You are on page 1of 8

43 Cuprum nr 2 (59) 2011 ___________________________________________________________________________

mgr in. Wiesaw Grzebyk 1) dr in. Lech Stolecki 1) Recenzent: dr hab. in. Witold Pytel

Charakterystyka termodynamiczna fazy gazowej masywu skalnego poddanego procesowi eksploatacji


Sowa kluczowe: deformacja grotworu, procesy termodynamiczne, wstrzsy sejsmiczne Streszczenie W artykule omwiono realizowane w KGHM CUPRUM sp. zo.o. CBR prace nad opracowaniem termodynamicznej metody oceny deformacji grotworu, w ktrym prowadzona jest eksploatacja zoa rud miedzi. Przedstawiono wstpne wyniki pomiarw parametrw termodynamicznych fazy gazowej masywu skalnego stanowicych podstaw wnioskowania o przebiegu procesu deformacji. Poddano analizie ilociowej wielko mierzonych zakresw zmian cinienia i temperatury wykazujc, e obserwowane zmiany cinienia nie zale od temperatury, a s efektem zmian objtociowych zachodzcych w grotworze.

Wstp W ostatnich latach, w KGHM CUPRUM prowadzone s prace nad opracowaniem nowej, efektywnej metody oceny deformacji grotworu poddanego procesowi eksploatacji oraz towarzyszcych mu zagroe ze strony cinienia grotworu. W odrnieniu od dotychczas stosowanych metod pomiarowych, wnioskowanie dla wyej wymienionych potrzeb oparto na obserwacji zmian parametrw termodynamicznych masywu skalnego traktowanego jako ukad trjfazowy [5]. Ze wzgldu na charakter zjawisk fizyko-mechanicznych zachodzcych w grotworze oraz moliwoci pomiarowe, obserwacjami objto faz gazow ukadu. Za pomoc specjalnie opracowanego systemu pomiarowego mierzono jednoczenie zmiany podstawowych parametrw termodynamicznych medium gazowego (cinienie i temperatur), a take jego wilgotno. Uzyskane wyniki pomiarw oprcz ich uytecznoci pod ktem oceny przebiegu deformacji orodka skalnego, pozwoliy na jednoznaczne, od strony fizycznej, odniesienie si do obserwowanych zmian cinienia. 1. Termodynamiczna metoda oceny deformacji grotworu W wyniku prowadzonej eksploatacji zoa rud miedzi LGOM dochodzi, gwnie w warstwach stropowych, do powstawania blokowej struktury
___________________________________________________________________________________________________________________ 1)

KGHM CUPRUM sp. z o.o. CBR, ul. gen. W. Sikorskiego 2-8, 53-659 Wrocaw

44

W. Grzebyk, L. Stolecki ___________________________________________________________________________

orodka skalnego. Pasko zalegajce warstwy, czy pakiety warstw, ulegaj fragmentacji na bloki skalne o rnej wielkoci, ktre oddzielone s od siebie szczelinami o rnym rozwarciu (w skrajnym przypadku jest to tylko pknicie). Przedmiotowe szczeliny wypenione s medium gazowym, a niekiedy take wodami zoowymi, ktre migruj w tych szczelinach adekwatnie do aktualnego stanu deformacji grotworu. Tak wic kompresja orodka skalnego odpowiadajca zmianie jego objtoci lub jej proces odwrotny, bdzie przejawiaa si zaciskaniem lub poszerzaniem szczelin, a tym samym, wzrostem lub spadkiem cinienia medium gazowego wypeniajcego te szczeliny. Zmiany parametrw termodynamicznych medium gazowego (Pp) mierzono w wydzielonej czci otworu wiertniczego nawierconego w skaach stropowych, w wybranym polu eksploatacyjnym. Pomiary realizowano z wykorzystaniem specjalnej sondy otworowej wprowadzonej do otworu o dugoci 17 m uszczelnionej na wysokoci 5 m nad stropem. Poczenie procesowe medium gazowego wydzielonej czci otworu z przetwornikiem cinienia (DMP 331i) znajdujcym si w wyrobisku kopalnianym odbywao si za pomoc przewodu hydraulicznego. Do pomiaru temperatury (Tp) i wilgotnoci (RHp) zastosowano termohigrometr LB-710R, ktry zamocowano na kocu sondy pomiarowej z wyprowadzeniem przewodu sygnaowego na zewntrz poprzez dawik. Przedmiotowy ukad pomiarowy przedstawiono schematycznie na rys. 1. Rozdzielczo pomiarowa poszczeglnych parametrw termodynamicznych wynosia odpowiednio: dla cinienia 30 Pa, dla temperatury 0,01 i dla wilgotno ci 0,1%. Rejestracja odbywaa si w sposb C quasicigy, w odstpie co 10 minut.

Rys. 1. Schemat ukadu pomiarowego do rejestracji zmian cinienia, temperatury i wilgotnoci w otworze wiertniczym

45 Charakterystyka termodynamiczna fazy gazowej masywu skalnego ___________________________________________________________________________

2. Wyniki pomiarw Przedmiotem analizy byy wyniki pomiarw cinienia, temperatury i wilgotnoci medium gazowego na stanowisku badawczym wykonanych w okresie od lutego do czerwca 2010 r. Uzyskane wykresy zmiennoci wymienionych parametrw przedstawiono odpowiednio na rys. 2 i 3. Na rysunku 2 zamieszczono take wykres zmiennoci cinienia oleju (Po) w zbiorniku uszczelniajcym sondy pomiarowej. W trakcie prowadzenia obserwacji cinienie medium gazowego wahao si w przedziale od ok. 1270 hPa do 1290 hPa z wystpowaniem krtkotrwaych oscylacji o amplitudzie okoo 500 Pa. W tym samym czasie, z wyjtkiem krtkiego odcinka czasu od 12 do 15 lutego, nastpowa powolny spadek temperatury trwajcy do 26 marca, oraz jej powolny wzrost od 9 czerwca 2010 r. Rwnoczenie wilgotno w otworze badawczym wykazywaa sta tendencj zwykow od ok. 87% do 95,1%, z widocznymi wolnozmiennymi oscylacjami w przyblieniu pokrywajcymi si z wystpujcymi w przebiegu zmian cinienia. Obserwowany w miesicu lutym, skokowy wzrost temperatury i wilgotnoci nie korelowa z mierzonymi zmianami cinienia medium gazowego, jak rwnie nie posiada swojego odniesienia do skali zachodzcych przejaww cinienia grotworu w badanym eksploatowanym polu.

5300 5200 5100 5000 4900 4800 4700 4600 cisnienie oleju cisnienie pow ietrza

1400

1350

1300

cinienie, Po [hPa]

4500 4400 4300 4200 4100 4000 3900 3800 3700 3600 3500 3400 3300 3200 3100
20 10 20 -02 10 - 0 20 -02 3 1 10 - 0 0:1 20 -02 7 0 0 10 - 1 9:3 20 -02 1 0 0 10 - 1 8:5 20 -02 5 0 0 10 - 1 8:1 9 20 -02 0 0 10 - 2 7:3 20 -02 3 0 0 10 - 2 6:5 20 -03 7 0 0 10 - 0 6:1 20 -03 3 0 0 10 - 0 5:3 20 -03 7 0 0 10 - 1 4:5 1 20 -03 0 0 10 - 1 4:1 20 -03 5 0 0 10 - 1 3:3 20 -03 9 0 0 10 - 2 2:5 20 -03 3 0 0 10 - 2 2:1 20 -03 7 0 0 10 - 3 1:3 1 20 -04 0 0 10 - 0 0:5 20 -04 4 0 0 10 - 0 0:1 20 -04 7 2 0 10 - 1 3:3 20 -04 1 2 0 10 - 1 2:5 20 -04 5 2 0 10 - 1 2:1 9 20 -04 2 0 10 - 2 1:3 20 -04 3 2 0 10 - 2 0:5 20 -05 7 2 0 10 - 0 0:1 20 -05 1 1 0 10 - 0 9:3 20 -05 5 1 0 10 - 0 8:5 9 20 -05 1 0 10 - 1 8:1 20 -05 3 1 0 10 - 1 7:3 20 -05 7 1 0 10 - 2 6:5 20 -05 1 1 0 10 - 2 6:1 20 -05 5 1 0 10 - 2 5:3 9 20 -06 1 0 10 - 0 4:5 20 -06 2 1 0 10 - 0 4:1 20 -06 6 1 0 10 - 1 3:3 20 -06 0 1 0 10 - 1 2:5 20 -06 4 1 0 10 - 1 2:1 8 20 -06 1 0 10 - 2 1:3 -0 2 1 0 6- 0 26 :5 10 0 :1 0

1250

1200

1150

1100

1050

data

Rys. 2. Wyniki pomiarw zmian cinienia w okresie od lutego do czerwca 2010 r.

cinienie, Pp [hPa]

46

cisnienie, Po [hPa]

wilgotnosc, RHp [%]

3200

3250

3300

3350

3400

3450

3500

86,0

86,5

87,0

87,5

88,0

88,5

89,0

89,5

90,0

90,5

91,0

91,5

92,0

92,5

93,0

93,5

94,0

94,5

95,0 Tp [oC]

95,5 RHp [%]

96,0

Rys. 3. Wyniki pomiarw zmian temperatury i wilgotnoci w okresie od lutego do czerwca 2010 r.

data

data

cisnienie oleju

20 10 -0 427 20 08 10 :1 0 -0 430 19 20 10 :3 0 -0 504 20 06 10 :5 0 -0 507 18 20 10 :1 0 -0 511 20 05 10 :3 0 -0 514 20 16 10 :5 0 -0 518 04 20 10 :1 0 -0 521 20 15 10 :3 0 -0 525 02 20 10 :5 0 -0 528 20 14 10 :1 0 -0 601 20 01 10 :3 0 -0 604 12 20 10 :5 0 -0 608 20 00 10 :1 0 -0 611 11 20 10 :3 0 -0 614 20 22 10 :5 0 -0 618 20 10 10 :1 0 -0 621 21 20 10 :3 0 -0 625 20 08 10 :5 0 -0 628 20 :1 0
cisnienie pow ietrza

20 10 20 -02 10 - 0 20 -02 3 1 1 -0 0 20 0 -0 7 0 :15 10 2- 1 9 20 -02 1 0 :35 10 - 1 8 20 -02 5 0 :55 10 - 1 8: 20 -02 9 0 15 10 - 2 7: 20 -02 3 0 35 10 - 2 6: 20 -03 7 0 55 1 -0 6 20 0 -0 3 0 :18 10 3- 0 5 20 -03 7 0 :38 10 - 1 4 20 -03 1 0 :58 10 - 1 4: 20 -03 5 0 18 10 - 1 3: 20 -03 9 0 38 10 - 2 2: 20 -03 3 0 58 1 -2 2 20 0 -0 7 0 :18 10 3- 3 1 20 -04 1 0 :38 10 - 0 0 20 -04 4 0 :58 10 - 0 0: 20 -04 7 2 18 10 - 1 3: 20 -04 1 2 38 10 - 1 3: 20 -04 5 2 00 1 -1 2 20 0 -0 9 2 :20 10 4- 2 1 20 -04 3 2 :40 10 - 2 1 20 -05 7 2 :00 10 - 0 0: 20 -05 1 1 20 10 - 0 9: 20 -05 5 1 41 10 - 0 9: 20 -05 9 1 01 1 -1 9 20 0 -0 3 1 :06 10 5- 1 9 20 -05 7 1 :06 10 - 2 8: 20 -05 1 1 26 10 - 2 7: 20 -05 5 1 50 10 - 2 7: 20 -06 9 1 10 10 - 0 6: 20 -06 2 1 29 1 -0 5 20 0 -0 6 1 :49 10 6- 1 5 20 -06 0 1 :09 10 - 1 4 20 -06 4 1 :59 10 - 1 4: 20 -06 8 1 20 10 - 2 3: -0 2 1 41 6- 3 26 :0 12 1 :2 1

1250

1255

1260

1265

Na dokadniejsz analiz prezentowanych wynikw pozwalaj wykresy zamieszczone na rysunkach 4 i 5. Wybrany odcinek obejmujcy stay poziom mierzonej temperatury i odpowiadajce jej zmiany wartoci cinienia i wilgotnoci wprost wskazuj na wzgldn stao warunkw termicznych pomiarw oraz dominujc i bezporedni zaleno cinienia od zmian objtociowych medium gazowego w otworze. Warto take zwrci uwag na du zgodno zmian cinienia medium gazowego w otworze ze zmianami cinienia oleju w zbiorniku sondy uszczelniajcej, ktry pozostaje w cisym kontakcie ze ciankami otworu.

W. Grzebyk, L. Stolecki ___________________________________________________________________________

Rys. 4. Wyniki pomiarw zmian cinienia w okresie od kwietnia do czerwca 2010 r.


1280 1285 1290 1295 1300

cinienie, Pp [hPa]

1270

1275

23,6

23,8

24,0

temperatura, Tp [oC]

24,2

24,4

24,6

24,8

47 Charakterystyka termodynamiczna fazy gazowej masywu skalnego ___________________________________________________________________________

95,5 RHp [%] Tp [oC] 95,0

24,00

23,95

94,5

23,90

wilgotno, RHp [%]

94,0

23,85

93,5

23,80

93,0

23,75

92,5

23,70

92,0
20 10 -0 427 20 08 10 :0 0 -0 430 19 20 10 :2 1 -0 504 20 06 10 :4 1 -0 507 18 20 10 :4 6 -0 511 20 06 10 :0 6 -0 514 18 20 10 :0 6 -0 518 20 05 10 :2 6 -0 521 16 20 10 :5 0 -0 525 20 04 10 :1 0 -0 528 20 15 10 :2 9 -0 601 02 20 10 :4 9 -0 604 20 14 10 :0 9 -0 608 01 20 10 :2 9 -0 611 20 13 10 :1 9 -0 615 00 20 10 :4 0 -0 618 20 12 10 :0 1 -0 621 20 23 10 :2 1 -0 625 10 20 10 :4 1 -0 628 22 :0 1

23,65

data

Rys. 5. Wyniki pomiarw zmian temperatury i wilgotnoci w okresie od kwietnia do czerwca 2010 r.

3. Termodynamiczna analiza mierzonych wielkoci Zakadajc, e wydzielona cz otworu wiertniczego, w ktrej prowadzono pomiary cinienia i temperatury jest uszczelniona i nie ma bezporedniego poczenia z atmosfer w wyrobisku kopalnianym, mona zwizek pomidzy cinieniem, temperatur i objtoci opisa rwnaniem stanu gazu w postaci [6]: pV = aT , (1) gdzie: p jest cinieniem, V objtoci wydzielonej czci otworu wiertniczego, T temperatur powietrza wyraon w kelwinach i a jest staym wspczynnikiem proporcjonalnoci zalenym od iloci powietrza w wydzielonej czci otworu wiertniczego. Rwnanie (1) z dobrym przyblieniem opisuje zwizek pomidzy powyszymi wielkociami fizycznymi przy zaoeniu, e wielkoci te zmieniaj swoje wartoci w stosunkowo niewielkim zakresie, co ma miejsce w rozpatrywanym przypadku. dp Wzgldna zmiana cinienia jest zalena od zmiany temperatury dT p i zmiany objtoci dV. Przeksztacajc zaleno (1) mona zapisa:
p= aT , V

temperatura, Tp [oC]

(2)

skd:

48

W. Grzebyk, L. Stolecki ___________________________________________________________________________

dp =

a aT dT 2 dV V V

(3)

Wzgldn zmian cinienia dp/p w funkcji temperatury i objtoci mona wic wyrazi zalenoci:
aT aT dT 2 dV dp dT dV V = V = aT p T V V

(4)

Zaleno (4) pozwala na ocen, w jakim stopniu obserwowane zmiany cinienia mog by wywoane zmianami temperatury. Zakadajc, e zmiany cinienia s spowodowane tylko zmianami temperatury mona zapisa:
p = p T T

(5)

Przyjmujc odpowiednio z wykresw zmian cinienia powietrza (rys. 4) p = 1280 hPa oraz zmian temperatury (rys. 5) T = 23,7 296,9 K, dla C T = 0,01 K otrzymuje si warto: p = 4,3 Pa. Przytoczone obliczenia wskazuj jednoznacznie, e zmiany cinienia wywoane zmianami temperatury s o okoo 2 rzdy wielkoci mniejsze od obserwowanych (p 500 Pa), co pozwala na wykluczenie zmian temperatury jako czynnika powodujcego obserwowane zmiany cinienia. 4. Podsumowanie Przedstawione wstpne wyniki pomiarw uzyskane na podstawie opracowanej termodynamicznej metody oceny deformacji grotworu wskazuj na suszno przyjtych zaoe, na ktrych przedmiotowa metoda jest oparta [1,2]. Potwierdzaj one przypuszczenie, e obserwowane zmiany cinienia medium gazowego w otworze badawczym mona gwnie wiza ze zmianami jego objtoci, ktre z kolei s pochodn deformacji objtociowych zachodzcych w masywie skalnym. Bardzo pozytywnym elementem, ktry zosta wykazany w trakcie prowadzonych bada jest fakt pomijalnego wpywu temperatury na powysz zaleno. Interesujcym od strony fizycznej jest uzyskana zgodno obserwowanych zmian cinienia i wilgotnoci, co potwierdza niebagatelne znaczenie tego czynnika termodynamicznego na proces deformacji.

49 Charakterystyka termodynamiczna fazy gazowej masywu skalnego ___________________________________________________________________________

Literatura [1] Butra J., Grzebyk W., Pytel W., Stolecki L., 2009, Fizyczne podstawy oraz techniczny sposb realizacji termodynamicznej metody oceny stanu deformacji orodka skalnego, Rudy i Metale Niezalene, nr 7, s. 391-396. Grzebyk W., Stolecki L, 2010, Identyfikacja procesw termodynamicznych zachodzcych w grotworze pod ktem oceny zagroenia zjawiskami dynamicznymi, Grnictwo i Geoinynieria, zeszyt 2, s. 289-295. Jakubw A., Topolnicki J., Wierzbicki M., 2004, Uwagi o mechanizmach prowadzcych do inicjacji wyrzutu w kopalniach wgla kamiennego, Materiay XXVII ZSMG, s. 661-669, Zakopane. Miek M., 2006, Metrologia elektryczna wielkoci nieelektrycznych, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogrskiego. Ryncarz T., 1993, Zarys Fizyki Grotworu, lskie Wydawnictwo Techniczne, Katowice. Staniszewski B., 1978, Termodynamika, PWN Warszawa.

[2]

[3]

[4] [5] [6]

Characteristic thermodynamic gas phase of rock mass during mining operations


Key words: rock mass deformation, thermodynamic process, seismic events The article discusses the work on developing the method for thermodynamic evaluation of rock mass deformation carried out in KGHM CUPRUM Ltd Research & Development Centre. Measurements were carried out in Polish copper mines. The initial results of measurements of thermodynamic parameters of the gas phase of rock mass are presented in the paper. These results provide the basis for the description of deformation process. The ranges of pressure and temperature changes that were measured, were the subject of quantitative analysis. The analysis showed that changes in pressure do not depend on temperature and are the result of changes occurring in the subsurface.

50

W. Grzebyk, L. Stolecki ___________________________________________________________________________

You might also like