kultury.

113

1. Sposb podejcia do edukacji kulturalnej

Na podstawie przeprowadzonych wywiadw mona wyodrbni dwa rodzaje wypowiedzi, skadajce si na dwa sposoby mylenia o edukacji kulturalnej i kompetencjach kadry, ktra j realizuje. Pierwszy wystpujcy u wikszoci badanych to raczej reakcja na pytanie o tre pojcia edukacja kulturalna, sprowadzajca si do podawania moliwie duej iloci informacji dotyczcych dziaania placwki, opinii i ocen stanowicych rodzaj sprawozdania i promocji placwki, prezentujcych i uzasadniajcych jej bogaty dorobek i ambitne perspektywy. Drugi cechujcy nielicznych spord badanych to staranie o moliwie jasne przedstawienie i wyjanienie zaoe, programu, planw i konsekwentna prba przeanalizowania ich realizacji pod ktem zgodnoci z przyjtymi zaoeniami, a take najwaniejszych uwarunkowa uzyskiwanych efektw. Zaoenia dotycz wtedy skoncentrowania wysikw na jednej bd kilku dziedzinach, ktre zwizane s bezporednio ze statutow misj placwki. Mona tu wskaza kilka wybranych przykadw. Jednym z nich jest lskie Centrum Edukacji Regionalnej dziaajce w ramach Zespou Pieni i Taca lsk im. S. Hadyny w Koszcinie. Punktem wyjcia jest wykorzystanie przede wszystkim artystycznych walorw zespou i zwizanego z tym piewu i taca (gwnie lskiego), ale take tradycji miejsca paacu w Koszcinie siedziby Zespou od pocztku jego istnienia. Kierownik Centrum stwierdza, e co prawda wszystko, co robi zesp, jest edukacj kulturaln, ale od 2001 r. programowo poszerzono jej zakres: do sfery artystycznej doczono sfer edukacyjn i dzisiaj realizujemy te dziaania w trzech podstawowych kierunkach. Pierwszy to kierunek stricte edukacyjny polegajcy na organizacji wycieczek, warsztatw, sympozjw, szkole rnego rodzaju, wyjazdw, konkursw, festiwali i przegldw, koncertw edukacyjnych. Drugi to ochrona i udostpnianie naszego dziedzictwa narodowego materialnego i niematerialnego.(...) Trzeci to turystyka kulturowa. Efektem jest bardzo szeroka dziaalno, oparta gwnie na tworzeniu i realizacji projektw, obejmujcych rne rodowiska, grupy wiekowe i formy dziaania. Stosunek do kompetencji kadry jest konsekwencj programu. Doskonali si kompetencje czonkw zespou, ktrzy mogliby poprowadzi warsztaty i inne formy edukacyjne, ksztaci si pracownikw Centrum, szuka si take
114

specjalistw spoza rodowiska, zalenie od potrzeb danego projektu. Innym przykadem spjnego programu tworzonego poprzez rozbudowywanie podstawowej misji w jej wymiarze edukacyjnym mog by dziaania Orodka Promocji Kultury Gaude Mater w Czstochowie. Program tej instytucji opiera si na konkretnym zaoeniu i celu. Jak powiedziaa dyrektorka Centrum: Edukacja kulturalna to jest przede wszystkim uczenie umiejtnoci odbioru kultury a wic od najmodszych dzieci zaczynajc wprowadzamy je w tajniki kultury poprzez pokazywanie tych najprostszych form uczestnictwa w kulturze. Generalnie chodzi o to, eby w kocowej fazie tej edukacji umie w sposb prawidowy ocenia i odbiera kultur wysok, bo do takiej przede wszystkim t edukacj prowadzimy. Badana zaznaczya, e woli operowa pojciem edukacja do kultury i tak rozumie dziaalno edukacyjn swojej placwki. Instytucja ta pracuje gwnie przygotowujc i realizujc projekty autorskie. Dyrektorka mwia o kompetencjach kadry: Nigdy nie zatrudniaam osoby pod ktem edukacji kulturalnej. Uwaam, e edukacj kulturaln moe prowadzi kada osoba, pod warunkiem, e wie jakie s cele i misja instytucji. Przyjmuj ludzi do pracy pod ktem raczej ich umiejtnoci interpersonalnych, dobrego wyksztacenia, dobrych uczelni, no i rwnie bardzo wysokiej kultury osobistej. Podobnie konkretne s zaoenia kierownika kina Olbrzym w Tarnowskich Grach, szukajcego form, ktre powalayby traktowa film i kino szerzej ni wynikaoby to z tradycyjnych funkcji tej instytucji bo jako instrumenty poznawania i interpretowania wiata. Badany powiedzia: Edukacj kulturaln rozumiem szeroko, podobnie jak definicj kultury rozumiem szeroko. Nie jest to tylko dostarczanie dozna estetycznych, artystycznych, chocia to jest wane te, ale rwnie popularyzowanie wiedzy o wiecie, wspczesnym wiecie ale rwnie to poznanie wiedzy o czowieku, o sobie samym, forma nauki wiadomego uczestnictwa w spoeczestwie obywatelskim. Jeeli tak rozumiem kultur, to tak staram si pisa projekty edukacyjno-kulturalne, eby rwnie mwiy o czowieku (...). Nawizujc do dziaa programowo zwizanych z filmem jako dzieem sztuki, cytowany kierownik kina podsumowuje zakres edukacji kulturalnej: kultura artystyczna i spoeczna, wraliwo humanistyczna, psychologiczna. Wszystkie dalsze jego wypowiedzi potwierdzaj przyjte zaoenia. I tu realizuje si wiele projektw skierowanych do modziey szkolnej i dorosych.

115

Wyran koncepcj edukacji kulturalnej (cho bez jej precyzyjnego definiowania) realizowan w prowadzonej placwce przedstawia dyrektor ROK w Bielsku-Biaej. Rozrniajc realizacj bezporedni i poredni, t pierwsz postrzega jako dziaalno nakierowan na dziedzictwo kulturowe na folklor i sztuk ludow oraz sztuk inspirowan sztuk ludow. Dziaalno ta przyja form Beskidzkiej Szkoy Folkloru, organizujcej zajcia dla rnych grup wiekowych i rnych rodowisk. Prowadzcymi s pracownicy ROK oraz twrcy ludowi zapraszani do wsppracy. Wane s nie ich formalne kwalifikacje, ale umiejtnoci.

116

2. Rozumienie edukacji kulturalnej

Na podstawie wywiadw z dyrektorami instytucji kultury oraz osobami upowanionymi do wypowiedzi na temat edukacji kulturalnej w danej placwce mona wyodrbni kilka sposobw rozumienia edukacji kulturalnej (ktre powinno rzutowa na mylenie o kompetencjach osb realizujcych dziaania w ramach edukacji kulturalnej). Sprawdzenie rozumienia pojcia edukacja kulturalna wykazao, i okrelenie to i operowanie nim nie oznacza interpretacji przyjtej programowo w danej placwce i przez badan osob. Jest to rozumienie raczej intuicyjne, zakadajce, e tre jest oczywista wie si z przygotowaniem do udziau w kulturze, z wprowadzaniem w kultur. Nazywanie i porzdkowane zakresw tego pojcia nastpowao w toku wywiadu i na jego potrzeby. Dobrze nawietla t sytuacj wypowied jednego z dyrektorw: ja mam wszystkie te pojcia bardzo praktycznie uoone i na co dzie ani ja, ani nikt w tej instytucji si nad tym specjalnie nie zastanawia, tylko przy jakich szczeglnych okazjach. Bezporednia reakcja na prob badacza potwierdza podobne mylenie innych badanych. Pojawiy si odpowiedzi: to jest jakby, no musiabym/musiaabym si zastanowi, jakby to okreli, waciwie to trudno tak od razu powiedzie Postawieni w sytuacji potrzeby okrelenia czym jest edukacja kulturalna, badani formuuj swoj interpretacj podobnie, ale akcentowanie rnych wymiarw w tworzy sze zasadniczych sposobw jej rozumienia: Pierwszy to wychodzenie od przygotowania do odbioru kultury i wprowadzania w kultur, gwnie modego pokolenia, ale take coraz czciej osb dorosych i starszych. W tej interpretacji mieci si take przygotowywanie do uczestnictwa w kulturze. Ilustracj moe by wypowied: przygotowanie przez edukacj do uczestnictwa w kulturze i poprzez kultur. Podobnie wypowiada si inny rozmwca: To jest bardzo szerokie pojcie,(...) bo to s dwa sowa kultura i edukacja, oba pojcia s bardzo pojemne i moe by rozumienie szersze i wsze. Podobny sposb mylenia o edukacji kulturalnej widoczny jest w wypowiedzi: przygotowanie odbiorcw
117

kultury do umiejtnoci odbierania kultury, czyli danie im kompetencji do odbioru naszej oferty. Nie tylko naszej oferty, ale w ogle kultury jako takiej. Drugi to podkrelanie przygotowania do odbioru i tworzenia sztuki. Przykadem moe by wypowied: Edukacja kulturalna dzieci i modziey oraz dorosych to jest istotna cz pracy domw kultury. Edukujemy poprzez sztuk, poprzez takie formy jak muzyka, plastyka, rkodzieo artystyczne, teatr. Podobnie traktuje t edukacj inny z dyrektorw, okrelajc edukacj kulturaln jako edukacj dla kultury i stwierdzajc: istot edukacji kulturalnej jest przygotowanie modego czowieka do odbioru sztuki we wszystkich jej aspektach. Trzeba to robi od najmodszych lat. Trzeci koncentrowanie si na formach i metodach. Podkrela si tu, e chodzi o dziaania oglnie edukacyjne wprowadzajce w dziedziny, ktrymi zajmuje si dana placwka tzn. warsztaty dla dzieci, lekcje i zajcia zwizane z nauczaniem dla modziey szkolnej, prelekcje i wykady dla starszych poczwszy od uczniw szk rednich, przez studentw, a do suchaczy uniwersytetw III wieku. Czwarty w centrum edukacji kulturalnej stawia dziedzictwo kulturowe regionu i oglnie kultur regionaln. Pity jest wyrazem utosamiania edukacji kulturalnej z ca dziaalnoci danej placwki i tym samym uznawania teje dziaalnoci wszelkiej dziaalnoci kulturalnej za edukacj kulturaln. W konsekwencji edukacja kulturalna to program przygotowywania w jej ramach do odbioru oferty teje placwki. Przykadem jest wypowied: Majc na uwadze statutowe zadania kadego muzeum, w szczeglnoci muzeum na wolnym powietrzu, zwizane z gromadzeniem, opracowywaniem, udostpnianiem, upowszechnianiem, w ramach tego upowszechniania elementem przygotowujcym odbiorcw jest wanie edukacja kulturalna.

118

 Szsty obejmuje wszelkie dziaania adresowane do dzieci i modziey. Dla przykadu, dyrektor jednej z bibliotek mwi: edukacja kulturalna wedug mojego odczucia, to jest po prostu praca z dziemi, z modzie, aby podnosi ich kwalifikacje, kompetencje, podobnie wypowiada si dyrektor jednego z muzew: Edukacja kulturalna to moliwo udostpniania dzieciom moliwoci rozwijania zainteresowa, moliwoci, zapoznawania z histori, z tradycj, z regionem. Jedynie w kilku przypadkach na pytanie o rozumienie edukacji kulturalnej pada odpowied wiadczca o wiadomym wyprowadzaniu jego treci ze sposobu rozumienia kultury. W kolejnym zadaniu przedstawiono badanym list rnych rodzajw edukacji, wyodrbnionych ze wzgldu na przedmiot dziaania, opartych gwnie na programie edukacji kulturalnej UNESCO, o czym badani nie byli informowani. Zadanie dotyczyo stwierdzenia i uzasadnienia przez badanego czy dana dziedzina moe by zaliczona do edukacji kulturalnej. Zadanie to potwierdzio, e precyzowanie treci pojcia edukacja kulturalna dokonuje si w czasie wywiadu, na potrzeby bada. Osoby badane zastanawiay si gono nad kad kolejn dziedzin dziaa, a jeli uznay j za cz edukacji kulturalnej (wikszo badanych osb potwierdzia ostatecznie przynaleno wszystkich wyodrbnionych rodzajw do edukacji kulturalnej) przytaczay przykady jej realizacji w swojej placwce. Zgodnie ze sposobem mylenia ujawnianym w wypowiadanych stwierdzeniach, jeli placwka realizuje dziaania w danym zakresie zakres ten tym samym jest elementem edukacji kulturalnej. Tre wszystkich wypowiedzi uzyskanych w toku wywiadu z dan osob, a dotyczcych praktycznej realizacji edukacji kulturalnej, ujawnia, i niezalenie od prb wstpnego definiowania, jest ona sprowadzana gwnie do dwch z wyodrbnionych zakresw. S to: przygotowanie do odbiorczego i twrczego udziau w sztuce oraz przygotowanie do korzystania z oferty danej placwki i innych placwek zwizanych z kultur. W domach kultury akcent kadzie si gwnie na pierwszym z wyodrbnionych wyej zakresw, czc go z rozwojem twrczym. We wszystkich badanych instytucjach kultury wyranie mwi si o potrzebie ksztacenia sobie przyszych odbiorcw. Oba zakresy wizane s gwnie z prac z dziemi i modzie szkoln. Prawie wszyscy badani podkrelaj rwnoczenie, e wychodzenie
119

poza t grup wiekow jest nowym, wanym kierunkiem poszukiwa i terenem pierwszych pozytywnych dowiadcze: mwimy generalnie o edukacji kulturalnej dzieci i modziey, nie mwimy o edukacji kulturalnej osb dorosych, bo to jest zupenie osobne zagadnienie, chocia tak samo wane jak i to pierwsze. Warto przytoczy wyrazist w swojej treci wypowied, stanowic przykad traktowania edukacji kulturalnej jako przygotowania do korzystania z oferty danej placwki:form dziaalnoci naszej placwki ()wszelkiego rodzaju dziaania poczwszy od klasycznych zada muzeum, czyli ekspozycji historycznych, archeologicznych, ekspozycji zwizanych ze sztuk, przez wszelkiego rodzaju wydarzenia, ktre si odbywaj w muzeum, stricte wydarzenia kulturalne typu koncerty, promocje ksiek, pamitnikw, spotkania z ludmi kultury. To jest dziaalno bardzo szeroka. Powiedziabym tak, e jestemy czym o 100% albo 200% wicej ni klasyczne domy kultury. Do tego dziaalno naukowa, tworzenie publikacji naukowych, albumw artystycznych te wszystkie dziaania skadaj si, zdaniem badanego, na edukacj kulturaln. Dominacj dwu wyodrbnionych wyej sposobw mylenia o edukacji kulturalnej potwierdza odpowied na pytanie o kadr realizujc w danej placwce edukacj kulturaln. Wypowiadajce si osoby albo wyliczay wszystkie osoby pracujce z dziemi i modzie, albo stwierdzay, e te dziaania realizuj wszyscy merytoryczni pracownicy placwki.

120

3. Formy realizacji edukacji kulturalnej

Realizacja dziaa, ktre badani kwalifikuj jako edukacj kulturaln, to gwnie dziaania edukacyjne o charakterze warsztatowym (dla dzieci) bd prelekcyjnym (dla dorosych) oraz imprezy organizowane cyklicznie w ramach wikszych akcji, bd projektw. Wrd dziaa edukacyjnych du popularnoci w badanych instytucjach ciesz si formy zwizane jednoznacznie swoj nazw z poznawaniem okrelonej dziedziny sztuki (np. Moda Filharmonia, Akademia Pana Chopina na bis). Ich organizacj zajmuj si okrelone jednostki (dziay, indywidualne osoby, bd zespoy tworzone na potrzeby danego dziaania). W muzeach to zadanie powierzane jest dziaom owiatowym, edukacyjnym, czsto czonym z dziaalnoci promocyjn. Dziaania edukacyjne realizowane s gwnie na terenie danej placwki i przez jej pracownikw. Integracja dziaa zwizanych z edukacj kulturaln, polegajca na wsplnym planowaniu, przygotowywaniu, przeprowadzaniu i analizie efektw przez rne podmioty praktycznie nie wystpuje. Badani utosamiaj integracj dziaa ze wspprac, rozumian na trzy sposoby: jako formalna wsppraca w realizacji projektw i dziaa zakadajcych wiksz liczb partnerw co w praktyce oznacza porozumienie dotyczce podziau zada i elementw danego dziaania (wydarzenia, imprezy). W tym zakresie badani, podkrelajc potrzeb i dobre efekty takiej wsppracy, zwracaj uwag na trudnoci w ustaleniu odpowiedzialnoci za cao przedsiwzicia, trudnoci w uzgadnianiu kto pokrywa jakie koszty, a przede wszystkim trudnoci zwizane z konkurencj rodowiskow instytucji i konkretnych osb z nimi zwizanych; jako dziaania , w ktrych z zaoenia doranie, na potrzeby danej formy, siga si po specjalistw spoza placwki, ze wzgldu na ich kompetencje zwizane z tematyk i charakterem realizowanego programu; jako dziaania organizowane na rzecz innych placwek i rodowisk, polegajce na prowadzeniu w ramach bardziej i mniej oficjalnych porozumie rnych form zaj, gwnie na terenie
121

danej placwki zwizanej z kultur. Zajcia tego rodzaju prowadz pracownicy teje placwki, w obecnoci, rzadziej z udziaem (raczej organizacyjnym ni merytorycznym), przedstawicieli instytucji owiatowej (najczciej nauczycieli danej klasy czy opiekunw grupy, ktrzy s obserwatorami dziaa pracownika instytucji kultury). Takie rozumienie dotyczy gwnie wsppracy z przedszkolami i szkoami rnych szczebli, wcznie z uczelniami wyszymi i coraz czciej uniwersytetami III wieku. Najczstsze formy to zajcia prowadzone w ramach zaj lekcyjnych i w nawizaniu do ich programu, lub jako forma aktywnoci uczniw (suchaczy) zwizanej z uczestnictwem w kulturze, organizowana przez szko w odpowiedzi na ofert placwki kultury. W przypadku wsppracy z instytucjami owiatowymi, w praktyce jest to wspdziaanie z konkretnymi osobami, ktre s zainteresowane dan dziedzin, z pasjonatami, ktrzy robi to czsto kosztem wasnego czasu, z wasnej inicjatywy. Wsppraca zaley od nastawienia osb kierujcych placwkami najbardziej efektywna opiera si na nieformalnych pozytywnych kontaktach i relacjach koleeskich.

122

4. Kompetencje realizatorw edukacji kulturalnej i ich doskonalenie

Kompetencje osb realizujcych dziaania zaliczane do edukacji kulturalnej to przede wszystkim kompetencje merytoryczne zwizane z profilem placwki, w niektrych przypadkach (poza MDK-ami, gdzie wymagane s kwalifikacje pedagogiczne) poszerzane o przygotowanie pedagogiczne uzyskiwane na dodatkowych studiach, kursach, bd dowiadczenie w pracy edukacyjnej. Charakterystyczne s kryteria oceny tyche kompetencji deklarowane przez badanych. Najwaniejsza jest zawodowa pomysowo umiejtno tworzenia pomysw, ktre wzbudz zainteresowanie najpierw kierownictwa i kadry placwki, a potem uczestnikw. Najlepiej, eby byy to pomysy pozwalajce zdoby dofinansowanie w ramach grantw pozyskiwanych z rnych rde. W wikszoci przypadkw podkrelana jest wic popularno danej formy wrd uczestnikw, potwierdzona du ich liczb. Jeli prowadzcemu nie udaje si pozyska lub utrzyma stabilnej grupy uczestnikw, uznaje si, e nie ma on podanych kompetencji. Jeli jest zatrudniony bardziej stabilnie musi szuka nowych pomysw, jeli w bardziej doranym trybie (umowa zlecenie, umowa o dzieo), placwka rezygnuje z jego zatrudniania. Wyrane jest podkrelanie przez badanych pasji, gotowoci do powicania wasnego czasu, dobrego kontaktu jako gwnych kryteriw kompetencji. Rwnoczenie wyraana jest nieufno wobec osb o wysokich formalnych kwalifikacjach, ktre zdaniem badanych (co trzeba podkreli pracodawcw) nie zawsze sprzyjaj wprowadzaniu innych w kultur. W tym kontekcie znamienna jest wypowied: bardzo wane jest, eby te osoby to nie byli nauczyciele ze szkoy, czyli eby potrafili podej do modego czy starszego odbiorcy.(...) nie zawsze te kwalifikacje z najwyszej pki id w parze z chci pracy i przekazywania czego. Rwnoczenie, mwic o najbardziej pozytywnych, podanych efektach pracy w tej dziedzinie, badani podkrelaj zdobycie uznania u osb, ktre przez duszy czas (wiele lat) uczestniczyy w okrelonej formie zaj i potwierdzaj znaczenie tego udziau dla wasnego rozwoju. W wypowiedziach badanych bardzo rzadko mwi si o podnoszeniu kwalifikacji i kompetencji jako naturalnej drodze rozwoju, raczej oglnikowo o potrzebie doskonalenia si przez cae ycie.
123

Jeli mwi si o poczuciu braku konkretnych kompetencji, najczciej s to kompetencje zwizane z dziaaniami prowadzonymi z osobami o specjalnych potrzebach, niepenosprawnymi (np. niedowidzcymi i niewidomymi). Wysoka ocena kompetencji pracownikw innych ni wasna, placwek dotyczy wanie tej sfery dziaalnoci np. czsto wyraane uznanie dla Teatru Grodzkiego w Bielsku-Biaej za prac z osobami wykluczonymi czy zagroonymi wykluczeniem spoecznym. Rozwj zawodowy realizatorw edukacji kulturalnej, w wietle wypowiedzi ich zwierzchnikw, opiera si na poszukiwaniu przez pracownikw odpowiednich form doskonalenia, zgaszaniu ich kierownictwu placwki, staraniu o sfinansowanie lub dofinansowanie. Badani, potwierdzajc potrzeb doskonalenia si, podkrelaj rwnoczenie potrzeb wasnej inicjatywy pracownikw w tym zakresie. Zaznaczaj te, e poparcie placwki zaley od jej moliwoci finansowych. Jeli chodzi o ocen dostpnych form doskonalenia, najwyej cenione s formy warsztatowe, spotkania poczone z hospitacjami interesujcych zaj i wymian dowiadcze midzy osobami prowadzcymi zajcia o podobnym profilu. Pozytywnie oceniane s studia podyplomowe jako przydatne dla osb rozpoczynajcych dziaalno w ramach edukacji kulturalnej. Zdecydowanie krytycznie natomiast oceniane s tzw. zajcia teoretyczne o charakterze wykadowym ze wzgldu na ich nieprzydatno. Mniejszym zainteresowaniem ciesz si kursy, poniewa pracownicy placwek maj za sob wiele takich form i na tej podstawie stwierdzono nisk jako wikszoci z nich. Dodatkowo oceniono, e przydatno kursw jest niewielka a gwn ich funkcj jest zapewnienie zysku organizatorom. Dlatego, zdaniem badanych, najlepiej opiera si na wiarygodnych opiniach osb, ktre korzystay z danej formy.

124

5. Postulaty dotyczce doskonalenia kompetencji

Postulaty badanych odnoszce si do kompetencji osb realizujcych edukacj kulturaln dotycz gwnie form i metod, w mniejszym stopniu treci i warunkw. W zakresie form i metod postulowane s przede wszystkim spotkania w rodowiskach zwizanych z okrelon dziedzin dziaania (teatrem, filmem, tacem, edukacj regionaln itp.), poczone z moliwoci zobaczenia ciekawych zaj, dzielenia si dowiadczeniami, ewentualnie z warsztatami prowadzonymi przez specjalistw. Odnonie do postulowanych treci pojawia si gwnie tematyka sporzdzania wnioskw o granty i zarzdzania projektami. W zakresie zewntrznych uwarunkowa postulaty lepszej informacji o dobrych praktykach, o organizowanych spotkaniach, a take poprawy sytuacji finansowej placwek. W kilku wypowiedziach pojawi si postulat zmiany nastawienia nauczycieli pracujcych w szkoach, ich stosunku do edukacji kulturalnej oraz ich kompetencji, ktre obecnie nie uatwiaj wsppracy. W jednej z eksperckich wypowiedzi wspomniano o potrzebie doksztacania nauczycieli: nasz ambicj jest od wrzenia teraz utworzy projekt takich systematycznych szkole dla nauczycieli, czyli przygotowa jakie spotkania jak przekazywa, jak wytumaczy, e film to nie jest tylko dzieo sztuki, ale film jest rwnie elementem przekazu medialnego.(...) Czyli jak zainteresowa nauczycieli tym, czym interesuje si modsze pokolenie. Ta inicjatywa zostaa poprzedzona wieloma kontaktami z nauczycielami, wieloma dziaaniami zwizanymi z filmem adresowanymi do modziey, wreszcie dyskusjami z nauczycielami, gwnie modymi: to mode pokolenie nauczycieli jest zainteresowane nie tylko wasnym awansem, ale rwnie tym eby te dzieciaki czym zainteresowa. W kilku wypowiedziach pojawia si szersza koncepcja ksztacenia i doskonalenia kompetencji kadry realizujcej edukacj kulturaln. Jeden z dyrektorw postuluje powoanie do ycia jakiej instytucji, ktra organizowaaby rne formy ksztacenia i doskonalenia dla caego regionu, umoliwiaaby podnoszenie formalnych kwalifikacji, gwnie instruktorskich, co pozwolioby
125

systematycznie i w ramach grantw wpisujcych si w dugofalowe mylenie o wprowadzaniu w kultur, podnosi poziom dziaa prowadzonych w placwkach kultury, a tym samym poziom uczestnikw. Inny z dyrektorw podkrela potrzeb powoania platformy kontaktw osb realizujcych edukacj kulturaln w regionie, instytucji koordynujcej wspprac zainteresowanych okrelonym dziaaniem podmiotw, sucej jako baza informacji o podejmowanych dziaaniach, o ekspertach gotowych suy pomoc, o inicjatywach ponadregionalnych. Podobne s postulaty innej cytowanej ju pani dyrektor, ktra proponuje stworzenie lskich Grup Wymiany Dowiadcze midzy wzorcowymi instytucjami regionu, na wzr grup wymiany dowiadcze formy zainicjowanej i prowadzonej w ramach Zwizku Miast Polskich. Pozwolioby to szkoli si na wasnym terenie, podpatrujc sprawdzone, dobre praktyki innych, dzieli si dowiadczeniami i wzajemnie inspirowa.

126

6. Wnioski

Stosunek dyrektorw placwek kultury i wskazanych przez nich pracownikw do potrzebnych w realizacji edukacji kulturalnej kompetencji jest wynikiem braku zapisanej w dokumentach definicji, bd bardziej szczegowej interpretacji edukacji kulturalnej. W konsekwencji, ich praktyczna realizacja opiera si na dowolnej, gwnie potocznej, interpretacji tej dziedziny dziaania. Za jej zasadniczy cel uznaje si przygotowanie przyszych odbiorcw ofert instytucji kultury. 1. Tre i formy edukacji kulturalnej rozumie si z jednej strony szeroko, jako wprowadzanie w kultur poprzez wszelk dziaalno kulturaln, z drugiej wsko, jako dziaania w zakresie aktywnoci twrczo-artystycznej i podnoszenia kompetencji do odbioru sztuki, adresowane przede wszystkim do dzieci i modziey. Programowanie edukacji kulturalnej utrudnia sytuacja rwnie dowolnego interpretowania kultury i dziaalnoci kulturalnej. Dziedziny te, i zwizane z nimi dziaania, rozumiane s raczej potocznie, jako zwizane ze sztuk i dziedzictwem kulturowym, bez bliszego precyzowania znaczenia tych terminw. 2. Kompetencje do prowadzenia edukacji kulturalnej oznaczaj w badanych instytucjach kultury kompetencje dotyczce obydwu wyrnionych zakresw, czsto nie rozdzielanych, ale przenikajcych si. W pierwszym zakresie szerokim zajcia firmowane i realizowane w ramach instytucji kultury uznawane s za dziaania niejako z definicji kulturalne, i jako takie posiadajce funkcje edukacyjne, tym samym stanowice edukacj kulturaln. Potrzebne w tym przypadku kompetencje obejmuj umiejtnoci projektowania i realizowania zaj, ktre zapewni moliwie liczny udzia uczestnikw oraz skuteczne zdobywanie rodkw do ich realizacji. W ujciu wskim to kompetencje do projektowania i realizacji zaj edukacyjnych, jako zaj adresowanych gwnie do dzieci i modziey, obejmujcych dziaania twrczo-artystyczne i zwizane z edukacj regionaln, zaj odwoujcych si do takich form jak lekcje, warsztaty, prelekcje,
127

wykady (edukacyjny charakter zaj jest czsto podkrelany nazwami takimi jak: Akademia, Szkoa itp.). Jako kompetencje instrumentalne wobec podstawowych uznawane s na og: umiejtno diagnozowania potrzeb rodowiska i akceptowanych przez nie form, umiejtnoci kontaktowe, pasja i zaangaowanie w prac nie liczce si z czasem, znajomo dziedziny kultury, ktrej dotycz projektowane i realizowane dziaania (podkrelana jest znajomo oparta przede wszystkim na wasnych dowiadczeniach), rzadziej dowiadczenie w pracy z dziemi. 3. Ocena kompetencji kadry realizujcej edukacj kulturaln w badanych instytucjach kultury. Wszyscy badani stwierdzili, e kompetencje kadry realizujcej edukacj kulturaln w ich placwkach s wystarczajce, pozwalajce proponowa i prowadzi wiele ciekawych form. Opinia ta jest w wietle wczeniejszego wniosku zrozumiaa, poniewa wobec sytuacji stosunkowo swobodnej interpretacji edukacji kulturalnej, ocena jej przebiegu i efektw, poza kryteriami liczby uczestnikw i uznanych osigni (nagrody, wyrnienia), jest trudna. Tym samym ocena kompetencji kadry jest w praktyce ocen oglnego ich funkcjonowania zawodowego w danej placwce. W instytucjach kultury, do pomocy w prowadzonych dziaaniach wykorzystywani s rwnie stayci, praktykanci, wolontariusze oraz osoby chtne do tego, by (po odpowiednim doksztaceniu si i poddaniu sprawdzianowi kompetencji) doranie wspomc kadr danej placwki. Dziaania tych osb s obserwowane przez pracownikw i w sytuacji pozytywnej oceny s podstaw ewentualnego zatrudnienia. Taki tryb weryfikacji kompetencji przyszej kadry jest ceniony zdecydowanie wyej, ni opieranie si na formalnych kwalifikacjach. 4. W wietle postulatw formuowanych w czasie Kongresu Kultury Polskiej i Kongresu Kultury Wojewdztwa lskiego edukacja kulturalna powinna by realizowana siami moliwie wszystkich podmiotw zwizanych z kultur i edukacj w danym rodowisku i opiera si na szerokiej integracji dziaa. Jednym z wanych czynnikw warunkujcych realizacj tych postulatw s kompetencje kadry w zakresie wsppracy rodowiskowej, midzyinstytucjonalnej, take w zakresie partnerstwa publiczno-prywatnego. Badani potwierdzili coraz czstsze opracowywanie
128

projektw zakadajcych wspprac rnych podmiotw lub udzia w nich, ale nie czyli tego z adnymi okrelonymi kompetencjami. W praktyce wspdziaanie polega najczciej na formalnie deklarowanych porozumieniach rnych instytucji (najczciej dotyczcych udostpniania pomieszcze, okazjonalnego suenia kadr, udziau w kosztach), ale realizowane jest gwnie w oparciu o kontakty prywatne i koleeskie. Wiele z badanych osb zwraca uwag na trudnoci zwizane z realizacj wsplnych przedsiwzi. Trudnoci dotycz uzgodnienia odpowiedzialnoci i podziau kosztw, a take przeamania dominujcej obecnie tendencji konkurowania osb i instytucji, szczeglnie dziaajcych w jednym rodowisku. Poszczeglne placwki kultury staraj si by samowystarczalne, jeli chodzi o kadr prowadzc edukacj kulturaln. Podejmuj gwnie takie dziaania, ktre mog zrealizowa wasnymi siami, odwoujc si do osb spoza placwki tylko jako ekspertw, osb zapraszanych okazjonalnie, bd zatrudnianych do udziau w okrelonym projekcie. Z wypowiedzi wikszoci badanych wynika, e poza zarzdzaniem projektami z udziaem innych podmiotw, realizatorzy edukacji kulturalnej nie posiadaj na og szerszych kompetencji do podejmowania i prowadzenia efektywnej wsppracy w rodowisku. Mimo porozumienia midzy resortami Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Edukacji Narodowej dotyczcego edukacji kulturalnej, z bada wynika, e brak jest systemowej wsppracy na poziomie szk i instytucji kultury. Ogranicza si ona do informowania przez placwki kultury szk o podejmowanych dziaaniach kulturalnych i zapraszania ich do skorzystania z ofert, a ze strony szk ewentualnego odpowiadania na przedstawione im oferty. Szersza wsppraca ma miejsce midzy placwkami kultury i konkretnymi nauczycielami pasjonatami, z wasnej inicjatywy wczajcymi si w dziaania zwizane z kultur. 5. Doskonalenie kompetencji. W kadej z badanych placwek przewiduje si wewntrzne szkolenia pracownikw. Udzia w doskonaleniu zewntrznym zaley od indywidualnej inicjatywy pracownika, akceptowanej przez dyrekcj w zalenoci od moliwoci finansowych placwki. Najwyej cenione s formy spotka organizowanych w rodowisku osb prowadzcych dany rodzaj zaj, poczone z wymian
129

dowiadcze i moliwoci obserwowania dobrych praktyk w danej dziedzinie a take udzia w przegldach, festiwalach, konkursach. Wysoko cenione s rwnie studia podyplomowe, jako przygotowanie pracownikw rozpoczynajcych prac w instytucji kultury, oraz warsztaty. Formy kursw, szczeglnie przewidujcych wykady i inne zajcia teoretyczne, s oceniane zdecydowanie negatywnie, jako nieprzydatne, przekazujce wiedz oglnie znan lub tak, ktr mona znale w Internecie. Te opinie i postulaty badanych s spjne z diagnoz dotyczc stosunku badanych do kompetencji zwizanych z prowadzeniem edukacji kulturalnej. Kompetencje koncentrujce si na ciekawych pomysach dziaa prowadzonych systematycznie i organizowanych w ramach projektw mog by najatwiej i najszybciej poszerzane drog obserwowania realizacji innych pomysw, stanowicych wzr lub inspiracj do poszukiwania wasnych rozwiza. Badani nie wskazywali na jakikolwiek zwizek przygotowania teoretycznego z umiejtnoci realizowania dobrych praktyk, co moe wskazywa na przekonanie o braku takiego zwizku. Poza postulowanymi przez badanych formami doskonalenia kompetencji badani zwracali uwag na brak w regionie wystarczajcej informacji i warunkw do wymiany informacji o dobrych praktykach w rnych rodowiskach, o ekspertach z rnych dziedzin, do ktrych mona by si zwrci, o moliwociach i pomysach ponad lokalnych dziaa w zakresie edukacji kulturalnej, w ktre mogyby si zaangaowa rne placwki, podejmujc wspprac z pomoc koordynatorw zorientowanych w warunkach realizacji danego dziaania.

130

VI.

EDUKACJA KULTURALNA I KOMPETENCJE REALIZUJCEJ J KADRY W INSTYTUCJACH OWIATOWYCH. WYWIADY Z DYREKTORAMI INSTYTUCJI OWIATOWYCH

131

Wywiady, ktrych wyniki posuyy do opracowania tej czci raportu, zostay przeprowadzone w dwudziestu czterech instytucjach owiatowych z terenu wojewdztwa lskiego. Do grupy respondentw w badanych jednostkach zaliczono dyrektorw lub osoby wskazane przez nich jako odpowiedzialne za edukacj kulturaln w prowadzonej przez nich placwce. Badana grupa obja przedstawicieli: czterech szk podstawowych, szeciu gimnazjw, dwunastu szk rednich (w tym szk oglnoksztaccych, technikw i szk zawodowych) oraz dwch orodkw pracy pozaszkolnej. Zgromadzony materia badawczy w postaci transkrypcji wypowiedzi respondentw zosta poddany analizie w odniesieniu do sformuowanej na wstpie problematyki bada.

132

1. Rozumienie edukacji kulturalnej

W wypowiedziach respondentw reprezentujcych instytucje owiatowe ujawniy si rne sposoby rozumienia i definiowania edukacji kulturalnej. Reprezentujcy badane instytucje stwierdzaj, e podstawowy element edukacji kulturalnej stanowi dziaania przygotowujce do uczestnictwa w kulturze realizowane jako tzw. wyjcia wycieczki szkolne do kin, teatrw, muzew (tylko w jednostkowych przypadkach do filharmonii czy opery). W tych opiniach edukacja kulturalna wie si bezporednio z kategori uczestnictwa w ofertach instytucji kultury, czyli s to, zdaniem jednego z respondentw: wszystkie dziaania, ktre zachcaj uczniw naszej szkoy, eby uczestniczy samodzielnie lub w sposb zorganizowany w ofercie placwek zewntrznych.() Staramy si mobilizowa uczniw, organizowa ich, wysya, reklamowa, zachca do uczestnictwa w ofercie profesjonalnych placwek kulturalnych. Dla mnie to jest edukacja kulturalna. Szczeglnie istotnym elementem tych dziaa jest uczestnictwo w ofercie skierowanej do konkretnego, szkolnego odbiorcy; respondenci podkrelaj du wag form zwizanych z realizacj programw edukacji szkolnej. Tu najczciej pojawiaj si ekranizacje filmowe lub inscenizacje teatralne szkolnych lektur, literatury piknej i wydarze historycznych, a take bezporednie kontakty z autentycznym eksponatem w trakcie wizyt muzealnych. Potwierdza to nastpujca wypowied: przede wszystkim dostosowane do moliwoci, do percepcji uczniw. Najczciej, przyznaj szczerze, wybieralimy te spektakle, ktre s zwizane z lektur szkoln, dlatego e to potem pomagao nam w realizacji programu nauczania. Uczestnictwo kulturalne w tej formie przyjmuje zatem charakter suebny w stosunku do realizacji programu nauczania na kadym etapie ksztacenia. Respondenci wczaj jednoczenie do tej formy uczestnictwa kulturalnego udzia dzieci i modziey w festiwalach, przegldach i konkursach organizowanych na poziomie miejskim, gminnym i regionalnym, zwizanych z okrelon dziedzin kultury artystycznej (typu: konkursy poetyckie, muzyczne, plastyczne, teatralne itp.). cz zatem w jednym sposobie rozumienia edukacji kulturalnej trzy elementy: ekspresj artystyczn (poddawan ocenie zewntrznej), aktywne uczestnictwo w ofercie stworzonej na potrzeby okrelonych zada i okrelonej wiekowo grupy odbiorcw
133

oraz przygotowanie do wystpie konkursowych, festiwalowych, do udziau w przegldach. Obok tych form zwracano uwag na znaczc rol recepcji zjawisk kulturowych w instytucjach zwizanych z upowszechnianiem sztuki a usytuowanych w najbliszej okolicy. Przykadowo: Na pewno w skad edukacji kulturalnej wchodzi szereg dziaa, ktre prowadzimy dla modziey i z modzie, czyli staramy si tak wychowa uczniw, eby mieli dostp do kultury na tyle, na ile oferuje ten dostp nasze miasto, lub: udzia jako aktywno taka oglna, w imprezach organizowanych w rodowisku pozaszkolnym poprzez jakie inne placwki. Respondenci podkrelali rang uczestnictwa dzieci i modziey w spektaklach teatralnych, projekcjach filmowych, wizytach muzealnych, koncertach filharmonicznych jako wprowadzenia i przygotowania ich do pniejszego, dorosego uczestnictwa w kulturze. Wiele z tych dziaa ma jednak charakter dorany. Wyjcia do kin, teatrw, filharmonii czy operetki maj charakter okazjonalnych wizyt. Nierzadko s to wyjazdy szkolne do duych miast wojewdzkich, w ramach ktrych uczniowie po caym dniu zwiedzania uczestnicz w spektaklu lub seansie filmowym. Respondenci, podnoszc warto takich dziaa, jednoczenie zwracaj uwag na coraz mniejsz dostpno tej oferty, gwnie z powodu reorganizacji programu ksztacenia, utrudniajcego swobodne dysponowanie czasem przeznaczonym na zajcia rozwijajce oraz z powodw trudnoci finansowych szk i uczniw. Potwierdza to kolejna opinia: w zasadzie to, co robimy, to robimy gwnie na terenie szkoy, a jeli chodzi o takie korzystanie powiedzmy z profesjonalnej kultury, to jedynie takiej, ktra jest za darmo. Natomiast jeeli ju za ni trzeba zapaci, to jest to bardzo trudne do zrealizowania. Tak rozumianemu uczestnictwu kulturalnemu sprzyja ksztacenie rnych sposobw recepcji sztuki oraz rozumienia przekazu artystycznego: edukacja kulturalna uczy rozumie sztuk, a w efekcie powoduje, e modzie staje si aktywnym i krytycznym odbiorc i twrc sztuki. Przygotowanie do odbioru sztuki definiowane jest wwczas jako: umiejtno czytania obrazu czytania tekstu literackiego to s umiejtnoci przygotowujce do odbioru sztuki, to bardzo wane, jak podkrela jedna z respondentek. Jednak obok wypowiedzi o charakterze deklaratywnym, trudno znale szczegowe formy i sposoby realizacji tego postulatu. Przygotowanie do odbioru sztuki utosamiane jest z uczestnictwem w ofercie instytucji kultury upowszechniajcej sztuk i z wasn aktywnoci twrcz uczniw.
134

Osoby reprezentujce rodowiska owiatowe zwizane z pierwszym etapem ksztacenia (poziom szkoy podstawowej) podkrelaj znaczenie edukacji plastycznej i muzycznej realizowanej programowo w szkole. Wielu respondentw potwierdza znaczenie wasnej pracy artystycznej modszych dzieci w procesie edukacji kulturalnej, rozumianej jako przygotowanie do odbioru sztuki, uczestnictwa w kulturze artystycznej oraz w rozwoju twrczym. W szkoach gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych ten element wzbogacony jest o wymiar poznawczy. Respondenci podkrelaj znaczenie, jakie w procesie edukacji kulturalnej ma wiedza o kulturze. W grupie tych opinii realizacja tego postulatu rwnoznaczna jest z realizacj programu nauczania jzyka polskiego, wiedzy o spoeczestwie, wiedzy o kulturze, historii lub jzykw obcych. Potwierdza to wypowied dyrektorki szkoy podstawowej: Wrd wychowawcw klas 1-3 praktycznie kada z koleanek [realizuje edukacj kulturaln przyp. aut.], bo edukacja kulturalna wpleciona jest tak naprawd w podstaw programow i w treci programowe przekazywane przez () wszystkich nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej. W klasach starszych wychowawcy realizuj elementy edukacji kulturalnej podczas zaj, godzin wychowawczych. Czyli praktycznie wikszo nauczycieli w szkole realizuje ten zakres tematyczny. Ta grupa wypowiedzi nie zaskakuje. Inicjowanie aktywnoci kulturalnej czone ze zdobywaniem wiedzy o kulturze przypisywane jest instytucjom owiatowym na poziomie ksztacenia podstawowego i szkoy redniej. Wynika to z nowej podstawy programowej w szkolnictwie polskim, ktra wprowadzia obligatoryjne zajcia z muzyki i plastyki w szkoach podstawowych i gimnazjach, wiedz o kulturze w szkoach rednich oraz zajcia fakultatywne z rnych dziedzin sztuki i rne formy aktywnoci kulturalnej w ramach szkolnej edukacji kulturalnej. W wietle ustawy takie rozumienie edukacji kulturalnej przez rodowiska owiatowe jest wic uzasadnione. Kolejnym zakresem, czsto przez respondentw czonym z pojciem edukacji kulturalnej, jest edukacja suca ksztaceniu stosunku do dziedzictwa kulturowego. Ksztacenie do dziedzictwa kulturowego wasnego lokalnego jest rozumiane jako uczenie o tradycji wasnego regionu, zapoznawanie z zabytkami i dawnymi obyczajami, spotkania z reprezentantami lokalnej tradycji, pokazywanie wartoci dorobku i dziedzictwa minionych pokole oraz wprowadzanie w histori regionu. Przykadem takich dziaa s projekty realizowane przez
135

jedn ze szk podstawowych: prowadzimy edukacj kulturaln w ramach trzech w zasadzie projektw na przestrzeni lat: lady Przeszoci, Surfem i Przywrmy pami. W ramach tych projektw dzieci opiekuj si tutaj miejscowymi zabytkami. Oprcz tego poznaj twrcw miejskiej kultury, jakich znanych obywateli bdziskich i histori miasta. Wiele z form tej edukacji realizowanych jest we wsppracy z lokaln administracj bd w ramach duych projektw ministerialnych lub europejskich. Jako konsekwencja edukacji regionalnej kojarzonej z najbliszym regionem pojawia si edukacja do kultury i ochrony dziedzictwa kraju i Europy oraz edukacja do rnorodnoci kulturowej jako edukacja wielo- i midzykulturowa. W tym ostatnim zakresie podkrela si czsto ksztatowanie postaw tolerancyjnych czonych z edukacj obywatelsk oraz historyczn. Z jednej strony mwi si zatem o przeciwdziaaniu rasizmowi i ksenofobii, z drugiej podnosi si warto ksztatowania postaw patriotycznych oraz szacunku dla drugiego czowieka. Czasem sposb rozumienia tych poj jest bardzo dosowny. wiadczy o tym nastpujca wypowied: ale o co waciwie chodzi w tej edukacji wielokulturowej. To znaczy akurat w naszej szkole moe nie jest to tak eksponowane, bo nie mamy dzieci innych kultur () i dalej: Mamy dziecko z Rumunii ale nie widzimy tych rnic, take trudno mi powiedzie czy edukacja wielo- i midzykulturowa do edukacji kulturalnej akurat w naszej szkole Znaczcym elementem w definiowaniu edukacji kulturalnej, ktry ujawni si w analizie wypowiedzi respondentw reprezentujcych rodowiska szkolne trudniejsze wychowawczo (gwnie wypowiedzi osb reprezentujcych szkoy gimnazjalne i zawodowe) jest konieczno ksztatowania kultury osobistej, definiowanej jako savoir vivre, umiejtno dobrego zachowania si, kulturalny sposb bycia. Z tymi opiniami koresponduje wypowied dyrektora jednej ze szk zawodowych: Ksztatowanie kultury osobistej bezwzgldnie, edukacja kulturalna w kulturze osobistej () czy modzie, ktra bdzie opuszczaa mury tej szkoy jako absolwent, czy bdzie zainteresowana tylko mark piwa, ktre to piwa si ostatnio bardzo reklamuj, czy czym wicej. Czy wanie ta edukacja kulturalna, z ktr oni si tutaj stykaj, czy ona bdzie powodowaa, e ta ich kultura osobista bdzie lepsza. Inny z respondentw mwi: Ksztatowanie kultury osobistej. To bezwzgldnie si robi i to na kadym kroku, i na kadym miejscu, i to od wycignicia rk podczas
136

rozmowy z kimkolwiek, na co zwraca si uwag, po formy zwrotw, po form stroju, po jaki ceremonia, to si ksztatuje. Najmocniej brzmi ostatnia wypowied: w ramach (chocia tfu, brzydz si tym sowem) cieek edukacyjnych robi si zapewne wiele i na kadym przedmiocie. Bo na kadym przedmiocie pojawiaj si elementy wiedzy o sztuce . jak si mnie Pan pyta jako dyrektora czy vice dyrektora szkoy, to jest moja oficjalna odpowied. Jeli mnie Pan pyta jako [imi nazwisko respondenta] to powiem, e przede wszystkim, dla mnie w dzisiejszym wiecie to powinien by savoir-vivre, od niego wychodzimy. aby od czasu do czasu do kina poszed, eby ksik przeczyta, eby si zainteresowa bardziej ambitniejsz muzyk. Czyli mia uwraliwienie na to, e czowiek ma nieco inne potrzeby jak zje, wypi i prokreacja. Tylko rwnie eby by wyczulony na pikno wiata. Wydaje si, e dowiadczenia osb pracujcych w rodowiskach trudnych edukacyjnie w wikszym stopniu ksztatuj wiadomo znaczenia elementw kultury osobistej jako elementu edukacji kulturalnej, ni w przypadku rodowisk, w ktrych nie spotyka si wikszych problemw wychowawczych. W nielicznych wypowiedziach pojawia si skojarzenie edukacji kulturalnej z procesem rozwoju indywidualnego potencjau uczniw. Chocia w wielu wypowiedziach edukacj kulturaln czy si z konkretn grup wiekow dziemi i modzie w wieku szkolnym, to nieliczni respondenci podkrelaj fakt, e jest to edukacja obliczona na wiele lat i powinna by kontynuowana na wszystkich szczeblach edukacji a do poziomu szkoy wyszej, a jej wewntrznym motorem jest jednostkowa kreatywno uczniw. Potwierdza to ponisza wypowied: musimy go [modego czowieka, przyp. aut.] troch zmusi do kreatywnoci. Bo to jest tak, e ja powiem mu: Bd kreatywny, to on nie bdzie, a jak go troch zmusimy, narzucamy mu jakby w pewnym sensie rodzaje sztuki, czy rodzaje, formy tej kreatywnoci, to wtedy ona si rozwija. Kolejny z respondentw, podzielajc zaufanie w istnienie wewntrznego potencjau kreatywnego, wskazuje na naturalny zwizek czowieka z kultur jako jej odbiorc i twrc jednoczenie: edukacja kulturalna to jest przede wszystkim zachcenie () do uczestnictwa w tej kulturze przede wszystkim, jak rwnie tworzenie tej kultury w jaki tam sposb, tak bo oni [uczniowie, przyp. aut.] te maj swoje zainteresowania. Ale edukacja kulturalna () to jest te nieraz , niestety, wykrzesanie z tych modych ludzi tego potencjau kulturalnego, (...) czyli otwarcie na kultur, zapoznanie z instytucjami, pokazanie im co jest kultur, jak ta kultura jest
137

tworzona.() Nie raz ci modzi ludzie przychodz i pytaj: A waciwie, prosz pani, po co nam wiedza o kulturze? po co ja mam si uczy o obrazach, po co ja mam si uczy o filmie? Mnie to jest niepotrzebne, ja id pracowa na kopalni, po co mi to? Czyli uwiadomienie tego, e ja jestem czonkiem kultury yjc w danym spoeczestwie, mog j odbiera, mog z niej czerpa i mog j tworzy. I to by trzeba byo tym modym ludziom uwiadomi.

138

2. Formy realizacji edukacji kulturalnej

Zadaniom wizanym z edukacj kulturaln towarzysz okrelone formy jej realizacji. Analizujc to zagadnienie warto zatrzyma si na kilku najczciej wymienianych i stosunkowo wysoko ocenianych przez respondentw formach, w tym na zajciach pozalekcyjnych oraz dziaaniach realizowanych we wsppracy z partnerami zewntrznymi. Osoby odpowiedzialne za koordynacj i realizacj edukacji kulturalnej w rodowiskach owiatowych najczciej wskazuj konkretne jednostki lekcyjne jako najbardziej adekwatne formy realizacji edukacji kulturalnej w szkole. Przykadem tego typu mylenia jest jedna z wypowiedzi: edukacja kulturalna () to zajcia z plastyki, muzyki, sztuki (); zajcia lekcyjne zwaszcza na przedmiotach humanistycznych jzyk polski; zajcia z wiedzy o kulturze, obowizkowe w mojej szkole dla uczniw wszystkich klas drugich; ale te poprzez zajcia midzy przedmiotowe, poprzez cieki midzy przedmiotowe; wikszo po prostu wynika z realizacji podstawy programowej. Analiza tej grupy wypowiedzi wskazuje na to, e dyrektorzy chtnie skadaj odpowiedzialno za realizacj edukacji kulturalnej w rce nauczycieli przedmiotw humanistycznych i artystycznych, traktujc j jako realizacj obowizku dydaktycznego. Ta forma wystpuje najczciej jako podstawa realizacji edukacji kulturalnej w szkole, a kada inna jest jej dobrowolnym dla uczniw dopenieniem. W tej drugiej grupie znajduj si wymienione wczeniej zajcia pozalekcyjne. Zajcia pozalekcyjne realizowane w kadym z badanych rodowisk przyjmuj form k zainteresowa prowadzonych przez zainteresowanych okrelon dziedzin kultury nauczycieli. W znaczcej czci s to zajcia teatralne. W wielu placwkach teatry szkolne posiadaj dug tradycj. Najczciej realizuj repertuar zwizany z klasyk literatury dla dzieci i modziey oraz widowiska sowno-muzyczne na potrzeby wit i ceremonii wanych w yciu szkoy. Niektre z tych form przyjmuj bardziej profesjonalny charakter za spraw partnerw tej dziaalnoci. Wrd najczciej wymienianych jest aktywny rodowiskowo Teatr Dzieci Zagbia w Bdzinie: robimy spektakle w Teatrze Dzieci Zagbia tutaj w Bdzinie, wystawiamy 2 spektakle w cigu roku, mwi jedna z respondentek. W kilku wypowiedziach dyrektorw szk rnego typu pojawia si
139

bardzo pozytywna opinia na temat wsppracy ze lskimi teatrami: Teatrem Dzieci Zagbia w Bdzinie, Teatrem im. S. Wyspiaskiego w Katowicach, Teatrem Korez w Katowicach i Teatrem Zagbia w Sosnowcu oraz z instytucjami teatralnymi i teatrami spoza regionu, w tym z Krajow Agencj Teatraln i Teatrem Starym w Krakowie. Uczniowie (gwnie ze szk usytuowanych najbliej wymienionych instytucji) w ramach tej wsppracy korzystaj okazjonalnie z zaj realizowanych na terenie teatrw, maj moliwo przygotowywania spektakli z pomoc specjalistw oraz uczestnicz w warsztatach, np.: Korzystamy z warsztatu technicznego Teatru Dzieci Zagbia. Wypoyczamy czasami stroje dzieci, sprzty, dzieci tak samo s w jaki sposb, ksztatowane przez dyrektora () ktry jest bardzo otwarty na wspprac, czsto udziela nam rad fachowych jak organizowa teatr, jak organizowa przedstawienie jeeli chodzi o stron praktyczn techniczn, () jak gra nawet (...) Praktyczn i techniczn jeeli chodzi o reyseri spektakli () I gr aktorsk i scenografi, to edukacja teatralna. Szkoy chtnie uczestnicz rwnie w projektach realizowanych przez rodowiska teatralne. Takim pomysem jest coroczny przegld tradycyjnych grup Herodw organizowany przez Teatr Dzieci Zagbia w Bdzinie: uczestniczymy co roku w Herodach, poniewa twrc ich by Jan Dorman, zaoyciel Teatru Dzieci Zagbia, wic my po latach wrcilimy do tej tradycji i te Herody organizujemy. Oryginalnym pomysem zwizanym z t dziedzin sztuki jest zainteresowanie uczniw Teatrem Telewizji wspomniane przez jednego z respondentw: cudowne przedsiwzicie w telewizji to teatry telewizji, ktrych nam tak bardzo brakowao. I uczniowie maj za zadanie domowe ci, ktrzy chc mie lepsz ocen z j. polskiego obejrze sztuk i pniej powicamy kilka minut na lekcji po to, eby porozmawia na ten temat, co im to dao. Jak wida z powyszej analizy, propozycje teatralne w dziaalnoci szk ciesz si bardzo du popularnoci, std trudno si dziwi, e szeroko rozumiana dziaalno teatralna wpisywana jest tak czsto w zakres szkolnej edukacji kulturalnej. Obok dziaa teatralnych wymienia si w kontekcie edukacji kulturalnej koa plastyczne, instrumentalno-wokalne, chry, kluby turystyczne, zespoy taneczne oraz szkolne Kluby lub Akademie Filmowe. S to najpopularniejsze formy zaj pozalekcyjnych zwizane z edukacj kulturaln wymieniane przez respondentw. Dziki wsppracy z partnerami zewntrznymi (gwnie administracyjnymi na poziomie lokalnym, regionalnym i europejskim) szkoy realizuj projekty spoeczno-kulturalne. Kilkakrotnie
140

wymienianym przykadem (gwnie w grupie wiekowej gimnazjalnej) jest program Comenius program wymiany midzynarodowej, ktry cieszy si wielk popularnoci i oceniany jest bardzo wysoko przez jego uczestnikw. Spotkania z modzie i nauczycielami z innych krajw i obszarw kulturowych, w opinii respondentw, su co najmniej dwm celom: poznawaniu kultury i jzyka obcego oraz ksztatowaniu postaw otwartych na inno i odmienno kulturow. Inne formy dziaalnoci opieraj si na wsppracy z lokalnymi orodkami kultury. Instytucje te, obok szk rnego typu i szczebla, wymieniane s najczciej jako partnerzy w realizacji zaj z zakresu edukacji kulturalnej. Istniej co najmniej trzy powody takiej wsppracy wymieniane przez respondentw: blisko miejsca, dostpno czasowa oraz wielofunkcyjna infrastruktura i wyposaenie danej instytucji. Placwki owiatowe wykorzystuj gwnie infrastruktur i wyposaenie instytucji kultury do realizacji uroczystoci lokalnych i projektw o charakterze artystycznym. Najczstsz form s inscenizacje okolicznociowe od akademii rocznicowych (np. 3 Maja, wito patrona szkoy), po obchody witeczne (np. Jaseka, Herody, Szopki Noworoczne itp.) oraz konkursy recytatorskie, plastyczne, wokalne, przegldy teatralne i innych szkolnych zespow artystycznych. W tym wypadku stosunkowo rzadko korzysta si z pomocy kadry miejskich instytucji kultury, opierajc si gwnie na kompetencjach nauczycieli realizujcych program takiej dziaalnoci. Co jest znamiennym faktem, dziaania tego typu realizowane s raczej w kooperacji z innymi placwkami owiatowymi w miecie, a nawet regionie. Dyrektorzy szk wskazuj na to, e odpowiedzialno za organizacj przegldw, konkursw i szkolnych festiwali rozkada si zwykle na kilka rodowisk nauczycielskich. Kady z respondentw akcentowa jednak, e dana inicjatywa jest autorskim pomysem grona pedagogicznego jego placwki. Wielu z wypowiadajcych si, przy okazji charakteryzowania form i dziaa, podkrelao wasne zasugi w inicjowaniu i koordynowaniu projektw, w ktrych bior udzia inne placwki owiatowe.

141

3. Kompetencje realizatorw edukacji kulturalnej

Dominujcym kryterium oceny dziaania w sferze kultury jest dzi liczba osb uczestniczcych w danej ofercie kulturalnej oraz spoeczna ocena jej wartoci, wyraona nagrod. Znaczna cz wypowiedzi badanych osb potwierdza t tendencj rwnie na gruncie dziaalnoci owiatowej. Najwyej oceniane przez zwierzchnikw s wygrane w konkursach, przegldach i festiwalach, np.: w naszym przypadku s to miejsca w konkursach, wyrnienia. Dodatkowej rangi tym ostatnim nadaj wyrnienia w skali regionalnej lub oglnokrajowej. Wysok warto przyznaje si te dziaaniom, ktre przynosz efekty w postaci uznania lokalnej administracji, np.: wyrnienia, ktre dostajemy co roku z rk naszych tutaj wadz, wskazywani jestemy jako przykad lub wystpiem par lat temu o odznaczenia pastwowe i dostao trzech pracownikw te odznaczenia. Zoty, srebrny i brzowy krzy zasugi.() te odznaczenia odbieralimy w Urzdzie Wojewdzkim w Katowicach. To jest najwiksze osignicie, uwaam. Znaczcym elementem oceny zewntrznej s te swoicie pojmowane sukcesy edukacyjne, co potwierdza wypowied jednego z dyrektorw: Czsto ludzie (...) mwi, e za mao jest efektw. Ale wyksztaci jednego artyst, ktry pniej ma gdzie reprezentowa, to nie jest kwestia dwch miesicy, tylko kilku lat ().W tym roku na przykad dwie osoby dostay si od nas do szkoy muzycznej na piew, jedna dostaa si na cztery uczelnie muzyczne, w poprzednim roku () dosta si inny czowiek na Akademi Muzyczn, inny dosta si z pierwszym wynikiem na ASP. I to s wanie wyniki takiej pracy. Uzyskanie wyszych kwalifikacji umoliwiajcych swobodne przechodzenie na kolejne etapy ksztacenia to rodzaj nagrody, ktra spoecznie rozpoznawana jest jako wskanik atrakcyjnoci instytucji. Placwka, ktra w sposb wymierny sprzyja rozwojowi kariery zawsze bdzie oceniana wyej, ni ta ktra efektw swojej pracy nie mierzy miejscem na licie rankingowej. Dlatego niektrzy z respondentw przyznaj temu kryterium znaczc warto. Ostatnim elementem, ktry czy si z pojciem oceny realizacji edukacji kulturalnej s wymieniane przez respondentw wymierne efekty pracy uczniw, w postaci takich wytworw jak ksiki, zbiory opowiada, reportae, szkolne gazetki, kalendarze szkolne, foldery, a nawet spoty reklamowe i dokumenty filmowe. Produkty dziaalnoci edukacyjnej zwizanej
142

z kultur to elementy, ktre stosunkowo atwo si upowszechnia, tym samym zyskujc potencjalnie wysz ocen w rodowisku Biorc pod uwag wymienione przykady atwo zauway, e gwnym kryterium oceny efektywnoci i jakoci dziaa realizowanych w ramach edukacji kulturalnej jest zewntrzna uznawalno. Jednak zdarzaj si take inne sposoby oceny tej dziaalnoci. Jeden z dyrektorw mwi: zawsze byo: a w jaki to jest dzie i jakie lekcje nam przepadn? To bya motywacja do podjcia decyzji czy idziemy do teatru, czy nie, a w tej chwili nie ma ju tego rodzaju pyta. () I wydaje mi si, e jest to jakie osignicie nasze, e modzie chtnie, chtnie idzie do teatru. W tym miejscu analizy warto zatrzyma si na jednym z wtkw, ktry nie pojawia si wprost w wypowiedziach respondentw, ale wyranie si w nich zaznacza, mianowicie znaczco nobilitowana jest grupa celw, okrelona czsto marketingiem edukacyjnym. Wydaje si bowiem, e wskazywane przez respondentw definicje, okrelenia, formy realizacji i ich oceny oraz sprzyjajce tej realizacji kompetencje w zakresie edukacji kulturalnej su gwnie jednemu celowi, jakim jest podniesienie atrakcyjnoci instytucji w oczach przyszych odbiorcw jej oferty. Szkoy oraz instytucje owiaty pozaszkolnej wydaj si mnoy interesujce formy w zakresie dziaalnoci okrelanej jako edukacja kulturalna, aby pozyska moliwie wielu odbiorcw. Liczba uczniw i uczestnikw zaj warunkuje bowiem osignicie innego celu, jakim jest dotacja finansowa na dziaalno. Ta za przekada si na zapewnienie cigoci procesu ksztacenia na poziomie zapewniajcym utrzymanie instytucji i jej pracownikw. Co wicej, uzyskanie uznania w oczach lokalnych decydentw (tu samorzdw) rwnie warunkuje wymierne finansowo efekty. Jak wynika porednio z uzyskanych wypowiedzi, liczy si w tej dziedzinie liczba laureatw olimpiad, konkursw przedmiotowych i artystycznych, nagrd zdobytych na festiwalach rangi lokalnej, regionalnej czy midzynarodowej, ilo produktw w postaci wydawnictw, filmw czy zrealizowanych projektw (najchtniej rangi midzynarodowej). Te wymierne efekty s dla lokalnych wadz wskanikiem jakoci pracy placwki owiatowej. Inne czynniki wydaj si mie duo mniejsze znaczenie. Moe pojawi si wic obawa, e promowanie przez placwki owiatowe takich a nie innych dziaa kulturalnych nie tyle wynika z przekonania o ich wartoci, ile z chodnej kalkulacji zyskw i strat. Pojawiaj si jednak wypowiedzi,
143

wiadczce o wystpowaniu rwnie innego sposobu mylenia o edukacji kulturalnej i jej celach, przez jednego z respondentw podsumowane w taki sposb: jeli co robimy to nie po to, eby tam nazwa jako, e to jest pierwsze miejsce, drugie miejsce, dziesite miejsce, udzia, tylko eby oni kochali ycie w takim klimacie dobrej ksiki, dobrego spektaklu, dobrej sztuki, dobrej muzyki. Wypowied ta wyranie wskazuje, e mimo systemowych mechanizmw i marketingowych dziaa spotyka si w tym rodowisku postawy bronice edukacji, ktrej celem nie jest dostarczanie atrakcyjnego (z punktu widzenia gminnych rodowisk zarzdzajcych) produktu edukacyjnego, ale wspieranie rozwoju dzieci i modziey. Z analizy uzyskanych wypowiedzi wynika, e w placwkach owiatowych funkcjonuj co najmniej dwie kategorie realizatorw edukacji kulturalnej. W pierwszej mieszcz si osoby, ktre zdaniem respondentw w sposb naturalny bo zwizany z programem ksztacenia realizuj te dziaania. Do grupy tej zalicza si wychowawcw klas, polonistw, nauczycieli wiedzy o kulturze, historykw, nauczycieli jzykw obcych, nauczycieli plastyki i muzyki oraz nauczycieli zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej, w jednym przypadku nauczycieli wychowania fizycznego. Potwierdzaj to nastpujce opinie: nauczyciele jzyka polskiego, historii czy wiedzy o spoeczestwie najbardziej si nadaj; lub: edukacja kulturalna jest wpisana w program wychowawczy i praktycznie kady wychowawca ma w swoim zakresie t dziedzin realizacji programu wychowawczego. W opinii dyrektorw najlepiej przygotowani merytorycznie do realizacji takich zaj s jednak polonici: Wynika to po prostu z realizacji podstawy programowej (). No i jest nierozerwalnie zwizana edukacja kulturalna z nauczaniem jzyka polskiego. Najbardziej kompetentni s nauczyciele jzyka polskiego, bo jednak jzyk polski jest zwizany si rzeczy z kultur, a nawet: polonici w szczeglniejszy sposb si w to wczaj, bo oni najczciej jakby ju z przydziau maj zajcia te te pozalekcyjne, np. kko filmowe, maj kka jzyka polskiego, gdzie te elementy wiedzy o sztuce s. Diagnoz t potwierdza jeden z nauczycieli polonistw: na studiach polonistycznych mamy takie przedmioty, ktre pozwalaj na rozpoznanie tematu, no to jedna z polonistek, ktra wanie uczy tego przedmiotu, tego woku-u, uznaa, e to jej wystarczy, no wic ja myl, e ona robi dobr robot. Przekonanie o naturalnym zwizku jzyka polskiego z kultur jest tak powszechne, e trudno znale wypowied, w ktrej nauczyciel polonista nie byby wizany z obszarem edukacji kulturalnej.
144

Na podobnych zasadach, z kompetentn realizacj edukacji kulturalnej, czy si przedstawicieli drugiej grupy pracownikw. S to gwnie bibliotekarze, nauczyciele wietlic szkolnych i pedagodzy szkolni. Tutaj rwnie wskazuje si na kompetencje kierunkowe, czc je z grup zawodow bibliotekarzy. Respondenci podkrelaj: bibliotekarz, choby nawet dlatego, e wypoyczajc ksiki czy sugerujc uczniom literatur jakby bliski jest tej kulturze; i nastpnie: bibliotekarz jest ukierunkowany na edukacj tak medialn, edukacj czytelnicz. I tutaj skupia si na konkursach i zainteresowaniach zwizanych gwnie z czytelnictwem, lub: mamy rwnie jednego z bibliotekarzy mod dziewczyn, jest po prostu rewelacyjna, mylca, bo czsto w wielu tych projektach bierze udzia, mniejszych, wikszych, czsto je inicjuje. W drugiej kolejnoci wymieniani s nauczyciele wietlicy: Najlepsze kompetencje w szkole: na pewno nauczyciele wietlicy, bo oni maj tak wieloaspektowo, bo tam jest i kwestia zaj plastycznych, i kwestie zaj teatralnych; wietlica prowadzi szeroki zakres zada zwizanych z organizacj rnego rodzaju imprez kulturalnych w szkole. I to takich okazjonalnych jak Dzie Babci, Dzie Dziadka, jak po jakie takie przedstawienia jasekowe i zupenie przypadkowe, umilajce nam tutaj czas w szkole. Do grupy tej zalicza si take szkolnych pedagogw: a to jest spowodowane te tym, e pedagog szkolny nie ma lekcji jako takich, wic ma wicej czasu eby koordynowa te zagadnienia. I chocia pedagogom szkolnym nie przypisuje si konkretnych zada, to w wielu opiniach stanowi kadr wspomagajc w realizacji form i projektw realizowanych przez innych nauczycieli. Warto podkreli, pojawiaj si rwnie wypowiedzi, ktre w kompetentnej realizacji edukacji kulturalnej podkrelaj wag kompetencji osobowych nauczycieli. Jeden z respondentw okrela je tak: kady nauczyciel realizuje [edukacj kulturaln przyp. aut.], bo kady nauczyciel jest nauczycielem swojego przedmiotu, ale rwnoczenie wychowawc modziey, bo kade spotkanie z modzie to jest spotkanie z mistrzem, a wic musi swoj postaw mwi, e jest dobrze wychowany. Wysoka kultura osobista jest jednoczenie jednym z kryteriw wyboru realizatorw edukacji kulturalnej w placwce owiatowej. Jednak nie jest to element najwaniejszy. Respondenci wskazuj jako pierwszoplanowe inne cechy, w tym pasj i wasne zainteresowania, dobry kontakt z dziemi i modzie, ochot do pracy, merytoryczne kwalifikacje (tutaj przedmiotowe), inicjatywno i pomysowo, interesujc (tu przycigajc) osobowo oraz charyzm. Respondenci
145

podkrelaj w wypowiedziach znaczenie zamiowania i pasji nauczycieli do okrelonych dziaa i dziedzin kultury w ich opinii jest to najwaniejszy czynnik kwalifikujcy nauczyciela do realizacji okrelonych zaj, bo powinna to by osoba, ktra sama dobrze orientuje si w kulturze, sama si tym interesuje, a jednoczenie potrafi zachci modzie, zorganizowa im wyjcia, czy zajcia oraz samodzielnie potrafi je zainicjowa. Dyrektor odpowiedzialny za koordynacj pracy placwki przyjmuje z reguy takie propozycje entuzjastycznie, umieszczajc je potem w grafiku zaj, np.: najczciej odbywa si to oddolnie jak kto chce, to robi, a my to gdzie tylko potem sobie ogarniamy czy tam spisujemy, nadajemy jakie ramy nadajce si do protokow. W adnej z analizowanych wypowiedzi nie pojawiy si stae reguy doboru nauczycieli do realizacji zaj w zakresie edukacji kulturalnej. Biorc pod uwag wczeniejsze wypowiedzi, wg ktrych jest to dziedzina przenikajca wszystkie programy i formy ksztacenia, to uzasadnionym w opinii respondentw wydaje si podgld, e kady nauczyciel, w kadej formie pracy realizowanej w szkole, wypenia dany element edukacji. Nie ma zatem specjalnej potrzeby aby wyania jakie dodatkowe sposoby, zapewniajce jej waciw realizacj, ze specjalistycznymi kompetencjami wcznie.

146

4. Doskonalenie kompetencji

Wziwszy pod uwag podstawowe czynniki warunkujce realizacj zada w zakresie edukacji kulturalnej, jakimi s pasja i zainteresowania nauczycieli, niektrzy z respondentw widz potrzeb rozwijania tych wanie cech. Rozwj ten ma sprzyja jeszcze wikszemu zaangaowaniu nauczycieli w prac szkoy i przyciganiu wikszej iloci uczniw zainteresowanych wybran dziedzin kultury. Poczwszy od bardzo oglnych, typu; nauczyciel powinien jedzi po wiecie, oglda, zwiedza muzea, czyta literatur, kupowa ksiki () czy nauczyciela na to sta? po bardzo konkretne: ja chtnie bym skoczya jakie studium dla nauczycieli, powiedzmy aktorskie () oczywicie ze mnie adnej aktorki nie bdzie, ale chodzi tutaj o to aby wspomaga prac kka; w moim przypadku na pewno musiayby by poprawione kompetencje, e tak powiem, z odbioru dziea sztuki, na przykad jakie warsztaty doskonalce jak pracowa z obrazem, jak pokaza, jak przede wszystkim zachci modzie do odbioru sztuki; pojecha do kina, zobaczy jak wyglda od kuchni. Wikszo z podawanych propozycji doskonalenia ma bardzo konkretny, warsztatowy charakter, wskazujc jednoczenie na wiadomo brakw w zakresie konkretnych umiejtnoci. Braki te odnosz si gwnie do sfery rzemiosa artystycznego. Zdobycie tych umiejtnoci powizane jest z podanymi sposobami doksztacania, ktre okrelane s jako: krtkie formy ale bardzo gste, bardzo takie praktyczne nastawione na dziaanie. () Nie przyswajanie sobie wiedzy, tylko raczej dziaalno warsztatowa poniewa, jak twierdzi jeden z respondentw: uwaam, e ta wiedza, ktr posiadamy, jest wystarczajca, formalnie uwaam, e nie tdy droga. Powinny to by warsztaty, na ktrych: ebym ja moga si na chwilk wczu w rol takiego ucznia i sprbowa tak namacalnie, praktycznie pewne rzeczy zgbi. Dlatego te zajcia warsztatowe powinni prowadzi praktycy, ktrzy odnieli sukces w tym dziaaniu, a wrd nich aktorzy, reyserzy, filmowcy, artyci plastycy, muzycy itd., najlepiej w wyspecjalizowanych placwkach teatrach, kinach, muzeach lub orodkach kultury. W niektrych opiniach pojawiaj si te inne postulowane formy doksztacania, czyli spotkania z animatorami kultury, ludmi kultury ktrzy maj dowiadczenie, szerokie dowiadczenie w organizowaniu tego ycia kulturalnego, nie na etapie szkoy, ale nie wiem gminy,
147

powiatu czy wojewdztwa. Jest to swoista odpowied na sytuacj dzisiejszych placwek owiatowych, ktrych codzienno zwizana jest ze zdobywaniem rodkw na dziaalno kulturaln oraz skutecznym przygotowywaniem wnioskw aplikacyjnych dotyczcych tych dziaa. Dlatego niektrzy z respondentw podnosz potrzeb ksztacenia kompetencji pisania programw autorskich, wasnych, eby to miao rce i nogi, cele, zadania. W wielu opiniach pojawia si te przekonanie, e formy doksztacania powinny umoliwi oglne rozeznanie w wiecie kultury i ogarnicie tego wszystkiego, eby w cigu tych 4 lat, kiedy oni s [w szkole], umie wybra to, co najistotniejsze, najwaniejsze. Jednym ze rodkw do osignicia tego celu jest, wczeniej ju wskazana, wasna aktywno kulturalna nauczycieli, opisywana nastpujco: wyjcia do teatru, wyjcia do opery, do operetki () takie wyjazdy su podnoszeniu kultury kadej osoby, kadego czowieka, i w tym momencie wpywaj te na rozwj kompetencji, no i przede wszystkim nauczyciel, ktry korzysta z tych rnych form wie co nowego dzieje si w sztuce, w kulturze wok niego, bo jeeli sami nie bdziemy si rozwija, sprawdza jakie nowoci s wok nas, co nowego si pojawio si w wiecie sztuki czy w literaturze, to trudno przekaza takie informacje dzieciom, czyli samorozwj osobisty danego czowieka () przeywanie pewnych rzeczy w praktyce. Nie wszyscy respondenci jednak s zwolennikami doksztacania kadry, co ilustruje kolejna wypowied: Nie eby oni jeszcze dodatkowo co tam robili. Niech kady zajmie si tym, na czym si najlepiej zna. Koresponduje z ni inna: przez rodzaje dziaa, ktre prowadzimy i sobie wyznaczamy jakby trudno danych zamierze, to poszerzamy kompetencje. Jak na przykad trzeba zadyrygowa orkiestr, to wtedy mwi pani B., e trzeba zadyrygowa orkiestr i nawet jeeli pani B. nie zawsze jest tym zachwycona, no to jest to jakby poszerzenie kompetencji o nowe dowiadczenia. Jak mwi panu M.R., e trzeba zrobi aranacj na wikszy skad ni zesp rozrywkowy () no to on automatycznie siada, i pisze, i prbuje. I to s wanie tak jakby poprzez rozszerzenie dziaania, poszerzenie, zwikszenie skali trudnoci, poszerzamy kompetencje. I w kocu: uwaam, e nie naleaoby niczego pogbia, poszerza, tylko utrzyma to, co jest. Ta ostatnia wypowied wydaje si logiczna, kiedy podstawowym kryterium wyboru realizatora edukacji kulturalnej jest pasja. Pasja, zamiowanie, ochota do pracy i charyzmatyczna osobowo w opinii wielu respondentw wydaj si by gwarancj waciwej realizacji zada edukacyjnych czonych ze wiatem kultury. Jeli do tego doda umiejtno, czy moe raczej
148

sprawno, pozyskiwania rodkw zewntrznych na projekty kulturalne, powizan ze sprawnoci w ksztaceniu laureatw konkursw, to uzyskamy kompetencje najbardziej podanego w instytucji owiatowej edukatora kulturalnego. On zapewnia to, czego wspczesny zarzdzajcy instytucj owiatow potrzebuje atrakcyjny spoecznie produkt, przekadajcy si na zysk w postaci dotacji. Tym sposobem dziaalno edukacyjna i wychowawcza placwki owiatowej zrwnuje si z marketingowo-przemysowym podejciem do kultury. Te pragmatyczno-marketingowe sposoby mylenia, zaoone niejako na poziomie rozwiza politycznych, nie s jednak zgodne z misj przypisan placwkom owiatowym i kulturalnym. Wychowanie, powizane ze wiatem wartoci kulturowych, jest dzi potrzeb chwili, co potwierdza jeden z dyrektorw: jest potrzeba, szkoa woa o pomoc pod tym wzgldem, bo szkoa jest sama. Szkoa jest sama, coraz mniej mamy moliwoci, a coraz wicej jest () praw () kto pjdzie do teatru? Pjd do teatru ci, ktrzy zejd na z stron? Nie sdz. Pjdzie kto, kto jest uwraliwiony na pikno wiata, sztuki, literatury, to taki bdzie odbiera wiat bardziej szeroko.

149

5. Wnioski
W rodowiskach owiatowych, na poziomie decyzyjnym edukacja kulturalna rozumiana jest gwnie jako: przygotowanie do odbioru sztuki; edukacja twrcza (jako ksztacenie do ekspresji twrczej); edukacja dotyczca lokalnego dziedzictwa czona z edukacj historyczn i obywatelsk; edukacja midzy- i wielokulturowa; ksztatowanie kultury osobistej. Zadania te realizowane s w postaci form, do ktrych respondenci zaliczaj gwnie: wyjcia i wycieczki szkolne do instytucji kultury; zajcia artystyczne w koach zainteresowa; konkursy, festiwale i przegldy twrczoci dzieci i modziey; zajcia lekcyjne w ramach podstawy programowej w klasach 1-3 oraz jzyka polskiego, wiedzy o kulturze, wiedzy o spoeczestwie, historii i lekcji wychowawczych; przygotowanie i udzia w szkolnych uroczystociach, ceremoniach na szczeblu lokalnym i gminnym oraz w obchodach wit i rocznic; udzia w programach i projektach finansowanych przez wadze lokalne lub ze rodkw unijnych. Podstawowym kryterium oceny edukacji kulturalnej realizowanej w danej placwce s rnorodne formy zewntrznej uznawalnoci. Osoby kierujce placwkami owiatowymi lub odpowiedzialne w nich za edukacj kulturaln pozytywnie oceniaj kompetencje kadry, utosamiajc je z kwalifikacjami do nauczania, szczeglnie jeli jest to prowadzenie przedmiotw wicych si z kultur. Oceniajc i postulujc formy doskonalenia kompetencji kadry prowadzcej edukacj kulturaln skupiaj si raczej na postawach tych pracownikw wobec zaj zwizanych z kultur (oczekujc zapau doprowadzajcego do wymiernych sukcesw uczniw), a take wobec wasnej aktywnoci kulturalnej. Tym samym nie zastanawiaj si nad podanymi formami doskonalenia.
150

VII.

WNIOSKI OGLNE I REKOMENDACJE

151

Wnioski

W wojewdztwie lskim realizowanych jest bardzo wiele rnorodnych form traktowanych jako edukacja kulturalna, cieszcych si du popularnoci, oryginalnych, aktywizujcych ogromn liczb dzieci i modziey, a coraz czciej take dorosych i osoby starsze np. uczestnikw uniwersytetw III wieku. Wszystkie instytucje kultury rozbudowuj t sfer dziaalnoci. Rwnie instytucje owiatowe staraj si wzmacnia przedmioty artystyczne i formy zaj zwizanych z kultur. Wydaje si jednak, e zarwno sens edukacji kulturalnej jak zakres potrzebnych do jej penej realizacji kompetencji nie s wystarczajco zrozumiane. W konsekwencji nie wykorzystuje si bogatego potencjau kadrowego wojewdztwa lskiego i nie tworzy warunkw do twrczego rozwijania istniejcych i poszukiwania nowych form, ktre odpowiadayby celom tej niezwykle wanej, trudnej sfery edukacji a rwnoczenie zmieniajcej si dynamicznie sytuacji spoeczno-kulturowej. Uzyskane w przeprowadzonych badaniach wyniki pozwalaj sformuowa nastpujce wnioski: W instytucjach kultury kompetencje kadry realizujcej edukacj kulturaln rozumiane s gwnie jako umiejtnoci i postawy ( najczciej w wymiarze osobistych pasji, zapocztkowanych czsto w dziecistwie i modoci, poprzez wasne, rodzinne i oraz instytucjonalne dowiadczenia aktywnoci kulturalnej i twrczej). W instytucjach owiatowych kompetencje te oznaczaj umiejtnoci w zakresie pracy z grup, wiedz pedagogiczn wynikajc z kwalifikacji nauczycielskich oraz znajomo dziedziny zwizanej z prowadzonymi zajciami (odpowiednio do przedmiotw nauczania gwnie literatury, muzyki i plastyki), za w sferze postaw rwnie osobist pasj. Ze wzgldu na brak jednoznacznego rozumienia edukacji kulturalnej, kadra obu typw instytucji na og pozytywnie ocenia swoje kompetencje, utosamiajc je z kompetencjami odpowiadajcymi aktualnie prowadzonym zajciom. Mona stwierdzi, e to nie cele i zadania edukacji kulturalnej wyznaczaj kompetencje, ale kompetencje zwizane z satysfakcjonujcym prowadzeniem zaj okrelaj zakres edukacji kulturalnej, nie precyzujc jej celw.
152

Uznawane i podane kompetencje do prowadzenia edukacji kulturalnej staj si w ten sposb gwnie umiejtnoci realizowania atrakcyjnych form, czcych aktywno twrcz i kulturaln (przede wszystkim artystyczn), w gwnej mierze dzieci i modziey z formami o charakterze edukacyjnym. Wyjtkiem jest poczucie braku kompetencji i koniecznoci ich pogbiania w zakresie pracy z osobami o specjalnych potrzebach psychofizycznych i spoecznych. Badana kadra w wikszoci posiada kwalifikacje odpowiednie do prowadzonych zaj, braa te udzia w rnych formach ksztacenia i szkolenia (w instytucjach owiatowych studia wysze i podyplomowe, w instytucjach kultury studia wysze i kursy instruktorskie). Wyniki wskazuj rwnoczenie na brak u kadry z obu typw instytucji zarwno kompetencji, jak wiadomoci potrzeb tyche kompetencji w zakresie: wiedzy kulturoznawczej, znajomoci kultury wspczesnej, znajomoci dziedzictwa kulturowego, szerszego ni lokalne, wiedzy o edukacji kulturalnej (celach, zadaniach, metodach), wiedzy i umiejtnoci psychospoecznych, postaw motywujcych do wasnego uczestnictwa w kulturze i aktywnoci twrczej, wiedzy, umiejtnoci i postaw zwizanych z integracj dziaa rodowiskowych. Kompetencje w ostatnim z wymienionych zakresw ograniczaj si w wikszoci do wzajemnego przekazywania sobie informacji oraz zachcania do korzystania z przygotowanej przez dan instytucj oferty. Bardzo rzadko obejmuj umiejtno wsplnego planowania, dzielenia zada, czenia rodkw, podsumowywania efektw. Postulaty realizatorw edukacji kulturalnej dotyczce doskonalenia kompetencji wskazuj na to, e oczekuj oni form krtkich, opartych gwnie na metodach i formach warsztatowych a take spotka rodowiskowych umoliwiajcych wymian dowiadcze i bezporednie zapoznawanie si z rnymi formami realizacji edukacji kulturalnej. Formy przewidujce metody wykadowe i tzw. wiedz teoretyczn s odrzucane i traktowane jako nieprzydatne, co pozwala sdzi, e badani nastawieni s jedynie na ewentualne pogbianie kompetencji umiejtnociowych, instrumentalnie przydatnych w wykonywanej pracy. W wietle sposobu rozumienia edukacji kulturalnej i potrzebnych do jej prowadzenia kompetencji postulaty realizatorw edukacji kulturalnej s zrozumiae i logiczne. Pokazuj jednak, e
153

wiadomo zakresu i rodzajw kompetencji warunkujcych samodzieln, twrcz, wewntrznie spjn realizacj przyjtych w kraju zaoe programowych jest bardzo ograniczona. Moe to skutkowa koncentrowaniem si gwnie na pomysach dziaa atrakcyjnych, przycigajcych uczestnikw, na ktre mona pozyska rodki, nie za na okrelaniu i realizacji celw odpowiadajcych moliwociom, warunkom, potrzebom i aspiracjom danego rodowiska, grupy czy jednostki, ktre chce si wprowadza w kultur, uczy rozwoju w kulturze i poprzez kultur. Mimo podpisanego porozumienia midzy resortami kultury i owiaty, wsppraca ma charakter akcyjny, okazjonalny. Czsto szkoy utrudniaj uczniom udzia w pozaszkolnej aktywnoci kulturalnej. Instytucje obu typw staraj si by kadrowo samowystarczalne i nie podejmuj systematycznej, formalnej wsppracy z osobami reprezentujcymi inn, ni wasna, instytucj. Instytucje kultury negatywnie oceniaj przecitne kompetencje kadry nauczycielskiej, z kolei szkoy zainteresowane s gwarantowaniem zatrudnienia wasnym pracownikom. W bardziej konkretnej wsppracy napotykaj te przeszkody i trudnoci natury formalnej. Wyniki w tym zakresie wskazuj na brak kompetencji przede wszystkim w sferze postaw. Badani podkrelali, e o wsppracy decyduje nastawienie poszczeglnych osb, przede wszystkich kierujcych placwkami kultury i owiaty w danym rodowisku. Dominujca spoecznie atmosfera konkurencji, walka o pozyskanie rodkw, o pozycj w spoecznoci lokalnej i uznanie wadz nie sprzyja rozwojowi postaw gotowoci do wsppracy * Edukacja kulturalna od lat 90. XX wieku poszerza swj zakres, wychodzc poza tradycyjny obszar kompetencji zwizanych ze sztuk i dziedzictwem regionalnym, a nawet w tym obszarze pojawia si coraz wicej zjawisk interdyscyplinarnych, odwoujcych si do wyobrani i wraliwoci czowieka na przestrzeni caego jego ycia. Ta sytuacja nie znajduje odzwierciedlenia ani w podanych, ani posiadanych, ani zdobywanych kompetencjach realizatorw edukacji kulturalnej. Nie pojawia si te w oczekiwaniach i postulatach dyrektorw badanych placwek oraz w ich dokumentach programowych.

154

Podobnie niepokj moe budzi ograniczanie kompetencji do umiejtnoci projektowania i realizacji interesujcych praktyk kulturalnych. Rozwijanie kompetencji zwizanych z uczestniczeniem w kulturze wymaga wiedzy pozwalajcej rozumie jej mechanizmy, kierunki zmian a rwnoczenie wewntrzne procesy rozwojowe czowieka, moliwoci ksztacenia jego zainteresowa i budzenia motywacji, wyboru kompetencji najbardziej potrzebnych okrelonemu odbiorcy czy grupie uczestnikw dziaa, by mogli podmiotowo, wiadomie uczestniczy i rozwija si w kulturze. Potrzebne wydaj si wic formy wielostronnego ksztacenia, uwzgldniajcego oddziaywanie nie tylko na umiejtnoci, ale na wiadomo i postawy realizatorw edukacji kulturalnej. Powinny to by formy zapewniajce kontakt z wybitnymi specjalistami, twrcami oraz znaczcymi dzieami i wydarzeniami kulturalnymi. Naleaoby si rwnie zastanowi nad takimi formami systematycznego doskonalenia realizatorw edukacji kulturalnej, ktre czyyby postulowane przez nich doskonalenie w jednej dziedzinie ze zdobywaniem wiedzy i dowiadcze zwizanych z innymi dziedzinami, z nowymi zjawiskami w kulturze wspczesnej, ze stymulowaniem aktywnoci twrczej i podnoszeniem kompetencji kulturalnych rnych rodowisk, grup wiekowych i pokoleniowych, grup zagroonych wykluczeniem kulturowym, z poznawaniem dziedzictwa kulturowego wsplnot o rnym zasigu regionalnym, narodowym, europejskim, pozaeuropejskim. Realizacja edukacji kulturalnej wymaga czenia si i rodkw danego rodowiska. Naleaoby wic stwarza rwnie moliwoci doskonalenia kompetencji zwizanych ze wspprac i integracj dziaa rodowiskowych. Szczeglnie wane jest formalne uatwienie wsppracy instytucji owiatowych i instytucji kultury, a take stworzenie dla nauczycieli rnych form doskonalenia w zakresie edukacji kulturalnej, za dla pracownikw instytucji kultury form doskonalenia w zakresie kompetencji psychospoecznych i pedagogicznych.

155

Rekomendacje

Uzyskane wyniki i sformuowane w oparciu o nie wnioski pozwalaj przedstawi nastpujce rekomendacje, dotyczce doskonalenia kompetencji realizatorw edukacji kulturalnej: Naleaoby stworzy warunki do zapoznawania si kadr instytucji kultury i owiaty z wiedz o wspczesnych sposobach rozumienia edukacji kulturalnej oraz o funkcjonujcych w ramach programw midzynarodowych, europejskich i polskiej polityki kulturalnej i owiatowej interpretacjach teje edukacji. Pogbianie tej kompetencji powinno si czy z wyranym uwiadamianiem, e konkretyzacja celw, zada i zakresu dziaania naley do danego typu instytucji, placwki, poniewa jest uwarunkowana jej funkcjami, charakterem, lokalnym kontekstem i moliwociami kadrowymi, a take wyznaczona przyjmowanymi wartociami i wybranymi kierunkami dziaania. Ostatecznie jest wynikiem wiadomej decyzji osoby prowadzcej dana form, uwzgldniajc rol rozpoznanych czynnikw i realizujc okrelon koncepcj wprowadzania w podmiotowy udzia w kulturze. Tworzone formy powinny przewidywa wiksz ilo czasu na dyskusje, wyjanienia wtpliwoci i wymian pogldw. Naleaoby stworzy formy umoliwiajce zdobywanie wiedzy o kulturze wspczesnej i jej zwizkach dziedzictwem kulturowym postrzeganym w rnej skali od lokalnej, regionalnej i narodowej, przez europejska i wiatow. W tych ramach naleaoby poszukiwa moliwoci uatwiania kadrze realizujcej edukacj kulturaln wasnego uczestnictwa w kulturze, szczeglnie w trudniej dostpnej kulturze wysokiej oraz podejmowania aktywnoci twrczej i prezentowania jej efektw. Naleaoby zwikszy dostpno form umoliwiajcych zdobywanie i doskonalenie wiedzy oraz umiejtnoci w wybranej dziedzinie edukacji kulturalnej. Naleaoby tworzy dla zainteresowanej kadry warunki do doskonalenia kompetencji, zwizanych z rnymi dziedzinami kultury (konferencje, spotkania z wybitnymi twrcami i organizatorami ycia kulturalnego, wykady, warsztaty), co uatwiaoby zrozumienie czsto dzi interdyscyplinarnych procesw i zjawisk kulturowych, wprowadzanie w nie innych, wreszcie
156

 porozumienie i wspdziaanie z przedstawicielami innej, ni wasna, dziedziny kultury. Naleaoby stworzy warunki do wymiany dowiadcze midzy specjalistami zarwno podobnych, jak i rnych dziedzin dziaania w ramach edukacji kulturalnej (spotkania, formy medialne, bazy danych, centra informacji i koordynacji) oraz do zdobywania informacji o dobrych praktykach w zakresie edukacji kulturalnej. Naleaoby stworzy warunki do doskonalenia kompetencji w zakresie zarzdzania projektami, a take prowadzenia systematycznej pracy z grupami w rnym wieku (od dzieci do osb tzw. trzeciego wieku), o rnych potrzebach ( rozwojowych, kulturalnych) i moliwociach (psychofizycznych i spoecznych). Naleaoby stworzy warunki do doskonalenia kadry w zakresie wspdziaania i wsppracy z rnymi podmiotami (publicznymi, rynkowymi i organizacjami pozarzdowymi), w rnych formach i na rn skal (lokalna i ponadlokaln). Naleaoby doprecyzowa i sformalizowa prawnie zapisy porozumienia midzy resortami edukacji i kultury tak, by wyranie zalecay i umoliwiay organizacyjnie wspprac, m.in. w zakresie wzajemnego korzystania z kadry, zmieniania miejsca przeprowadzania zaj odpowiednio do ich charakteru, poszerzania oferty zaj w zakresie edukacji kulturalnej i podnoszenia ich poziomu. Wszystkie postulowane formy naleaoby adresowa cznie do obu grup instytucji, a take do osb realizujcych edukacj kulturaln w innych rodowiskach. Sprzyjaoby to wzajemnemu poznaniu, przeamywaniu rodowiskowych niechci, wymianie dowiadcze i nawizywaniu wsppracy.

157

Zakoczenie

Przeom polityczny roku 1989 i nastpujce po nim otwieranie si Polski na ssiadw oraz europejskie aspiracje day impuls do szerokiej wsppracy kulturalnej na poziomie midzynarodowym. W rnych regionach kraju rozpoczto ciekawe midzynarodowe projekty inicjujce wymian dowiadcze, zmierzajce do integracji europejskiej. Ale czas przeomu, lata dziewidziesite, to zarazem czas tworzenia i konsolidowania si polskiej struktury samorzdowej, co w przypadku sektora kultury i owiaty oznaczao zmian organizatora. W przypadku instytucji odpowiedzialno za te sektory przesza, w duym stopniu, z gestii organw centralnych w rce samorzdw. Dzisiaj, po upywie ponad dwch dekad, powinno si coraz czciej zadawa pytanie, na ile polskie samorzdy byy gotowe, aby przej t odpowiedzialno i w jakim stopniu udao si decentralizacj przeprowadzi. Oba badane sektory, kultura i owiata, od czasu przeomu podlegaj cigym reformom zewntrznym: demokratyzacji, decentralizacji, prywatyzacji, ekonomizacji. Zmieni si nie tylko ich status (z instytucji pastwowych, podlegajcych urzdom centralnym, przeszy one w gesti samorzdw), zmieni si take sposb zarzdzania nimi. Co znamienne, coraz czciej podmioty te uskaraj si na rozbudowan biurokracj, cho odejcie od centralnego sterowania miao wanie temu przeciwdziaa. Ponadto nowy samorzdowy status instytucji oznacza konieczno redefinicji celw statutowych. Ciga ich modyfikacja, na ktr s one wrcz skazane, wynika rwnie z sytuacji rynkowej, w jakiej znalazy si instytucje publiczne, i z zaoenia, e powinny one generowa zyski. Stawia to podmioty w sytuacji wzajemnej konkurencyjnoci. Sytuacja grantowa, konkursy na projekty ogaszane przez agendy rzdowe lub midzynarodowe, wymuszaj na instytucjach kultury i owiaty realizacj zada, ktre powinny by zgodne z celami okrelonymi przez ich organy zaoycielskie i dysponujce ich budetem. Wszystko to z pewnoci nie suy budowaniu podmiotw o wyranej tosamoci i skazuje je raczej na dorano. W pewnym uoglnieniu mona stwierdzi, e doszo do sytuacji, w ktrej instytucje publiczne dziaaj w odpowiedzi na cig zmian z zewntrz. Brak jest natomiast okazji i sposobnoci na refleksj na
158

poziomie samej instytucji. Kiedy niemal caa uwaga musi by skierowana na to, aby rozpozna pojawiajce si na zewntrz moliwoci, przede wszystkim w zakresie dodatkowego finansowania zada, edukacja kulturalna zawona zostaje do hasowego rozumienia i nie jest dziaaniem celowym i programowym bdcym efektem refleksji i wiadomie podjtej prby definiowania tego rozumienia na poziomie instytucji. Z przeprowadzonych bada wynika, e rwnie w strukturze organizacji dopatrywa si mona braku autorefleksji, skoro w schematach organizacyjnych pojawiaj si dziay promocji czy reklamy, a brak jednostek wskazanych do realizacji zada edukacji kulturalnej. W sytuacji, w jakiej znalazy si zarwno instytucje kultury, jaki i owiatowe, nie powinien dziwi fakt, e mylc o edukacji kulturalnej, instytucje te nie dostrzegaj siebie nawzajem. Brak szerszej refleksji i diagnozy na temat stanu edukacji kulturalnej w odniesieniu do konkretnego regionu czy samorzdu w naturalny sposb przekada si na incydentalno dziaa podejmowanych w odpowiedzi na haso edukacja kulturalna zawarte w konkursie grantowym. By moe naleaoby rwnie uwaniej przyjrze si temu, jak na przestrzeni ostatnich trzech dekad zmienio si rozumienie wsppracy. Z przeprowadzonych bada wynika bowiem, e placwki owiatowe i instytucje kultury rozumiej j jako zlecenie komu spoza instytucji wykonania okrelonej czynnoci w ramach danego projektu. Brak umw o wsppracy odczyta mona jako odejcie od rozumienia wsppracy jako razem podejmowanego wysiku, ktry zmierza ma do wsplnie okrelonego celu. Wsppraca powinna by oparta na zdiagnozowaniu stanu edukacji kulturalnej, wskazaniu ogranicze i moliwoci, jakie cechuj kadego z parterw podejmujcego wspprac. Niestety zarwno instytucje kultury, jak i owiatowe rozumiej wspprac jako wymian uwarunkowan wymogami projektowymi, co odbiega od rozumienia jej jako wsplnie podjtego wysiku zmierzajcego we wsplnie okrelonym celu.

159

Dofinansowano ze rodkw Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

regionalneobserwatoriumkultury.pl rok.katowice.pl
160