Cuprum nr 4 (57) 2010 71 ___________________________________________________________________________

mgr in. Ewelina Fabiaczyk* mgr in. Bogumia Paac-Walko* Recenzent: dr hab. in. Witold Pytel

Badania ska w prawdziwie trjosiowym stanie naprenia

Sowa kluczowe: prawdziwie trjosiowy stan napre skaa anizotropowa, upek Chichibu naprenia porednie, paszczyzna foliacji Streszczenie Dokonano przegldu literatury zwizanej z tematyk bada ska w warunkach prawdziwie trjosiowego stanu napre ciskajcych. Wskazano na istotne znaczenie tego rodzaju bada dla przypadku anizotropii materiaw.

1. Wprowadzenie Analizujc zachowanie si grotworu naruszonego prowadzonymi pracami grniczymi mona zauway generalny wzrost wartoci napre i odksztace wok wyrobisk, a take znaczce zmiany w proporcjach pomidzy skadowymi tensora stanu naprenia reprezentujcego cinienie dziaajce na grotwr, ktry najoglniej poddany jest zoonemu, przestrzennemu stanowi naprenia. Wraz ze wzrostem gbokoci eksploatacji szczeglnego znaczenia nabiera wiedza o wasnociach mechanicznych ska znajdujcych si w trjosiowym stanie napre ciskajcych [2], a take znajomo technicznych (laboratoryjnych lub doowych) sposobw wyznaczania charakterystyk materiaowych prbek skalnych pracujcych w prawdziwie trjosiowym stanie naprenia (1 2 3), gdzie 1, 2, 3 naprenia gwne. W praktyce bada laboratoryjnych na maszynie wytrzymaociowej realizowane s dwa warianty tego stanu: osiowo-symetryczny stan naprenia zasada Karmana 1 > 2 = 3, peny trjosiowy stan naprenia 1 2 3. Zasada Karmana przyjmuje, e kierunek dziaania wikszego naprenia gwnego 1, reprezentujcego nacisk toka maszyny wytrzymaociowej, jest rwnolegy do podunej (pionowej) osi prbki skalnej, natomiast naprenie obwodowe 2 = 3 dziaa na prbk w kierunku radialnym (rys. 1) Zaoenie to sprowadza zagadnienie do zadania osiowo-symetrycznego,
___________________________________________________ * Politechnika Wrocawska, Wydzia Geoinynierii, Plac Teatralny 2, 50-051 Wrocaw Grnictwa i Geologii,

E. Fabiaczyk, B. Paac-Walko 72 ___________________________________________________________________________

a wic w zasadzie do modelu dwuwymiarowego i realizowane jest w wikszoci laboratoriw mechaniki ska [5]. Wyniki wieloletnich bada wytrzymaociowych ska [6,2] pozwoliy stwierdzi, e w grotworze nienaruszonym robotami grniczymi czy budowlanymi, w przypowierzchniowych partiach skorupy ziemskiej, spenione s warunki Karmana. Jednak moe si zdarzy, e w gboko zalegajcych warstwach porednie naprenie 2 jest kilkakrotnie wiksze od 3, uwaanego za najmniejsze naprenie. Mona zatem wnioskowa, e zasada Karmana niekoniecznie odpowiada oglnym warunkom obcienia orodka skalnego w warunkach rzeczywistych.
1
2 = 3 = p

Rys. 1. Obcianie prbki w osiowo symetrycznym stanie naprenia wg zasady Karmana

2. Prawdziwie trjosiowy stan naprenia (True Triaxial Compression TTC) Poniewa badania zachowania si ska pozostajcych w tzw. prawdziwie trjosiowym stanie naprenia 1 > 2 > 3 s w realizacji zdecydowanie trudniejsze technicznie ni badania standardowe wykorzystujce zasad Karmana, ilo danych literaturowych i publikacji naukowych powiconych temu zagadnieniu jest niezbyt dua [3,4]. Laboratoryjne prby, pozwalajce odwzorowa prawdziwe warunki obcieniowe pracy grotworu, moliwe s do zrealizowania tylko przy wykorzystaniu do tego celu specjalistycznej i unikalnej aparatury, ktrej konstrukcja umoliwia fizyczne poddanie prbek skalnych obcieniu o zrnicowanych skadowych w trzech dowolnych kierunkach [1]. Oglnie wiadomo, e zgodnie z hipotez Coulomba-Mohra naprenie porednie 2 nie ma wpywu na wytrzymao ska izotropowych. Jednak w latach 60-tych Murrell (1963) i Mogi (1967) wykazali, e istotny wpyw na wytrzymao prbek ska anizotropowych wywieraj naprenia porednie 2. eby wytworzy w badanej prbce skalnej oglny trjosiowy stan naprenia (1 2 3) dobierano ksztat prbek oraz sposb obcienia prbek [2,4]. Na przykad w prbkach w postaci rury grubociennej jest wzgldna atwo wytworzenia dowolnego prawdziwie trjosiowego stanu naprenia,

Badanie ska 73 ___________________________________________________________________________

bd te uzyskania wartoci ujemnych (rozcigajcych) najmniejszych napre 3. Taki stan otrzymujemy poprzez manipulowanie wartociami obcienia pionowego, cinienia otaczajcego zewntrznego i wewntrznego i/lub momentu skrcajcego. Oglny trjosiowy stan naprenia moemy uzyska rwnie w prbkach szeciennych lub walcowych (metoda brazylijska). K. Mogi z Uniwersytetu Tokijskiego by prekursorem odnonie bada nad zmianami odksztacenia objtociowego i dylatancji ska w warunkach TTC [4]. Schemat komory trjosiowej aparatu Mogiego przeznaczonego do bada prostopadociennych prbek skalnych w prawdziwie trjosiowym stanie napre ciskajcych przedstawiono na rys. 2, natomiast sposoby obciania prbek rys. 3.

1 korpus komory, 2 prba poddawana badaniu, 3 pionowy tok oporowy, 4 poziomy tok oporowy, 5 siomierze elektrooporowe, 6 olej silikonowy, 7 i 8 siowniki hydrauliczne, 9 pyta nona aparatu [6]

Rys. 2. Schemat aparatu Mogiego stosowany do badania prostopadociennych prbek skalnych w prawdziwie trjosiowym stanie napre ciskajcych

E. Fabiaczyk, B. Paac-Walko 74 ___________________________________________________________________________

P1

P3

P2

Rys. 3. Sposb obciania prbki kostkowej podczas badania w prawdziwie trjosiowym stanie napre ciskajcych

W aparacie trjosiowym wiksze naprenia pionowe 1 oraz porednie naprenia 2 generowane s przy pomocy sztywnych tokw, natomiast najmniejsze naprenia 3 wywoywane s poprzez odpowiednie sterowanie wartoci cinienia oleju p3 [4]. 3. Badanie TTC Dotychczas laboratoryjne badania eksperymentalne wykonywano zazwyczaj z uyciem prbek walcowych. Prbki o takim ksztacie badano w osiowo-symetrycznym stanie naprenia 1 > 2 = 3 speniajcym zasad Karamana. Wyniki bada prbek anizotropowych wytrzymaociowo badane w tym stanie jest trudno opracowa w zakresie przyjtej hipotezy. Oglnie wiadomo, e czynnikiem majcym istotny wpyw na geometri deformacji (sposb deformacji) ma anizotropia sprysta i wytrzymaociowa. Profesor Marek Kwaniewski omwi w swojej pracy wyniki bada TTC wykonanych na aparacie profesora K. Mogiego, ktrych celem byo poznanie wpywu poredniego naprenia gwnego (2) na wasnoci i zachowanie si ska anizotropowych. Badaniu TTC poddano prostopadocienne

Badanie ska 75 ___________________________________________________________________________

prbki upka krystalicznego. Badane prbki byy rnie zorientowane pod wzgldem kierunkw przyoonych ciskajcych napre gwnych 1 > 2 > 3 [2]. Przedmiot bada stanowia skaa pochodzca z Chichibu (Japonia) w postaci jednorodnego zielonego upka krystalicznego o wyranej i gstej foliacji. Prbki przygotowano tak, aby mona byo wykona badania dla czterech rnych orientacji przestrzennych dziaania napre gwnych 1, 2 i 3 wzgldem paszczyzn foliacji (rys. 4) [2]. W badaniu zastosowano aparat umoliwiajcy obcianie prostopadociennych prbek skalnych w warunkach oglnego trjosiowego jednorodnego stanu napre ciskajcych [6]. Poddane badaniom prbki obciano w kierunku pionowym (1), w jednym z kierunkw poziomych (2) poprzez toki napdzane rcznymi pompami hydraulicznymi.

Rys. 4. Schemat rozmieszczenia ktw i na prbce, gdzie paszczyzna foliacji wynosi 45 [2]

Do obu kocw prbki za pomoc kleju epoksydowego Araldite (CIBA) przyklejono walcowe krki o nastpujcych parametrach: grubo okoo 15 mm i rednica 25 mm i 30 mm. Podkadki (krki) te wykonano z ulepszonej cieplnie stali narzdziowej, a ich zastosowanie miao na celu nadanie rwnomiernego obcienia pionowego na prbk. Natomiast dziaajce w kierunku naprenia poredniego 2 obcienie poziome zadano poprzez prostopadocienne podkadki stalowe o wymiarach: 26,5-28 mm 16,5-22 mm 12 mm. Pomidzy kad z podkadek wprowadzono pasek cienkiego teflonu w celu wyeliminowania tarcia. cianki badanej prbki zabezpieczono cienk (0,03 mm) foli miedzian, aby zapobiec penetracji te-

E. Fabiaczyk, B. Paac-Walko 76 ___________________________________________________________________________

flonu do skay przy duych obcieniach. Poza tym do cianek przymocowano tensometry elektrooporowe (typ KFC-10-C1-11, dl. 10 mm, oporno 120 ) suce do pomiaru odksztace prbki. Rozmieszczenie tensometrw na ciankach prbki uzaleniono od orientacji naprenia poredniego i najmniejszego naprenia wzgldem paszczyzn foliacji. Tensometry elektrooporowe wykorzystano do pomiaru odksztace podunych w stadium poprzedzajcym zniszczenie prbki, natomiast odksztacenia prbki w stanie pokrytycznym oznaczono na podstawie prowadzonego rwnoczenie pomiaru przemieszczenia pionowego toka. Wszystkie odsonite miejsca prbki oraz jej cianki wystawione na dziaanie cinienia oklnego pokryto warstw kilkumilimetrowego kauczuku silikonowego. Warstwa ta tworzc szczeln osonk chroni przed penetracj cieczy. Wyniki skorygowano o oznaczone wczeniej wartoci odksztace toka, dynamometru i podkadek prbki. Badania w TTC wykonano przy napreniach najmniejszych (3) rwnych 50 MPa natomiast naprenia porednie 2 zalene byy od orientacji i danej prbki, za 1 byy zmienne i zwikszane stopniowo. Naley zauway, e prbki te ulegay zniszczeniu poprzez cicie i polizg w paszczyznach uwarstwienia (foliacji). A wic dla orientacji / = 30/0, 30/45, 30/90 warto kta rwna si wartoci kta zniszczenia . Podczas badania jednej z prbek zauwaono, e ulega ona bardzo kruchemu i gwatownemu zniszczeniu w pojedynczej paszczynie [2]. 4. Podsumowanie Na podstawie opisanych bada na prbkach upku Chichibu uwzgldniajcych prawdziwie trjosiowy stan napre ciskajcych stwierdzono, e w orodkach skalnych zniszczenia najczciej powstaj przez cicie wzdu paszczyzn foliacji rwnolegych do kierunku gwnego naprenia poredniego (w przeciwiestwie do izotropowych orodkw skalnych). Poniewa sl charakteryzuje si znaczn jednorodnoci i wysok izotropowoci badania wytrzymaociowe przeprowadzane s zwykle z uyciem konwencjonalnego aparatu trjosiowego ciskania. Dodatkowo dla soli wykonuje si prby pezania w jednoosiowym i w osiowo symetrycznym (trjosiowym) stanie naprenia. Planowane badania sieroszowickiej soli kamiennej w prawdziwie trjosiowym stanie naprenia mog pozwoli na wyjanienie zagadnienia, czy cechy lepkie soli sieroszowickiej wykazuj izotropowo. Badania TTC wykonywane s jednak sporadycznie ze wzgldu na ich wysoki koszt oraz ograniczon dostpno aparatury.

Badanie ska 77 ___________________________________________________________________________

Uwagi kocowe Dzikujemy Panu prof. Markowi Kwaniewskiemu za udostpnienie wynikw bada i materiaw niezbdnych do napisania tego artykuu. Niniejsza praca powstaa w ramach dziaalnoci statutowej finansowanej w 2010 r. przez Instytut Grnictwa Politechniki Wrocawskiej jako cz zadania badawczego pt. Odporno obiektw magazynowych w masywie solnym LGOM na zagroenia generowane dziaalnoci grnicz i naturalnymi procesami tektonicznymi.
Literatura [1] Cristescu N.D., Hunsche U., 1997, Time Effects in Rock Mechanics, Wilay, Chichester. [2] Kwaniewski M., 2002, Zachowanie si ska izo- i anizotropowych w warunkach trjosiowego ciskania, Zeszyty naukowe Politechniki lskiej, Gliwice. [3] Kwaniewski M., Takahashi M., 2006, Behavior of a sandstone under axi- and asimetric compressive stress conditions, Rock Mechanics Symposium, Singapore. [4] Kwaniewski M., 2007, Mechanical behaviour of rocks under true traxial compression conditions volumetric strain and dilatancy, Arch. Min. Sci., Vol. 52, No 3, p. 409-435. [5] Lis J., Kijewski P., 2007, Badania wasnoci wytrzymaociowych i odksztaceniowych ska z kopalni LGOM w trjosiowym stanie napre, Czas. Nauk.Techn. Grnictwa Rud CUPRUM, nr 4 (45), str. 17-40, Wydawnictwo KGHM CUPRUM CBR, Wrocaw. [6] Mogi K., 2006, Experimental Rock Mechanics. Taylor & Francis/Balkema, Leiden.

Rock tests under true triaxial compression conditions

Key words: true triaxial compression, anisotropic rock, Chichibu shale, intermediate stress, foliation plane The paper is based on the review of literature referring to the issue of rock tests under true triaxial compressive stress conditions. Significant meaning of such tests for materials anisotropy was indicated.

E. Fabiaczyk, B. Paac-Walko 78 ___________________________________________________________________________