Publikacja opracowana podczas realizacji projektu Plan Rozwoju Politechniki Czstochowskiej

wspfinansowanego przez Uni Europejsk w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego.

MECHAIKA PYW

(dla kierunku Mechatronika)

STAISAW DROBIAK







Grudzie 2008



2

SPIS TRECI



str.

1. Podstawowe pojcia mechaniki pynw 4
1.1. Mechanika ciaa staego a mechanika pynw 4
1.2.. Pyn jako orodek cigy 10
1.3. Cinienie w pynie jako wielko skalarna 12
2. Podstawy kinematyki pynw 15
2.1. Metoda Lagrangea opisu ruchu pynu 15
2.2. Eulerowski opis ruchu pynu 17
2.3. Trajektorie, linie i powierzchnie prdu 21
2.3.1. Tor elementu pynu 21
2.3.2. Linia prdu 22
2.3.3. Rurka prdu i wkno prdu 24
2.5. Warunek cigoci przepywu 25
3. Rwnania ruchu pynu 32
3.1. Rwnanie ruchu pynu idealnego rwnanie Eulera 33
3.2. Metodyka rozwizywania rwnania Eulera 35
3.3. Rwnanie ruchu pynu lepkiego rwnanie Navier-Stokesa 38
3.4. Przykad rozwizania rwnania N-S, prawo Hagena-Poiseuillea 47
3.5. Ruch laminarny i turbulentny. Dowiadczenie Reynoldsa 53
3.6. Rozkad prdkoci w poprzecznym przekroju rury
w przepywie turbulentnym 59
4. Statyka pynw 64
4.1. Rwnanie rwnowagi dla nieruchomego pynu. Rwnanie Eulera 64
4.2. Warunki bezwirowoci dla si masowych 66
4.3. Opis rwnowagi pynu nieruchomego w polu si grawitacyjnych 68
4.4. Wnioski z analizy rwnania Eulera 72
4.5. Rwnowaga cieczy w naczyniach poczonych 74
4.6. Poziom odniesienia przy pomiarze cinienia, cinienie atmosferyczne 79
4.7. Prawo Pascala 81
5. Napr hydrostatyczny 85
5.1. Napr cieczy na powierzchnie paskie poziome 85
5.2. Napr cieczy na powierzchnie paskie dowolnie zorientowane 87
5.3. Napr cieczy na powierzchnie o dowolnym ksztacie 92
6. Opis ruchu pynu idealnego i wybrane zastosowania 95
6.1. Rwnanie Bernoulliego dla ruchu ustalonego
pynu idealnego wzdu linii prdu. 95
6.2. Metodyka rozwizywania rwnania Bernoulliego i jego interpretacja 97
6.3. Pomiar prdkoci przepywu sondy cinieniowe 102
6.4. Wprowadzenie do gazodynamiki 105
7. Rwnanie Bernoulliego dla pynw lepkich 108
7.1. Przemiany energii w pynie lepkim 108
7.2. Straty wywoane tarciem pynu 110
7.3. Straty lokalne 115
7.4. Interpretacja przemian energii w przepywie pynu rzeczywistego 122

3


7.5. Przepywy przez przewody o niekoowym przekroju poprzecznym 125
8. Kryteria podobiestwa przepyww 127
8.1. Klasyfikacja kryteriw podobiestwa 127
8.2. Bezwymiarowe rwnanie ruchu 128
8.3. Sens fizyczny liczb podobiestwa 131
9. Wprowadzenie do teorii przepyww potencjalnych 135
9.1. Podstawowe pojcia i zastosowane uproszczenia 135
9.2. Potencjal prdkosci 137
9.3. Funkcja prdu 140
9.4. Przepywy elementarne 145
9.4.1. Przepyw rwnolegy 145
9.4.2. Przepyw w narou 147
9.4.3. rdo paskie 149
9.5. . Superpozycja przepyww elementarnych, przykad rozwiazania 152



4

1. Podstawowe pojcia mechaniki pynw

W wikszoci zastosowa technicznych wyrnia si dwa rodzaje cia, tzn. pyny i
ciaa stae, przy czym najczciej spotykana definicja pozwalajca rozrni te dwa orodki
brzmi nastpujco:
...pyny w odrnieniu od cia staych poddaj si dziaaniu dowolnie nawet maych si
wywoujcych zmiany ksztatu. Mimo, i definicja ta jest cakowicie precyzyjna i atwa do
zrozumienia, to jednak po gbszym zastanowieniu nasuwa moe szereg wtpliwoci.

1.1. Mechanika ciaa staego a mechanika pynw.

Pierwsza wtpliwo dotyczy moe sprzecznoci midzy intuicyjnie wyczuwan
struktur pynu i pojciem ksztatu, bo przecie niektre podrczniki definiuj pyny jako
orodki bezpostaciowe, ktre albo przyjmuj ksztat naczynie (ciecze) lub wypeniaj cae
naczynie (gazy).
Kolejna wtpliwo dotyczy moe celowoci wprowadzania rozrnienia midzy
ciaami staymi i pynami. Mied, ktra jest typowym przedstawicielem cia staych, po
podgrzaniu do temperatury powyej 1350
o
K staje si ciecz i mona spodziewa si, e w
odpowiednio wysokiej temperaturze zamieni si w par, czyli przejdzie w stan gazowy. Inne
za ciaa traktowane jako pyny jak np. asfalt czy lepik uderzane motkiem bd pka jak
ciao stae. Jeeli jednak odwrcimy do gry dnem beczk z lepikiem, to po upywie
odpowiednio dugiego czasu wypynie on z beczki (chocia w temperaturze otoczenia moe
to trwa nawet kilka tygodni).
Sprbujmy zatem przedstawi bardziej wnikliw analiz waciwoci fizycznych
obydwu tych substancji. Z punktu widzenia inyniera najistotniejsz wasnoci kadego
materiau konstrukcyjnego jest jego zdolno do przenoszenia obcie, w ktrych to
warunkach deformacja konstrukcji nie moe przekroczy zaoonych przez projektanta
granic. Przeprowadmy zatem dowiadczenie ilustrujce przebieg odksztacenia belki
wykonanej z dowolnego materiau z klasy cia staych, ktra to belka bdzie utwierdzona w
podou i poddana dziaaniu siy

= F F , jak pokazano na rys. 1.1a. Jeeli pole przekroju

poprzecznego belki jest rwne A (patrz rys. 1.1a), wwczas naprenia styczne w tym
przekroju wynosz:
A
F
= (1.1)
Naprenia te s tym wiksze, im wiksza jest warto siy F dziaajcej na belk, czemu
towarzyszy wiksza deformacja ktowa d , jak pokazano schematycznie na rys. 1.1b. Jeeli
deformacja mieci si w zakresie sprystym, wwczas zgodnie z prawem Hookea napisa
mona:
= d
s
c (1.2)
ktre to prawo zakada liniow proporcjonalno napre stycznych i odksztace, a
wspczynnik proporcjonalnoci jest moduem Younga charakteryzujcym sprysto
poszczeglnych materiaw (cia staych). Zaleno (1.2) opisuje atwe do przewidzenia
zachowanie ciaa staego, ktre poddane dziaaniu siy

F bdzie deformowa si a do

5

osignicia granicznego odksztacenia ( )
gr
d , przy ktrym naprenia spryste okrelone
wz. (1.2):


Rys. 1.1. Proces deformacji ciaa staego a), b) oraz pynu c), d).


( )
gr
d
s
c = (1.2a)
zrwnaj si z napreniami wywoanymi dziaaniem si

F , ktre okrelone s wz. (1.1). Z

porwnania zalenoci (1.1) i (1.2) wynika nastpujcy zwizek:
( )
gr
d
s
c
A
F
= (1.3)
ktry przeksztacony do postaci:
dU = r
dU = r
F F F
A
F
F F

r
r
a) c)
b) d)

6

( )
A
F
s
c
1
gr
d = (1.3a)
wyjania zachowanie sprystej belki w sposb zgodny z naszymi intuicyjnymi
oczekiwaniami. Ze wzoru (1.3a) wynika bowiem, e odksztacenie belki bdzie tym wiksze,
im wiksza jest warto przyoonej siy i odwrotnie proporcjonalne do pola przekroju
poprzecznego belki oraz jej staej sprystoci. Sformuowanie intuicyjnie oczywisty
wyraa tutaj zrozumia dla wszystkich regu, i belka o zadanym ksztacie bdzie moga
przenie dan si

F nie ulegajc przy tym odksztaceniu wikszemu ni zaoone pod

warunkiem, e jej przekrj poprzeczny bdzie odpowiednio duy oraz materia odpowiednio
mocny.
Podobne dowiadczenie z belk wykonan z pynu cho bardzo proste w zamyle, jest
niestety niemoliwe do wykonania w praktyce. Poprzestamy zatem na dowiadczeniu
mylowym (zabieg, ktry bdziemy czsto powtarza) wydzielajc z przestrzeni wypenionej
pynem identyczn jak poprzednio belk o przekroju poprzecznym A. Wydzielenie to mona
rozumie jako rozcignicie w pycie niewakiej, idealnie podatnej folii, ktra utworzy
pynn belk w sposb pokazany na rys. 1.1c oraz d. W tym przypadku przyoenie siy
(nawet bardzo maej) spowoduje, e pynna belka bdzie odksztaca si w sposb cigy,
nie osigajc adnej wartoci granicznej odksztacenia. Przyoenie wikszej siy spowoduje
natomiast, e belka bdzie odksztaca si z wiksz prdkoci, co pokazano schematycznie
na rys. 1.1d. Uoglnieniem tej obserwacji jest nastpujcy zwizek:
dt
d
p
c

= (1.4)
w ktrym
dt
d
dU

= jest prdkoci odksztacenia, a wspczynnik proporcjonalnoci
decydujcy o oporze, z jakim pyn przeciwstawia si ruchowi, nazwany zosta przez Newtona
lepkoci
=
p
c .
Po uwzgldnieniu we wz. (1.4) powyszej zalenoci otrzymujemy prawo Newtona:
dt
d
= (1.5)
wyraajce podstawow wasno pynu jaka jest proporcjonalno napre stycznych do
prdkoci odksztacenia. Praktyczn ilustracj tego prawa bdzie prba przemieszczania doni
zanurzonej w cieczy, kiedy to bardzo powolny ruch powoduje minimalny opr, podczas gdy
prba przyspieszenia ruchu wywoa gwatownie narastajc reakcj pynnego orodka.
Podsumowaniem powyszych obserwacji moe by nastpujca definicja:
...pyn jest orodkiem, ktry prbom zmiany jego postaci stawia opr proporcjonalny do
prdkoci deformacji.
Oznacza to, e do zmiany postaci pynu wystarczy dowolnie maa sia, jeeli tylko deformacja
bdzie przeprowadzona bardzo powoli a jeli do danego fragmentu pynu zostanie przyoona
dua sia, wwczas przy znacznych prdkociach deformacji pyn przejawia bdzie bardzo
duy opr. Omwione powyej dowiadczenie mylowe sprawia moe wraenie zabiegu
sztucznego, chocia w rzeczywistoci takim wanie deformacjom moe w rzeczywistoci
podlega pyn. Dla przykadu, przeanalizujmy zachowanie elementu pynu w przepywie
pokazanym na rys. 1.2a, w ktrym wystpuje gradient prdkoci spowodowany np.
obecnoci ciany (rys. 1.2a). Pokazany tu element pynu o dugoci krawdzi dy , poddany
jest odksztaceniu postaciowemu, wywoanemu rnic prdkoci dU na grnej i dolnej

7

cianie (patrz rys. 1.2b). Liniowe przemieszczenie grnej ciany narasta w sposb cigy w
czasie, speniajc przy tym nastpujcy zwizek:
dy
dt dU
) d tg(

= (1.6)
Poniewa element pynu ma rozmiary nieskoczenie mae, std zaleno ta moe by
zapisana jako:
dy
dUdt
d = (1.6a)
co pozwala powiza prdko deformacji ktowej i gradient prdkoci:
dy
dU
dt
d
=

(1.6b)


Rys. 1.2. Proces deformacji elementarnej objtoci pynu w przepywie w obecnoci
gradientu prdkoci.

Podstawienie powyszej zalenoci do wz. (1.5) pozwala z kolei wyrazi prawo Newtona w
najczciej wykorzystywanej postaci:
dy
dU
dt
d
=

= (1.7)
gdy w mechanice pynw analizie poddajemy nie prdko deformacji lecz pole prdkoci
(np. ) y ( U - rys. 1.2a), ktre uzyskujemy jako rozwizanie rwna ruchu. Moemy zatem
uoglni podan powyej definicj pynu, ktra zgodnie z zal. (1.7) moe by wyraona
nastpujco:
...pyn jest orodkiem, w ktrym naprenia styczne s proporcjonalne do prdkoci
deformacji
*
.

*
- gradient dU/dy jest w przepywie dwuwymiarowym pokazanym na rys. 2a jedyn niezerow skadow
tensora prdkoci deformacji patrz rozdz.3.
U(y)
y
dy
dU
U+dU
U
dy
dU dt
a) b)

8


Rys. 1.3. Zachowanie cieczy a) oraz gazu b) w stanie rwnowagi statycznej.

Pynami s zarwno ciecze jak i gazy, ktre jednak rni si dwoma istotnymi
cechami. Ciecze przyjmuj zawsze ksztat naczynia, w ktrym si znajduj i na granicy z
otaczajcym je innym pynem tworz powierzchni rozdziau nazywan czsto swobodn
powierzchni (rys. 1.3a). Gaz jest natomiast pynem, ktry rozprzestrzenia si w caej
przestrzeni nie tworzc jakichkolwiek powierzchni rozdziau (patrz rys. 1.3b).
Druga istotna rnica pomidzy cieczami i gazami to ich ciliwo rozumiana jako
opr stawiany prbom zmiany objtoci. Ciecze s praktycznie nieciliwe, gdy
przykadowo zmiana objtoci wody o zaledwie 5% zachodzi dopiero przy cinieniu
przekraczajcym 1000 bar. Gazy natomiast bardzo atwo daj si spra do bardzo maych
objtoci i z rwn atwoci rozpraj si zajmujc zawsze ca dostpn przestrze.
Trzecim powodem koniecznoci utrzymywania podziau na ciecze i gazy jest bardzo
dua rnica ich gstoci, niespotykana w ciaach staych. Przykadowo, rnica gstoci
midzy powietrzem ( 1.2 [kg/m
3
] i wod = ( 1000 [kg/m
3
] siga a trzech rzdw
wielkoci a jeeli porwnamy najlejszy z gazw (wodr o gstoci = 0.08999 [kg/m
3
]) i
najcisz ze znanych cieczy (rt dla ktrej = 1.355 x 10
4
[kg/m
3
]) to stosunek ten
przekroczy wwczas 1.6 10
5
. Zainteresowany Czytelnik moe atwo sprawdzi, e stosunek
gstoci najlejszych i najciszych cia staych niewiele przekracza rzd wielkoci.
Ostatnia z rnic wasnoci fizycznych miedzy cieczami i gazami dotyczy zmiennoci
oporu stawianego zanurzonym w nich ciaom w funkcji temperatury. Podgrzanie cieczy
powoduje i poruszajce si w niej ciao doznaje mniejszego oporu, podczas gdy w gazach
opr ruchu ronie wraz z temperatur orodka. Opr wywoany tarciem pynu o ciany jest
bowiem proporcjonalny do wspczynnika lepkoci dynamicznej , ktry wraz ze wzrostem
temperatury wzrasta w cieczach i maleje w gazach, jak pokazano w tabl. 1.1 na przykadzie
wody i powietrza (dane dla cinienia pa = 10
5
). Odmienno zachowania wspczynnika
lepkoci moe zosta wytumaczona przez molekularne waciwoci tych pynw, gdy
teoria kinetyczno-molekularna prowadzi do wniosku, e lepko pynu jest proporcjonalna do
dugoci drogi swobodnej:
l
Wzrost temperatury cieczy, zwikszajcy prdko ruchu moleku przy niezmiennym ich
upakowaniu (staa gsto) zmniejsza musi redni odlego midzy zderzeniami, co z
kolei zmniejsza wspczynnik lepkoci. Przyrost temperatury gazu pozostajcego pod staym
cinieniem zmniejsza upakowanie moleku (spadek gstoci gazu pod wpywem temperatury,
ciecz
powierzchnia
swobodna
gaz

9

co z kolei zwiksza dugo drogi swobodnej i powoduje wzrost wartoci wspczynnika
lepkoci dynamicznej gazu.

Tablica 1.1. Zmienno lepkoci wody i powietrza w funkcji temperatury

Temp.
o
C
W o d a Powietrze




Pa s 10
5
m
2
/s 10
6
Pa s 10
5
m
2
/s 10
6

0
10
20
30
40
60
80
100
179,2
130,7
100,2
79,7
65,3
48.3
36.4
28.9
1,792
1,307
1,004
0,801
0,658
0.482
0.368
0.296
1,724
1,773
1,882
1,869
1,915
2.03
2.13
2.22
13,33
14,21
15,12
16,04
16,98
18.8
20.9
23.1

W mechanice pynw posugujemy si take pojciem lepkoci kinematycznej
definiowanej jako iloraz lepkoci dynamicznej i gstoci:
(
(

=
s
2
m
(1.8)
Jeeli w cieczach wzrost temperatury powoduje przyrost prdkoci ruchu moleku bez zmiany
ich wzajemnych odlegoci, w rezultacie spadek lepkoci dynamicznej cieczy przy
niezmiennej gstoci (okrelonej upakowaniem moleku) powoduje identyczne
zmniejszenie lepkoci kinematycznej, co pokazano na rys.1.8a. Molekuy gazu odlege s od
siebie na tyle daleko, e siy wzajemnego przycigania nie mog ju dziaa i dlatego przyrost
temperatury powoduje nie tylko wzrost prdkoci ich ruchu lecz zwiksza take ich wzajemne
odlegoci, czego wynikiem jest spadek gstoci gazu prowadzcy do szybszego wzrostu
wspczynnika lepkoci kinematycznej (patrz rys. 1.8b).

Rys. 1.4. Zmienno lepkoci kinematycznej cieczy a) i gazu b)

Podsumowujc przedstawione powyej informacje stwierdzi mona, e waciwoci fizyczne
pynw i cia staych rni si bardzo istotnie.

a) b)

10

1.2 Pyn jako orodek cigy

Model atomistyczny wyjania co prawda podstawowe wasnoci pynw lecz jego
stosowanie wymaga bardzo zoonych metod opisu ruchu poszczeglnych moleku, przy
czym stopie trudnoci zagadnienia jest tym wikszy, im wicej czstek obj musimy
analiz. Opis struktury molekularnej operuje jednak bardzo maymi wymiarami, o czym
mwilimy ju w rozdz. 1.2 podajc przykadowe wymiary moleku i drg swobodnych. W
zastosowaniach technicznych operujemy znacznie wikszymi skalami liczonymi w metrach
(dugo kaduba statku , rozpito skrzyde samolotu), centymetrach (rednice wirnikw
pomp) lub milimetrach (szeroko szczeliny oyska lizgowego). Najmniejszy wymiar
liniowy, ktry moe mie znaczenie w mechanice pynw jest rzdu dziesitnych lub co
najwyej setnych czci milimetra i odpowiada wysokoci chropowatoci powierzchni, ktra
wywoywa moe zmiany oporw tarcia pynu o cian. Wobec tak znacznej rnicy skal
midzy struktur molekularn pynu i geometrycznymi wymiarami przepywu oczywistym
staje si pytanie, czy w mechanice pynw musimy stosowa metody opisu oparte o model
atomistyczny materii. Kryterium pozwalajcym rozstrzygn t kwesti jest liczba Knudsena
Kn , definiowana jako iloraz charakterystycznej skali molekularnej orodka oraz skali
geometrycznej L analizowanego zjawiska:
L
Kn

= (1.9)
Jeeli przyjmiemy, e rozpatrywanym orodkiem bdzie powietrze, wwczas dla tzw.
warunkw normalnych:
| | | | K 273 T ; Pa
5
10 p = =
rednia dugo drogi swobodnej bdca charakterystyczn skal struktury molekularnej
orodka wynosi bdzie:
| | m
8
0 1 x 2 . 9 =
Jeeli przyjmiemy, e najmniejszy wymiar liniowy istotny dla opisu zachowania pynu bdzie
rzdu setnych czci milimetra tzn.:
| | m
5
10 L

=
wwczas liczba Knudsena wynosi bdzie:
2
10
L
Kn

=
Jak podaje W. Prosnak, dla liczb Knudsena speniajcych warunek:
1 . 0 Kn <
analizowany orodek uwaa mona za cigy, tzn. opis jego nieuporzdkowanej i
chaotycznej struktury molekularnej zastpiony by moe przez tzw. model continuum.
Cigo orodka wymaga, aby jego gsto zmieniaa si w sposb cigy, tzn. aby nie bya
wraliwa na chwilowe zmiany iloci czstek zawartych w analizowanej objtoci. Bdzie to
moliwe jeeli objto ta nie bdzie mniejsza od pewnej wielkoci granicznej, tzn.:
V
m
lim
gr
V V

= (1.10)
co oznacza, e najmniejszy wymiar pynu speniajcego warunki cigoci jest rzdu:
gr
V
3
L
Jak podaje F.M.White, dla wikszoci gazw i cieczy graniczna objto jest rzdu:

11

]
3
m [
18 -
10
gr
V
gdy wwczas ilo zawartych w niej moleku jest na tyle dua, e przypadkowe zmiany ich
koncentracji nie mog zmieni wyniku pomiaru gstoci dokonanego zgodnie ze wzorem
(1.10). Przykadowo, graniczna objto powietrza w standardowych warunkach (10
5
Pa;
273
o
K) zawiera bdzie a 10
7
moleku i dopiero wwczas wymiar liniowy
] m [
6
10
gr
L


wstawiony do wzoru (1.9) sprawi, e liczba Knudsena osignie graniczn warto:
1 . 0 Kn = .
Jeeli dla tak maego fragmentu objtoci ukada bdziemy warunek rwnowagi si,
wwczas zaniedba bdzie mona zmienno tyche si wzdu dugoci
gr
L , gdy
przykadowo dla najciszej cieczy jak jest rt, zmienno cinienia pomidzy grn i doln
krawdzi objtoci V
gr
(rys. 1.5) wynosi bdzie:
] Pa [ 01 . 0
4
10 x 36 . 1 x
6
10 p

=
co wobec wartoci cinienia atmosferycznego na swobodnej powierzchni wynoszcej 10
5
[Pa]
stanowi bdzie znikomo ma cz. Jeeli zatem dla tak maej objtoci zmienno gstoci
bdzie ciga, wwczas moliwe bdzie uycie rachunku rniczkowego w opisie stanw
rwnowagi pynu, podobnie jak ma to miejsce w klasycznej mechanice.


Rys. 1.5. Element pynu jako graniczna objto orodka cigego

Dalsze analizy prowadzi wic bdziemy dla objtoci speniajcych warunki cigoci i
objto tak nazywa si elementem pynu dla ktrego definicja sformuowana by moe
nastpujco:
...elementem pynu jest wyodrbniona cz masy pynu o wymiarach nieskoczenie maych
w porwnaniu z wymiarami caej masy pynu poruszajcej si lub pozostajcej w spoczynku a
jednoczenie duych w porwnaniu z wymiarami struktury molekularnej pynu.
Tak rozumiany pyn okrelany jest powszechnie mianem continuum a stosowany w dalszej
czci tekstu sposb analizy typowy jest dla orodkw cigych i w wikszoci zastosowa
technicznych ten sposb opisu wasnoci pynu jest wystarczajco dokadny. Jedynie w
szczeglnych przypadkach (np. w grnych warstwach stratosfery) np. gdy cinienie gazu jest
bardzo niskie, wwczas odlegoci midzy molekuami staj si tak due, e zaoenie o
cigoci orodka przestaje by spenione. W takich przypadkach konieczne jest stosowanie
innych metod opisu wasnoci pynu, zwanych dynamik molekularn lecz ta dziedzina
wykracza poza przyjty zakres tematyczny niniejszego wykadu.



L
L
>>1

12

1.3. Cinienie w pynie jako wielko skalarna

Pojcie cinienia definiowanego jako warto napre powierzchniowych
dziaajcych prostopadle do powierzchni mona wyjani rozpatrujc pyn pozostajcy w
spoczynku, gdy brak tarcia sprawia, e sia powierzchniowa musi by skierowana
prostopadle do powierzchni. Dla analizy wasnoci cinienia wybierzmy w pynie
znajdujcym si w stanie rwnowagi element pynu o ksztacie czworocianu jak pokazano na
rys. 1.6.

Rys.1.6. Siy powierzchniowe dziaajce na czworocienny element pynu

Naprenia powierzchniowe zostay przeniesione na powierzchnie czworocianu przy
zastosowaniu metody przekrojw a sam czworocian poddany zostanie zesztywnieniu, przy
czym dla uatwienia analizy boki dz , dy , dx s rwnolege do odpowiednich osi przyjtego
kartezjaskiego ukadu wsprzdnych.
Jeeli
z
p ,
y
p ,
x
p

oznaczaj wektory napre dziaajcych na ciany boczne
czworocianu
z
dS ,
y
dS ,
x
dS prostopade do osi wsprzdnych z , y , x wwczas

p
oznacza bdzie naprenia normalne do powierzchni dS. Na element pynu w stanie
rwnowagi dziaa bd siy masowe
*

k j i F Z Y X (1.11)
oraz siy powierzchniowe dla ktrych przyjmiemy:

*
naley zwrci uwag, e rozpatrujemy tu siy jednostkowe.
z
y
x
py
px
pz
dSy
dS
dSx
dSz
dy
dz
dx
p

13

=
p p
z
p
z
p
y
p
y
p
x
p
x
p
(1.12)
Powysze siy spenia musz warunki rwnowagi, ktre dla poszczeglnych osi ukadu
wsprzdnych zapisa mona nastpujco:
wszystkich si na dany kierunek = 0
Po uwzgldnieniu zwizku (1.12) oraz po zsumowaniu si pokazanych na rys. 1.6 warunek
powyszy zapisa mona nastpujco:
na o x:
0 i , p cos S d p
x
S d
x
p dx
x
S d X
3
1
=
|
|

\
|

+
- na o y:
0 j , p cos S d p
y
S d
y
p dy
y
S d Y
3
1
=
|
|

\
|

+
- na o z:
0 k , p cos S d p
z
S d
z
p dz
z
S d Z
3
1
=
|
|

\
|

+
Wystpujce w powyszych warunkach rwnowagi siy masowe s dla elementu pynu
pomijalnie mae (dx, dy, dz 0), wobec czego zapisa mona:
0 k , p cos dS p -
z
dS
z
p
0 j , p cos dS p
y
dS
y
p
0 i , p cos dS p
x
dS
x
p
=
|
|

\
|
=
|
|

\
|

=
|
|

\
|

14

Poniewa z elementarnych zalenoci geometrycznych dla czworocianu
wynika:
|
|

\
|
=
|
|

\
|

=
|
|

\
|
=
k , p cos S d
z
S d
j , p cos S d
y
S d
i , p cos S d
x
S d

wic powysze warunki rwnowagi prowadz do zwizkw:
0 p
z
p
0 p
y
p
0 p
x
p
=
=
=

co ostatecznie pozwala zapisa:
0 p
z
p
y
p
x
p = = = = (1.13)
Poniewa nie poczynilimy adnych zaoe dotyczcych elementu pynu, wic jego objto
moe male do zera i wwczas dla kadego punktu pynu suszna bdzie zaleno (1.13),
ktra opisuje prawo Eulera o niezalenoci cinienia od orientacji elementu powierzchni.
Zgodnie z tym prawem w pynie pozostajcym w spoczynku w stanie rwnowagi cinienie
jest wielkoci skalarn i w kadym punkcie pynu okrelone by moe przez podanie jednej
tylko wartoci bdcej skalarn funkcj pooenia i czasu:
( ) t , z , y , x p p = (1.14)
Prawo to jest wane jeeli w analizowanym orodku nie wystpuj siy lepkoci tzn. dla pynu
pozostajcego w spoczynku lub poruszajcego si jako ciao sztywne. Jeeli w pynie
zachodz deformacje aktywizujce lepko wwczas prawo Eulera wymaga pewnej korekty
omwionej w rozdz. 3. Jednostki cinienia i problem wyboru poziomu odniesienia przy
obliczaniu wartoci cinienia omwiony jest w rozdz. 4 dotyczcym rwnowagi
hydrostatycznej.


15

2. Podstawy kinematyki pynw

Opis przepywu wymaga znajomoci sposobu, w jaki wasnoci pynu takie jak
prdko, gsto czy cinienie zmieniaj si w przestrzeni i w czasie.
W klasycznej mechanice ciaa staego zajmujemy si ledzeniem trajektorii danego ukadu
materialnego podczas gdy w mechanice pynw koncentrujemy si raczej na uzyskaniu
informacji o wartociach interesujcych nas parametrw w danym punkcie przestrzeni czy w
okrelonej chwili t . Istniej jednak takie przepywy, dla ktrych konieczna jest take
znajomo trajektorii elementw pynu, czego przykadem moe by analiza procesu
rozprzestrzeniania si zanieczyszcze. Opis trajektorii elementw pynu oraz uzyskanie
informacji o przestrzenno-czasowej zmiennoci charakterystyk przepywu wymaga
zastosowania rnych metod analizy, znanych jako opis Lagrangea i Eulera.

2.1. Metoda Lagrangea opisu ruchu pynu

Metoda Lagrangea zakada, e przedmiotem analizy jest zmienno parametrw
takich jak prdko, cinienie czy gsto wyznaczona dla kadego, pojedynczego elementu
pynu. Jeeli przez

r oznaczymy wektor opisujcy pooenie analizowanego elementu pynu

(rys. 2.1), wwczas zmienno parametrw ruchu w kartezjaskim ukadzie wsprzdnych
opisa bdzie mona nastpujco:
( ) ( ) ( )
( )
( ) t
t p p
k t z j t y i t x r
=
=

(2.1)

Rys.2.1 Ilustracja opisu ruchu metod Lagrangea.

Poniewa analizie podlega tylko wybrany element pynu, ktry ledzony jest w trakcie ruchu,
std te ten typ analizy nazywany jest czsto analiz wdrown. Aby moliwe byo objcie
analiz Lagrangea caej objtoci pynu, niezbdne jest opracowanie sposobu odrnienia
poszczeglnych elementw pynu. Mona to zrealizowa w sposb pokazany na rys. 2.2, na
ktrym zaznaczono pooenie wybranego elementu pynu okrelone wsprzdnymi c , b , a w
dowolnej chwili
o
t t = w ktrej rozpoczto obserwacj ruchu analizowanej objtoci pynu.
Wwczas zmienno parametrw danego elementu pynu opisa mona poprzez podanie
nastpujcych funkcji:
r
z
y
x

16

( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( ) t , c , b , a
5
F t
t , c , b , a
4
F t p
t , c , b , a
3
F t z
t , c , b , a
2
F t y
t , c , b , a
1
F t x
=
=
=
=
=
(2.2)
w ktrych jedynie czas t jest zmienn a wielkoci c , b , a s parametrami sucymi do
rozrnienia midzy sob poszczeglnych elementw pynu. Parametry:
( )
( )
( )
( )
( )
o
t
o
o
t p
o
p
o
t z c
o
t y b
o
t x a
=
=
=
=
=
(2.3)
s warunkami pocztkowymi, a poniewa wielkoci t , c , b , a s jedynymi zmiennymi
niezalenymi, std te s one nazywane zmiennymi Lagrangea, podczas gdy rwnania (2.2)
s znane jako rwnania Lagrangea.

Rys.2.2. Znaczenie warunkw pocztkowych w metodzie Lagrangea.

Znajc rwnanie ruchu danego elementu pynu wyznaczy mona jego prdko i
przyspieszenie w kolejnych chwilach czasu. W tym celu zmienno wektora prdkoci
zapisa mona jako:
( )
t
r
t U

(2.4)
lub te jako zmienno skadowych wektora prdkoci:
z
x
y
a
b
c
y
x
z
t0
t
tor elementu pynu

17

( )
( )
( )
( )
( )
( )
t
t , c , b , a
3
F
t
z
U
t
t , c , b , a
2
F
t
y
U
t
t , c , b , a
1
F
t
x
U

=
(2.5)
Rniczkujc nastpnie prdko wzgldem czasu otrzyma moemy przyspieszenie danego
elementu pynu:
t
U
a

oraz rzuty tego wektora na poszczeglne osie ukadu wsprzdnych:
( )
( )
( )
( )
( )
( )
2
t
t , c , b , a
3
F
2
t
z
a
2
t
t , c , b , a
2
F
2
t
y
a
2
t
t , c , b , a
1
F
2
t
x
a

=
(2.6)
Jeeli wielkoci c , b , a bdziemy traktowa jako stae przy zmiennym , t wwczas rwnania
(2.2), (2.5) oraz (2.6) bd przedstawia zmienno parametrw hydrodynamicznych danego
elementu pynu zachodzc w trakcie jego ruchu. Moemy rwnie potraktowa c , b , a jako
zmienne przy staym , t i wwczas rwnania te przedstawia bd zmienno parametrw
hydrodynamicznych w caej analizowanej objtoci pynu w danej chwili t .

2.2. Eulerowski opis ruchu pynu.

Opis Eulera zakada, e znane s wartoci parametrw hydrodynamicznych w kadym
punkcie przestrzeni w kadej kolejnej chwili czasu. W tym celu, w analizowanym pynie
wydziela si tzw. obszar kontrolny, ktrego lokalizacja okrelona jest wsprzdnymi z , y , x
jak pokazano na rys. 2.3.


18

Rys.2.3. Eulerowski opis ruchu pynu.

W obszarze tym okrela si wartoci parametrw hydrodynamicznych przepywu w kolejnych
chwilach czasu. Dla zapewnienia niezbdnej dokadnoci wyznaczanych parametrw obszar
ten winien mie rozmiary elementarne, czyli jego objto moe by utosamiana z objtoci
elementu pynu. Otrzymane w ten sposb informacje dotyczy bd zmiennoci czasowej
parametrw okrelonych tylko dla jednego punktu przestrzeni, a rozszerzenie ich na cay
obszar analizowanego przepywu wymaga zbadania, w jaki sposb wielkoci te zmieniaj si
gdy punkt obserwacji (elementu pynu) zostanie przemieszczony w inne miejsce.
Zmienno parametrw hydrodynamicznych okrelona metod Eulera bdzie moga by
zatem zapisana nastpujco:
|
|

\
|
=
|
|

\
|
=

=
|
|

\
|
t , r
t , r p p
t d
r d
t , r U
(2.7)
gdzie

r jest promieniem wyznaczajcym lokalizacj obszaru kontrolnego.

W kartezjaskim ukadzie wsprzdnych opis pola przepywu wyrazi mona nastpujcym
ukadem rwna:
( )
( )
( )
( )
( ) t , z , y , x
5
f
t , z , y , x
4
f p
t , z , y , x
3
f
dt
dz
z
U
t , z , y , x
2
f
dt
dy
y
U
t , z , y , x
1
f
dt
dx
x
U
=
=
= =
= =
= =
(2.8)
z
x
y
y
x
z
d
x
dy
dz
tor

19

W rwnaniach Eulera zmienne z , y , x wyznaczaj pooenie obszaru kontrolnego a nie
wsprzdne elementu pynu w kolejnych chwilach czasu jak byo to w metodzie Lagrangea.
W metodzie Eulera nie wyrniamy zatem adnego elementu pynu i dlatego te nie
otrzymujemy rwnania toru elementu lecz informacj o wartociach parametrw przepywu
w danym miejscu. Jest to informacja o charakterze lokalnym i dlatego te metoda Eulera
nazywana jest czsto analiz lokaln, ktrej wynikiem jest informacja o wartociach
parametrw hydrodynamicznych (prdko, cinienie, gsto) w danym punkcie przestrzeni
w okrelonej chwili czasu.
Dla stworzenia rwna potrzebna jest jeszcze informacja o przyspieszeniu, ktrego
doznaje element pynu, ktry w danej chwili t przepywa przez objto kontroln. Poniewa
wektor prdkoci jest funkcj wsprzdnych przestrzeni i czasu
( ) t , z , y , x U

wic przyspieszenie elementu pynu zapisa naley:
dt
dz
z
U
dt
dy
y
U
dt
dx
x
U
t
U
dt
U d
a

co po uwzgldnieniu wz. (2.8) daje:
z
U
z
U
y
U
y
U
x
U
x
U
t
U
dt
U d
a

(2.9)
W wyraeniu powyszym wystpuje operator rniczkowania:
t
U

ktry wyraa zmian prdkoci w czasie elementw pynu przepywajcych przez obszar
kontrolny i ta zmiana nazywana jest pochodn lokaln. Przepyw, w ktrym pochodne
lokalne s niezerowe nazywany jest niestacjonarnym co oznacza, e prdko w kadym z
punktw moe zmienia si wraz z upywem czasu. Pozostae operatory rniczkowe:
z
U
z
U
y
U
y
U
x
U
x
U

wyraaj zmian prdkoci gdy element pynu porusza si w przestrzennie niejednorodnym
polu prdkoci. Ten zesp operatorw nazywany jest pochodn konwekcyjn i moe on
przyjmowa wartoci niezerowe take i w przepywie ustalonym, jeeli tylko prdko
przepywu zmienia si w zalenoci od wsprzdnych przestrzeni. Przykadem
pozwalajcym zrozumie rnic midzy pochodn lokaln i konwekcyjn moe by
przepyw przez dyfuzor, ktry przy staej wartoci strumienia masy bdzie przepywem
ustalonym i dla ktrego wartoci pochodnych lokalnych bd rwne zeru, gdy w kadym
punkcie dyfuzora prdko nie bdzie zmienia si z czasem. Jednoczenie element pynu
poruszajcy si wzdu dyfuzora bdzie zwalnia co oznacza, e bdzie on doznawa
ujemnego przyspieszenia konwekcyjnego. Dla zaznaczenia specjalnego sensu fizycznego
pochodnej czasowej zapisanej w zmiennych Eulera, w mechanice pynw przyjto uywa
specjalnego zapisu:
z
z
U
y
y
U
x
x
U
t Dt
D

= (2.10
nazywajc operator
Dt
D
pochodn substancjaln. Operator ten moe by zastosowany
zarwno do wielkoci wektorowych (prdko) jak i skalarnych, takich jak cinienie czy
gsto i przykadowo w kartezjaskim ukadzie wsprzdnych pochodne substancjalne
wielkoci hydrodynamicznych zapisa mona nastpujco:

20

z
x
U
z
U
y
x
U
y
U
x
x
U
x
U
t
x
U
Dt
x
DU
x
a

= =
z
y
U
z
U
y
y
U
y
U
x
y
U
x
U
t
y
U
Dt
y
DU
y
a

= =
z
z
U
z
U
y
z
U
y
U
x
z
U
x
U
t
z
U
Dt
z
DU
z
a

= = (2.11)
z
p
z
U
y
p
y
U
x
p
x
U
t
p
Dt
Dp

=
z
z
U
y
y
U
x
x
U
t Dt
D

w ktrym wystpuj skadowe wektora przyspieszenia:

k
z
a j
y
a i
x
a a
Posta (2.11) pochodnych substancjalnych moe zosta zapisana w sposb bardziej zwarty z
zastosowaniem operatorw wektorowych:

= = k
z
j
y
i
x
grad
co pozwala zapisa

U grad U
t
U
Dt
U D
a
p grad p
t
p
Dt
Dp
+

= (2.12a)
+

grad
t Dt
D

lub:

U ) U (
t
U
Dt
U D
a
p ) p (
t
p
Dt
Dp
+

= (2.12b)
+

) (
t Dt
D

W zwizkach (2.12a) i (2.12b) symbolem ( ) oznaczono iloczyn skalarny analizowanych
wielkoci.

2.4. Trajektorie, linie i powierzchnie prdu

Przedmiotem zainteresowania inyniera zajmujcego si mechanik pynw s
wartoci parametrw hydrodynamicznych w okrelonych punktach przepywu, ale
zrozumienie zachodzcych w tyme przepywie zjawisk wymaga take znajomoci obrazu
znajomoci tego przepywu. Pojcie to jest atwe do intuicyjnego zrozumienia i najczciej
utosamiamy je z ksztatem linii zakrelonych przez drobne czstki zawiesiny unoszone w
pynie lub przedmioty pywajce na powierzchni. Wikszo pynw jest bowiem
przezroczysta i bezporednia obserwacja trajektorii elementw pynu nie jest moliwa i
dlatego te wizualizacja ruchu wymaga wprowadzenia do przepywu specjalnych znacznikw
takich jak kolorowe zawiesiny lub barwniki. Problem opisu tak rozumianego obrazu
przepywu jest stosunkowo prosty do rozwizania, jeeli stosujemy ujcie Lagrangea, w

21

ktrym opis drogi elementu pynu jest uzyskiwany bezporednio. Zagadnienie komplikuje si
gdy ruch pynu opisujemy metod Eulera, w ktrej otrzymujemy informacj o prdkoci
pynu i konieczne jest wprowadzenie dodatkowych zabiegw, ktre pozwoliyby na
odtworzenie trajektorii elementw pynu. Dlatego te w kinematycznym opisie ruchu pynu
konieczne jest wprowadzenie co najmniej dwch poj tzn. toru elementu pynu i linii prdu,
ktrych wasnoci i moliwy obszar zastosowa wymagajcy bardziej szczegowej dyskusji.

2.4.1. Tor elementu pynu
Pod pojciem obrazu przepywu rozumiemy trajektorie lub tory elementw pynu,
ktre s miejscem geometrycznym kolejnych pooe poruszajcego si elementu pynu.
Tak rozumiany opis zakrelonej w przestrzeni przez poruszajcy si element pynu uzyska
mona z rwna ruchu (Lagrangea lub Eulera) eliminujc z nich czas t .
Jeeli rwnania ruchu wyraone s w zmiennych Lagrangea
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( ) t , c , b , a
3
F t z
t , c , b , a
2
F t y
t , c , b , a
1
F t x
=
=
=
(2.2)
w ktrych c , b , a s staymi, to rwnania te po wyrugowaniu z nich czasu t staj si
rwnaniami opisujcymi tory poszczeglnych elementw pynu. Poniewa czas jest w
metodzie Lagrangea parametrem rwna, std te czsto rwnania Lagrangea nazywane s
parametrycznym opisem torw elementw pynu.
W metodzie Eulera w sposb bezporedni uzyskujemy informacje o przestrzenno-
czasowej zmiennoci pola prdkoci, ktre opisane jest nastpujcym ukadem rwna:
( )
( )
( ) t , z , y , x
3
f
dt
dz
z
U
t , z , y , x
2
f
dt
dy
y
U
t , z , y , x
1
f
dt
dx
x
U
= =
= =
= =
(2.8)
ktry przeksztaci mona do postaci:
( ) ( ) ( )
dt
t , z , y , x
z
U
dz
t , z , y , x
y
U
dy
t , z , y , x
x
U
dx
= = = (2.14)
Po scakowaniu tych rwna uzyskamy zwizki:
( )
( )
( ) t ,
3
C ,
2
C ,
1
C
3
F z
t ,
3
C ,
2
C ,
1
C
2
F y
t ,
3
C ,
2
C ,
1
C
1
F x
=
=
=
(2.13)
zalene od staych, ktrych wartoci mog by okrelone z warunkw pocztkowych (patrz
rozdz. 2.3).
Jeeli z powyszego ukadu rwna wyeliminujemy zmienn t , wwczas otrzymamy
rwnania toru elementw pynu, ktre tworzy bd rodzin krzywych zalenych od wartoci
pocztkowych.
Wprowadzajc pojcie toru elementu stwierdzilimy, e najczciej utosamiamy je z
lini barwnika lub trajektori czstki zawiesiny unoszonej przez przepyw w niektrych
rdach jako przykad toru elementu pynu podaje si trajektori dymu wydobywajcego si
z komina. Tymczasem ten przykad dotyczy szczeglnego przypadku toru elementu tzn. tego,
ktry przechodzi przez okrelony punkt w przestrzeni i dlatego w niektrych podrcznikach

22

(Bukowski, Saberski et al. White) wprowadza si pojcie linii wysnutej (streakline) dla
zaznaczenia odrbnoci tego pojcia.

2.4.2. Linia prdu
Jeeli pole przepywu opisujemy w zmiennych Eulera, wwczas dysponujc
informacj o polu prdkoci w kadym punkcie przepywu moemy wprowadzi pojcie linii
prdu bdcej wektorow lini speniajc warunek stycznoci do wszystkich wektorw
prdkoci elementw pynu pooonych na tej linii w danej chwili.
Pojcie to jest znacznie lepiej dostosowane do specyfiki opisu eulerowskiego, gdy znane
wektory prdkoci bd nam wyznacza ksztat linii prdu, ktrej kierunek bdzie w kadej
chwili zgodny z chwilowym kierunkiem przepywu. Jeeli przepyw bdzie ustalony, co
oznacza, e w kadym punkcie przestrzeni wartoci i kierunek wektora prdkoci bd
niezmienne, wwczas linia prdu bdzie tosama z torem elementu. Dla przepywu
nieustalonego te dwie linie bd identyczne, gdy linia prdu przedstawia spodziewany
ksztat trajektorii elementu pynu dla pola prdkoci wystpujcego w danej chwili, za tor
elementu pynu to oczekiwana trajektoria, ktra bdzie zakrelona przez tene element w
miar rozwijania si (zmian) nieustalonego przepywu.
Opis linii prdu wyprowadzi mona z rys. 2.4, na ktrym kropkami oznaczono dwa
kolejne pooenia elementu pynu zarejestrowane w nieskoczenie maym odstpie czasu dt
wzdu linii prdu do ktrej styczne s w kadej chwili wektory prdkoci

U . W punkcie
wyznaczonym przez wektor

r wektor prdkoci

U i przemieszczenie

r dokonanego w
czasie dt s rwnolege, co naley zapisa jako:
0 U x r =

(2.15)


Rys. 2.4. Linia prdu.

Rzuty obydwu wektorw na osie ukadu wsprzdnych s rwne:

k
z
U j
y
U i
x
U U
k
z
d j
y
d i
x
d r

co pozwala zapisa wz. (2.15) bdcy warunkiem stycznoci wektora prdkoci do linii prdu
jako zerowo nastpujcego wyznacznika:
r
r
U
U
z
x
y

23

0
z
U
y
U
x
U
dz dy dx
k j i
=


co po rozwiniciu daje:
( ) ( ) ( ) 0 dy
x
U
y
U dx k dx
z
U dz
x
U j dz
y
U
z
U dy i =

i dalej:
0 dy
y
U
y
U dx
0 dx
z
U
x
U dz
0 dz
y
U
z
U dy
=
=
=

Ostatecznie rwnanie rniczkowe linii prdu przybiera posta:
( ) ( ) ( )
0
t , z , y , x
z
U
dz
t , z , y , x
y
U
dy
t , z , y , x
x
U
dx
= = = (2.16)
w ktrej skadowe prdkoci s funkcjami wsprzdnych przestrzeni i czasu, co oznacza, e
rwnanie (2.16) dotyczy przepywu nieustalonego. Dla ruchu ustalonego rwnanie linii prdu
zapisa mona jako:
( ) ( ) ( )
0
, z , y , x
z
U
dz
, z , y , x
y
U
dy
, z , y , x
x
U
dx
= = = (2.17)
co daje posta identyczn jak dla rwnania toru elementu pynu (wz. (2.14)). W ruchu
ustalonym wzdu tej samej linii prdu porusza si nieskoczenie wiele elementw pynu,
ktre zakrelaj trajektori identyczn z torem elementu pynu i lini wysnut przechodzc
przez dalszy punkt przestrzeni.
Analityczne rozwizanie rwnania (2.16), bdcego ukadem dwch rwna
rniczkowych moliwe jest poprzez ich scakowanie, prowadzce do caki oglnej danej
rwnie ukadem dwch rwna:
( )
( ) 0
2
C ,
1
C , t , z , y , x
2
F
0
2
C ,
1
C , t , z , y , x
1
F
=
=
(2.18)
Jeeli znamy wsprzdne punktu ( )
o
z ,
o
y ,
o
x
o
M przez ktry w chwili
o
t przechodzi linia
prdu, wwczas z ukadu rwna (2.18) mona wyznaczy wartoci staych
1
C oraz
2
C ,
ktre okrelaj rwnanie linii prdu, przechodzcej w danej chwili
o
t przez punkt
o
M .
Jeeli jednak w punkcie
o
M .prdko

= U U rwna jest zeru wwczas jednoznaczne

wyznaczenie staych
1
C i
2
C , nie jest moliwe, gdy punkt
o
M . jest wwczas punktem
osobliwym, przez ktry moe przechodzi nieskoczenie wiele linii prdu.

2.4.3. Rurka prdu i wkno prdu
Linia prdu stanowi uyteczne pojcie w analizie prostych przepyww, ktre
sprowadzi mona do tzw. zagadnie jednowymiarowych. Zamy, e przez kady punkt
zamknitego konturu otaczajcego nieskoczenie mae pole dS pokazane na rys. 2.5
poprowadzimy linie prdu, ktre utworz powierzchni zwan rurk prdu. Jednoczenie
linie prdu przeprowadzi mona przez kady punkt powierzchni dS i taki zbir linii prdu
nazywamy wknem prdu. Jeeli pyn przepywa bdzie przez powierzchni dS w ruchu

24

nieustalonym, wwczas ksztat obydwu tych zbiorw bdzie zmienia si i wwczas
bdziemy mogli mwi o chwilowej rurce prdu i chwilowym wknie prdu. Jeeli bdzie to
przepyw ustalony, wwczas zarwno ksztat rurki jak i wkna prdu bdzie niezmienny w
czasie i co najwaniejsze, zbiory te bd wykazywa wasnoci zblione do przepywu w
sztywnej rurce. adna bowiem linia prdu bdca czci skadow wkna prdu nie bdzie
moga przebi rurki prdu, na ktrej to powierzchni utworzonej z linii prdu bd mogy
istnie jedynie skadowe styczne prdkoci (patrz rys. 2.5). aden zatem element pynu, ktry
znalaz si wewntrz rurki prdu nie moe jej opuci, jeeli tylko rozpatrywany przepyw
jest ustalony (w przepywie nieustalonym zmienny w czasie ksztat rurki prdu moe w
kadej chwili obejmowa inne elementy pynu ni te, ktre byy wewntrz w chwili
poprzedzajcej). W bardzo uproszczonej analizie, wknem prdu moe by np. przepyw w
kanale czy rurze, ktrych ciany mog by odwzorowane powierzchni rurki prdu. W tym
jednak przypadku musimy zaniedba zmienno prdkoci w poprzecznym przekroju wkna
prdu, przyjmujc redni warto prdkoci w caym poprzecznym przekroju dS. Prdko
bdzie moga wwczas zmienia si tylko wzdu dugoci wkna prdu i std nazwa
zagadnienie jednowymiarowe. Mona rwnie cay przekrj poprzeczny kanau podzieli na
znacznie mniejsze wkna prdu co z jednej strony pozwala na uwzgldnienie zmiennoci
prdkoci w przekroju poprzecznym kanau, lecz z drugiej strony powoduje to komplikacj
opisu przepywu.

25


Rys. 2.5. Rurka prdu i wkno prdu.


2.5. Warunek cigoci przepywu

Opis pola przepywu uwzgldnia musi oczywisty warunek, aby w analizowanym
ukadzie masa pynu nie moga gin ani te nie moga pojawia si nowa masa. Najatwiej
wyrazi ten warunek dla przepywu zachodzcego we wknie prdu, w ktrym przez kady
kolejny przekrj poprzeczny przepywa musi w jednostce czasu taka sama masa pynu. Jeeli
przez S oznaczymy pole przekroju wkna, a przez U redni prdko przepywu,
wwczas w kadym dowolnym przekroju wkna speniony by musi warunek:
idem m U S =

= (2.19)
w ktrym

m oznacza strumie masy.

Warunek ten musi by speniony wzdu caej dugoci wkna prdu, co oznacza z kolei, e
dla przepywu ustalonego (dla ktrego ksztat wkna prdu jest niezmienny w czasie) wkno
prdu nie moe si nigdzie koczy ani zaczyna. Jeeli rozpatrywana przestrze pynu jest
ds - przekrj
element
pynu
rurka prdu
cianka rurki prdu

26

ograniczona, wwczas wkno prdu musi rozciga si od jednej granicy do drugiej,
natomiast w przestrzeni nieograniczonej musi mie ono dugo nieskoczon. Warunek
(2.19) nazywany rwnaniem cigoci dla wkna prdu bdzie rwnie speniony, jeeli
wkno bdzie zamknite. Jeeli rozpatrywany przepyw bdzie ciliwy, wwczas z samego
tylko warunku (2.19) nie bdzie mona obliczy prdkoci, gdy w przepywie ciliwym
gsto pynu zaley od cinienia.
Dla przepyww pynw nieciliwych ( = idem) warunek (2.19) daje si uproci
do postaci:
idem Q U S =

= (2.20)
czyli do warunku staoci strumienia objtoci

Q, ktrej wymiar wynosi:

Q [m
3
/s]
Warunek cigoci (2.20) jest szczeglnie przydatny w przepywach, ktre mog by
rozpatrywane jako jedno wkno prdu, co pokazano schematycznie na rys. 2.6. Przez
przekrj
1
S w jednostce czasu dt przepywa strumie objtoci:

= = Q dt
1
U
1
S
1
dl
1
S
i w przypadku przepywu nieciliwego identyczny strumie objtoci przepywa musi przez
przekrj
2
S :

= = Q dt
2
U
2
S
2
dl
2
S
Rys.2.6. Warunek cigoci dla wkna prdu.

Jeeli zatem przekroje wkna prdu s tosame z przekrojami caego przeplywu i jeeli
znany jest strumie objtoci takiego przepywu, wwczas redni prdko przepywu dla
kadego przekroju
i
S wyliczy mona z warunku (2.20):
S1
S2
U2
d
l
2
U1
d
l
1

27

= Q
i
U
i
S
Zwizki (2.19) i (2.20) wystarczaj do opisu warunkw zachowania masy i objtoci
ustalonych i nieciliwych przepyww jednowymiarowych, ktrym to wymiarem bdzie dla
wkna prdu odlego od przekroju pocztkowego, mierzona wzdu osi wkna prdu. Nie
wszystkie jednak przepywy s a tak prostymi przypadkami i dlatego te koniecznym jest
sformuowanie warunku zachowania masy dla przypadku najbardziej oglnego tzn. dla
przepywu nieustalonego, ciliwego i trjwymiarowego.
Zastosujemy metod Eulera, wybierajc do analizy elementarn objto w ksztacie
prostopadocianu o wymiarach dz , dy , dx krawdzi rwnolegych do osi kartezjaskiego
ukadu wsprzdnych, jak pokazano na rys. 2.7. Przepyw jest nieustalony i ciliwy co
oznacza, e jego parametry hydrodynamiczne tzn. prdko

U , cinienie p i gsto s
funkcjami czasu i wsprzdnych przestrzeni:
( )
( )
( ) t , z , y , x
t , z , y , x p p
t , z , y , x U U
=
=

Rys.2.7. Bilans masy w elementarnej objtoci.

Poniewa jest to pierwsze, praktyczne zastosowanie metody Eulera w analizie ruchu pynu,
std te przyjrzyjmy si bliej podstawowym zaoeniom tej metody. Objto kontrolna
zostaa ulokowana w dowolnym ale cile okrelonym pooeniu i w objtoci tej rejestrowa
bdziemy zmienno parametrw hydrodynamicznych przepywu. Objto kontrolna nie
moe zakca przepywu i dlatego te moemy j sobie wyobrazi jako klatk wykonan z
nieskoczenie cienkich drutw, wyznaczajc granice nadzorowanego przez nas obszaru.
Kolejny problem wart rozwaenia, to sposb sformuowania warunku zachowania masy w
objtoci kontrolnej w przypadku, gdy parametry hydrodynamiczne s funkcjami czasu i
wsprzdnych przestrzeni. Wydawa by si mogo, e warunek zachowania masy w
metodzie Eulera naley sformuowa jako danie, aby masa objtoci kontrolnej bya
z
y
x
Uy
Ux
Uz
U+ dz z
U + dy y
U + dx x
(U ) z
(U ) y
(U ) x
dz
d
x
dy
z
y
x

28

niezmienna w czasie. Jeeli jednak prdko i gsto pynu opuszczajcego objto
kontroln bd rne od wartoci tyche parametrw dla pynu wchodzcego do
nadzorowanej objtoci, wwczas masa zawarta w prostopadocianie z rys. 2.7 bdzie
zmienia si w czasie. Mona tu przywoa analogi ze zbiornikiem, w ktrym zawarta jest
pewna objto pynu i jeeli tylko zbiornik jest szczelny, wwczas warunek zachowania
masy sprowadzi si do niezmiennoci masy pynu zawartej w tym zbiorniku. Jeeli jednak
zacznie si wypyw, wwczas warunek zachowania masy wymaga bdzie uwzgldnienia nie
tylko pynu znajdujcego si w zbiorniku, lecz take i tej masy, ktra z niego wypywa. W
metodzie Eulera warunek zachowania masy naley zatem sformuowa nastpujco:

zmiana masy rnica mas wpywajcych
w objtoci = i wypywajcych z
kontrolnej objtoci kontrolnej

Zamy, e wektor prdkoci

U o skadowych

k
z
U j
y
U i
x
U U
jest skierowany w taki sposb, e pyn wchodzi do objtoci kontrolnej przez powierzchnie
blisze pocztkowi ukadu wsprzdnych, ktrymi na rys. 2.7 s prostokty zaznaczone
liniami przerywanymi. Rozpatrzmy oddzielnie strumienie masy wpywajce do objtoci
kontrolnej w kierunkach zgodnych ze zwrotem osi ukadu wsprzdnych. W kierunku osi x ,
przez prostokt o polu dydz w jednostce czasu dt wpywa masa:
dt dydz
x
U
a po uwzgldnieniu strumieni masy wpywajcych wzdu wszystkich osi otrzymujemy:

m
wp
= ( )dt dxdy
z
U dxdz
y
U dydz
x
U + + (2.21)
Jeeli jednostkowy strumie masy wpywajcej wzdu osi x przypadajcy na jednostk
powierzchni i czasu wynosi:
( )
x
U
to jego zmienno wzdu osi x zachodzca na skutek zmian gstoci i prdkoci wynosi
bdzie:
( )
x
x
U

Przyrost jednostkowego strumienia masy na powierzchni wypywajcej wynosi bdzie:
( )
dx
x
x
U

co po pomnoeniu przez pole powierzchni i czas obserwacji i dodaniu strumienia masy
wpywajcego do objtoci kontrolnej da strumienie masy wypywajcej:
- wzdu osi x:
( )
dt dz dy dx
x
x
U
)
x
U (
(

+ (2.22a)
- wzdu osi y:
( )
dt dz dx dy
y
y
U
)
y
U (
(

+ (2.22b)
- wzdu osi z:

29

( )
dt dy dx dz
z
z
U
)
z
U (
(

+ (2.22c)
Rnica strumieni masy wypywajcej i wpywajcej wynosi:
=

m

m
wyp
-

m
wp

po zsumowaniu zwizkw (2.22a c) i odjciu wz. (2.21) pozwala zapisa:
( )
( )
( )
dt dxdydz
z
z
U
y
y
U
x
x
U
m
(

(2.23)
i rnica ta musi by rwna zmianie masy pynu zawartego w objtoci kontrolnej. Jeeli
pierwotna masa zawarta w objtoci kontrolnej wynosia
dz dy dx
to na skutek rnicy mas wypywajcej i wpywajcej malaa ona w tempie:
( )
dxdydz
t t
dxdydz

i po czasie dt zmiana masy w objtoci kontrolnej wyniesie:
dt dxdydz
t


Zmiana masy w objtoci kontrolnej rwna by musi rnicy mas wpywajcej i
wypywajcej:

m dt dz dy dx
t

i po uwzgldnieniu wz. (2.23) zapisa mona:
( )
( )
( )
z
z
U
y
y
U
x
x
U
t

+

Podstawiajc do powyszego rwnania zwizki:
( )
x
x
U
x
x
U
x
x
U

( )
y
y
U
y
y
U
y
y
U

( )
z
z
U
z
z
U
z
z
U

oraz uwzgldniajc wyraenie opisujce pochodn substancjaln gstoci:
z
z
U
y
y
U
x
x
U
t Dt
D

otrzymujemy ostateczn posta warunku zachowania masy, nazywanego rwnaniem cigoci
nieustalonego przepywu pynu ciliwego
0
z
z
U
y
y
U
x
x
U
Dt
D 1
=

(2.24)
lub w zapisie wektorowym:
0 U div
Dt
D 1
=

(2.24a)
Dla ruchu ustalonego pynu ciliwego zerow warto przyjmuje pochodna lokalna gstoci:

30

0
t
=

i rwnanie cigoci ustalonego ruchu pynu ciliwego zapisa mona:
( )
( )
( )
0
z
z
U
y
y
U
x
x
U
=

(2.25)
lub:
0 U div =
|
|

\
|
(2.25a)
Jeeli rozpatrywa bdziemy ustalony przepyw nieciliwy, wwczas:
0
Dt
D
=

i rwnanie cigoci ustalonego ruchu pynu nieciliwego przyjmie posta:
0
z
z
U
y
y
U
x
x
U
=

(2.26)
lub w postaci wektorowej:
0 U div =

(2.26a)
Rwnanie cigoci musi by spenione w kadym przepywie i dlatego te opis ruchu pynu
zawiera musi jeden z wyprowadzonych tu warunkw (2.24), (2.25) lub (2.26) odpowiedni
dla rozpatrywanego przypadku. Wyprowadzajc rwnanie cigoci nie czynilimy te
jakichkolwiek zaoe dotyczcych wystpowania lub braku lepkoci i dlatego te rwnanie
cigoci obowizywa bdzie zarwno dla przepyww pynw nielepkich jak i lepkich.


31

3. Rwnania ruchu pynu

Rwnania ruchu pynu, podobnie jak w mechanice ciaa staego, s wyprowadzone z
drugiej zasady Newtona, ktra dla ciaa o masie m zmieniajcego prdko z

1
U w chwili
1
t
do prdkoci

2
U w chwili
z
t , pozwala obliczy si

F niezbdn do wywoania tej zmiany:

( )
1
U m
z
U m
1
t
z
t F

(3.1)
Iloczyn masy i prdkoci jest wielkoci wektorow nazywan pdem, za iloczyn siy i czasu
jej dziaania nazywany jest popdem siy, co pozwala wyrazi drug zasad dynamiki w
nastpujcej postaci:

popd zmiana
siy = pdu (3.1a)
ukadu

Jeeli zaoymy, e rozpatrywa bdziemy zmiany zachodzce w nieskoczenie maym
czasie, wwczas drug zasad dynamiki, po obustronnym podzieleniu wz. (3.1)
przez czas wyrazi bdzie mona nastpujco:


sia bezwadnoci suma si zewntrznych
przyspieszanego = dziaajcych na (3.2)
elementu pynu element pynu


Siami zewntrznymi s siy cikoci (nalece do grupy si masowych) oraz siy
pochodzce od cinienia i siy lepkoci, ktre s siami powierzchniowymi.

Rys.3.1. Ilustracja wpywu lepkoci na obraz opywu profilu.

Wszystkie pyny s orodkami lepkimi, jednak nie we wszystkich przepywach
lepko jest jednakowo istotna. Narysujmy rozkad prdkoci wok profilu pokazanego na
rys. 3.1, ktry zanurzony jest w pynie poruszajcym si z prdkoci
o
U

rwnolegle do osi
symetrii profilu. Lepko powoduje, e na powierzchni profilu prdko jest zerowa, gdy
istnienie adhezji pynu sprawia, e molekuy pynu pooone w bezporednim ssiedztwie
ciany musz mie prdko zerow. Jeeli oddalamy si od ciany (kierunek n na rys. 3.1)
wwczas prdko ronie w sposb okrelony lepkoci pynu, tzn. dla pynw o mniejszej
lepkoci gradient prdkoci
n
U

moe by wikszy ni dla orodka o lepkoci wikszej.

U
U
0
0
n

32

Grubo warstwy pynu oznaczona na rys. 3.1 symbolem , w ktrej na skutek lepkoci
istnieje niezerowy gradient prdkoci:
0
n
U

wyznacza granic tzw. warstwy przyciennej, w ktrej lepko odgrywa istotn rol. Grubo
warstwy przyciennej jest jednak zazwyczaj niewielka i przykadowo na powierzchni opatki
wentylatora czy turbiny gazowej lub parowej wymiar ten jest rzdu:
mm 1
a przy opywie wody wok kaduba statku o dugoci kilkuset metrw grubo jest co
najwyej rzdu kilkudziesiciu centymetrw. Oznacza to, e ksztat linii prdu pooonych w
odlegoci wikszej ni od powierzchni ciaa moe by wyznaczony bez uwzgldnienia
lepkoci pynu. Pominicie lepkoci w rwnaniach ruchu upraszcza obliczenia i dlatego te, w
przyblionej analizie wielu zagadnie stosuje si opis ruchu dla tzw. pynu idealnego
(nielepkiego). Ponadto, ze wzgldw dydaktycznych atwiej jest wyprowadzi rwnanie
ruchu dla pynu nielepkiego a nastpnie wprowadzi do niego siy lepkoci i ten sposb
postpowania zostanie zastosowany w niniejszym rozdziale.

3.1. Rwnanie ruchu pynu idealnego rwnanie Eulera

Do sformuowania opisu ruchu pynu idealnego zastosujemy metod Eulera
wyodrbniajc z caej objtoci pynu V jego element dV (rys. 3.2) i elementarn
powierzchni dS. Na rozpatrywany pyn dziaa jednostkowa sia masowa, ktrej skadowe w
kartezjaskim ukadzie wsprzdnych zapisa mona:

k Z j Y i X F

Rys.3.2. Siy masowe i powierzchniowe dziaajce na element pynu idealnego.

Na element pynu o objtoci dV dziaa sia masowa
dV F

gdzie jest gstoci pynu, a cakowita sia masowa dziaajca na objto V
rozpatrywanego pynu wynosi:

V
dV F (3.3a)
z
y
x
S
V
dV
dS
F dV
-pndS
n

33

W pynie idealnym nie wystpuj skadowe styczne si powierzchniowych i dlatego na kady
element powierzchni pynu dziaa wektor siy normalnej, skierowany przeciwnie do zwrotu
osi

n , co pozwala zapisa:

n p p
gdzie p jest cinieniem w danym punkcie powierzchni S . Elementarna sia powierzchniowa
wynosi:
dS p

a cakowita sia powierzchniowa bdzie rwna:

S
dS p
Siy zapisane zalenociami (3.3a) i (3.3b) s jedynymi siami zewntrznymi wystpujcymi
w pynie idealnym i dla kompletnoci rwnania (3.2) potrzebna jest jedynie sia
bezwadnoci, ktra dla elementarnej objtoci zapisana by moe:
dV
Dt
U D

Cakowita sia bezwadnoci bdzie rwna:
dV
v
Dt
U D

(3.3c)
i po uwzgldnieniu w rwn. (3.2) zwizkw (3.3a), (3.3b) i (3.3c) otrzymamy:
0 dS p dV
Dt
U D
F
S V
=

|
|
|

\
|

Cakowanie powyszego zwizku wymaga przeksztacenia caki powierzchniowej w
objtociow z wykorzystaniem przeksztacenia Gaussa-Ostrogradskiego:

=

=

S V S
pdV grad dS n p dS p
co pozwala zapisa:

=
|
|
|

\
|

S
0 dV p grad
1
Dt
U D
F
Objto V zostaa wybrana w sposb cakowicie dowolny, co oznacza, e zwizek
powyszy zachowuje wano w kadym punkcie pynu, co pozwala zapisa:
p grad
1
F
Dt
U D

(3.4)
Zaleno powysza to rwnanie ruchu pynu idealnego nazywane rwnie rwnaniem
Eulera dla pynu idealnego, ktre wie ze sob jednostkow si masow

F , gradient
cinienia w danym punkcie pynu z gstoci i przyspieszeniem
Dt
U D

dziaajcym na dany
element pynu.
Rwnanie (3.4) zapisa mona dla kartezjaskiego ukadu wsprzdnych jako ukad
trzech rwna skalarnych:

34

x
p 1
X
Dt
x
DU

=
y
p 1
Y
Dt
y
DU

= (3.5)
z
p 1
Z
Dt
z
DU

=
a po rozwiniciu wyrae na pochodne substancjalne uzyskamy nastpujc posta rwnania
Eulera dla przepywu niestacjonarnego pynu idealnego:

x
p 1
X
z
z
U
z
U
y
x
U
y
U
x
x
U
x
U
t
x
U

y
p 1
Y
z
y
U
z
U
y
y
U
y
U
x
y
U
x
U
t
y
U

(3.6)
z
p 1
Z
z
z
U
z
U
y
z
U
y
U
x
z
U
x
U
t
z
U

Jeeli ograniczymy rozwaania do przepyww ustalonych, wwczas zwizek powyszy
mona uproci otrzymujc rwnanie Eulera dla przepywu ustalonego pynu idealnego:

x
p 1
X
z
x
U
z
U
x
x
U
y
U
x
x
U
x
U

y
p 1
Y
z
y
U
z
U
y
y
U
y
U
x
y
U
x
U

(3.7)
z
p 1
Z
z
z
U
z
U
y
z
U
y
U
x
z
U
x
U

W zwizkach (3.6) i (3.7) nie nakadalimy adnych ogranicze na gsto pynu i std te
rwnanie Eulera jest wane zarwno dla przepywu ciliwego jak i nieciliwego.

3.2. Metodyka rozwizywania rwnania Eulera

Rwnanie Eulera bdce opisem ruchu pynu idealnego
p grad
1
F
Dt
U D

(3.4)
jest bilansem rwnowagi si dziaajcych na element pynu i nazywane jest z tego powodu
warunkiem dynamicznym moliwoci przepywu. W rwnaniu tym zapisanym w
kartezjaskim ukadzie wsprzdnych wystpuje pi niewiadomych:
, p , U , U , U
z y x

podczas gdy rwnanie Eulera, zapisane w postaci skalarnej to tylko trzy rwnania, wice ze
sob niewiadome dane powyszym zwizkiem. Kady jednak przepyw spenia musi
rwnanie cigoci:
0 U div
Dt
D 1
= +

ktre to rwnanie nazywane jest rwnie warunkiem kinetycznym moliwoci przepywu,
stanowicym czwarte rwnanie ukadu opisujcego ruch pynu. Do zamknicia ukadu
rwna (rozumianego jako zrwnanie liczby rwna i niewiadomych) potrzebny jest jeszcze
jeden warunek, ktrym jest rwnanie stanu opisujce zmienno gstoci pynu.

35

Najprostsz postaci tego zwizku mona si posuy w przypadku opisu ruchu
cieczy, dla ktrej mona przyj, e gsto nie zaley od cinienia i temperatury, co pozwala
zapisa pite, brakujce rwnanie w postaci:
idem = (3.8a)
Rwnanie powysze nie moe by rwnaniem stanu dla gazw, wrd ktrych wydzieli
naley dwie odrbne klasy. Pierwsz z nich tworzy bd pyny barotropowe dla ktrych
gsto zaley tylko od cinienia, czyli:
( ) p f = (3.9)
Dla pynw barotropowych o wasnociach zblionych do gazu doskonaego, ktry w caym
rozwaanym przepywie bdzie mia sta temperatur, rwnanie stanu bdzie rwnaniem
przemiany izotermicznej:

const
p
=

(3.8b)
Jeeli natomiast w przepywie pynu barotropowego przemiany zachodzi bd przy staej
wartoci ciepa waciwego, wwczas rwnaniem stanu bdzie rwnanie przemiany
politropowej:
const
p
m
=

(3.8c)
w ktrej to zalenoci m jest wielkoci sta nazywan wykadnikiem politropy.
Drug klas pynw s tzw. pyny baroklinowe, dla ktrych gsto nie jest wycznie
funkcj cinienia lecz zaley take od innych parametrw, np. temperatury:
( ) ... , T , p f = (3.10)
W przepywach pynw baroklinowych wymiana ciepa z otoczeniem jest utrudniona z dwch
przynajmniej powodw. Po pierwsze wspczynnik przejmowania ciepa dla gazw jest z
reguy niewielki (znacznie mniejszy ni np. dla cieczy) a po drugie wystpujce w praktyce
przepywy charakteryzuj si duymi prdkociami, co sprawia, e efektywny czas wymiany
ciepa z jednostk powierzchni jest krtki. Obydwa te czynniki uzasadniaj moliwo
zaoenia, e przepyw moe odbywa si bez wymiany ciepa z otoczeniem i w tym
przypadku rwnaniem stanu jest rwnanie przemiany adiabatycznej:
const =

(3.8d)
Ruch pynu idealnego bdzie zatem opisany ukadem trzech rwna Eulera wz. (3.4),
rwnaniem cigoci wz. (2.24a) oraz jednym z czterech moliwych rwna stanu wz. (3.8), z
ktrych naley wyznaczy rzuty wektora prdkoci , U , U , U
z y x
cinienie p i gsto .
Konieczne bdzie zatem scakowanie rwna Eulera i cigoci, w wyniku ktrego
rozwizanie zawiera bdzie stae cakowania i dowolne funkcje. Dla wyznaczenia tych
wielkoci niezbdne bd dodatkowe warunki, ktre musz by spenione aby przepyw by
jednoznacznie okrelony.
Po pierwsze spenione musz by warunki pocztkowe, ktre mog by przyjte w
danej chwili przyjmowanej jako pocztkowa, tzn. dla 0 t = musz by znane wartoci
skadowych prdkoci:
( )
( )
( ) 0 , z , y , x U U
0 , z , y , x U U
0 , z , y , x U U
z zo
y yo
x xo
=
=
=

oraz cinienie:
( ) 0 , z , y , x p p
o
=
co pozwala take wyznaczy z rwnania stanu gsto w chwili pocztkowej:
( ) 0 , z , y , x
o
=

36

Rozwizanie spenia musi take warunki brzegowe zarwno kinematyczne jak i dynamiczne.
Kinematyczny warunek brzegowy dotyczy rozkadu prdkoci na sztywnej,
nieruchomej cianie ograniczajcej przepyw. Jeeli w kadym punkcie ciany wektor
prdkoci rozoymy na skadowe normaln
n
U oraz styczn
s
U :

+ = s U n U U
s n

gdzie:

s , n - wektory jednostkowe odpowiednio normalny i styczny do powierzchni,
wwczas dla sztywnej nieprzepuszczalnej ciany stycznej musi by speniony warunek:
0 U
n
=
Jeeli ksztat sztywnej ciany dany bdzie rwnaniem:
( ) 0 z , y , x f =
wwczas w kadym punkcie tej powierzchni przepyw odbywa si bdzie tylko w kierunku
stycznym. Skadowa normalna prdkoci zwizana bdzie z niewiadomymi skadowymi
prdkoci
x y x
U , U , U nastpujcym zwizkiem:
|

\
|
+ |

\
|
+ |

\
|
=

k , n cos U j , n cos U i , n cos U U
z y x n
(3.11)
a dla spenienia kinematycznego warunku brzegowego konieczne bdzie, aby skadowe
prdkoci byy zwizane nastpujcym zwizkiem:
0 k , n cos U j , n cos U i , n cos U U
z y x n
= |

\
|
+ |

\
|
+ |

\
|
=


(3.11)
Kosinusy kierunkowe wystpujce w powyszym rwnaniu wyliczy mona nastpujco:
2
2
2
z
f
y
f
x
f
x
f
i , n cos
|

\
|

+
|
|

\
|

+
|

\
|

= |

\
|


2
2
2
z
f
y
f
x
f
y
f
j , n cos
|

\
|

+
|
|

\
|

+
|

\
|

= |

\
|


2
2
2
z
f
y
f
x
f
z
f
k , n cos
|

\
|

+
|
|

\
|

+
|

\
|

= |

\
|


i po podstawieniu ich do warunku zerowoci skadowej prdkoci normalnej do ciany (wz.
(3.11)) uzyskujemy ostateczn posta kinematycznego warunku brzegowego:
0
z
f
U
y
f
U
x
f
U
z y x
=

(3.12)
Dynamiczny warunek brzegowy dotyczy rozkadu prdkoci i wartoci cinienia na
swobodnej powierzchni pynu, ktrej ksztat dany jest rwnaniem:
( ) 0 t , z , y , x F = (3.13)
Zakadajc, e swobodna powierzchnia jest nieruchoma moemy zapisa nastpujcy
warunek brzegowy:
0
z
F
U
y
F
U
x
F
U
t
F
Dt
DF
z y x
=

= (3.14)

37

ktry musi by uzupeniony dodatkowymi warunkami dotyczcymi cinienia, ktre na
swobodnej powierzchni musi by po pierwsze niezmienne, a po drugie rwne cinieniu
otoczenia Pa , co mona zapisa:
( ) const p t , z , y , x p
a
= = (3.15)
Podane w tym rozdziale przykady warunkw brzegowych nie wyczerpuj wszystkich
moliwych sytuacji, takich jak np. swobodna powierzchnia z naoonymi falami
powierzchniowymi, dla ktrej naley zaoy rwno przemieszczenia swobodnej
powierzchni i elementw pynu znajdujcych si w bezporedniej bliskoci tej powierzchni.
Dodatkowe modyfikacje warunkw brzegowych bd konieczne w przypadku swobodnej
powierzchni z falami powierzchniowymi dla warstwy pynu o niewielkiej gbokoci, w
ktrej potrzebne jest naoenie dodatkowego warunku o zerowej wartoci skadowej pionowej
prdkoci pynu (wymuszonej falowaniem) na powierzchni dna.
Odrbn grup warunkw brzegowych stanowi zalenoci, ktre musz by
spenione dla powierzchni niecigoci oddzielajcych dwa nie mieszajce si pyny.
Naley tu rwnie zwrci uwag, e rwnanie Eulera jest nieliniowe, a wystpujce
w nim niewiadome s funkcjami wsprzdnych przestrzeni i czasu, co znacznie komplikuje
cakowanie tych rwna. Zagadnienia te wykraczaj jednak poza zakres podstawowego
wykadu mechaniki pynw i s przedmiotem odrbnego dziau mechaniki pynw zwanego
CFD od angielskiego okrelenia Computational Fluid Dynamics.

3.3. Rwnanie ruchu pynu lepkiego rwnanie avier-Stokesa.

Rwnanie Eulera dla pynu idealnego zapisane w poprzednim rozdziale w postaci:
p grad
1
F
Dt
U D

(3.4)
wyraa warunek rwnowagi si bezwadnoci, masowych i cinieniowych. Jeeli w opisie
ruchu pynu uwzgldnimy lepko, wwczas w rwn. (3.4) zamiast si cinieniowych
wystpowa bdzie sia powierzchniowa

P , ktra zawiera bdzie zarwno skadow

normaln
n
P jak i styczn
s
P :

+ = s P n P P
s n

Uwzgldnienie tego zwizku pozwala zapisa wz. (3.4) w zmodyfikowanej postaci:

P F
Dt
U D
(3.16)
Skadowe normaln i styczn siy powierzchniowej wyraamy przez naprenia, czyli siy
odniesione do jednostki powierzchni zgodnie z nastpujc konwencj:
S
ns s
P
S
n n
P
=
=

W oznaczeniach napre normalnych
n
indeks n oznacza kierunek normalny do
powierzchni S , a indeksy napre stycznych
ns
oznaczaj odpowiednio kierunek
normalny

n do powierzchni S oraz kierunek

s wzdu ktrego dziaaj naprenia

styczne, co pokazano na rys. 3.3.
Jeeli rozwaa bdziemy opis rwnowagi elementu pynu w kartezjaskim ukadzie
wsprzdnych, wwczas si powierzchniow wystpujc we wz. (3.16) zapisa bdziemy
mogli nastpujco:

38

k
z
P j
y
P i
x
P P (3.17)
Rozwamy stan napre dziaajcych na powierzchnie, do ktrych prostopada jest o ukadu
wsprzdnych, jak pokazano na rys. 3.4. Rozpatrywany element pynu poddany jest
ciskaniu przez elementy otaczajce i std te naprenia normalne bd przedstawia
reakcj elementu pynu na otoczenie i bd one skierowane na zewntrz. Na powierzchni
dxdz dziaa bd naprenia
yx
i
yz
, ktre wzdu osi y bd wykazywa przyrost
(gradient) rwny odpowiednio:
y
yx
;
y
yz

Rys.3.3. Ilustracja przyjtej konwencji oznacze dla napre normalnych i stycznych.


Rys.3.4. Naprenia dziaajce na powierzchnie prostopade do osi y .

Jeeli na rwnolege powierzchnie dziaa bd naprenia o rnej wartoci, wwczas dla
obserwatora znajdujcego si wewntrz elementu pynu efektywne naprenia bd
skierowane przeciwnie, podobnie jak miaoby to miejsce w przypadku rnicy prdkoci.
Jeeli zaoymy, e gradienty napre s dodatnie, wwczas bdziemy mogli przedstawi
naprenia dziaajce na cian blisz pocztkowi ukadu wsprzdnych jako skierowane
n

S
s
n
ns
dy
dz
dx
y
z
y
x
+ dy
y
y
y
y
+ dy
yz
yz
yz
y
+ dy
yx
yx
yx
0
y
x
z

39

przeciwnie do zwrotu osi. Przyjmujc t konwencj, napreniom stycznym dziaajcym na
powierzchni dxdz oddalon o dy wzdu osi y przyporzdkujemy zwroty zgodne z
kierunkami osi ukadu wsprzdnych jak zaznaczono na rys. 3.4.
Podobne rozumowanie przeprowadzi mona dla napre dziaajcych na
powierzchnie, do ktrych prostopade s odpowiednio osie z (rys. 3.5) oraz x (rys. 3.6) i
wwczas moliwe bdzie napisanie warunku rwnowagi dla si powierzchniowych w postaci
rzutw napre na odpowiednie kierunki przyjtego ukadu wsprzdnych. Przykadowo,
suma si powierzchniowych dziaajcych wzdu kierunku x zapisana bdzie nastpujco:
+ dydx
zx
dxdz
yx
dydz
x

+
|
|

\
|

+ +
|
|

\
|

+ + dxdz dy
y
yx
xy
dydz dx
x
x
x

dydx dz
z
zx
zx |
|

\
|

+ +
a po wykonaniu elementarnych przeksztace przybierze ona posta:
dxdydz
z
zx
dxdydz
y
yx
dxdydz
x
x

Rys.3.5. Naprenia dziaajce na powierzchnie prostopade do osi z .

z
z
y
x
+ dz
z
z
z
+ dz
zy
zy
zy
z
+ dz
zx
zx
zx
z
y
x
z

40

Rys.3.6. Naprenia dziaajce na powierzchnie prostopade do osi x .
Zwizek powyszy mona przeksztaci do postaci przedstawiajcej si powierzchniow
odniesion do jednostki objtoci, co po uwzgldnieniu zw. (3.17) pozwoli zapisa:
z
zx
y
yx
x
x
x
P

=
oraz przez analogi dla pozostaych kierunkw:
z
yz
x
xy
y
y
y
P

=
x
xz
y
yz
z
z
z
P

=
Po uwzgldnieniu powyszych zalenoci we wzorach (3.16) oraz (3.17) rwnanie ruchu
pynu lepkiego zapisa mona w postaci rzutw na osie ukadu wsprzdnych:
|
|

\
|

+ =
z
zx
y
yx
x
x
1
X
Dt
x
DU

|
|

\
|

+ =
z
yx
x
xy
y
y 1
Y
Dt
y
DU
(3.18)
|
|

\
|

+ =
x
xz
y
yz
z
z
1
Z
Dt
z
DU

Wystpujce w rwn. (3.18) naprenia stanowi nowe niewiadome, ktrych obliczenie
wymagaoby wprowadzenia nowych rwna. Znacznie prostszym wyjciem bdzie jednak
wyraenie niewiadomych napre przez znane ju zalenoci opisujce deformacje pynu.
Naprenia normalne bd bowiem wywoywa odksztacenia objtociowe a
naprenia styczne wywoywa bd odksztacenia postaciowe , przy czym naprenia te
zdefiniowano w rozdziale 2.6 w sposb nastpujcy:
- odksztacenia objtociowe:
x
z
y
x
+ dx
x
x
x
+ dx
xy
xz
xy
x
+ dx
xz
xy
xz
x
y
x
z

41

z
U
y
U
x
U
z
z
y
y
x
x

=
(2.35)
- odksztacenia postaciowe:
|
|

\
|

= =
x
U
y
U
y
x
yx xy

|
|

\
|

= =
y
U
z
U
z
y
zy yz
(2.36)
|

\
|

= =
x
U
z
U
z x
zx xz

Stosunkowo prostym zagadnieniem jest powizanie napre stycznych z deformacjami
postaciowymi , dla powizania ktrych punktem wyjcia moe by prawo Newtona, ktre
w rozdziale 1 zostao podane w postaci:
dy
dU
= (1.7)
z ktrej wynika, e wspczynnikiem proporcjonalnoci midzy napreniami stycznymi i
gradientem prdkoci jest wspczynnik lepkoci . Pozwala to zapisa naprenia styczne
wystpujce we wz. (3.18) w nastpujcej postaci:
|
|

\
|

= =
x
U
y
U
y
x
yx xy

|
|

\
|

= =
y
U
z
U
z
y
zy yz
(3.19)
|

\
|

= =
z
U
x
U
x z
zx xz

Powstaje oczywiste pytanie, czy ten sam stosunek proporcjonalnoci zachodzi bdzie midzy
napreniami i prdkoci deformacji ktowej jak pokazano na rys. 3.7.


42


Rys.3.7. Odksztacenie postaciowe elementu pynu jako deformacja kta midzy
cianami.

Deformacja kta prostego utworzonego przez ciany elementu pynu jest sum deformacji:
+ d d
i dlatego mona wprowadzi pojcie redniej prdkoci odksztacania ktowego:
|
|

\
|

= =
y
U
x
U
2
1
) ( ) (
x
y
r yx r xy

|
|

\
|

= =
z
U
y
U
2
1
) ( ) (
y
z
r zy r yz
(3.20)
|

\
|

= =
x
U
z
U
2
1
) ( ) (
z x
r zx r xz

i wwczas wspczynnik proporcjonalnoci napre do redniej prdkoci odksztacenia
wyniesie:
r
2 = (3.21)
gdy tylko w tym przypadku otrzymamy zalenoci (3.19) o postaci zgodnej z prawem
Newtona. Zgodnie z t konwencj, w prawie Newtona zapisanym jak we wz. (1.7), gradient
prdkoci
n
U

stanowi podwojon rnic prdkoci redniej dla obserwatora znajdujcego

si w rodku elementu pynu i poruszajcego si z prdkoci
C
U (patrz rys. 3.8).

dy
dy
dx
dx
x
y
y
y
y
y
x
x
x
x
x
x
d dxdt =
d dydt =
U + dy
U
U
U
U

43


Rys.3.8. Ilustracja prdkoci deformacji w nieruchomym ukadzie odniesienia a) oraz
widzianej przez obserwatora poruszajcego si z pynem b).

W tym przypadku prawo Newtona naleaoby zapisa w postaci:
n
U
n
U
2
1
2

=
)
`

=
wskazujcej, e przyjcie wspczynnika proporcjonalnoci 2 daje prawo Newtona
okrelone postaci (1.7).
W przypadku napre normalnych wystpujcych we wz. (3.18) zakadamy, e w
przypadku pynu nielepkiego byyby one rwne cinieniu, tzn.:
p
p
p
z
y
x
=
=
=

W pynie lepkim naprenia normalne byyby sum cinienia i dodatkowych napre
wywoanych lepkoci:
'
z z
'
y y
'
x x
p
p
p
+ =
+ =
+ =
(3.22)
przy czym naprenia te musiayby spenia definicyjn zaleno:
p
3
z y z
=
+ +
(3.22)
gdy w kadym punkcie pynu lepkiego musiaa by istnie okrelona warto cinienia.
Innymi sowy zakadamy, e dodatkowe naprenia
'
z
'
y
'
x
, , daj sum zerow, a
poniewa pochodz one od lepkoci, std te naley zaoy, e wspczynnik
proporcjonalnoci tyche napre od odksztace bdzie identyczny jak w przypadku
napre stycznych, co pozwoli zapisa:

n n
n
n
n
c c
U U
U
U
U
2
2
2
2

a) b)

44

z
'
z
y
'
y
x
'
x
2
2
2
=
=
=
(3.23)
Zaleno powysza suszna jest dla pynw nieciliwych, gdy zaoylimy, e dodatkowe
naprenia daj sum zerow:
( )
0 U div 2
z
U
y
U
x
U
2
2
z y x
'
z
'
y
'
x
= =
|
|

\
|

=
= + + = + +

co oznacza, e wobec zerowoci diwergencji wektora prdkoci
0 U div =

e musi to by pyn nieciliwy.
Jeeli zal. (3.22) miaaby by wana dla przypadku oglnego tzn. take i dla pynw
ciliwych, wwczas zal. (3.22) naley zapisa w postaci:

+ + =
+ + =
+ + =
U div 2 p
U div 2 p
U div 2 p
z z
y y
x x
(3.24)
gdzie czon

U div
oznacza dodatkowe naprenia proporcjonalne do jednostkowej zmiany objtoci

U div
pynu ciliwego. Wspczynnik proporcjonalnoci jest niewiadomy i naley go okreli z
warunku (3.22), ktry musi by speniony take i dla pynw ciliwych, co po podstawieniu
(3.24) do (3.22) pozwala zapisa:
p U div 3
z
U
y
U
x
U
2 p 3
3
1
z
y
x
=
(

+
|
|

\
|

+


i po przeksztaceniu:
0 U div 3 U div 2 = +


Biorc pod uwag, e dla pynu ciliwego
0 U div

mona podzieli obie strony przez t wielko otrzymujc:
0 3 2 = +
Ostatecznie otrzymujemy warto wspczynnika proporcjonalnoci:
=
2
3

co po podstawieniu do (3.24) pozwala zapisa wyraenie okrelajce naprenia normalne w
pynie lepkim:

+ =
+ =
+ =
U div
3
2
2 p
U div
3
2
2 p
U div
3
2
2 p
z z
y y
x x
(3.25)

45

Podstawiajc wz. (3.25) oraz (3.19) do zal. (3.18) otrzymujemy rwnanie ruchu dla pynu
lepkiego, ktre w postaci rzutw na trzy osie zapisa mona nastpujco:
|

\
|

+ +

=
|

\
|

+ +

=
|

\
|

+ +

U div
z 3
1
U
z
p 1
Z
Dt
DU
U div
y 3
1
U
y
p 1
Y
Dt
DU
U div
x 3
1
U
x
p 1
X
Dt
DU
z
2 z
y
2 y
x
2 x
(3.26)
lub w postaci wektorowej:
|

\
|
+ +

U div grad
3
1
U p grad
1
F
Dt
U D
2
(3.27)
Rwnania te znane s jako rwnania avier-Stokesa i stanowi najbardziej oglny przypadek
opisu ruchu newtonowskiego pynu ciliwego przy staej wartoci wspczynnika lepkoci.
Rwnanie (3.27) moe zosta uproszczone, jeeli rozpatrywa bdziemy przepyw
cieczy, dla ktrej pomin mona wpyw ciliwoci, co pozwala zapisa:

+ = U p grad F
Dt
U D
2
(3.28)
W przypadku przepyww gazu odbywajcych si z umiarkowanymi prdkociami (Ma <
0.3) oprcz si ciliwoci pomin mona take siy masowe, gdy sia masowa
rwnowaona jest cinieniem hydrostatycznym. Jeeli zatem przez cinienie p rozumie
bdziemy cinienie hydrodynamiczne bdce rnic midzy cinieniem cakowitym i
cinieniem hydrostatycznym, wwczas rwnanie Navier-Stokesa bdzie mona zapisa
nastpujco:

= U p grad
1
Dt
U D
2
(3.29)
Rwnanie Navier-Stokesa zawiera t sam liczb niewiadomych co rwnanie Eulera i
uzupenione by musi rwnie o rwnanie cigoci i rwnanie stanu. Podobnie jak w
przypadku rwnania Eulera take i rwnanie Navier-Stokesa musi by uzupenione
warunkami pocztkowymi i brzegowymi, przy czym stopie zoonoci warunkw
brzegowych jest w tym przypadku znacznie wikszy. Przykadem moe by warunek
brzegowy dla prdkoci na sztywnej cianie, ktry wymaga, aby zarwno skadowa normalna
prdkoci jak i skadowa styczna na cianie byy rwne zeru, tzn.:
0 U U
s n
= = (3.30)
gdy siy adhezji midzy materiaem ciany i pynem powoduj, e prdko na cianie musi
by rwna zeru. Problematyka warunkw brzegowych i rozwizywalnoci rwna Navier-
Stokesa jest zbyt zoona, aby moga by rozpatrywana w niniejszym wykadzie. W dalszych
rozdziaach rozpatrywane bd wyniki analizy uzyskane przy pomocy uproszczonych rwna
Navier-Stokesa, przy czym ze wzgldu na wygod dla oznaczenia tych rwna uywana
bdzie skrcona nazwa rwna N-S.

3.4. Przykad rozwizania rwnania -S, prawo Hagena-Poiseuillea.

Stopie zoonoci matematycznej rwnania N-S, wynikajcy zarwno z jego
nieliniowoci jak i skomplikowanego charakteru warunkw brzegowych sprawia, e znanych
jest zaledwie kilka cisych rozwiza uzyskanych dla przypadkw, w ktrych rwnania N-S
upraszczaj si do postaci liniowej.

46

Przykadem takiego cisego rozwizania jest uzyskane z rwnania N-S analityczne
potwierdzenie empirycznego prawa sformuowanego niezalenie przez Hagena (1839) i
Poiseuillea (1840):
Wydatek cieczy przepywajcej przez rurk o maej rednicy jest proporcjonalny do rnicy
cinie powodujcej przepyw, proporcjonalny do czwartej potgi rednicy rurki i odwrotnie
proporcjonalny do jej dugoci.


Rys.3.9. Schemat dowiadczenia ilustrujcego prawo Hagen-Poiseuillea.

Na rys. 3.9 pokazano schemat dowiadczenia ilustrujcego prawo Hagen-Poiseuillea,
w ktrym rurka o rednicy d i dugoci l poczona jest ze zbiornikiem napenionym do
wysokoci h . Wydatek cieczy Q zmierzony by moe pokazan schematycznie na rys. 3.9
metod objtociow, tzn. przez pomiar czasu napeniania T zbiornika o znanej objtoci V,
co pozwala obliczy:
T
V
Q =
Poniewa wypyw cieczy z rurki odbywa si do otoczenia, std te rnica cinie
wymuszajca przepyw wynosi:
g h p =
i wobec staoci gstoci cieczy i przyspieszenia ziemskiego g rnica cinie jest
proporcjonalna do wysokoci napenienia zbiornika h .
Prawo Hagena-Poiseuillea zapisa mona ukadem nastpujcych zwizkw
proporcjonalnoci:
4
d ~ Q
l
1
~ Q
p ~ Q

Proporcjonalno wydatku do rnicy cinie i jego odwrotna proporcjonalno do dugoci
rurki jest intuicyjnie atwa do przewidzenia, gdy rnica cinie na kocach rurki daje
przecie wypadkow si cinieniow wymuszajc ruch pynu i wiksza warto rnicy
cinie to wiksza sia wymuszajca przyrost prdkoci przepywu i przyrost wydatku.
Dugo rurki proporcjonalna jest z kolei do siy oporu wywoanej tarciem, ktrej dziaanie
przeciwstawia si sile wymuszajcej ruch co sprowadza si musi do zmniejszenia prdkoci
i wydatku jeeli dugo rurki bdzie wiksza. Zaskakujca jest natomiast proporcjonalno
wydatku do czwartej potgi rednicy, gdy intuicyjnie mona by oczekiwa, e wydatek
h
l
d

47

cieczy bdzie proporcjonalny do pola przekroju poprzecznego rurki, ktre jednak
proporcjonalne jest do kwadratu rednicy.
Uzyskanie analitycznego rozwizania dla tego przypadku wymaga bdzie
scakowania nastpujcego ukadu rwna:
- rwnania N-S w postaci waciwej dla ustalonego przepywu cieczy, dla ktrej
pomin mona czon ciliwoci:

= U p grad
1
F
Dt
U D
2
(3.31a)
- rwnania cigoci w postaci waciwej dla ustalonego przepywu pynu
nieciliwego:
0
z
U
y
U
x
U
z
y
x
=

(3.31b)
- rwnania stanu, wyraajcego stao gstoci cieczy:
idem = (3.31c)
Warunek brzegowy sprowadzi si do zerowej prdkoci przepywu na cianie rurki, zgodnie z
uwagami zamieszczonymi w rozdziale poprzednim.
Przyjmijmy, e o rurki pokrywa si z kierunkiem osi x kartezjaskiego ukadu
wsprzdnych, jak pokazano na rys. 3.10.



Rys.3.10. Geometria przepywu Hagen-Poiseuillea.

Jednostkowa sia masowa:

+ + = k Z j Y i X F
ma w przyjtej geometrii nastpujce skadowe:
g Z ; 0 Y ; 0 X = = =
natomiast wektor prdkoci

+ + = k U j U i U U
z y x

w rurce o maej rednicy ma niezerow skadow jedynie w kierunku przepywu, tzn.:
; 0 U ; 0 U ; 0 U
z y x
= =
co oznacza, e jest to przepyw jednowymiarowy. Przepyw jest ustalony co oznacza, e
mona pomin pochodn lokaln, wobec tego pochodne substancjalne prdkoci dla
przepywu jednowymiarowego przyjm posta:
0
Dt
DU
0
Dt
DU
x
U
U
Dt
DU
z
y
x
x
x
=
=

=

z
x
y
R
x

48

co pozwala zapisa wyjciowy ukad rwna N-S w postaci:
z
p 1
g 0
y
p 1
0
z
U
y
U
x
U
x
p 1
x
U
U
2
x
2
2
x
2
2
x
2
x
x

=
|
|

\
|

(3.32)
natomiast rwnanie cigoci
0
z
U
y
U
x
U
z
y
x
=

dla przepywu jednowymiarowego przeksztaci mona nastpujco:
0
x
U
x
=

(3.33)
Rwnanie stanu sprowadza si do staoci gstoci w rwn. (3.32) oraz (3.33). W trzecim
rwnaniu ukadu (3.32) wobec maej rednicy rurki pomin mona zmienno cinienia
hydrostatycznego, a wobec zerowej wartoci gradientu cinienia wzdu kierunku y (patrz
drugie rwn. (3.32)) przyj mona, e cinienie jest funkcj jedynie kierunku x , tzn.:
( ) x p p =
Pozwala to zastpi w pierwszym rwnaniu (3.32) pochodn czstkow:
x
p 1

rniczk zwyczajn:
dx
dp 1

Z rwnania cigoci (3.33) wynika, e skadowa prdkoci
x
U moe by jedynie funkcj:
( ) z , y U
x

a po uwzgldnieniu tych wnioskw oraz wz. (3.33) w rwn. (3.32), ten ostatni zwizek
zapisa mona:
|
|

\
|

=
2
x
2
2
x
2
z
U
y
U
dx
dp 1
0
co po prostym przeksztaceniu pozwala nam zapisa rwnanie ruchu w postaci:
dx
dp
z
U
y
U
2
x
2
2
x
2
=
|
|

\
|

(3.34)
Cinienie p moe zmienia si tylko w kierunku x , co zgodnie z tys. 3.11 pozwala zapisa:
l
p
dx
dp
=
gdzie p oznacza rnic cinie dziaajcych na przekroje 1 oraz 2 walcowego elementu
pynu. Rwnanie ruchu (3.34) mona zatem przeksztaci do postaci:
l
p
z
U
y
U
2
x
2
2
x
2

(3.35)
a po wprowadzeniu nowej zmiennej:
2 2
z y r + =
warunek brzegowy zapisa mona:
) R r dla ( 0 U
x
= = (3.36)


49


Rys.3.11. Walcowy element pynu przy przepywie przez cienk rurk.

Caka rwnania (3.35) bdzie wynosi:
|
|

\
|
=
|
|

\
|
+
=
2
2
2
2 2
x
R
r
1 C
R
z y
1 C U (3.37)
Dwukrotne rniczkowanie wz. (3.37) wzgldem y oraz z oraz podstawienie do (3.35) daje:
l
p
R
C 4
2

=
std mona obliczy warto staej cakowania wystpujcej w (3.37) jako:
l 4
R p
C
2

=
co po podstawieniu do (3.37) daje nastpujce wyraenie okrelajce rozkad prdkoci w
poprzecznym przekroju rurki:
( )
2 2
x
r R
l 4
p
U

= (3.38)
Otrzymana zaleno okrela paraboliczny rozkad prdkoci, co pokazano na rys. 3.12.


Rys.3.12. Rozkad prdkoci w poprzecznym przekroju rurki przy przepywie Hagen-
Poiseuillea.

Zwizek (3.38) spenia warunek brzegowy gdy dla R r = :
0 U
x
=
natomiast maksymalna warto prdkoci wystpuje w osi rurki (dla 0 r = ) i wynosi:
R
x
r
l
1 2

R
x
dr
r
U
xr
U
x
U
xmax
paraboliczny rozkad
prdkoci

50

2
max x
R
l 4
p
U

= (3.39)
Rozkad prdkoci dany wz. (3.38) pozwala rwnie obliczy wydatek cieczy przepywajcej
przez rurk i w tym celu zgodnie z rys. 3.12 obliczy naley najpierw wydatek elementarny
bdcy iloczynem pola elementarnego przekroju i prdkoci:
x
U dr r 2 dQ =
a nastpnie po podstawieniu za
x
U zalenoci (3.38) i scakowaniu otrzymujemy:
( )

=
R
0
2 2
rdr 2 r R
l 4
p
Q
co po przeksztaceniach daje ostatecznie wydatek przepywajcej cieczy rwny:
4 4
d
l
p
128
R
l 8
p
Q

= (3.40)
Zaleno ta jest analitycznym potwierdzeniem empirycznie sformuowanego prawa Hagena-
Poiseuillea, e wydatek przepywajcy przez rurk jest proporcjonalny do rnicy cinie
p o czwartej potgi rednicy
4
d oraz odwrotnie proporcjonalny do dugoci rurki.
Zwizek (3.40) jest rwnie dowodem poprawnoci rwnania Navier-Stokesa i jeeli nawet
nie ma on charakteru oglnego, to wykazuje, e jest ono suszne przynajmniej dla przepywu
cieczy newtonowskiej przez przewody o maej rednicy.
Wydatek Q mona rwnie obliczy bez potrzeby cakowania, gdy z elementarnej
geometrii wynika, e objto paraboloidy obrotowej jest rwna objtoci walca o polu
podstawy rwnym podstawie paraboloidy i wysokoci rwnej poowie wysokoci
paraboloidy. Z rys. 3.12 wynika, e pole podstawy paraboloidy wynosi:
2
R
natomiast poowa jej wysokoci rwna jest
max x
U
2
1
, co po uwzgldnieniu wzoru (3.39)
pozwala zapisa:
2 2
R
l 4
p
2
1
R Q

=
co jest wynikiem identycznym z zalenoci (3.40).
Prawo Hagen-Poiseuillea wyprowadzi mona rwnie bezporednio, bez
koniecznoci cakowania rwna N-S. Jeeli bowiem rozpatrzymy bilans si dziaajcych na
walcowy element pynu z rys. 3.11, wwczas zauwaymy, e ruch tego elementu okrelony
jest przez wzajemn rwnowag si cinienia dziaajcych na powierzchnie czoow i tyln
oraz si lepkoci dziaajcych na powierzchnie boczne walca. Jak pokazano na rys. 3.10 ruch
pynu wymuszony jest rnic cinie p , co naley rozumie jako nadwyk cinienia
ponad cinienie atmosferyczne przyoon na wlocie do rury. Na kocu rury nadwyka
cinienia rwna jest zeru, gdy na wylocie cinienie musi by rwne cinieniu
atmosferycznemu. Oznacza to, e w kolejnych przekrojach cinienie jest coraz mniejsze, co
uj mona nastpujco:
0
x
p
<

Jeeli na tylnej powierzchni walca cinienie wynosi
1
p , wwczas dla spowodowania ruchu
elementu w kierunku x zachodzi musi zwizek:
2 1
p p >
a rnic tych cinie zapisa moemy jako:
2 1
p p p =
Jeeli rnica cinie na powierzchniach czoa i tyu walca wynosi p , wwczas wypadkowa
sia cinienia wynosi bdzie:

51

p r
2

Siy cinieniowe s rwnowaone siami lepkoci, ktre dziaaj w kierunku przeciwnym do
przepywu (patrz rys. 3.11) a poniewa siy oporu lepkiego bd iloczynem pola powierzchni
i napre, std te zapisa mona:
r
U
l r 2 l r 2
x

=
Przepyw przez cienk rurk jest przepywem jednowymiarowym i std te:
dr
dU
r
U
x x
=

i bilans rwnowagi si dziaajcych na cylindryczny element pynu zapisa mona:
0
dr
dU
l r 2 p r
x 2
=
std

=
l 2
r p
dr
dU
x
(3.41)
przy czym zmiana znaku wynika z uwzgldnienia znaku promieniowego gradientu prdkoci:
0
dr
dU
x
<
Po scakowaniu rwnania (3.41) otrzymujemy:
C
l 4
r p
U
2
x
+

=
a sta cakowania wyznaczamy z warunku brzegowego dla R r = :
0 U
x
=
std

=
l 4
R
p C
2

i ostatecznie otrzymujemy zaleno opisujc promieniowy rozkad prdkoci:
( )
2 2
x
r R
l 4
p
U

=
identyczn ze wz. (3.38).
Analityczna posta prawa Hagen-Poiseuillea ma rwnie wane zastosowanie
praktyczne, ktre wynika z nastpujcego przeksztacenia wz. (3.40):
4
d
l
p
Q 128

= (3.42)
skd wynika, e znajomo p , Q, l oraz d pozwala wyznaczy wspczynnik lepkoci
wypywajcej cieczy. Przyrzdy oparte na tej zasadzie i suce do wyznaczania lepkoci
cieczy nazywane s wiskozymetrami.
Przepyw Hagen-Poiseuillea nie jest jedynym analitycznym rozwizaniem rwnania
N-S. Najbardziej znanym przykadem jest tu przepyw Couettea midzy dwiema
rwnolegymi, nieskoczonymi pytami pooonymi w maej odlegoci od siebie, przy czym
jedna z tych pyt jest nieruchoma a druga porusza si z jednostajn prdkoci wymuszajc w
ten sposb przepyw charakteryzujcy si liniowym rozkadem prdkoci. Drugim znanym
rozwizaniem jest przepyw Poiseuillea w szczelinie midzy dwiema rwnolegymi,
nieskoczonymi pytami charakteryzujcy si parabolicznym rozkadem prdkoci. Obydwa
te rozwizania znajduj praktyczne zastosowanie w teorii smarowania, przy czym w
odrnieniu od jednowymiarowego przepywu Hagen-Poiseuillea zarwno przepyw
Couettea jak i przepyw Poiseuillea s przepywami dwuwymiarowymi. Naley tu jednak
zauway, e liczba znanych rozwiza analitycznych rwnania N-S jest bardzo ograniczona
a powodem jest zoono matematyczna tego rwnania, wynikajca z nieliniowoci czonu

52

konwekcyjnego wystpujcego w pochodnej substancjalnej. Wymienione tu przykady
rozwiza dotycz przepyww bardzo prostych, dla ktrych czon konwekcyjny staje si
rwny zero. Istniej rwnie przepywy z niezerow wartoci tego czonu, dla ktrych udao
si znale rozwizanie analityczne, jednak zagadnienie to wykracza poza przyjte ramy
wykadu a zainteresowani Czytelnicy mog znale informacje dotyczce tych zagadnie
m.in. w ksikach I.G.Currie czy T.Fabera.

3.5. Ruch laminarny i turbulentny. Dowiadczenie Reynoldsa.

Zoono matematyczna rwnania N-S jest wan ale nie jedyn przyczyn trudnoci
w uzyskaniu rozwiza analitycznych. Bardzo wan rol odgrywa tu take zoony charakter
samego przepywu pynu lepkiego, czego przykadem moe by zaskakujca posta prawa
Hagen-Poiseuillea sugerujca niezgodn z intuicj proporcjonalno wydatku do czwartej
potgi rednicy rurki. Kolejnym przykadem paradoksalnego (t.j. niezgodnego z intuicj)
zachowania pynu jest opr towarzyszcy przepywowi cieczy lepkiej przez rurk o maej
rednicy, okrelony przez rnic cinie p niezbdn do przetoczenia zadanego wydatku
Q. Dla zilustrowania tego problemu przeksztamy wz. (3.40) do postaci:
Q
d
l 128
p
4

= (3.43)
Zamy, e rozpatrywa bdziemy dwa przepywy tej samej cieczy ( ) idem = przez rurki o
tej samej dugoci l , ktre charakteryzowa si bd tym samym wydatkiem Q. Pierwszy
przepyw odbywa si przez rurk o rednicy
1
d przy stracie cinienia
1
p natomiast drugi
odbywa si przez rurk o dwukrotnie wikszej rednicy
1 2
d 2 d = i towarzyszy mu spadek
cinienia
2
p . Podstawienie tych wielkoci do wz. (3.43) daje stosunek spadkw cinie
(oporw przepywu) wynoszcy:
16
d
d
p
p
4
1
2
2
1
=
|
|

\
|
=

Oznacza to, e przy zachowaniu identycznego wydatku przepywajcej cieczy dwukrotny
wzrost rednicy dajcy czterokrotny wzrost pola przekroju prowadzi do 16-krotnego
zmniejszenia oporw przepywu, co jest z pewnoci wynikiem trudnym do intuicyjnego
wyjanienia.
Znacznie waniejszy paradoks dotyczy jednak wzajemnego zwizku midzy oporem
przepywu a redni prdkoci definiowan jako iloraz wydatku i pola przekroju
poprzecznego rury:

4
d
Q
U
2
xsr

=
co po podstawieniu do wz. (3.43) daje zaleno:
x
2
U
d
l 32
p

= (3.44)
wiadczc o proporcjonalnoci oporw przepywu do redniej prdkoci przepywu. Dla
projektanta rurocigu wz. (3.44) sugeruje, e jeeli przy
1 x
U rurocig charakteryzuje si
oporem
1
p , to podwojenie wydatku cieczy przepywajcej przez ten sam rurocig
oznaczajce dwukrotne zwikszenie redniej prdkoci ( )
x 2 x
U 2 U = winno da dwukrotny
wzrost oporu
2
p , co atwo sprawdzi po podstawieniu do (3.44):
2
U
U
p
p
1 xsr
2 xsr
1
2
= =

53

Dowiadczenie wykazao prawdziwo tego wniosku ale jedynie dla bardzo maych prdkoci
przepywu. Dla wikszych prdkoci przepywu straty wykazyway proporcjonalno do
kwadratu prdkoci redniej co oznaczao, e dwukrotne zwikszenie wydatku powodowao
czterokrotnie wiksze straty. Identyczny skutek dawao rwnie zwikszenie rednicy rury
oraz zmniejszenie lepkoci pynu, przy czym dodatkowe komplikacje wprowadza brak
powtarzalnoci tego zjawiska. W tych samych bowiem warunkach przepyw mg spenia
zaoenia prawa Hagen-Poiseuillea lub te wykazywa proporcjonalno strat przepywu do
kwadratu prdkoci redniej co oznaczao, e prawo to przestawao obowizywa.
Podstawow trudnoci w znalezieniu rozwizania bya niemono wykonania pomiarw
prdkoci i cinienia, gdy wprowadzenie jakiegokolwiek przyrzdu pomiarowego zaburzao
przepyw i zmieniao obraz zjawiska. Niemoliwe byo rwnie ledzenie trajektorii ruchu
przezroczystego pynu. Problem zosta rozwizany w r. 1883 przez Osborna Reynoldsa, ktry
dokona tzw. wizualizacji przepywu wody, wprowadzajc do niej smug barwnika o
identycznej gstoci i prdkoci. Przepyw odbywa si w szklanej rurce, co umoliwiao
obserwacj zachowania smugi barwnika co pokazano na rys. 3.13.


Rys.3.13. Schemat wizualizacji ruchu pynu w dowiadczeniu Reynoldsa oraz obraz
smugi barwnika w ruchu laminarnym.

Reynolds wykaza, e przepyw pynu odbywa si moe w dwch stanach, ktrym
odpowiada zupenie odmienne zachowanie strugi barwnika. W stanie I smuga barwnika
zachowywaa spjno wzdu dowolnie duej dugoci, co oznaczao, e poszczeglne
warstwy pynu poruszaj si we wzajemnej izolacji lub raczej lizgaj si po sobie i
objtoci pynu z ssiednich warstw nie podlegaj mieszaniu. Uwane obserwacje wykazay
jedynie, e w dalszych odlegociach kontury smugi barwnika ulegay niewielkiemu
rozmyciu, identycznemu jak w zjawisku molekularnej dyfuzji realizowanej przez ruchy
Browna. Reynolds wykaza, e w tym stanie ruchu pynu straty s proporcjonalne do
pierwszej potgi prdkoci redniej co oznaczao, e jest to przepyw opisany prawem Hagen-
Poiseuillea a wic charakteryzujcy si parabolicznym profilem prdkoci. Biorc pod
uwag, e uwarstwienie przepywu byo dominujc cech tego stanu ruchu, Reynolds
zaproponowa powszechnie dzi przyjty termin ruch laminarny (od aciskiego okrelenia
lamina warstwa).
barwnik
smuga barwnika
warstwa (lamina)

54



Rys.3.14. Obraz smugi barwnika w ruchu turbulentnym.

Zwikszenie prdkoci przepywu powodowao wyran zmian zachowania smugi barwnika,
ktra najpierw wykonywaa sinusoidalne oscylacje (rys. 3.14a) a przy dalszym zwikszaniu
prdkoci przepywu barwnik ulega gwatownemu rozmyciu (rys. 3.14b). W tym stanie ruchu
straty cinienia byy proporcjonalne do kwadratu prdkoci redniej co oznaczao, e nie by
to przepyw Hagen-Poiseuillea. Uwane obserwacje trajektorii elementw pynu wykazay,
e w odrnieniu od ruchu laminarnego, w ktrym trajektorie byy regularnymi,
powtarzalnymi liniami (rys. 3.15a), trajektorie w II stanie ruchu staway si chaotyczne (rys.
3.15b) co oznaczao, e oprcz skadowej redniej prdkoci pojawiaa si tu losowo zmienna
dodatkowa skadowa prdkoci.


Rys.3.15. Trajektoria elementw pynu w ruchu laminarnym a) i turbulentnym b).

Ta wanie losowa zmienno chwilowej prdkoci i losowe bdzenie elementu pynu byy
powodem wprowadzenia terminu ruch turbulentny dla oznaczenia tego stanu przepywu.
Dalsze prace dowiadczalne pozwoliy wyjani mechanizm zjawiska odpowiedzialnego za
rozmywanie strugi barwnika. Jeeli w przepywie turbulentnym wyobrazimy sobie dwie
ssiadujce ze sob warstwy pynu (rys. 3.16), wwczas obecno losowych zakce pola
prdkoci oznacza bdzie, e midzy mylowo wyodrbnionymi warstwami pynu
przemieszczane s cae elementy pynu a nie tylko pojedyncze molekuy, jak miao to miejsce
w ruchu laminarnym. Ssiadujce ze sob warstwy pynu mog mie rn prdko (rys.
3.16) co powoduje, e w przepywie turbulentnym zachodzi moe intensywna wymiana nie
tylko masy lecz take i pdu, przy czym ze wzgldu na podobiestwo tego zjawiska do
dyfuzji molekularnej nazwane ono zostao dyfuzj turbulentn.


U
U
a)
b)
a) b)
Ruch laminarny Ruch turbulentny

55


Rys.3.16. Ilustracja turbulentnej dyfuzji pdu.

Naley tu zauway, e turbulentna dyfuzja powoduje intensywny transport masy i pdu w
kierunku poprzecznym do zasadniczego kierunku przepywu w rozwaanym przepywie w
rurze jest to transport w kierunku promieniowym. Bardziej szczegowa dyskusja rnic
midzy dyfuzj turbulentn i molekularn zostanie przeprowadzona w jednym z dalszych
wykadw mechaniki pynw, a obecnie wystarczy musi informacja, e intensywno dyfuzji
turbulentnej jest wiksza o trzy do czterech rzdw wielkoci od dyfuzji molekularnej. Z
pewn doz uproszczenia mona przyj, e tak intensywny transport caych elementw
pynu wymaga wydatkowania energii, ktra moe by czerpana jedynie z energii zawartej w
przepywie, co tumaczy moe waciw dla przepywu turbulentnego proporcjonalno strat
cinienia (energii potencjalnej przepywu) do kwadratu prdkoci.
Warto dowiadczenia Reynoldsa zawarta jest nie tylko w rozpoznaniu istnienia
dwch stanw przepywu tj. ruchu laminarnego i turbulentnego. Przeprowadzajc bowiem
szereg dowiadcze z rnymi pynami i rednicami rur Reynolds wykaza, e o istnieniu
ruchu laminarnego lub turbulentnego decyduje nie sama prdko przepywu, rednica rury
czy te lepko pynu, lecz ich bezwymiarowa kombinacja, nazwana pniej liczb
Reynoldsa:

=
d U
Re
sr
(3.45)
w ktrej:
Re - bezwymiarowa liczba
sr
U - rednia prdko przepywu
d - rednica rury
- lepko kinematyczna pynu.
Dowiadczenie wykazao, e jeeli dla przepywu w rurze liczba Reynoldsa zawarta jest w
zakresie:
2300 Re <
wwczas mamy zawsze przepyw laminarny a jakiekolwiek zaburzenia wprowadzone do
przepywu zanikaj samoczynnie gdy s przez przepyw tumione. Jeeli odpowiednia
kombinacja rednicy, prdkoci i lepkoci daje liczb Reynoldsa speniajc warunek:
2300 Re >
wwczas laminarny pocztkowo przepyw moe przej w turbulentny, jeeli tylko wystpi
jakiekolwiek zaburzenie (drgania ukadu, zawirowanie wody na wlocie). Im wiksza jest
warto Re tym mniejsza amplituda zaburzenia wystarcza do przejcia laminarnego w
turbulentny. Zachowanie specjalnych rodkw ostronoci, sprowadzajcych si do
agodnego uksztatowania wlotu i eliminacji drga (dowiadczenie przeprowadzone w
wyrobisku kopalni soli), pozwolio utrzyma ruch laminarny do wartoci:
5
10 5 Re
Dowiadczenia te nie pozwoliy na ustalenie dokadnej wartoci liczby Re przy ktrej
przepyw zmieniaby si z laminarnego w turbulentny, gdy zjawisko to wykazuje bardzo
du wraliwo na niekontrolowane (i czsto nieznane) czynniki zewntrzne i dlatego te
problem ten do dzi nie doczeka si rozwizania. Zamiast tego zdefiniowano dwie krytyczne
wartoci liczby Re , z ktrych pierwsza warto krytyczna
U
U + U
wymiana elementw
pynu midzy
warstwami
dyfuzja turbulentna

56

2300 Re
1 kr
(3.46)
oznacza granic stabilnoci przepywu w rurze, rozumian jako najwysza warto Re przy
ktrej zaburzenia s tumione a przepyw pozostaje zawsze w stanie ruchu laminarnego.
Druga warto krytyczna wynosi
50000 Re
2 kr
(3.47)
i oznacza grn granic wystpowania przepywu laminarnego, powyej ktrej przepyw
bdzie zawsze turbulentny.
Zakres midzy
1 kr
Re i
2 kr
Re jest bardzo szeroki i mieszcz si w nim wszystkie przypadki, w
ktrych losowo wystpujce zaburzenie moe przeprowadzi przepyw laminarny w
turbulentny.


Rys.3.17. Zaleno midzy wartoci liczby Reynoldsa i stanem przepywu.

Ilustracj zachowania przepywu w rurze przedstawiono na rys. 3.17, na ktrym o
odcitych przedstawia czas a o rzdnych prdko przepywu mierzon w dowolnym miejscu
w przepywie. Naniesiono tu rwnie liniami przerywanymi pierwsz i drug liczb krytyczn
Reynoldsa, obliczon dla danej rednicy rury i lepkoci pynu. Zamy, e w chwili 0 t =
przepyw zaczyna si od zerowej wartoci prdkoci U i przyspieszany jest do osignicia
zadanej wartoci. Jeeli tylko prdko przepywu a zatem i liczba Re utrzymywana bdzie w
zakresie:
1 kr
Re Re < (3.48)
to przepyw bdzie laminarny. Jeeli prdko zostanie zwikszona tak aby:
1 kr
Re Re > (3.48)
wwczas kade zaburzenie spowoduje, e przepyw laminarny przejdzie w turbulentny i
pozostanie w tym stanie przez czas dowolnie dugi. Oscylacje pokazane na rysunku wynikaj
z losowych fluktuacji prdkoci charakterystycznych dla przepywu turbulentnego. Kolejny
cykl zmian prdkoci pokazuje, e powtrne uzyskanie przepywu laminarnego moliwe jest
tylko wwczas, jeeli prdko zostanie zmniejszona na tyle, aby speniony by warunek
(3.48). Jeeli powtrnie zaczniemy zwiksza prdko, wwczas po przekroczeniu
1 kr
Re
U
t
Rekr2
Rekr1
zaburzenie
szczeglne rodki
ostronoci
przypadkowe
zaburzenie

57

przepyw stanie si turbulentny albo po wystpieniu przypadkowego zaburzenia, lub te przy
zachowaniu wszelkich rodkw ostronoci przy prdkoci odpowiadajcej:
2 kr
Re Re =
Wartoci krytycznych liczb Reynoldsa okrelone warunkami (3.46) i (3.47) zostay ustalone
dowiadczalnie i obarczone s one bdem pomiaru. Dlatego te w wielu rdach spotka
mona inne moliwe wartoci, ktre zawieraj si w zakresie:
50000 40000 Re
3000 2000 Re
2 kr
1 kr
=
=

Naley rwnie pamita, e wartoci te waciwe s dla przepywu w rurze, podczas gdy dla
innych typw przepywu wartoci te s oczywicie inne.
Przepyw laminarny w zastosowaniach technicznych wystpuje jedynie wwczas, gdy
mamy do czynienia z przepywami o maych prdkociach np. w kapilarach, naczyniach
woskowatych, klinach smarowych wolnobienych oysk lizgowych czy w konwekcji
naturalnej spowodowanej wyporem cieplnym. W zdecydowanej wikszoci zastosowa
technicznych wystpuje przepyw turbulentny, co pozwala stwierdzi, e ruch laminarny jest
w przyrodzie wyjtkiem, turbulentny za regu. W ostatnich jednak latach, dziki rozwojowi
metod rozwizywania rwna N-S udao si opracowa metody takiego ksztatowania
opywanych powierzchni, aby nawet przy bardzo duych wartociach liczb Reynoldsa
moliwe byo utrzymanie przepywu laminarnego, charakteryzujcego si znacznie niszymi
wartociami oporu. Przykadem moe tu by ksztat tzw. skrzyda laminarnego, ktry jeszcze
w latach szedziesitych mg by stosowany jedynie w szybowcach, natomiast dzi,
uywany jest w samolotach konsorcjum Airbus, ktre dziki temu zuywaj znacznie mniej
paliwa ni starsze konstrukcje.

3.6. Rozkad prdkoci w poprzecznym przekroju rury w przepywie turbulentnym

Analizujc prawo Hagen-Poiseuillea wyprowadzilimy wzr (3.38) wykazujcy, e
w ruchu laminarnym wystpuje paraboliczny rozkad prdkoci w poprzecznym przekroju
rury (patrz rys. 3.12). Jeeli przepyw laminarny przejdzie w turbulentny i utrzymamy ten sam
wydatek cieczy Q, wwczas rozkad prdkoci staje si zupenie inny, co wykazay wyniki
licznych pomiarw wykonanych po opublikowaniu wynikw dowiadczenia Reynoldsa.

Rys.3.18. Porwnanie rozkadw prdkoci w poprzecznym przekroju rury dla
przepywu laminarnego (stan I) i turbulentnego (stan II).

U r
U max
U max
U r
U = 0,79 0,86 U r max
U = 1/2 U r max
stan I
stan I:
stan II
stan II:

58

Na rys. 3.18 pokazano profile prdkoci dla przepywu laminarnego (oznaczonego na rysunku
jako stan I) i turbulentnego (stan II), ktre charakteryzuj si t sam wartoci prdkoci
redniej
sr
U . Zamieszczone tu wykresy wykazuj, e w przepywie turbulentnym w
bezporedniej bliskoci ciany promieniowy gradient prdkoci jest znacznie wikszy ni w
przepywie laminarnym:
lam turb
dr
dU
dr
dU
|

\
|
>
|

\
|

Poniewa zgodnie z prawem Newtona naprenia styczne s proporcjonalne do gradientu
prdkoci w kierunku normalnym do powierzchni
r
U

=
mona std wnioskowa, e naprenia styczne na cianie (dla R r = ) w przepywie
turbulentnym s znacznie wiksze ni w przepywie laminarnym
( ) ( )
R r lam R r turb = =
>
Wniosek ten uzasadnia wiksz warto oporu przepywu w ruchu turbulentnym
(proporcjonaln do kwadratu prdkoci redniej) w porwnaniu z oporami przepywu
(tosamymi ze strat cinienia p ) w przepywie laminarnym. Opr przepywu jest bowiem
rezultatem si lepkoci (napre stycznych), ktre dziaaj w kierunku przeciwnym do
przepywu. Drug charakterystyczn cech profilu prdkoci w ruchu turbulentnym jest jego
spaszczenie w obszarze wewntrznym przepywu powodujce, e warto prdkoci redniej
wynosi:
( )
max sr
U 86 . 0 79 . 0 U =
gdzie
max
U oznacza warto maksymaln prdkoci wystpujc w osi rury (dla 0 r = ).
Powodem jest intensywny transport promieniowy pdu bdcy rezultatem turbulentnej
dyfuzji, o ktrej mwilimy dyskutujc rysunek 3.16. Mona sobie wyobrazi, e po przejciu
z ruchu laminarnego do turbulentnego przemieszczanie elementw pynu z obszaru bliskiego
osi przepywu w kierunku ciany spowoduje, e pd pynu poruszajcego si z wiksz
prdkoci zostanie przemieszczony w kierunku ciany, czego wynikiem bdzie wyrwnanie
profilu prdkoci.


Rys.3.19. Profil prdkoci w ruchu turbulentnym oraz wsprzdne Prandtla.


U r
U max
R
U
y

59

Profil prdkoci zarejestrowany w ruchu turbulentnym zosta pokazany raz jeszcze na
rysunku 3.19, na ktrym zaznaczono rwnie wsprzdn y , przyjt przez Prandtla do
opisu tego profilu. Wobec braku moliwoci uzyskania rozwizania rwnania N-S dla
przepywu turbulentnego Prandtl zaproponowa nastpujcy, empiryczny wzr opisujcy
promieniowy rozkad prdkoci:
n
1
max
R
y
U U
|

\
|
= (3.50)
w ktrym
max
U jest maksymaln wartoci prdkoci wystpujc w osi rury, wsprzdna y
mierzona jest w kierunku od ciany do osi rury, tzn.:
| | R , 0 y
natomiast n jest wykadnikiem potgowym okrelanym dowiadczalnie w taki sposb, aby
uzyska moliwie najlepsz zgodno z rezultatami eksperymentu.
Zaleno ta znana jako wzr potgowy Prandtla wykazuje bardzo dobr zgodno z
dowiadczeniem i wykorzystywana jest w uproszczonych metodach oblicze oporw
hydraulicznych.
Wyniki pomiarw wykazay, e dla rur szorstkich dobr zgodno z eksperymentem
uzyskuje si dla wartoci
6 n = ,
dla ktrej profil prdkoci spenia nastpujc zaleno:

791 . 0
U
U
max
sr
=
Dla rur gadkich w zakresie liczb Reynoldsa:
4 4
10 8 Re 10 4 < <
optymaln wartoci wykadnika jest
7 n =
dla ktrej profil prdkoci spenia zaleno:
817 . 0
U
U
max
sr
=
co wiadczy, e w turbulentnym przepywie w rurze gadkiej profil prdkoci jest bardziej
paski ni w rurze szorstkiej.
Dla wikszych wartoci liczby Reynoldsa przy przepywie w rurach gadkich naley
przyjmowa wiksze wartoci wykadnika n aby uzyska zgodno z dowiadczeniem. Dla
uoglnienia tego wniosku obliczmy wydatek Q cieczy przepywajcej przez rur, obliczajc
najpierw wydatek elementarny przepywajcy przez zaznaczone na rys. 3.20 elementarne pole
o powierzchni:
( ) dy y R 2
co daje elementarny wydatek:
( ) dy y R 2 U dQ =

60

Rys.3.20. Oznaczenia przyjte przy cakowaniu wzoru Prandtla.


Scakowanie powyszej zalenoci w granicach od 0 do R po podstawieniu wzoru (3.50)
daje:
|

\
|
+
|

\
|
+

=
1
n
1
2
n
1
U R 2
Q
max
2
(3.51)
Uzalenienie wydatku od prdkoci redniej pozwala zapisa:
sr
2
U R Q = (3.52)
a porwnanie wydatku obliczonego z (3.51) i (3.52) daje ostatecznie nastpujc zaleno:
|

\
|
+
|

\
|
+
=
1
n
1
2
n
1
2
U
U
max
sr
(3.53)
w ktrej stosunek prdkoci redniej do maksymalnej (bdcy miar spaszczenia profilu
prdkoci) jest wyczn funkcj wykadnika potgowego Prandtla.
Najlepsz zgodno z dowiadczeniem dla przepyww w rurach gadkich uzyskano
przyjmujc:
- dla
5
10 2 Re =
837 . 0
U
U
; 8 n
max
sr
= =
- dla
5
10 4 . 6 Re =
853 . 0
U
U
; 9 n
max
sr
= =
- dla
6
10 2 Re =
866 . 0
U
U
; 10 n
max
sr
= =
Analiza tych danych wykazuje, e dla rur gadkich wzrost liczby Reynoldsa prowadzi
pocztkowo do wypaszczenia profilu prdkoci, ktry jednak przy bardzo duych Re znw
staje si bardziej wypuky.
Wzr Prandtla opisuje z du dokadnoci profil prdkoci w caym prawie przekroju
poprzecznym zawodzc jedynie w bezporedniej bliskoci ciany, gdzie nawet dla bardzo
duych wartoci Re przepyw staje si laminarny (tzw, podwarstwa lepka). Zagadnienie to
jest omwione w rozdziale dotyczcym warstwy przyciennej w drugiej czci wykadu.
R
y d
y

61

4. Statyka pynw.

Jedno z wanych zastosowa mechaniki pynw dotyczy sytuacji, gdy pyn jest
nieruchomy i std nazwa statyka pynw. Wikszo z rozwaanych tu przypadkw dotyczy
cieczy i std w wielu podrcznikach uywa si nazwy hydrostatyka, mimo i uywane w tym
dziale zalenoci dotycz take i gazw.

4.1. Rwnanie rwnowagi dla nieruchomego pynu. Rwnanie Eulera.

Wyprowadzone w poprzednim rozdziale rwnanie N-S:

+ +

U div grad
3
1
U p grad
1
F
Dt
U D
2
(3.27)
moe by dla pynu nieruchomego uproszczone poprzez pominicie wszystkich czonw
zawierajcych prdko. Pozwala to zapisa rwnanie opisujce rwnowag nieruchomego
pynu nastpujcym rwnaniem wektorowym znanym jako rwnanie Eulera:
p grad
1
F

(4.1)
lub ukadem rwna skalarnych:
z
p 1
Z
y
p 1
Y
x
p 1
X

=
(4.2)



Rys.4.1. Siy powierzchniowe dziaajce na nieruchomy element pynu.
z
y
x
pdxdz
pdxdy
pdzdy
dz
dx
dy
A
(p + dz)dxdy
p
z
(p + dy)dxdz
p
y
(p + dx)dydz
p
x

62


Rwnanie (4.1) wskazuje, e gradient cinienia jest proporcjonalny do siy masowej skd
wnioskowa mona, e cinienie ronie w kierunku dziaania si masowych a
wspczynnikiem proporcjonalnoci tego przyrostu jest gsto pynu . Rwnania skalarne
(4.2) sugeruj natomiast, e przyrost cinienia wzdu dowolnie wybranego kierunku jest
proporcjonalny do rzutu jednostkowej siy masowej na dany kierunek a wspczynnikiem
proporcjonalnoci jest gsto pynu.
Rwnanie Eulera wyprowadzi mona rwnie bezporednio jako warunek
rwnowagi si dziaajcych na nieruchomy element pynu pokazany na rys. 4.1. Zakadamy,
e rozpatrujemy pyn o jednorodnej gstoci a krawdzie prostopadociennego elementu
pynu rwnolege do osi przyjtego, kartezjaskiego ukadu wsprzdnego wyodrbniaj z
nieruchomego pynu elementarn mas:
dz dy dx m d =
Wektor jednostkowej siy masowej ma w przyjtym ukadzie wsprzdnych nastpujce
skadowe:

+ + = k Z j Y i X F
natomiast skadowe siy masowej dziaajce w kierunku poszczeglnych osi wynosz:
dz dy dx Z ; dz dy dx Y ; dz dy dx X
Siy masowe dziaajce na element pynu zrwnowaone s przez siy powierzchniowe, przy
czym cinienie jako wielko skalarna jest jednakowe w otoczeniu punktu A. Pozwala to
zapisa siy powierzchniowe dziaajce na ciany elementu pooone od strony pocztku
ukadu wsprzdnych, w nastpujcej postaci:
- w kierunku osi X:
dz dy p
- w kierunku osi Y:
dz dx p
- w kierunku osi Z:
dy dx p
Dziaanie si masowych sprawia, e cinienie zmienia si i jest funkcj wsprzdnych:
( ) x , y , x p (4.3)
wykazujc nastpujc zmienno w kierunku osi wsprzdnych:
z
p
;
y
p
;
x
p

Pozwala to zapisa siy powierzchniowe dziaajce na ciany elementu przeciwlege do
pocztku ukadu wsprzdnych (patrz rys. 4.1) nastpujco:
- w kierunku osi X:
dz dy
x
p
p

+
- w kierunku osi Y:
dz dx
y
p
p

+
- w kierunku osi Z:
dy dx
z
p
p

+
Warunki rwnowagi si dziaajcych na element pynu w kierunkach poszczeglnych osi
przyjm zatem posta:
0 dydz
x
p
p dydz p dz dy dx X =

+ +

63

0 dxdz
y
p
p dxdz p dz dy dx Y =

+ +
0 dxdy
z
p
p dxdy p dz dy dx Z =

+ +
co po elementarnych przeksztaceniach daje rwnanie Eulera zapisane w postaci(4.2).

4.2. Warunki bezwirowoci dla si masowych

W rwnaniach Eulera oprcz gstoci, ktr przyjmowalimy jako jednorodn w caej
analizowanej objtoci pynu, wystpuje te cinienie, ktre zgodnie ze wzorem (4.3) jest
funkcj wsprzdnych. Rozwizanie ukadu rwna (4.2) wymaga zatem dooenia
dodatkowego warunku, ktry bdzie musiaa spenia sia masowa, aby pyn pozostawa w
rwnowadze. W tym celu konieczna bdzie eliminacja cinienia z tych rwna poprzez ich
przeksztacenie do postaci:
z
p
Z
y
p
Y
x
p
X

=

oraz odpowiednie ich rniczkowanie.
Po zrniczkowaniu pierwszego z rwna wzgldem Y a drugiego wzgldem X
otrzymujemy:
( )
y x
p
y
X
2

( )
y x
p
x
Y
2

co pozwala zapisa:
( ) ( )
0
x
Y
y
X
=

Poniewa zaoylimy, e gsto jest jednorodna:
idem =
std te zaleno powysza upraszcza si do postaci:
( ) ( )
0
x
Y
y
X
=

Przez analogi uzyska moemy nastpujce zwizki, czce ze sob poszczeglne
skadowe jednostkowej siy masowej:
( ) ( )
0
x
Y
y
X
=

( ) ( )
0
y
Z
z
Y
=

( ) ( )
0
z
X
x
Z
=

ktre s warunkami zerowej rotacji wektora

F :
0 F rot =

(4.4)

64

Jeeli wektor jednostkowej siy masowej spenia warunek (4.4) wwczas istnieje pewna
funkcja:
( ) z , y , x (4.5)
ktr nazwa moemy funkcj siy masowej i ktra zwizana jest ze skadowymi wektora

F
nastpujcymi zalenociami:
z
Z
y
Y
x
X

=


=
(4.6)
Zwizek powyszy wyprowadzi mona rwnie e sposb uproszczony, stosujc zasad prac
wirtualnych do rwnania Eulera, tzn. mnoc skadowe tego rwnania przez odpowiednie
przyrosty po kierunkach osi wsprzdnych:
dz
z
p 1
Z
dy
y
p 1
Y
dx
x
p 1
X

=

co po zsumowaniu daje:

= + + dz
z
p
dy
y
p
dx
x
d 1
Zdz Ydy Xdx
Wyraenie po prawej stronie powyszego rwnania jest rniczk zupen cinienia, co
pozwala zapisa:
dp
1
Zdz Ydy Xdx

= + + (4.7)
Jeeli prawa strona powyszej zalenoci jest rniczk zupen, to take i strona lewa musi
by rniczk zupen pewnej funkcji (np. funkcji danej wzorem (4.5)) i wwczas:
dp
1
dz
z
dy
y
dx
x
=

co po porwnaniu lewych stron powyszej zalenoci i wzoru (4.7) daje warunki zapisane
wzorem (4.6).
Warunek bezwirowoci pola si masowych narzuca wymg, aby jakikolwiek element
masy znajdujcej si w tym polu nie wykonywa ruchu obrotowego wok swego rodka
masy. Wobec duej wartoci promienia kuli ziemskiej linie dziaania si grawitacyjnych
mona uzna za praktycznie rwnolege w obrbie mas pynu, ktre mog by przedmiotem
rozwaanych przez nas zastosowa technicznych (rurocigi, zbiorniki). Oznacza to z kolei, e
warunki bezwirowoci dla pola grawitacyjnych si masowych dane wzorem (4.6) bd
spenione, co umoliwi z kolei uzyskanie rozwizania rwnania Eulera.

4.3. Opis rwnowagi pynu nieruchomego w polu si grawitacyjnych

Warunki (4.6) nazywane s warunkami potencjalnoci pola wektorowego, gdy
funkcja ( ) z , y , x spenia warunek:
=

grad F

65

co oznacza, e pole si masowych ma potencja. Funkcji danej wzorem (4.5) nie nazwalimy
jednak funkcj potencjau wprowadzajc zamiast niej pojcie funkcji si masowych a
powodem takiego rozrnienia jest przeciwny zwrot dziaania potencjau grawitacyjnego w
stosunku do przyjtego przez nas zwrotu osi z (patrz rys. 4.1). Dlatego te nazwy funkcji
potencjau si masowych uywa bdziemy dla funkcji
p
U , ktra z funkcj si zwizana
bdzie nastpujcym warunkiem:
( ) ( ) z , y , x z , y , x U
p
= (4.8)
Uwzgldniajc wzr (4.8) w zalenoci (4.6) otrzymamy nastpujce zwizki midzy
skadowymi jednostkowej siy masowej i funkcj potencjau:
z
U
Z
y
U
Y
x
U
X
p
p
p

=
(4.9)
co po podstawieniu do wzoru (4.7) pozwoli zapisa:
dp
1
dz
z
U
dy
y
U
dx
x
U
p p p

a po uwzgldnieniu, e lewa strona jest rniczk zupen funkcji potencjau otrzymamy:
dp
1
dU
p

= (4.10)
Scakowanie powyszej zalenoci prowadzi do zwizku:

C U p
p
+ = (4.11)
gdzie C jest dowoln sta, a zwizek (4.11) oznacza, e pyn nieciliwy pod dziaaniem si
masowych jest w rwnowadze, jeeli siy masowe maj potencja. Zwizek midzy siami
masowymi i potencjaem ma posta:
p
U grad F =

(4.11a)
W zalenoci (4.11) naley wyznaczy warto staej, co wymaga znajomoci w
punkcie ( )
o o o o
z , y , x A zarwno cinienia
( )
o o o o
z , y , x p p =
jak i wartoci potencjau
( )
o o o p po
z , y , x U U =
co po podstawieniu do wz. (4.11)
C U p
po o
+ =
pozwala wyznaczy warto staej:
po o
U p C + =
Podstawienie powyszej wartoci do (4.11) daje ostatecznie zwizek:
( )
p po o
U U p p = (4.12)
pozwalajcy jednoznacznie okreli cinienie poruszajce si w dowolnym punkcie
( ) z , y , x A jeeli tylko znana jest funkcja potencjau si masowych ( ) z , y , x U
p
.
Przeanalizujmy rwnowag jednorodnej cieczy o gstoci , ktrej swobodna
powierzchnia jest pooona na wysokoci H nad paszczyzn xy kartezjaskiego ukadu
wsprzdnych jak pokazano na rys. 4.2. Dla rozpatrywanego ukadu skadowe jednostkowej
siy masowej wynosi bd:

66

g Z ; 0 Y ; 0 X = = =
co po podstawieniu do wz. (4.9) redukuje rwnanie Eulera do zwizku:
g
z
U
p
=

Rys.4.2. Rwnowaga hydrostatyczna wydzielonej objtoci cieczy w polu si cikoci.

z ktrego po scakowaniu otrzymujemy wyraenie na potencja si cikoci:
z g U
p
= (4.13)
Po podstawieniu
p
U
do wz. (4.11) otrzymujemy zwizek opisujcy cinienie:
C z g p + = (4.14)
z ktrego wynika, e w pynie nieciliwym, znajdujcym si w stanie rwnowagi w polu si
cikoci powierzchnie staego cinienia s paszczyznami poziomymi t sam wasno
wykazuj rwnie powierzchnie ekwipotencjalne (staego potencjau patrz wz. (4.13)).
Warto staej C w zal. (4.14) wyznaczy mona na swobodnej powierzchni, dla
ktrej przyj mona:
a
p p ; H z = =
gdzie
a
p jest cinieniem na swobodnej powierzchni (atmosferycznym). Po podstawieniu
powyszych wartoci do wz. (4.14) otrzymujemy:
C H g p
a
+ =
skd warto staej
H g p C
a
+ =
po podstawieniu do (4.14) daje:
z g H g p p
a
+ =
Po przeksztaceniu
) z H ( g p p
a
+ =
i uwzgldnieniu oznacze z rys. 4.2 otrzymujemy ostatecznie wyraenie na warto cinienia
w dowolnym punkcie nieruchomej cieczy znajdujcej si w polu si cikoci:
h g p p
a
+ = (4.15)
w ktrym h oznacza gboko zanurzenia danego punktu. Zaleno ta wykazuje, e
cinienie w dowolnym punkcie nieruchomej cieczy jest rwne sumie cinienia
atmosferycznego i cinienia supa cieczy o gstoci i wysokoci h zwanego cinieniem
hydrostatycznym.
Zaleno powysz mona uoglni na pokazany na rys. 4.3a przypadek rwnowagi
kilku nie mieszajcych si cieczy, z ktrych najlejsza o gstoci
1
tworzy warstw o
gruboci
1
h ze swobodn powierzchni na ktrej cinienie wynosi
a
p . Kolejna warstwa
cieczy o gstoci
2
ma grubo
4
h i poniej wsprzdnej
4
z mamy ciecz o gstoci
3

przy czym rwnowaga trwaa takiego ukadu istnie bdzie jedynie wwczas, gdy:
z
y
x
p
h
z
A
H
a

67

3 2 1
< < (4.16)


Rys.4.3. Rwnowaga kilku nie mieszajcych si cieczy w polu si cikoci a) oraz
panujcy w ukadzie rozkad cinienia hydrostatycznego b).

W analizowanym ukadzie oprcz swobodnej powierzchni midzy ciecz o gstoci
1
i
atmosfer istniej te powierzchnie ktre rozgraniczaj nie mieszajce si ciecze o
gstociach odpowiednio
1
i
2
oraz
2
i
3
, nazywane powierzchniami rozdziau.
Powierzchnie rozdziau podobnie jak powierzchnia swobodna s paszczyznami
ekwipotencjalnymi, gdy w polu si cikoci powierzchnie staego potencjau i cinienia s
paszczyznami poziomymi. W cieczach tych rozmieszczono pi punktw oznaczonych
kolejnymi numerami, w ktrych naley obliczy panujce tam cinienia. Cinienie w punkcie
1 jest rwne:
1 1 a 1
h g p p + =
natomiast w kolejnych punktach wynosi:
2 2 1 2 2 1 1 a 2
h g p h g h g p p + = + + =
3 2 1 3 2 1 1 a 3
h g p h g h g p p + = + + =
4 2 1 4 2 1 1 a 4
h g p h g h g p p + = + + =
4 3 4 5 3 4 2 1 1 a 5
h g p h g h g h g p p + = + + + =
Zalenoci te wykazuj, e cinienie w dowolnym punkcie rozwaanego ukadu skadajcego
si z warstw cieczy o rnych gstociach oblicza mona na dwa sposoby. Pierwszy sposb
to definicyjna zaleno (4.15) zgodnie z ktr cinienie w dowolnym punkcie ukadu cieczy
jest sum cinienia atmosferycznego oraz sumy cinie hydrostatycznych supw cieczy
pomidzy danym punktem i swobodn powierzchni.
Sposb drugi daje cinienie w danym punkcie jako sum cinienia panujcego na
najbliszej powierzchni rozdziau ponad punktem i cinienia hydrostatycznego supa cieczy
pomidzy punktem i najblisz powierzchni rozdziau znajdujc si ponad punktem.
Warto zauway, e rnica cinie w dwch punktach znajdujcych si w obrbie
warstwy tego samego pynu moe by obliczana w prosty sposb, np.:
( )
2 3 2 2 3
h h g p p =
1
2
3
4
5
z
z
z
z
z
z
z
h
h
h
h
h
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p

p - p
z
a) b)
a
a
1
2
3
4
5
a
a
1
1
2
3
4
5
1
2
3
1
2
3
4
5

68

tzn. rwna jest rnicy cinie hydrostatycznych midzy tymi punktami i nie zaley od
rozkadu cinie w analizowanym ukadzie.
Rozkad cinienia w rozwaanym ukadzie kilku cieczy pokazany na rys. 4.3b
wykazuje, e w obrbie cieczy o jednakowej gstoci cinienie zmienia si liniowo wraz z
gbokoci zanurzenia zgodnie z zal. (4.15). Poniewa iloczyn gstoci cieczy i
przyspieszenia ziemskiego jest wspczynnikiem proporcjonalnoci midzy gbokoci
zanurzenia i cinieniem, std te wraz ze wzrostem gstoci w kolejnych warstwach zmienia
si nachylenie linii zmiany cinienia co uj mona zalenoci:
1 2 3
z
p
z
p
z
p
= = =

>

>

co odpowiada warunkowi (4.16).
W niektrych zastosowaniach wygodniej jest posugiwa si zalenoci (4.15)
przeksztacon do postaci:
h
g
p
g
p
a
+

=

(4.17)
w ktrej wszystkie czony maj wymiar dugoci i nazywane s wysokoci cinienia.
Przedstawiaj one wysokoci supw cieczy, ktre dawayby cinienie hydrostatyczne
odpowiadajce cinieniu w analizowanym punkcie, cinieniu atmosferycznemu i cinieniu
hydrostatycznemu.
Porwnanie wz. (4.15) i (4.17) wykazuje, e definicyjna zaleno na cinienie
hydrostatyczne
h g
moe by rwnie interpretowana jako ciar jednostkowego supa cieczy tzn. ciar supa
cieczy o wysokoci h i jednostkowym polu podstawy.

4.4. Wnioski z analizy rwnania Eulera

Poprzednie rozdziay powicone byy opisowi rwnowagi pynu jednorodnego
(nieciliwego) w polu si cikoci. Opisujce ten stan rwnanie Eulera pozwolio
sformuowa dwa najistotniejsze wnioski, z ktrych pierwszy wynika wprost z analizy tego
rwnania. Jeeli bowiem rwnanie Eulera zapisane jest w postaci wektorowej:

= F p grad
wwczas wynika std, i cinienie ronie w kierunku dziaania si masowych. Jeeli natomiast
zapiszemy je w postaci ukadu rwna skalarnych:
Z
z
p
Y
y
p
X
x
p
=

wwczas wynika std bdzie, e przyrost cinienia wzdu dowolnego kierunku jest
proporcjonalny do wartoci rzutu jednostkowej siy masowej na dany kierunek.
Drugi wniosek wynika z rwnania rwnowagi zapisanego dla pynu znajdujcego si
w polu oddziaywania potencjalnych si masowych:
( )
p po o
U U p p = (4.12)
Z zalenoci tej wynika liniowy zwizek midzy potencjaem si masowych i cinieniem a
ponadto dla
idem U
p
=
otrzymujemy:

69

idem p =
co oznacza, e powierzchnie ekwipotencjalne s jednoczenie powierzchniami izobarycznymi
(staego cinienia). Wasno t wykorzystywalimy przy analizie stanu rwnowagi pynu, w
ktrym wystpoway powierzchnie swobodne i powierzchnie rozdziau.
Kolejny, wany wniosek wynika z analizy rwnania rwnowagi zapisanego w postaci:
dp
1
Zdz Ydy Xdx

= + + (4.7)
ktre dla powierzchni swobodnej lub powierzchni rozdziau speniajcej warunek staoci
cinienia:
( ) 0 z , y , x p =
zapisa mona:
0 dp =
co oznacza, e rwnanie rwnowagi zapisane by moe nastpujco:
0 Zdz Ydy Xdx = + +
Wyraenie po lewej stronie rwnania przedstawia elementarn prac si masowych, co
pozwala stwierdzi, e na powierzchni swobodnej (rozdziau) siy masowe wykonuj zerow
prac co oznacza, e siy masowe s prostopade do powierzchni ekwipotencjalnych. Wynika
std, e nasze zaoenie, i powierzchnie swobodne i rozdziau byy paszczyznami
poziomymi, byo suszne.
W rozdziale poprzednim analizowalimy rwnie przypadek rwnowagi nie
mieszajcych si pynw o rnej gstoci przyjmujc intuicyjnie, e midzy poziomymi (i
wzajemnie rwnolegymi) paszczyznami rozdziau znajdowaa si ciecz o jednakowej
gstoci. Sprawdmy, czy moliwe jest wystpowanie cieczy o niejednorodnej gstoci
midzy powierzchniami jednakowego cinienia, rozpatrujc rwnowag warstwy pynu
pokazanej na rys. 4.4.


Rys.4.4. Rwnowaga warstwy pynu niejednorodnego.

Warstwa pynu o gruboci h zawarta jest midzy dwiema poziomymi paszczyznami, na
ktrych cinienie wynosi odpowiednio
1
p i
2
p . Wewntrz warstwy znajduj si dwa nie
mieszajce si pyny o gstociach
1
i
2
. Rozpatrzmy dwa prostopadociany pokazane na
rysunku, dla ktrych warunki rwnowagi zapisa mona nastpujco:
h g p p
1 1 2
=
h g p p
2 1 2
=
Warunki te mog by jednoczenie spenione tylko wwczas, jeeli:
2 1
=
Odlego midzy warstwami h moe by dowolnie maa a wewntrz tych warstw
rozmieci mona dowolnie wiele takich graniastosupw dla ktrych jednoczenie musiayby
by spenione warunki zapisane powyej. Oznacza to, e w ukadzie wielu nie mieszajcych
1 2
p1
p2
h
1
2

70

si cieczy rwnowaga jest moliwa tylko wtedy, gdy gsto pynu w kadej poziomej
warstwie pozostaje staa.
Rwnanie Eulera pozwala rwnie wyznaczy ksztat powierzchni rozdziau dla
dwch nie mieszajcych si cieczy, ktra wobec zachodzcego tutaj skoku gstoci tej jest
powierzchni niecigoci. Wobec nieskoczenie maej gruboci tej powierzchni jednakowe
s siy cinieniowe i masowe dla obydwu pynw co pozwala zapisa:
( ) ( ) Zdz Ydy Xdx Zdz Ydy Xdx dp
2 1
+ + = + + =
Poniewa gstoci obydwu pynw s rne, tzn.:
2 1

std te powysza rwno moe by speniona tylko wtedy, gdy:
0 Zdz Ydy Xdx = + +
z czego wynika, e na powierzchni rozdziau mamy:
0 dp =
Oznacza to, e powierzchnia rozdziau dwch nie mieszajcych si pynw o staych
gstociach (nieciliwych) jest powierzchni staego potencjau i jednakowego cinienia.

4.5. Rwnowaga cieczy w naczyniach poczonych

Dotychczas zajmowalimy si rwnowag cieczy w pojedynczych zbiornikach,
podczas gdy w wielu praktycznych zastosowaniach mamy ciecz wypeniajc ukady
zbiornikw, rurocigw lub te wypeniajc przestrzenie w zoach porowatych.

71


Rys.4.5. Rwnowaga cieczy jednorodnej w pojedynczym zbiorniku a) i w ukadzie
naczy poczonych b).

Dla wyjanienia, czy wyprowadzone w rozdziaach poprzednich zalenoci wynikajce z
rwnania Eulera bd opisywa rwnowag nieruchomej cieczy take i w ukadach
zoonych, konieczne bdzie zastosowanie pewnego sposobu rozumowania nazywanego
postulatem Stevina lub zasad zesztywnienia. Zasad t mona sformuowa nastpujco:
...jeeli pewn cz przestrzeni wypenionej nieruchomym pynem zesztywnimy w taki
sposb, aby gsto zesztywnionej objtoci nie ulega zmianie to rwnowaga pynu nie
zostanie zakcona.
Przyjrzyjmy si pewnej objtoci cieczy o gstoci pokazanej na rys, 4.5a, w ktrej
wydzielamy dwie paszczyzny poziome, na ktrych cinienie wynosi odpowiednio:
1 a 1
h g p p + =
2 a 2
h g p p + =
Wyobramy sobie teraz, e zesztywnieniu podlegaj zakreskowane na rys. 4.5b fragmenty
objtoci w wyniku czego powstaj dwa pionowe naczynia poczone ze sob. Zesztywnienie
p
p
h
h
p
p
p
1
1
2
a
2
P
L
1
2
1
2
h2
h1
pa
p1
p2
a)
b)

72

przeprowadzono mylowo ale zgodnie z postulatem Stevina, std te rwnowaga cieczy nie
ulega zakceniu i w dalszym cigu w paszczyznach 1 i 2 panuj cinienia obliczone
powyej. W paszczynie 2 cinienie jest w sposb oczywisty jednakowe i rwne
2
p ,
natomiast w paszczynie 1 cinienie wynosi
1
p w tych obszarach, gdzie paszczyzna
przechodzi przez nie zesztywnion ciecz. Jeeli cinienia panujce w lewym i prawym
naczyniu oznaczymy odpowiednio indeksami L i P wwczas bdziemy mogli zapisa:
1 a 1 P L
h g p p p p + = = =
Zilustrowalimy w ten sposb zasad naczy poczonych, ktra brzmi nastpujco:...w
jednorodnej cieczy wypeniajcej w sposb cigy przestrze skadajc si z naczy
poczonych, cinienia w paszczyznach poziomych s jednakowe co uj mona wzorem:
P L
p p = (4.18)


Rys.4.6. Zastosowanie zasady naczy poczonych do wyznaczania cinienia.

Zasada ta znajduje praktyczne zastosowanie przy pomiarze cinie co pokazano na rys. 4.6,
gdzie do zbiornika, w ktrym panuje nieznane cinienie
x
p podczono ukad dwch
poczonych ze sob naczy. Poniewa lewe rami poczone jest ze zbiornikiem, std te nad
swobodn powierzchni panuje cinienie
x
p , natomiast nad swobodn powierzchni w
prawej gazi mamy cinienie atmosferyczne
a
p . Jeeli wybierzemy paszczyzn
przechodzc przez swobodn powierzchni w lewej gazi (linia przerywana na rys. 4.6),
wtedy cinienie w lewej i prawej gazi zapisa bdzie mona:
h g p p
p p
a p
x L
+ =
=

gdzie oznacza gsto cieczy (znan) a h jej wysoko nad przyjt paszczyzn.
Z zasady naczy poczonych:
P L
p p =
skd obliczy mona cinienie w zbiorniku:
gh p p
a x
+ =
Pokazany tu przyrzd nazywany manometrem cieczowym lub U-rurk (od ksztatu naczynia)
uywany jest powszechnie do pomiaru cinie tzw. metod rnicow, gdy mierzy on
rnic cinie podanych do lewej i prawej gazi przyrzdu, co w analizowanym przypadku
zapisa mona nastpujco:
h g p p
a x
=
Jeeli znana bdzie rnica cinie podanych do lewej i prawej gazi manometru, wwczas z
zalenoci podanej powyej obliczy bdziemy mogli gsto cieczy wypeniajcej przyrzd.
Zasad naczy poczonych mona rwnie stosowa do ukadw wypenionych
rnymi, ale nie mieszajcymi si cieczami, czego przykad pokazano na rys. 4.7a.

px

p
h
a

73


Rys.4.7. Rwnowaga dwch nie mieszajcych si cieczy w naczyniach poczonych.

W prawej gazi naczynia nad ciecz o gstoci
1
znajduje si warstwa cieczy o mniejszej
gstoci
2
i jeeli wybierzemy paszczyzn poziom pokrywajc si z paszczyzn
rozdziau cieczy, wwczas wysokoci supw cieczy nad paszczyzn bd rwne
odpowiednio
1
h i
2
h jak pokazano na rysunku. W lewej gazi naczynia cinienie w
wybranej paszczynie wynosi bdzie:
g h p p
1 1 a L
+ =
natomiast w gazi prawej:
g h p p
2 2 a P
+ =
Stosujc zasad naczy poczonych zapisa mona:
g h p g h p
2 2 a 1 1 a
+ = +
skd po przeksztaceniach:
1
2
2
1
h
h

= (4.19)
otrzymujemy wany wniosek, e wysokoci supw dwch nie mieszajcych si cieczy nad
paszczyzn rozdziau s w naczyniach poczonych odwrotnie proporcjonalne do gstoci
cieczy. Zaleno (4.19) moe by stosowana do wyznaczania gstoci cieczy tzw. metod
referencyjn, tzn. wzgldem znanej gstoci jednej z cieczy.
pL pP
h1
h2
1
2
1
2
3
pL
pP
p p
a a
1
2
1
2
a)
b)

74

Przy stosowaniu zasady naczy poczonych do ukadw rnych cieczy naley
pamita, e paszczyzna wzgldem ktrej obliczamy cinienie musi przechodzi przez t sam
ciecz, gdy tylko w tym przypadku suszny jest wz. (4.17). Zaoenie to byo spenione przy
wyprowadzaniu wz. (4.19), gdy paszczyzna rozdziau naley zarwno do obszaru cieczy o
gstoci
1
jak i
2
. Na rys. 4.7a pokazano przykadowo trzy paszczyzny poziome, dla
ktrych speniona bdzie zasada naczy poczonych, wczajc w to paszczyzn nr 1
przechodzc przez powierzchni rozdziau. Na rys. 4.7b pokazano natomiast paszczyzn nr
1 dla ktrej nie mona stosowa zasady naczy poczonych, przy czym dla wykazania
prawdziwoci tego stwierdzenia zastosujemy zasad reductio ad absurdum (sprowadzenie do
niedorzecznoci). Jeeli bowiem zasada naczy poczonych byaby speniona dla
paszczyzny nr 1 z rys. 4.7b, to byaby ona suszna take i dla paszczyzny nr 2 , dla ktrej
cinienia w lewej i prawej gazi wynosz:
g h p p
p p
2 a P
a L
+ =
=

skd jasno wida, e cinienia te nie speniaj warunku (4.18).


Rys.4.8. Zastosowanie zasady naczy poczonych do pomiaru rnicy cinie na
kryzie.

Zastosowanie zasady naczy poczonych do ukadw nie mieszajcych si cieczy
mog dotyczy bardzo zoonych przypadkw, czego przykad pokazano na rys. 4.8.
Przedstawiono tutaj pomiar natenia przepywu cieczy przy pomocy zwki, ktra
wstawiona do rurocigu wytwarza rnic cinie:
2 1
p p p =
proporcjonaln do wydatku przepywajcej cieczy. Jeeli rurocigiem przepywa ciecz o
gstoci
c
a gsto cieczy manometrycznej wynosi
m
, wwczas dla paszczyzny
zaznaczonej na rys. 4.8 lini przerywan napisa mona:
( ) g h g h h p p
g h p p
m 1 c 2 P
1 c 1 L
+ + =
+ =

a po wykorzystaniu wz. (4.17) i elementarnych przeksztaceniach otrzymujemy:
( ) h g p
c m
=
z ktrej to zalenoci wynika, e do obliczenia rnicy cinie p uwzgldni naley rnic
gstoci cieczy manometrycznej i cieczy przepywajcej. Jedynie wwczas, gdy:
m c
<<
co spenione jest np. gdy przepywajcym pynem jest gaz, zaleno powysz uproci
mona do postaci:
m
c
p1 p2
h
h1

75

h g p
m
.
tosamej ze wzorem uywanym w pomiarze cinienia metod rnicow.


4.6. Poziom odniesienia przy pomiarze cinienia, cinienie atmosferyczne

Powietrze atmosferyczne wywiera na wszystkie powierzchnie cia znajdujcych si na
powierzchni Ziemi cinienie zwane cinieniem atmosferycznym. Znajomo wartoci tego
cinienia zawdziczamy Torricellemu, ktry w otwartym naczyniu z rtci zanurza rurki
szklane zasklepione u gry i napenione cakowicie rtci. Jeeli tylko dugo rurki
wystajcej ponad zwierciado rtci (rys. 4.9a) przekraczaa 0.76m wwczas w rurce
pokazywaa si swobodna powierzchnia rtci, ktrej wysoko ponad powierzchni
zwierciada w naczyniu bya staa mimo dalszego zwikszania dugoci rurki. Torricelli
zaoy, e rt w temperaturze otoczenia nie paruje co oznaczao, e nad zwierciadem w
rurce powinna panowa prnia. Jeeli zastosujemy zasad zesztywnienia w sposb pokazany
na rys. 4.9b, tzn. zesztywnimy objtoci zaznaczone kratkowaniem i przyjmiemy jako poziom
odniesienia zwierciado rtci w zbiorniku, wwczas dla powstaego w ten sposb ukadu
naczy poczonych bdzie mona zapisa:
- dla lewej gazi:
a L
p p =
- dla prawej gazi
h g p p
o P
+ =


Rys.4.9. Barometr Torricellego

Przyjmujc, e cinienie prni
0 p
o
=
otrzymujemy z warunku rwnowagi naczy poczonych:
h g p
a
=
a podstawiajc gsto rtci
[ ]
3
m / kg 13600 =
i wysoko supa odpowiadajc cinieniu wywieranemu przez tzw. atmosfer fizyczn:
m 76 . 0 h =
otrzymujemy cinienie atmosferyczne rwne:
[ ] [ ] hPa 1013 Pa 101366 p
a
=
Przedstawiony na rys. 4.9 przyrzd nazywany barometrem uywany jest take i dzi do
pomiaru cinienia atmosferycznego, chocia jego dokadno jest dalece ju niewystarczajca
dla potrzeb wspczesnej meteorologii. Warto rwnie zwrci uwag na doskona intuicj
pa pa
p0 p0
r r
h 0,76 [m] h
a) b)

76

Torricellego, ktry zaoy zerowe cinienie par rtci w warunkach otoczenia. Wspczesne
pomiary wykazuj, e nad powierzchni rtci w zamknitej rurce cinienie wynosi zaledwie:
[ ] Pa 16 . 0 p
o
=
w temperaturze 20
o
C, co z zadowalajc dla praktyki dokadnoci pozwala przyj, e
cinienie wyznaczone w eksperymencie Torricellego byo rzeczywicie cinieniem
atmosferycznym.

Rys.4.10. Poziomy odniesienia przyjmowane przy okrelaniu cinienia.

W zastosowaniach naczy poczonych omawianych w rozdziale poprzednim
cinienie wyznaczono wzgldem cinienia atmosferycznego, ktre panowao w jednym z
ramion ukadu. W barometrze cinieniem odniesienia jest natomiast zerowe cinienie prni i
dla uniknicia nieporozumie konieczne jest przyjcie jednolitego nazewnictwa dla
wyznaczonego przez nas cinienia. Na rys. 4.10 pokazano dwa wyniki pomiaru cinienia
rwne odpowiednio:
a 2
a 1
p p
p p
<
>

Jeeli dla okrelenia wartoci tych cinie przyjmiemy poziom prni, wwczas bd to
cinienia absolutne, przy czym obydwa te cinienia bd dodatnie (cinienie absolutne nie
moe by oczywicie ujemne). Te same cinienia okrelone wzgldem cinienia
atmosferycznego bd dodatnie (cinienie
1
p ) lub ujemne (cinienie
2
p ) i nazywane bd
odpowiednio nadcinieniem i podcinieniem, co pokazano rwnie na rys. 4.10. W
wikszoci zastosowa technicznych okrelamy cinienie wzgldem cinienia
atmosferycznego uywajc jednak nazwy cinienia i wyrniajc nad- i podcinienie
odpowiednim znakiem.



4.7. Prawo Pascala

Na rys. 4.11 pokazano przestrze wypenion jednorodnym pynem o gstoci ,
zorientowan kartezjaskim ukadem wsprzdnych, w ktrym osie x oraz y tworz
paszczyzn poziom. Wybierzmy dwie paszczyzny poziome, pooone na wysokoci
o
z
oraz z , dla ktrych potencjay wynosz odpowiednio
po
U oraz
p
U . Cinienia w punktach A
i B wynosz odpowiednio:
poziom cinienia
atmosferycznego
poziom prni
cinienie
c
i

n
i
e
n
i
e

a
b
s
o
l
u
t
n
e
c
i

n
i
e
n
i
e

a
b
s
o
l
u
t
n
e
c
i

n
i
e
n
i
e

a
t
m
o
s
f
e
r
y
c
z
n
e
n
a
d
c
i

n
i
e
n
i
e
p
o
d
c
i

n
i
e
n
i
e
1
2
p
p

77

o B
A
p p
p p
=
=

i zgodnie ze wz. (4.12) cinienia te zwizane s z wartociami potencjau zalenoci:
( )
po p o
U U p p =
Nastpnie zastosujmy zasad zesztywnienia zamraajc zaznaczone na rysunku fragmenty
pynu, dziki czemu powstaje kulista objto bdca odpowiednikiem szklanej kolby
uywanej w szkolnym dowiadczeniu ilustrujcym prawo Pascala (przesuwny tok w szyjce
kolby utworzony jest rwnie przez zasad zesztywnienia).


Rys.4.11. Prawo Pascala rwnomiernego rozchodzenia si przyrostu cinienia w pynie.

Jeeli do toka przyoymy si

p , wwczas w punktach A i B otrzymamy przyrosty

cinienia
p
i
po
, co pozwala zapisa:
po o B
p A
p p
p p
+ =
+ =

Poniewa punkty A i B znajduj si nadal na tych samych paszczyznach
ekwipotencjalnych, wic rnica cinie bdzie zwizana z rnic potencjaw zwizkiem:
( ) ( ) ( )
po p po o p
U U p p = + +
co po przeksztaceniach pozwala zapisa:
( ) ( ) ( )
po p po o p
U U p p = +
Uwzgldnienie zw. (4.12) pozwala stwierdzi, e wyraenie bdce rnic przyrostw
cinie musi by rwne zeru, tzn.:
0
po p
=
skd wynika:
po p
= (4.20)
Poniewa objto pynu otoczona orodkiem zesztywnionym zostaa wybrana w sposb
cakowicie dowolny, std te wz. (4.20) pozwala stwierdzi, e przyrost cinienia wywoany
w dowolnym punkcie jednorodnego pynu ciliwego, znajdujcego si w stanie rwnowagi w
potencjalnym polu si masowych wywouje identyczn zmian cinienia w dowolnym punkcie
tego pynu.
Sformuowalimy w ten sposb prawo Pascala znane rwnie jako prawo rwnomiernego
rozchodzenia si cinienia w pynie.
Prawo to jest wykorzystywane w szeregu urzdze, z ktrych wymieni mona prasy
hydrauliczne, przy czym uproszczony szkic takiego urzdzenia pokazano na rys. 4.12. Ukad
p0
P
x
z
y
z
z
U
U
A
BBB
p

+
+
p
p p
p
0 0
0
1

78

naczy poczonych tworzcych pras hydrauliczn skada si z dwch cylindrw o polach
przekroju poprzecznego rwnych odpowiednio
A
S i
B
S speniajcych warunek:
A B
S S >
Cylindry te zamknite s tokami i jeeli do toka w cylindrze o polu przekroju
A
S
przyoymy si
A
F , wwczas dla utrzymania ukadu w rwnowadze koniecznym bdzie
przyoenie do cylindra o polu przekroju
B
S siy
B
F . Poniewa zgodnie z prawem Pascala
przyrost cinienia wywoany przyoeniem siy
A
F rozchodzi si rwnomiernie w caej
objtoci, tzn.:
PB PA
=
std te sia na toku w drugim cylindrze wynosi bdzie:
B PA B
F =
co daje w wyniku:
A
B
A
B
S
S
F
F
=

Rys.4.12. Schemat prasy hydraulicznej.

Prasa hydrauliczna zwielokrotnia zatem si nacisku w proporcji rwnej stosunkowi pl
tokw, ale jednoczenie z warunku cigoci wynika, e przesunicia tokw
A
x oraz
B
x
spenia musz zwizek:
B B A A
S x S x =
dziki czemu zachowana jest rwno prac wykonanych przez obydwie siy:
A A B B
x F x F =
Naley zwrci uwag, e spotykana interpretacja prawa Pascala i cinienie we
wszystkich punktach pynu jest jednakowe jest wnioskiem sformuowanym bdnie. W
kadym pynie wakim znajdujcym si w stanie rwnowagi w polu si cikoci cinienie
xB
xA
FA
FB
Przekrj SA Przekrj SB

79

zmienia si w kierunku dziaania si masowych zgodnie z rwn. (4.12) i nie moe by zatem
jednakowe. Jeeli jednak rozpatrujemy ukad objtoci pynu, w ktrym panuje due cinienie
wywoane np. przyoeniem si zewntrznych, wwczas mona pomin zmienno cinienia
wywoan dziaaniem si masowych co sprowadza si do przyjcia nastpujcego zaoenia:
0
z
p
y
p
x
p
=

i przy takim zaoeniu moemy mwi o rwnoci cinienia w caej objtoci. Sformuowanie
takie nie ma jednak nic wsplnego z prawem Pascala, ktre opisuje sposb rozchodzenia si
przyrostu cinienia.







81

5. apr hydrostatyczny

Pyn znajdujcy si w stanie rwnowagi oddziaywuje na ciany ograniczajce
rozpatrywan jego objto i siy te nazywane s naporami hydrostatycznymi. Omawiana
problematyka ma wiele praktycznych zastosowa, przy czym tematyk niniejszego wykadu
ograniczymy do zagadnie dotyczcych obliczania naporw na ciany zbiornikw
zawierajcych ciecze jednorodne. Na rys. 5.1 pokazano zbiornik otwarty zawierajcy ciecz
wywierajc napr, ktry od strony wewntrznej jest sum naporw pochodzcych od cinie
atmosferycznego i hydrostatycznego, podczas gdy od zewntrz dziaa jedynie napr
atmosfery.


Rys.5.1. Napr hydrostatyczny na ciany zbiornika.

Poniewa dziaajce z obu stron ciany napory od cinienia atmosferycznego
rwnowa si, std te w dalszych rozwaaniach uwzgldnia bdziemy tylko napr
hydrostatyczny, ktry jest si wypadkow pochodzc od cinienia hydrostatycznego. Biorc
pod uwag, e cinienie hydrostatyczne zmienia si wraz z gbokoci obliczenia naporu
wymagaoby w oglnym przypadku cakowania naporw elementarnych z uwzgldnieniem
wielkoci powierzchni i przestrzennej orientacji cian. Dla uproszczenia rozwaymy jednak
trzy oddzielne przypadki, ktre wydzieli moemy zgodnie z rys. 5.1:
- napr na poziome ciany paskie
- napr na ciany paskie zorientowane dowolnie, przy czym przypadkiem szczeglnym
moe by napr na pokazan na rys. 5.1 pask cian pionow
- napr na ciany zakrzywione przestrzennie, ktrego szczeglnym przypadkiem moe
by ciana z krzywizn w jednej tylko paszczynie (patrz rys. 5.1).
Wyprowadzone w ten sposb zalenoci pozwol na obliczenie naporw na ciany o
dowolnym ksztacie, w ktrych zawsze wydzieli bdziemy mogli jeden lub wicej
powyszych przypadkw.

5.1. apr cieczy na powierzchnie paskie poziome

Przypadek ten jest z pewnoci najprostszy, gdy rozpatrywana powierzchnia F
pokazana na rys. 5.2 ley na powierzchni ekwipotencjalnej, co oznacza z kolei, e na caej
powierzchni mamy t sam warto cinienia hydrostatycznego. Napr hydrostatyczny
napr atmosferyczny
napr cieczy - wypadkowy
( hydrostatyczny )
napr atmosferyczny
II
III
I

82

wywierany na powierzchni pask F przez warstw cieczy o gstoci i wysokoci h
bdzie zgodnie z rys. 5.2 rwny sile wypadkowej:
F h g N = (5.1)
Oznacza to, e napr cieczy na paskie, poziome dno zbiornika jest rwny iloczynowi
cinienia hydrostatycznego i pola powierzchni, przy czym wypadkowa sia N tego naporu
jest oczywicie przyoona w rodku geometrycznym (rodku cikoci) powierzchni F i
skierowana pionowo w d.

Rys.5.2. Napr cieczy na pask poziom powierzchni.

W zalenoci 5.1 wystpuje iloczyn
h F V =
bdcy objtoci supa cieczy o polu podstawy rwnym powierzchni dna i wysokoci rwnej
gbokoci zanurzenia powierzchni, co pozwala przeksztaci wz. (5.1) do postaci:
V g N = (5.2)
ktra opisuje napr jako ciar objtoci V cieczy znajdujcej si nad rozpatrywan
powierzchni. Bdem byoby jednak utosamienie naporu N z ciarem cieczy znajdujcej
si w naczyniu, o czym przekona moe rys. 5.3 przedstawiajcy trzy rne zbiorniki o tym
samym polu powierzchni dna i napenione ciecz o gstoci do tej samej wysokoci h .

Rys.5.3. Paradoks Stevina dotyczcy naporu na dno zbiornika.

N
V
h
pa
pa
F (powierzchnia)

F
V V V
F F N1 N2 N3
h
a) b) c)

83

Mimo, i w kadym ze zbiornikw mieszcz si rne objtoci cieczy, to napr na dno jest w
kadym przypadku jednakowy, tzn.:
F h g N N N
3 2 1
= = =
Zwizek ten ilustruje paradoks Stevina o niezalenoci siy naporu na dno naczynia od iloci
cieczy zawartej w zbiorniku. Zaleno (5.2) bdzie natomiast poprawnie okrela wielko
siy naporu na dno, jeeli przez V rozumie bdziemy objto pozorn cieczy zawartej nad
dnem okrelon jako objto supa cieczy o polu podstawy rwnym powierzchni dna i
wysokoci rwnej wysokoci napenienia zbiornika. Objtoci pozorne cieczy zaznaczono na
rys. 5.3 przez ich zakreskowanie, przy czym zauway mona, e na rys. 5.3a objto
pozorna jest rwna, na rys. 5.3b mniejsza a na rys. 5.3c wiksza od rzeczywistej objtoci
cieczy zawartej w zbiorniku. Oprcz zatem definicji zapisanej wz. (5.1) mona rwnie
wielko naporu N wyrazi jako ciar pozornej objtoci cieczy zawartej nad dnem, co
zapisano jako wz. (5.2).

5.2. apr cieczy na powierzchnie paskie dowolnie zorientowane


Rys.5.4. Przykady prostych i zoonych geometrii paskich cian zbiornikw.

Zagadnienie okrelenia naporu na pask pionow cian przedstawione na rys. 5.4a,
jest szczeglnym przypadkiem konfiguracji geometrycznej przedstawionej na rys. 5.4b, w
ktrej niewiadomymi s wielko i miejsce przyoenia naporu na cian pask dowolnie
zorientowan. Jeeli kt okrelajcy na rys. 5.4b orientacj paskiej ciany oraz ksztat i
powierzchni ciany potraktujemy jako wielkoci zmienne, wwczas uzyskane rozwizanie
bdzie mogo by zastosowane do opisu naporw dziaajcych zarwno na pojedyncze ciany
paskie jak i ukady takich cian, czego przykad pokazano na rys. 5.4c.
Dla opisu tego zagadnienia rozwamy powierzchni F pokazan na rys. 5.5, gdzie
kartezjaski ukad wsprzdnych z , y , x zosta wybrany w taki sposb, e paszczyzna xy
pokrywa si ze swobodn powierzchni cieczy a o z skierowana jest zgodnie z kierunkiem
N
N
N1
N2
a) b)
c)

84

dziaania si cikoci . Powierzchnia F ley w paszczynie y x
1
tworzcej z paszczyzn xy
kt . Na powierzchni F wybieramy mae otoczenie dF dowolnie pooonego punktu A,
ktrego gboko zanurzenia wynosi z. Elementarny napr dziaajcy na otoczenie punktu
A wynosi:
dF p n N d =


gdzie

n jest wersorem powierzchni dF natomiast p jest cinieniem hydrostatycznym w

punkcie A, co pozwala zapisa:
dF z g n N d =

(5.4)




Rys.5.5. Sposb wyznaczania naporu hydrostatycznego na cian pask dowolnie
zorientowan.

Wszystkie napory elementarne dziaajce na otoczenie punktw skadajce na powierzchni
F s rwnolege do siebie i skierowane w t sam stron, co pozwala zapisa napr cakowity
na powierzchni F jako wypadkow bdc sum wektorw rwnolegych, tzn.:
dF z g n N
F

=


lub po przeksztaceniach:
zdF n g N
F

=

(5.4)
Modu wypadkowego naporu hydrostatycznego wynosi:

= =

F
zdF g N N (5.4a)
a jego skadowe na poszczeglne osie wsprzdnych s rwne:

=

F
x
dF i ; n cos z g N
i

n
n
k
y
z
x
dN
x1
F
dF
A
n

85

=

F
y
dF j ; n cos z g N (5.5)

=

F
z
dF k ; n cos z g N
Wzajemne relacje midzy poszczeglnymi kierunkami pokazane na rys. 5.5 pozwalaj
zapisa:
=

sin
2
cos i ; n cos
0
2
cos i ; n cos =

cos k ; n cos
co po podstawieniu do wz. (5.5) daje:

=
F
x
zdF sin g N
0 N
y
=

=
F
z
zdF cos g N
Wyraenie:

F
zdF
jest momentem statycznym pola F wzgldem paszczyzny xy (zwierciada cieczy) i moe
by zapisane jako:

=
F
c
F z zdF
gdzie
c
z jest odlegoci rodka geometrycznego (rodka cikoci) pola F od zwierciada
cieczy, czyli gbokoci zanurzenia rodka cikoci pola F. Podstawienie tej zalenoci do
wzorw okrelajcych skadowe siy naporu pozwala zapisa:
= sin F z g N
c x

0 N
y
=
= cos F z g N
c z

co daje nastpujce wyraenie na cakowit si naporu:
F z g N N N N
c
2
z
2
y
2
x
= + + = (5.6)
Oznacza to, e napr hydrostatyczny na dowolnie zorientowan powierzchni pask jest
iloczynem cinienia hydrostatycznego panujcego w rodku cikoci i pola rozpatrywanej
powierzchni.


86


Rys.5.6. Wypadkowy napr hydrostatyczny na powierzchni pask a) i punkt jej
przyoenia b).

Jeeli wyobrazimy sobie, e powierzchnia F jest podparta punktowo w rodku
cikoci, wwczas niezalenie od ustawienia powierzchni wielko siy naporu bdzie
niezmienna, bo przecie niezmienne bdzie cinienie hydrostatyczne w rodku cikoci
(punkt podparcia) i pole powierzchni. W skrajnym przypadku, gdy ustawimy powierzchni F
poziomo (patrz rys. 5.6a) wwczas otrzymamy wyraenie identyczne ze wz. (5.2) bo przecie
dla powierzchni poziomej zapisa mona:
V F z
c
=
co atwo sprawdzi przez podstawienie powyszej relacji do (5.6).
Gdy rozpatrywalimy napory na powierzchnie paskie poziome, wwczas punktem
przyoenia siy wypadkowej by oczywicie rodek cikoci SC zaznaczony na rys. 5.6a.
Dla powierzchni paskiej nachylonej, wielko siy naporu liczymy identycznie jak dla
powierzchni poziomej, tzn. jako iloczyn pola powierzchni i cinienia hydrostatycznego w
rodku cikoci powierzchni. Dla powierzchni paskiej dowolnie zorientowanej zaleno
(5.6) okrelajca si naporu daje nam wielko siy wypadkowej jako sum elementarnych
naporw pokazanych na rys. 5.6b, ale z rysunku tego wida, e punkt przyoenia tej siy
musi lee na gbokoci
N
z wikszej ni wynosi zanurzenie rodka cikoci, tzn.
c N
z z >
Jeeli zatem dla wyznaczania naporu potrzebna jest znajomo cinienia w rodku cikoci
SC zanurzonym na gbokoci
c
z , to wypadkow si naporu naley przyoy w punkcie
SN zwanym rodkiem naporu, ktry zanurzony jest na gbokoci
N
z .
Wsprzdne punktu SN wyznaczymy z warunku rwnowagi momentw w
paszczynie y x
1
dla ktrej zapisa mona nastpujcy zwizek midzy gbokoci
zanurzenia punktu z i wsprzdn
1
x (patrz rys. 5.5):
= sin x z
1
(5.7)
Warunek rwnowagi momentw przyjmuje posta:

=
F
1 N 1
dF z x g x N
a po uwzgldnieniu wz. (5.4a) i (5.7):

=
F F
2
1 1 N 1
dF x sin g dF x sin g x
skd ostatecznie otrzymujemy wyraenie na odlego rodka naporu SN od osi y :
V
F
zc zc
zN zN
z ? z
N
N
N
SN
SN
SC
SC
F
a) b)

87

=
F
1
F
2
1
N 1
dF x
dF x
x (5.8)
Mianownik tego uamka jest statycznym momentem pola F wzgldem osi y oznaczanym
zazwyczaj
y
M , ktry rwny jest iloczynowi pola i odlegoci jego rodka cikoci od osi y ,
tzn.:

= =
F
c 1 y 1
x F M dF x
Wyraenie wystpujce w liczniku wz. (5.8) jest geometrycznym momentem bezwadnoci
pola F wzgldem osi y oznaczanym
y
I , ktry zgodnie z twierdzeniem Steinera zapisa
moemy:

+ = =
F
2
c 1 s y
2
1
x F I I dF x
gdzie moment bezwadnoci wzgldem osi przechodzcej przez rodek cikoci
s
I moe by
zapisany jako iloczyn powierzchni i kwadratu ramienia bezwadnoci
s
i , tzn.:
2
c 1
2
s y
x F i F I + =
Podstawienie wyrae okrelajcych geometryczny i statyczny moment pola F do wz. (5.8)
pozwala zapisa odlego rodka naporu od osi y nastpujco:
c 1
2
c 1
2
s
N 1
x F
x F i F
x

+
=
skd po przeksztaceniach:
c 1
2
s
c 1 N 1
x
i
x x + = (5.9)
Poniewa drugi czon powyszego wyraenia bdcy rnic rzdnych punktw SN i SC
jest zawsze dodatni, tzn.:
0
x
i
c 1
2
s
>
std te moemy stwierdzi, e punkt przyoenia rodka naporu jest zawsze pooony w
wikszej odlegoci od osi y ni rodek cikoci.
Znacznie atwiejszym w interpretacji bdzie przejcie ze wsprzdnej
1
x na wsprzdn z
okrelajc gboko zanurzenia punktu naporu, ktr obliczy mona jako:
+ = = sin
x
i
sin x sin x z
c 1
2
s
c 1 N 1 N

a po przeksztaceniach:
+ = sin
z
i
z z
c
2
s
c N
(5.10)
Otrzymujemy wic potwierdzenie, e w przypadku cian paskich dowolnie zorientowanych
rodek naporu pooony jest zawsze gbiej ni rodek cikoci rozpatrywanej ciany. Nie
dotyczy to jedynie cian paskich poziomych, dla ktrych podstawienie 0 = do wz. (5.10)
daje:
c N
z z =
co stanowi potwierdzenie sformuowanego ju wczeniej wniosku o tosamoci punktw
cikoci i naporu przy rozpatrywaniu naporw na paskie, poziome dna. Najwiksza rnica

88

gbokoci zanurzenia
N
z i
c
z wystpuje dla ciany pionowej ) 2 / ( = , dla ktrej
otrzymujemy:
c
2
s
c N
z
i
z z + =
Warto rwnie zauway, e chocia zgodnie ze wz. (5.10) gboko zanurzenia rodka
naporu jest funkcj kta nachylenia ciany, to jak wynika ze wz. (5.9) punkt ten bdzie
pozostawa w staej odlegoci od rodka cikoci. Jeeli bowiem powierzchni bdziemy
przechyla jak na rys. 5.6, tzn. jeeli pooenie rodka cikoci powierzchni F bdziemy
zmienia jak na rys. 5.5, tzn. przez obrt wok osi y nie przechodzcej przez rodek
cikoci powierzchni F, wwczas zmienia si bdzie zarwno gboko zanurzenia
rodka cikoci SC jak i rodka naporu SN, co atwo mona sprawdzi analizujc wzory
(5.9) i (5.10).
Naley jednak wprowadzi tu take bardzo wane zastrzeenie, i wyprowadzone w
niniejszym rozdziale zalenoci s wane tylko dla powierzchni symetrycznych wzgldem osi
przechodzcych przez rodek cikoci powierzchni F i rwnolegych do osi
1
x , gdy tylko w
tym przypadku punkty SC i SN bd miay identyczn wsprzdn y (patrz rys. 5.5). Jeeli
warunek ten nie jest speniony, wwczas naley dodatkowo uwzgldni warunek zerowoci
momentw wzgldem osi
1
x , a zagadnienie to znale mona m.in. w podrcznikach
J.Wysockiego i J.Bukowskiego.

5.3. apr cieczy na powierzchnie o dowolnym ksztacie.

Najbardziej oglnym przypadkiem w wyznaczaniu naporw hydrostatycznych jest
obliczanie reakcji nieruchomego pynu na sztywn cian o trjwymiarowej krzywinie,
czego przykadem moe by ciana o powierzchni F pokazana na rys. 5.7. Wszystkie siy
elementarne dziaajce na powierzchni F tworz przestrzenny ukad si, ktry mona
sprowadzi do jednej wypadkowej siy:

=

F
zdF n g P (5.11)
oraz wypadkowego momentu si nazywanego niekiedy momentem gwnym:
zdF n x r g M
F

=

(5.12)
gdzie

r jest promieniem wyznaczajcym pooenie punktu, ktrego otoczeniem jest

elementarna powierzchnia dF. Rozwizanie tego zagadnienia mona rwnie uzyska
znacznie prociej zastpujc przestrzenny ukad si trzema odpowiednio rozmieszczonymi
skadowymi siy wypadkowej, ktrych kierunki pokrywaj si oczywicie z osiami przyjtego
ukadu wsprzdnych.


89


Rys.5.7. Skadowe poziome naporu hydrostatycznego na cian o trjwymiarowej
krzywinie.

Zamy, e na krzywoliniowej powierzchni F pokazanej na rys. 5.7 wybierzemy
elementarn powierzchni dF, na ktr dziaa napr:
dF n z g N d =


ktry na kierunki x oraz y bdzie mia nastpujce skadowe:
dF i ; n cos z g N d x

=


dF j ; n cos z g N d y

=


Uwzgldniajc, e:

=

i ; n cos dF dF
x

=

j ; n cos dF dF
y

otrzymujemy nastpujce wyraenia na skadowe poziome naporu:
x x
dF z g dN =
y y
dF z g dN =
Cakujc powysze wyraenia na caej powierzchni F mona udowodni, e skadowa na
dany kierunek poziomy naporu na rozpatrywan powierzchni bdzie rwna naporowi na
cian pask, ktrej pole jest rwne rzutowi powierzchni krzywoliniowej na paszczyzn
prostopad do danego kierunku. Jeeli zatem rzutami powierzchni krzywoliniowej o polu S
na paszczyzny z , y oraz z , x bd figury paskie o polach
x
F i
y
F (patrz rys. 5.7), wwczas
zgodnie ze wzorem (5.6) skadowe poziome si naporu bdziemy mogli obliczy nastpujco:
y cy y
x cx x
dF z g dN
dF z g dN
=
=
(5.13)
gdzie
cx
z oraz
cy
z oznaczaj gbokoci zanurzenia rodkw cikoci rzutw powierzchni
x
F oraz
y
F . Uwzgldniajc wnioski z rozdz. 5.3 mona stwierdzi, e linie dziaania tych si
y
z
x
0
Fy
F
Fx
z
z
cx
cy
c
c
y
x

90

przechodzi bd przez rodki naporu powierzchni
x
F oraz
y
F , ktrych gboko zanurzenia
bdzie mona obliczy przyjmujc, e dla cian pionowych 2 / = , co daje:
cy
2
cy
cy Ny
cx
2
sx
cx Nx
z
i
z z
z
i
z z
+ =
+ =
(5.14)

Rys.5.8. Skadowa pionowa naporu hydrostatycznego na cian o trjwymiarowej
krzywinie.

Inna zasada obowizywa bdzie przy wyznaczaniu skadowej pionowej naporu, ktra rwna
jest ciarowi supa cieczy zawartego nad powierzchni S , przy czym objto tego supa
cieczy zgodnie z rys. 5.8 ograniczona jest powierzchni S , jej rzutem
z
S na powierzchni
swobodn oraz tworzcymi pionowymi przechodzcymi przez kontur ograniczajcy
powierzchni S , co pozwala zapisa:
V g N
z
= (5.15)
Poniewa wszystkie elementarne napory pionowe
z
dN s do siebie rwnolege, wic linia
dziaania skadowej
z
N naporu przechodzi przez rodek cikoci C rozpatrywanego supa
cieczy, jak zaznaczono na rys. 5.8.
Naley zauway, e pole powierzchni
z y x
F , F , F a co z tego wynika take i wielkoci
skadowych naporu
z y x
N , N , N , nie zale od ksztatu powierzchni S lecz od konturu
obejmujcego dan cian S i od jej pooenia pod swobodn powierzchni cieczy.

y
z
x
0
C
V
S
S
z

91

6. Opis ruchu pynu idealnego i wybrane zastosowania

Jak wykazano w rozdz. 3, rozwizanie rwna opisujcych ruch pynu jest w oglnym
przypadku niemoliwe, przy czym dotyczy to zarwno rwna Navier-Stokesa opisujcych
ruch pynu rzeczywistego (lepkiego) jak i rwna Eulera opisujcych ruch pynu idealnego.
Dla rwna N-S udao si znale kilka rozwiza szczeglnych (patrz rozdz. 3.6), jednak
dotycz one wycznie jedno lub dwuwymiarowych przepyww laminarnych, ktrych zakres
zastosowa praktycznych jest do ograniczony. Rwnie i dla rwnania Eulera istnieje kilka
rozwiza szczeglnych, przy czym jedno z nich ma tak szeroki zakres stosowalnoci, e
konieczne jest powicenie mu odrbnego rozdziau.

6.1. Rwnanie Bernoulliego dla ruchu ustalonego pynu idealnego wzdu linii prdu.

Poszukiwa bdziemy rozwizania rwnania ruchu pynu idealnego odbywajcego si
w polu si cikoci, w ktrym pole jednostkowych si masowych

F ma potencja U, tzn.:

= U grad F (4.11a)
Dodatkowo bdziemy poszukiwa rozwizania dla przepywu ustalonego, w ktrym
parametry nie zmieniaj si z czasem, co pozwala w rwn. (3.6) pomin pochodne lokalne:
0
t
U
t
U
t
U
z
y
x
=

i zapisa je w postaci:
x
p 1
X
z
U
U
y
U
U
x
U
U
x
z
x
y
x
x

y
p 1
Y
z
U
U
y
U
U
x
U
U
y
z
y
y
y
x

z
p 1
Z
z
U
U
y
U
U
x
U
U
z
z
z
y
z
x

Poszukiwane rozwizanie ma opisywa zmiany energii zachodzce w przepywie wzdu linii
prdu, co wymaga przeksztacenia powyszego rwnania poprzez pomnoenie kolejnych
rwna przez odpowiednie przesunicia elementarne dz , dy , dx . Jeeli rwnanie Eulera jest
bilansem rwnowagi si, to pomnoenie go przez elementarne przesunicia da elementarn
prac rwnowan energii. Jednoczenie energia jako wielko skalarna podlega zwykemu
(tzn. algebraicznemu a nie wektorowemu) sumowaniu, co pozwala zapisa powysze
rwnania w postaci:

+ + =
=

+
+

+
+

dz
z
p
dy
y
p
dx
x
p 1
Zdz Ydy Xdx
dz
z
U
U
y
U
U
x
U
U
dy
z
U
U
y
U
U
x
U
U
dx
z
U
U
y
U
U
x
U
U
z
z
z
y
z
x
y
z
y
y
y
x
x
z
x
y
x
x
(6.1)
Przeksztacajc rwn. (4.11a) otrzymujemy:
p
dU Zdz Ydy Xdx = + +
gdzie potencja
p
U w polu si cikoci wynosi:

92

z g U
p
=
Drugie z wyrae po prawej stronie rwn. (6.1) jest rwnie rniczk zupen:

dp
dz
z
p
dy
y
p
dx
x
p 1

co nakazuje przeksztaci take i lew stron zw. (6.1) do rniczki zupenej, gdy w tym
przypadku moliwe bdzie rozwizanie (scakowanie) tego rwnania. Wykorzystamy w tym
celu sformuowane wczeniej zaoenie, e rozpatrywany ruch jest ustalony co sprawia, e
rwnania trajektorii i linii prdu staj si tosame i przyjmuj posta:
z y x
U
dz
U
dy
U
dx
= =
z ktrej uzyska moemy nastpujce zwizki:
dy U dx U
x y
= (6.2a)
dz U dy U
y z
= (6.2b)
dz U dx U
x z
= (6.2c)
Jeeli zaoymy, e rozpatrujemy ruch odbywajcy si tylko wzdu jednej linii prdu,
wwczas pierwszy czon lewej strony rwn. (6.1) przeksztaci bdziemy mogli nastpujco:

= =

=
=

z
U
d dU U
z
U
dz U
y
U
dy U
x
U
dx U
dx
z
U
U dx
y
U
U dx
x
U
U
2
x
x x
x
x
x
x
x
x
x
z
x
y
x
x

Postpujc analogicznie w odniesieniu do drugiego i trzeciego czonu lewej strony rwnania
(6.1) bdziemy je mogli doprowadzi do postaci:
dp
1
dU
2
U U U
d
p
2
z
2
y
2
x

+ +

co po uwzgldnieniu wczeniej sformuowanych zalenoci na potencja oraz nastpujcego
zwizku:
z
2
y
2
x
2
U U U U + + =
prowadzi do nastpujcej zalenoci:
0 dp
1
dU
2
U
d
p
2
=

+ +

Z powyszego rwnania otrzyma moemy cak lub rwnanie Bernoulliego:

= = +

+ const C z g
dp
2
U
2
(6.3)
w ktrym staa C zachowuje sta warto wzdu danej linii prdu, przy czym jej warto
moe by oczywicie rna dla innych linii prdu. Najprostsz posta rwnania Bernoulliego
otrzymujemy dla jednorodnego pynu nieciliwego, dla ktrego:
idem =
co pozwala zapisa ostatecznie:
const z g
p
2
U
2
= +

+ (6.4)
atwo stwierdzi, e powysze rwnanie stanowi warunek zachowania energii
przepywajcego pynu odniesionej do jednostki masy, w ktrym czon pierwszy przedstawia
energi kinetyczn, drugi energi potencjaln cinienia (energi wewntrzn) natomiast czon
trzeci energi potencjaln pooenia (si masowych). Rwnanie Bernoulliego stwierdza zatem,
e w ruchu ustalonym nieciliwego pynu idealnego odbywajcym si w polu si cikoci,

93

cakowita energia pynu skadajca si z energii kinetycznej oraz potencjalnej energii
cinienia i pooenia jest staa wzdu danej linii prdu. Rwnanie to wyraa zatem zasad
zachowania energii mechanicznej, przy czym czsto piszemy je w postaci:
const z
g
p
g 2
U
2
= +

+ (6.5)
w ktrej wszystkie czony maj wymiar liniowy i nazywane s wysokoci prdkoci (czon
pierwszy), wysokoci cinienia (czon drugi) i wysokoci pooenia (czon trzeci).
Otrzymalimy zatem bardzo prost metod opisu ruchu pynu wykorzystujc zamiast ukadu
rwna rniczkowych rwnanie algebraiczne kwadratowe (ze wzgldu na prdko) i jest to
oczywicie powodem, dla ktrego rwnanie Bernoulliego jest tak atrakcyjne. Naley jednak
pamita, e jego stosowalno jest obwarowana szeregiem nastpujcych warunkw:
- ruch jest ustalony
- rozpatrujemy pyn idealny
- pole si masowych jest potencjalne
- pyn jest nieciliwy
- ruch odbywa si wzdu jednej linii prdu
co sprawia, e mimo atrakcyjnoci rwnania Bernoulliego wynikajcej z prostoty, jego zakres
jego moliwych aplikacji jest ograniczony.

6.2. Metodyka rozwizywania rwnania Bernoulliego i jego interpretacja

W rwnaniu Bernoulliego wystpuj dwie niewiadome, tzn. prdko i cinienie, gdy
gsto traktujemy jako znan i niezmienn:
idem = (6.5)
co wynika z przyjcia zaoenia o nieciliwoci pynu. Dla uzyskania rozwizania
koniecznym jest zatem dooenie dodatkowych warunkw (rwna), ktrymi mog by (patrz
rozdz. 3.2) rwnanie cigoci i rwnanie stanu. To ostatnie rwnanie ju wykorzystalimy
przyjmujc zaoenie o nieciliwoci co pozwala nam traktowa gsto pynu jako znan,
gdy dana jest rwnaniem (6.5). Pozostaje zatem do wykorzystania rwnanie cigoci, a z
uwagi na ograniczenie rozwaa do linii prdu tosamych w ruchu ustalonym z trajektoriami
elementw pynu, wykorzysta moemy rwnanie cigoci sformuowane w rozdz. 2.5 dla
wkna prdu w postaci:
idem Q U S
'
= = (2.20)
gdzie S i U oznaczaj odpowiednio pole przekroju wkna i prdko redni, natomiast Q
jest wydatkiem pynu przepywajcego przez rurk prdu. Uwzgldniajc oznaczenia z rys.
2.6, dla kolejnych przekrojw wkna prdu zapisa mona:
idem Q ... U S U S
2 2 1 1
= = = = (6.6)
a przyjmujc, e rwnanie Bernoulliego wane jest dla redniej linii prdu (np. przechodzcej
przez rodki geometryczne przekrojw) moemy je zapisa nastpujco:
const ... z
g
p
g 2
U
z
g
p
g 2
U
2
2
2
2
1
1
2
1
= = +

+ = +

+ (6.7)
gdzie przyjte oznaczenia wyjanione s na rys. 6.1.
Otrzymalimy w ten sposb ukad rwna (6.6) i (6.7), ktrych rozwizanie da nam opis
przepywu, tzn. warto prdkoci redniej i cinienia panujcego w kadym z
rozpatrywanych przekrojw strugi.
W rozdziale poprzednim wykazalimy, e rwnanie Bernoulliego jest warunkiem
zachowania energii mechanicznej a poszczeglne czony tego rwnania odpowiadaj rnym
rodzajom energii potencjalnej i kinetycznej. W przepywie pynu idealnego interpretacj
rwnania Bernoulliego zilustrowano na rys. 6.1, umieszczajc rurk prdu o staym przekroju
w przestrzeni wypenionej pynem. Wasnoci rurki prdu omwione w rozdz. 2.4 pozwalaj

94

j traktowa jak rzeczywisty kana transportujcy pyn. Jeeli w przekrojach 1-1 oraz 2-2
umiecimy rurki manometryczne (nazywane czsto piezometrycznymi), wwczas poziomy
cieczy w tych rurkach odpowiada bd panujcym tam cinieniom. Jeeli przyjmiemy, e
ciecz w rurce prdu jest nieruchoma, wwczas zgodnie z zasad naczy poczonych w
obydwu rurkach manometrycznych wzniesie si ona do wysokoci swobodnej powierzchni, a
rwnanie Bernoulliego bdzie miao posta:
2
'
2
1
'
1
z
g
p
z
g
p
+

= +

(6.8)
w ktrej
'
1
p i
'
2
p bd odpowiednimi cinieniami hydrostatycznymi, tzn.:
2
'
2
1
'
1
h g p
h g p
=
=

jak wynika to z rys. 6.1a.


Rys.6.1. Oznaczenia przyjte w rwnaniu Bernoulliego dla strugi a) oraz interpretacja
czonw rwnania w przepywie b).
S1
h1 h1
pd
pd
h2
z1
S = S 1 1
z2
1
1
2
2
h
U
2g
1
1
2
2
U
2g
2
2
p
p
g
g
S1
z1
S = S 1 2
z2
1
1
2
2
h
a)
b)

95


Jeeli natomiast w rurce prdu pyn przemieszcza si bdzie ze redni prdkoci
U, wwczas cz energii potencjalnej cinienia zamieni si w energi kinetyczn
poruszajcego si pynu co oznacza, e w obydwu rurkach manometrycznych poziom cieczy
opadnie o:
zg
U
zg
U
zg
U
2 2
2
2
1
= =
co pokazano na rys. 6.1b. Dla tego przypadku rwnanie Bernoulliego przyjmie posta:
2
2
2
2
1
1
2
1
z
g
p
zg
U
z
g
p
zg
U
+

+ = +

+ (6.9)
Poniewa pyn opisany powyszym rwnaniem nie znajduje si w stanie rwnowagi
statycznej, std te cinienia
1
p i
2
p nie s cinieniami hydrostatycznymi lecz cinieniami
statycznymi, ktre odpowiadaj oddziaywaniu ssiednich, poruszajcych si elementw,
zapewniajcemu rwnowag ruchomego pynu. Przy niezmiennym przekroju rurki i
wynikajcym std warunku:
2 1
U U = (6.10)
cinienia statyczne bd mogy by obliczone jako cinienia hydrostatyczne, pomniejszone o
t sam dla obydwu przekrojw poprawk cinienia wynikajc z prdkoci przepywu.
Cinienia statyczne bd zatem zawiera pewn nadwyk ponad cinieniami
hydrostatycznymi wynikajcymi z wysokoci pooenia rodkw przekrojw 1 1 i 2 2 , co
atwo mona wykaza podstawiajc (6.10) do rwn. (6.9) co po elementarnych
przeksztaceniach daje:
2 2 1 1
z g p z g p + = +
Rnica cinie statycznych w przewodzie o staym przekroju bdzie zatem wynosi:
( ) h g z z g p p
2 1 1 2
= =
co oznacza, e jest ona rwna cinieniu hydrostatycznemu supa cieczy o wysokoci rwnej
rnicy wysokoci niwelacyjnych przekrojw 1 1 i 2 2 .
Wyjanijmy jeszcze rnic midzy cinieniem statycznym p opisanym wz. (6.9) i
hydrostatycznym ' p wystpujcym w rwn. (6.8), ktre to rwnania przepisa moemy do
postaci:
2 1
2
1 1
1 1
'
1
C z
zg
U
g
p
C z
g
p
= + +

= +


gdzie
1
C i
2
C s staymi, odpowiadajcymi cakowitej energii mechanicznej w punkcie linii
prdu lecym w rodku przekroju 1 1 . Poniewa rozwaamy pyn idealny, dla ktrego w
trakcie przepywu nie powstaj adne straty, std energia mechaniczna w stanie spoczynku i
ruchu s identyczne, co oznacza:
2 1
C C =
Piszc analogiczne rwnania dla przekroju 2 2 , a nastpnie odejmujc odpowiednie pary
rwna stronami, otrzymujemy do uwzgldnieniu wz. (6.10):
2
U
p p p p p
2
2
'
2 1
'
1 d

= = = (6.11)
Wielko wystpujca po prawej stronie nazywana jest cinieniem dynamicznym.
Z rwn. (6.11) wynika zatem, e cinienie dynamiczne jest rnic midzy cinieniami pynu
pozostajcego w spoczynku i poruszajcego si. Cinienie statyczne w rurce prdu bdzie
nisze ni cinienie hydrostatyczne w pynie nieruchomym, poniewa cz energii
potencjalnej cinienia zostaa zamieniona na energi kinetyczn poruszajcego si pynu.

96

Wobec tego nieruchomy pyn otaczajcy rurk prdu wywiera na ni cinienie
d
p , co
pokazano na rys. 6.1b.
Rwnanie Bernoulliego (ktre przypomnijmy jest rwnaniem zachowania energii)
przeksztaci moemy do postaci:
const p z g p
2
U
c
2
= = + +

(6.12)
zawierajcej kolejno cinienie dynamiczne, statyczne i hydrostatyczne, ktrych suma ma
pozostawa niezmienna wzdu linii prdu. Suma ta nazywana jest cinieniem cakowitym
c
p , a wprowadzenie tego pojcia pozwala wyrazi rwnanie Bernoulliego dla pynw
idealnych jako warunek staoci cinienia cakowitego wzdu linii prdu (patrz zal. 6.12).
Dla gazw rwnanie Bernoulliego bywa czsto zapisywane w postaci:
const
g
p
g 2
U
2
=

+ (6.13)
gdy wobec maej gstoci gazw czon cinienia hydrostatycznego (patrz wz. (6.12)) moe
zosta pominity. Rwnanie (6.13) nazywane jest rwnaniem Bernoulliego dla gazw i
zachowuje ono wano dla przepyww gazu przy umiarkowanych prdkociach tzn. takich,
przy ktrych nie zauwaa si jeszcze efektw ciliwoci.


Rys.6.2. Interpretacja rwnania Bernoulliego dla przepywu przez kana poziomy o
zmiennym przekroju.

Identyczn jak we wz. (6.13) posta przybiera rwnanie Bernoulliego dla przepywu
cieczy przez kana poziomy, pokazany na rys. 6.2, dla ktrego moemy zapisa:
g
p
zg
U
g
p
zg
U
2
2
2 1
2
1

+ =

+
gdy wobec jednakowej wysokoci niwelacyjnej rodkw obydwu przekrojw:
2 1
z z =
upraszczaj si czony cinienia hydrostatycznego.
Z rwnania cigoci:
2 2 1 1
U S U S =
wynika zwizek midzy prdkociami rednimi w obydwu przekrojach:
1 2
U U >
prowadzcy z kolei do zalenoci midzy cinieniami dynamicznymi:
1
1
2
2
S1
S2
U U
2g 2g
p
p
z = z
1
1 2
d1
d2
2
2 2

97

z
U
p
z
U
p
2
1
1 d
2
2
2 d

= >

=
Jak pokazano na rys. 6.2 cinienie statyczne
2
p w przekroju 2 2 jest mniejsze ni
1
p , co
oznacza, i nieruchomy pyn otaczajcy rurk prdu wywiera na ni cinienie
d
p tym
wiksze, im mniejszy jest przekrj poprzeczny przepywu. Ta wasno przepywu znajduje
liczne zastosowania praktyczne m.in. w rozpylaczach cieczy, w ktrych ciecz doprowadzona
do najwszego przekroju kanau zostaje zassana i podlega intensywnemu rozdrabnianiu.

6.3. Pomiar prdkoci przepywu sondy cinieniowe.

Pomiar prdkoci poruszajcego si pynu by do XVIII wieku zagadnieniem
nierozwizanym. Prdko wody przepywajcej w otwartych kanaach mona byo zmierzy
okrelajc czas przebycia odcinka o znanej dugoci przez ciao unoszone w wodzie. Jednak
po pierwsze, moliwy by w ten sposb pomiar prdkoci tylko w warstwie powierzchniowej,
po drugie nie mona byo w ten sposb zmierzy prdkoci przepywu przez zamknite
kanay (rurocigi). Rozwizanie problemu znalaz w roku 1732 francuski matematyk Henri de
Pitot, ktry zauway, e wstawienie do przepywu otwartej rurki skierowanej przeciwnie do
napywajcej cieczy powoduje, e poziom cieczy wznosi si w niej ponad swobodn
powierzchni (patrz rys. 6.3a) a wysoko tego spitrzenia h jest zalena od prdkoci
przepywu. Pitot uoy rwnanie Bernoulliego dla linii prdu przechodzcej przez o rurki
(nazywanej czsto rurk Pitota lub rurk spitrzajc) w dwch przekrojach kontrolnych
otrzymujc:
g
p
g
p
g 2
U
2 1
2

=

+ (6.14)
W rwnaniu tym U jest poszukiwan prdkoci, a poniewa w przekroju 2 2 prdko
rwna jest zeru std te punkt ten nazywany jest punktem stagnacji lub punktem spitrzenia.

Rys.6.3. Pomiar prdkoci pynu przez pomiar cinienia cakowitego w punkcie
stagnacji rurk spitrzajc a) oraz sond Pitota b).

h
h
H m
1
1 2
2
1
1 2
2
pa
pa
pa
U
U
b)
a)
U = 2gh

98

Zakadajc, e nad swobodn powierzchni panuje cinienie atmosferyczne
a
p , cinienia w
odpowiednich przekrojach bd rwne:
( ) h H g p p
H g p p
a 2
a 1
+ + =
+ =

co po podstawieniu do rwnania Bernoulliego i elementarnych przeksztaceniach daje nam
wyraenie na poszukiwan prdko przepywu:
h g 2 U = (6.15)
Warto zauway, e jest to znany wzr Torricelliego okrelajcy prdko swobodnego
spadku ciaa w prni, wyraajcy wzajemn rwnowano energii kinetycznej spadajcego
ciaa i energii potencjalnej pooenia (wysokoci). W analizowanym przypadku jest to
natomiast rwnowano energii kinetycznej poruszajcego si elementu pynu i potencjalnej
energii cinienia supa cieczy w rurce spitrzonej do wysokoci h ponad swobodn
powierzchni. Jeeli przeksztacimy rwn. (6.14) do postaci:
2 1
2
p p
2
U
= +

i zauwaymy, e pierwszy czon lewej strony rwnania jest cinieniem dynamicznym a drugi
statycznym, wwczas cinienie
2
p bdzie cinieniem cakowitym
c
p , ktre nazywane jest
rwnie cinieniem spitrzenia.
Wracajc do definicji cinienia cakowitego z rozdziau poprzedniego atwo wykaza, e
wstawienie rurki spitrzajcej w rodek kadego z przekrojw kontrolnych rurki prdu z rys.
6.1 dawa bdzie cinienie cakowite (cinienie spitrzenia) takie, e ciecz bdzie wznosi si
do wysokoci swobodnej powierzchni. W przepywie z rys. 6.11 obecno cian powodowaa
bowiem, e cinienie statyczne w przepywie byo nisze ni w pynie nieruchomym, podczas
gdy w przepywie w kanale otwartym z rys. 6.3 cinienia statyczne w pynie nieruchomym i
poruszajcym si s identyczne.
Sposb pomiaru z rys. 6.3a nie jest zbyt wygodny w zastosowaniach praktycznych,
gdy przy bardzo maych prdkociach otrzymujemy niewielkie wysokoci spitrzenia.


Rys.6.4. Pomiar prdkoci przepywu przy zastosowaniu sondy Pitota a) oraz pytki
Cera b), otworu w cianie c), oraz sondy cinienia statycznego d).

Wynik pomiaru jest wwczas obarczony duym bdem, a ponadto sposb ten nie moe by
zastosowany do pomiaru prdkoci w gazach. Dlatego te w praktyce stosuje si specjalne
sondy Pitota, w ktrych rurka spitrzajca otoczona jest specjaln obudow zmniejszajc
wraliwo sondy na bdy jej ustawienia. Dodatkowo, impuls cinienia z punktu stagnacji
doprowadzony jest do manometru cieczowego, w ktrym dziki zastosowaniu cieczy
manometrycznej o maej gstoci i odpowiedniemu pochyleniu rurki (dajcej tzw.
ps ps ps pc
a)
b)
c)
d)

99

przeoenie manometru i ) zwikszy moemy dokadno pomiaru. Dla sondy Pitota z rys.
6.3b, do rwnania Bernoulliego o postaci (6.14) podstawiamy:
i h g p p p
p p
m a c 2
2 1
+ = =
=

gdzie
m
jest gstoci cieczy manometrycznej, i - przeoeniem manometru, a h rnic
wysokoci supw cieczy w manometrze. Po uporzdkowaniu otrzymujemy ostatecznie
nastpujc zaleno na poszukiwan prdko przepywu:
i h g 2 U
m

= (6.16)
a porwnanie ze wz. (6.15) wskazuje, e rnica wysokoci h wskazywana przez manometr,
bdzie wiksza tyle razy, ile wynosi warto ilorazu:
i
m

W przykadzie z rys. 6.1b cinienie statyczne w przepywie byo rwne cinieniu
atmosferycznemu i dlatego oprcz cinienia cakowitego do drugiej gazi manometru
podawano cinienie
a
p . Jeeli cinienie statyczne w przepywie bdzie rne od cinienia
otoczenia (np. w przepywie w rurocigu rys. 6.4) wwczas oprcz cinienia cakowitego
mierzonego sond Pitota (rys. 6.4a) koniecznym bdzie okrelenie wartoci cinienia
statycznego
s
p . Cinienie statyczne zgodnie z definicj z rozdz. 6.2 jest cinieniem z jakim
oddziaywuje na poruszajcy si element pynu pyn otaczajcy co oznacza, e winno by ono
mierzone w sposb nie znieksztacajcy linii prdu. Na rys. 6.4 pokazano przykady
przyrzdw stosowanych w tym celu m.in. pytki ustawionej rwnolegle do linii prdu,
nazwanej od imienia hiszpaskiego aerodynamika pytk Cera (rys. 6.4b). Na podobnej
zasadzie opiera si pomiar z uyciem sondy cinienia statycznego (rys. 6.4b) , w ktrej
walcowym paszczu rozmieszczone s otworki w odlegoci na tyle duej od noska sondy,
aby unikn zakce spowodowanych zakrzywieniem linii prdu. Bardzo czsto stosowanym
sposobem pomiaru cinienia statycznego jest pobieranie impulsu cinienia z otworu w cianie,
przy czym konieczne jest tu zaoenie, e w danym przekroju poprzecznym kanau cinienie
statyczne jest jednakowe (jest to prawd w prostoliniowych kanaach).

Rys.6.5. Sonda Prandtla a) oraz sposb jej poczenia z manometrem b).

Bardzo wygodny sposb pomiaru prdkoci zaproponowa niemiecki aerodynamik L.Prandtl,
proponujc poczenie sondy Pitota z sond cinienia statycznego, co pokazano na rys. 6.5a.
W sondzie tej centralna rurka impulsowa mierzy cinienie cakowite
c
p , natomiast rurka
poczona z cylindrycznym paszczem daje cinienie statyczne
s
p . Rwnanie (6.14)
przeksztacamy do postaci:
h
m
pc
pc
ps
ps
ps
U
1
1
2
2

100

1 2
2
p p
2
U
=

a podstawiajc:
c 2
s 1
p p
p p
=
=

otrzymujemy dziki tzw. rnicowemu podczeniu cinie (rys. 6.5b):
h g p p
m s c
=
Ostatecznie prdko przepywajcego pynu obliczy moemy z zalenoci:
h g 2 U
m

=
ktra po uwzgldnieniu przeoenia manometru przybiera posta identyczn jak wz. (6.16).


6.4. Wprowadzenie do gazodynamiki

Omwiony w rozdz. 6.1 sposb wyprowadzenia rwnania Bernoulliego oparty by na
zaoeniu staej gstoci pynu
idem =
co oznacza, e wyprowadzone tam rwnanie o postaci:
const z g
p
2
U
2
= +

+ (6.4)
jest wane jedynie dla jednorodnego pynu nieciliwego. Jest to suszne dla cieczy ktrych
gsto jest praktycznie staa dla znacznych nawet zmian cinienia. Dla gazw zmiana
cinienia wywoana np. przyrostem lub spadkiem prdkoci powodowa bdzie zmian
gstoci. Jeeli rwnanie Bernoulliego ma opisywa zachowanie gazu, wwczas konieczne
jest wprowadzenie dodatkowego rwnania wicego gsto, cinienie i temperatur
czynnika, czyli rwnania stanu gazu. Dla typowych zastosowa technicznych zupenie
dobrym przyblieniem jest przyjcie modelu gazu doskonaego, dla ktrego rwnanie stanu
zapisa mona jako:

p
R
T
=

(6.18)
Wystpujca w powyszym rwnaniu uniwersalna staa gazowa R dla gazu doskonaego
zapisana by moe jako rnica ciepa waciwego gazu przy staym cinieniu c
p
i przy staej
objtoci c

, ktre dla przyjtego modelu s stae, tzn.:

p
R c c const

= = (6.19)
Kolejnym uproszczeniem bdzie zaoenie, e przepyw zachodzi bez wymiany ciepa z
otoczeniem, tzn. e mamy do czynienia z izentropow przemian termodynamiczn, dla
ktrej rwnanie stanu przyjmuje posta:

p
const

=

(6.20)
gdzie wykadnik izentropy obliczyc mona ze zwizku:

p
c
c

= (6.21)


Przyjcie takiego modelu termodynamicznego zmusza nas do powtrnego wyprowadzenia
rwnania Bernoulliego i w tym celu powtrnie wykorzystamy cak Bernoulliego:

101

= = +

+ const C z g
dp
2
U
2
(6.3)
w ktrej dla gazu pominity by moe czon cinienia hydrostatycznego, co prowadzi do
zwizku:

2
2
U dp
C const

+ = =

Czon zawierajacy cinienie dla gazu doskonaego podlegajcego przemianie izentropowej
(wz. 6.20) zapisany by moe z wykorzystaniem rwnania stanu (wz. 6.18) jako:

1 1
p
dp p
R T c T


= = =

co pozwala zapisa cak Bernoulliego dla gazu cisliwego jako:

2
2
p
U
c T C const + = = (6.22)
Rwnanie to mona dalej przeksztaci wykorzystujc wz. 6.18 i 6.19 w sposb
nastpujcy:
( )
p
p
c T R c T c T

= + = +
Ostatecznie rwnanie Bernoulliego dla gazu zmieniajcego sw gsto przyjmuje posta:

2
2
U p
c T C const

+ + = = (6.23)
znan jako rwnanie Bernoulliego dla gazodynamiki. Poznane wczeniej rwnanie
Bernoulliego dla gazu o staej gstoci (wz. 6.13) dla uproszczenia podzielone by moe
obustronnie przez przyspieszenie ziemskie, co daje:

2
2
U p
C const

+ = = (6.24)
Porwnanie wz. 6.23 i 6.24 wskazuje, e obydwa te rwnania byyby identyczne jeli:
c T C const

= =
co oznacza, e efekty ciliwoci byyby pomijalne, jeli temperatura T pynu nie zmieniaaby
si znaczco w caym przepywie, tzn.

T
1
T

<< (6.25)
(naley pamita, e zmiana temperatury wywouje zmiany gstoci pynu). Jeeli
rozpatrujemy przepyw gazu z prdkoci U wwczas najwyszy moliwy przyrost
temperatury uzyskamy po wyhamowaniu prdkoci do zera, kiedy caa energia kinetyczna
gazu zamieniona zostanie w energi potencjalna cinienia, ktra z kolei spry gaz i wywoa
maksymalny moliwy przyrost temperatury. Zamy zatem, e rozpatrujemy przepyw z
punktem stagnacji, w ktrym wyhamowanie prdkoci do zera spowoduje wzrost cinienia i
wynikajcy std wzrost temperatury T, dla ktrego to przepywu rwnanie Bernoulliego
(wz. 6.22) zapisane by moe jako:

2
( )
2
p p
U
c T 0 c T T + = + +
Wystpujcy w rwn. (6.25) przyrost temperatury obliczony by moe z powyszego
rwnania jako:

2
2
p
T U
T c T

co po wykorzystaniu zwizkw (6.19) i (6.21) pozwala zapisa:

2
T U - 1
T RT 2

= (6.26)

102

W powyszym zwizku wystpuje prdko dwiku:
a RT = (6.27)
ktra zwizana jest z prdkoci przepywu liczb Macha (patrz wz. 8.15):

U U
M
a RT
= = (6.28)
co po podstawieniu do wz. (6.26) pozwala zapisa wzgldny przyrost temperatury w punkcie
stagnacji:

2
T - 1
M
T 2

= (6.29)
Z wzoru powyszego wynika, e zmiana temperatury i wywoana tym zmiana gstoci jest
proporcjonalna do kwadratu liczby M. Rozwamy przepyw powietrza ( = 1.41) w
temperaturze 20 [
o
C] z prdkoci M=0.2 , wwczas z wz. (6.29) otrzymamy wzgldn
zmian temperatury:

T
0.008
T

ktrej odpowiada bezwzgldny przyrost temperatury:
[ ] 2 T K
atwo sprawdzi, e zmiana gstoci gazu wywoana tak niewielkim przyrostem temperatury
jest pomijalnie maa, co oznacza, e przepywy gazu z prdkociami nie przekraczajcymi
M0.2 mog by opisywane klasycznym rwnaniem Bernoulliego, wyprowadzonym przy
zaoeniu staej gstoci pynu. Przepywy gazu przy wikszych wartociach liczby Macha
musz by opisane rwnaniem Bernoulliego dla gazodynamiki (wz. 6.23). Przykadowe
wartoci prdkoci dwiku dla warunkw normalnych (p
atm
; T 293 [K]) zestawiono w
Tabl. 6. Jak mona zauway, najwiksz wartoci prdkoci dwiku charakteryzuje si
wodr, dla porwnania warto pamita, e prdko dwiku dla cieczy jest znacznie wysza
(dla wody a = 1490 [m/s]), najwysze wartoci prdkoci dwiku wystpuj dla cia staych
(dla stali a = 5060 [m/s], dla lodu a = 3200 [m/s]).

Tabela 6.1. Prdkoci dwiku dla wybranych gazw (zaczerpnite z F.M. White, 1999)
Gaz Prdko dwiku a [m/s]
powietrze 340
H
2
1294
He 1000
CO
2
266
CH
4
185



103

7. Rwnanie Bernoulliego dla pynw lepkich

Rwnanie Bernoulliego obowizuje dla pynw idealnych, gdy tylko pyny
pozbawione lepkoci mog przeksztaca bez strat energi mechaniczn. Prostota tego
rwnania sprawia jednak, e stosowane jest ono take i do opisu ruchu pynu lepkiego, mimo
i w tym przypadku wszystkie przemiany energii bd nieodwracalne, tzn. e przemiana
jednej postaci energii w drug zachodzi bdzie ze sprawnoci mniejsz od jednoci.
Oznacza to, e kadej przemianie towarzyszy bdzie strata pewnej czci energii i e ta
tracona ilo energii nie bdzie moga by dalej odzyskana.

7.1. Przemiany energii w pynie lepkim.

Przeanalizujmy przepyw pynu lepkiego przez kana pokazany na rys. 7.1, w ktrym
cakowita energia przepywu w przekroju 1 1 , ktr oznacza bdziemy
1
E wynosi:
1
1
2
1
1
z g
p
2
U
E +

+ =
gdzie
1
U jest redni prdkoci w przekroju 1 1 ,
1
p jest cinieniem statycznym a
1
z jest
wysokoci niwelacyjn rodka analizowanego przekroju.


Rys.7.1. Przemiany energii w przepywie pynu lepkiego.

Natomiast w przekroju 2 2 cakowita energia mechaniczna bdzie rwna:
2
2
2
2
2
z g
p
2
U
E +

+ =
gdzie poszczeglne oznaczenia przyjto jak w przekroju poprzedzajcym.
W przepywie midzy przekrojami 1 1 oraz 2 2 pyn lepki traci energi na skutek tarcia
wewntrznego (tzn. pynu o pyn) jak i tarcia pynu o cian kanau. Tarcie zamienia energi
w ciepo i przemiana ta nazywana dysypacj energii jest nieodwracalna, tzn. niemoliwa jest
zamiana energii cieplnej traconej wskutek tarcia z powrotem w energi mechaniczn.
Cakowita energia przepywu midzy kolejnymi przekrojami z rys. 7.1 spenia zatem
nierwno:
2 1
E E > (7.1)
i pozostaje nam teraz okrelenie, ktra z form energii mechanicznej ujta w rwnaniu
Bernoulliego podlega dysypacji.
Rwnanie cigoci dla rurki prdu zapisane by moe nastpujco:
2 2 1 1
U S U S Q = =

1
1 2
2
S1
Q
S2
U ; p ; z 1 1 1 U ; p ; z 2 2 2
z2
z1
lepkosc = tarcie
ciepo

104

gdzie

Q jest wydatkiem pynu, a jeeli zaoymy, e przekrj kanau jest niezmienny, tzn.:
2 1
S S =
wwczas take i prdko oraz energia kinetyczna pynu midzy przekrojami pozostanie
niezmienna:
2 k
2
2
2
1
1 k
E
2
U
2
U
E = = =
Zamy rwnie, e zgodnie z rys. 7.1 kana jest poziomy, co sprawia, e wysoko
niwelacyjna, a co za tym idzie take i energia potencjalna pooenia w poszczeglnych
przekrojach jest niezmienna
2 1
z z =
Nierwno (7.1) wymaga zatem, aby speniona bya relacja:
2 1
p p >
co oznacza, e dysypacja energii zachodzca w pynie lepkim powoduje strat energii
potencjalnej cinienia midzy kolejnymi przekrojami. Wiemy ju zatem, ktry z czonw
rwnania Bernoulliego wymaga korekty, a sposb jej wprowadzenia najatwiej bdzie
uzasadni analizujc swobodny wypyw cieczy ze zbiornika, pokazany na rys. 7.2a.


Rys.7.2. Swobodny wypyw cieczy ze zbiornika a) oraz ilustracja wysokoci traconej
wskutek lepkoci pynu b).

Mamy tu przemian energii potencjalnej pooenia cieczy znajdujcej si na wysokoci H
(przekrj 1 1 ) w energi kinetyczn cieczy wypywajcej z prdkoci U z otworu, gdzie
ulokowano przekrj kontrolny 2 2 .
Jeeli rozpatrywa bdziemy przepyw cieczy nielepkiej, wwczas prdko wypywu bdzie
rwna prdkoci swobodnego spadku w prni, tzn.:
H g 2 U = (7.2)
a jeeli uwzgldnimy lepko, wwczas tarcie w pynie przemieszczajcym si w zbiorniku
spowoduje, e prdko wypywu bdzie mniejsza i dana wzorem:
H g 2 U = (7.3)
gdzie 1 jest tzw. wspczynnikiem prdkoci. Jeeli do zbiornika (rys. 7.2b)
doczymy rur o rednicy d identycznej ze rednic otworu, wwczas siy tarcia spowoduj
na dugoci l rurocigu strat cinienia p , na pokonanie ktrej bdzie musiaa by zuyta
cz energii potencjalnej pooenia. Prdko wypywu bdzie wwczas mniejsza i aby
osign z powrotem prdko teoretyczn dan wz. (7.2) koniecznym bdzie zwikszenie
wysokoci napenienia zbiornika o
str
h , ktra zuyta zostanie zarwno na pokonanie si tarcia
pynu w zbiorniku jak i oporu tarcia powstajcego przy przepywie przez rur. Jeeli
H
U
2
2
1 1
H
U'
1 1
2
2
l
d
ciepo
hstr

105

rwnanie Bernoulliego wyrazimy w postaci (6.5), wwczas dla zachowania rwnoci energii
wystpujcej po obydwu stronach rwnania koniecznym bdzie zwikszenie prawej strony o
wysoko strat, odpowiadajc energii traconej wskutek lepkoci. Rwnanie Bernoulliego dla
przepywu midzy przekrojem 1 1 przechodzcym przez swobodn powierzchni i
przekrojem 2 2 na wylocie z rury (patrz rys. 7.2b), przyjmie wwczas posta:
str 2
2
2
2
1
1
2
1
h z
g
p
g 2
U
z
g
p
g 2
U
+ +

+ = +

+ (7.4)
znan jako rwnanie zachowania energii dla pynu lepkiego. Poprawka ujmujca lepk
dysypacj energii zostaa wprowadzona w sposb arbitralny i dlatego te jej warto nie moe
by wyprowadzona analitycznie lecz musi by okrelona dowiadczalnie.

7.2. Straty wywoane tarciem pynu

Na rys. 7.1 pokazano, e w trakcie przepywu pynu lepkiego dysypacja energii
spowodowana tarciem zachodzi zarwno wewntrz przepywu (tarcie wewntrzne w pynie)
jak i na cianie, gdzie pyn pokonywa musi siy tarcia pynu o materia rurocigu. Profil
prdkoci przepywu turbulentnego dany potgowym prawem Prandtla (wz. (3.50)) oraz
paraboliczny profil prdkoci przepywu laminarnego dany wz. (3.38) wskazuj, e
najwikszy gradient prdkoci w obydwu rodzajach przepywu wystpuje w pobliu ciany.
Prawo tarcia Newtona sugeruje zatem, e najwiksze wartoci napre stycznych
wystpowa bd na cianie kanau co oznacza z kolei, e nie tarcie wewntrzne w pynie
lecz siy tarcia pynu o cian rurocigu s gwnym rdem oporu przy przepywie cieczy
rzeczywistej przez kanay. Najpowszechniej stosowanym ksztatem przekroju poprzecznego
jest przekrj koowy i dlatego te wszystkie zalenoci podane w tym rozdziale bd dotyczy
przepyww przez rurocigi o koowym przekroju poprzecznym. Dowiadczenie wykazao, e
opr okrelony wysokoci strat (patrz rys. 7.2b) ronie wraz z dugoci rurocigu i maleje
przy zwikszaniu rednicy rury i zaley od szorstkoci materiau ciany rurocigu. Wikszo
przepyww wystpujcych w technice to przepywy turbulentne dla ktrych straty
proporcjonalne s do kwadratu prdkoci i dlatego te dla strat spowodowanych tarciem
pynu o ciany rurocigu zaproponowano nastpujcy wzr empiryczny:
g 2
U
d
l
h
2
str
= (7.5)
w ktrym:
l - dugo rurocigu
d - rednica rurocigu
U - rednia prdko przepywu przez rurocig
g - przyspieszenie ziemskie
- wspczynnik tarcia pynu o cian rurocigu.
atwo sprawdzi, e dla zachowania spjnoci wymiarowej tego rwnania winno by
bezwymiarowe, a poniewa dla przepywu laminarnego znane jest rozwizanie Hagen-
Poiseuillea, std moliwe byo okrelenie wartoci wspczynnika na drodze analitycznej.
Jeeli przeksztacimy wz. (3.40) do postaci:
4
d
l Q 128
p

=
i podstawimy wyraenie na prdko redni:
4
d
Q
U
2

=
oraz strat cinienia:
g h p
str
=

106

otrzymamy nastpujce wyraenie na wysoko strat:
g
U
d
l
d
32
h
str

=
Jeeli przeksztacimy ten zwizek w taki sposb, aby by on zgodny ze wz. (7.5) bdziemy
mogli zapisa:
g 2
U
d
l
Re
64
h
2
str
= (7.6)
skd wynika, i wspczynnik tarcia pynu o ciany rurocigu dla przepywu laminarnego
wynosi:
Re
64
= (7.7)
Uzyskanie analogicznego rozwizania dla przepywu turbulentnego nie jest moliwe i std te
dla tego przypadku konieczne jest stosowanie wzorw empirycznych, w ktrych warto
wspczynnika musi by okrelana dowiadczalnie. Badania zmiennoci wspczynnika
strat tarcia wykonywano dla rnych dugoci, rednic i szorstkoci rurocigw, zmieniajc
prdko przepywu w zakresie pokrywajcym wszystkie moliwe w praktyce zastosowania,
prbujc dopasowa warto wspczynnika w taki sposb, aby uzyska zgodno z
dowiadczalnie okrelon wartoci wysokoci strat. Problem ten by przedmiotem
systematycznych bada, ktre przez wiele lat nie daway wystarczajco dokadnego
rozwizania. Wspczynnik strat zmienia si bowiem wraz z prdkoci przepywu,
ksztatem i wysokoci nierwnoci, ich iloci przypadajc na jednostk powierzchni oraz
sposobem ich zgrupowania. Po wielu latach prb zagadnienie to doczekao si dwch
wystarczajco dokadnych rozwiza znanych obecnie jako:
- wykres Nikuradse
- wzory empiryczne.
Rozwizanie pierwsze uzyska w latach 30. J. Nikuradse ktry stwierdzi, e
rzeczywista chropowato cian kanau wykazuje tak du zmienno i zaley od tak wielu
czynnikw, e niemoliwe jest ich wiarygodne odtworzenie. Dlatego te w swoim
eksperymencie Nikuradse uzyska rwnomiern szorstko pokrywajc powierzchni rury
kalibrowanymi ziarnami piasku o rnych rednicach dobranych w taki sposb, aby dla
kadej z badanych rur moliwe byo uzyskanie zmiennoci tzw. wspczynnika chropowatoci
w zakresie:
500 5 s / r =
gdzie:
s - rednica ziaren piasku odpowiadajca wysokoci chropowatoci cian rury
2 / d r = - promie rury.
Badania Nikuradse przeprowadzone byy dla trzech zaledwie rednic rur:
| | mm 100 , 50 , 25 d =
lecz uyteczno ich wynikw skonia wkrtce innych eksperymentatorw do wykonania
bada uzupeniajcych. Otrzymany w ten sposb wykres pokazany na rys. 7.3, przedstawia
zmienno wspczynnika strat tarcia w funkcji liczby Reynoldsa, a parametrem tego
wykresu jest wspczynnik chropowatoci s / r .
Zebrane tu wyniki pomiarw potwierdzaj po pierwsze, e dla przepywu laminarnego
prawdziwy jest zwizek (7.7) uzyskany z rozwizania Hagen-Poiseuillea a po drugie, e
warto tego wspczynnika nie zaley od szorstkoci cian. Po przekroczeniu I-szej
krytycznej wartoci liczby Reynoldsa zauway mona przejcie przepywu w inny zakres i
pojawienie si zwizku midzy wartoci wspczynnika strat a chropowatoci przewodu.
Linie przerywane zaznaczone w obszarze porednim pokazuj przy tym jedynie sposb
przejcia midzy zakresami przepywu laminarnego i turbulentnego, gdy samo przejcie jest
przecie procesem utraty stabilnoci i zachodzi na tyle gwatownie, e nie mona tu mwi o
przepywie przejciowym.

107




Rys.7.3. Wykres Nikuradse.

W obszarze przepywu turbulentnego dla rur tzw. technicznie gadkich wartoci
wspczynnikw ukadaj si z dobrym przyblieniem wok zalenoci empirycznej
podanej przez Blasiusa:
4
Re
316 . 0
= (7.8)
Jeeli wyliczymy wysoko strat dla rur gadkich korzystajc ze wzoru Blasiusa, otrzymamy:
g 2
U
d
l
d U
316 . 0
h
2
4
1
str

|

\
|

=
skd wynika, e straty przepywu dla rur gadkich nie s proporcjonalne do kwadratu
prdkoci lecz do redniej prdkoci przepywu w potdze:
4 / 7
str
U ~ h (7.9)
Mona std wnioskowa, e w ruchu turbulentnym w rurach gadkich wystpuje w pewnej
czci przepywu proporcjonalno do pierwszej potgi prdkoci, charakterystyczna dla
ruchu laminarnego powodujca, e sumaryczny wykadnik w zal. (7.9) jest mniejszy ni
naleaoby oczekiwa dla przepywu turbulentnego. Obecnie wiemy, e w przepywie
turbulentnym w bezporedniej bliskoci ciany wystpuje bardzo cienka warstwa pynu o
wasnociach zblionych do przepywu laminarnego nazywana subwarstw laminarn lub
bardziej poprawnie subwarstw lepk.
Linia wyznaczona na wykresie Nikuradse przez rwn. (7.8) pokrywa si z danymi
eksperymentalnymi do liczby Reynoldsa
4
10 8 Re
natomiast dla mniejszych wartoci s / r (tzw. wikszych chropowatoci wzgldnych) krzywe
dowiadczalne odchylaj si od linii Blasiusa przy znacznie mniejszych wartociach Re.
Przyczyn jest zmniejszenie si gruboci subwarstwy lepkiej przy wzrocie liczby Re
powodujce, e nierwnoci powierzchni zaczynaj wynurza si z warstwy pynu

108

zdominowanej przez lepko, czemu towarzyszy wzrost wartoci wspczynnika tarcia
przy dalszym zwikszaniu liczby Reynoldsa. Jeeli wysoko nierwnoci powierzchni s jest
natomiast mniejsza od gruboci subwarstwy lepkiej, wwczas rurocig jest hydraulicznie
gadki, tzn. wspczynnik tarcia jest identyczny jak dla rury gadkiej.
Warto rwnie zauway, e dla kadej wartoci parametru chropowatoci s / r
istnieje pewna warto Re , powyej ktrej warto wspczynnika strat tarcia stabilizuje
si, co zgodnie ze wz. (7.5) oznacza proporcjonalno strat do kwadratu redniej prdkoci
przepywu:
2
str
U ~ h ; idem =
Korzystanie z wykresu Nikuradse wymaga znajomoci redniej wysokoci nierwnoci s
ciany rozpatrywanego kanau oraz redniej prdkoci przepywu i wwczas dla wyliczonej
pary wartoci:
Re ; s / r
z wykresu Nikuradse moemy odczyta poszukiwan warto wspczynnika . Proces
poszukiwania rozwizania mona uproci korzystajc z empirycznej zalenoci Nikuradse:
2
74 . 1
s
r
log 2
1
|

\
|
+
= (7.10)
aproksymujcej z dobr dokadnoci krzywe z rys. 7.3.
Badania Nikuradse maja du warto poznawcz, gdy uzyskane wyniki pozwoliy
na poznanie tendencji i prawidowoci procesw wynikajcych z tarcia pynu o ciany
rurocigw. Wad wykresu Nikuradse jest natomiast przyjcie modelowego sposobu opisu
chropowatoci, gdy nierwnoci powierzchni spotykanych w praktyce nie s tak
rwnomierne jak kalibrowana chropowato piaskowa. Z tego te powodu dane zawarte na
wykresie Nikuradse nie zawsze sprawdzaj si w zastosowaniach praktycznych i dlatego te
przeprowadzono bardzo wiele bada, ktrych celem byo opracowanie formu pozwalajcych
na uzyskanie dokadnoci zadowalajcej projektantw rurocigw. Du popularno zdobyy
wieloczonowe wzory empiryczne o nastpujcej strukturze:
a
2 1
Re
1
K K
|

\
|
+ = (7.11)
gdzie a , K , K
2 1
- stae wyznaczane dowiadczalnie, ktre pozwalaj odtworzy rzeczywisty
przebieg wspczynnika tarcia a w szczeglnoci asymptotyczne denie wspczynnika do
staej wartoci przy duych wartociach liczb Reynoldsa, tzn.
1
K ; Re
Przykadem takiej zalenoci jest formua Schillera i Hermana
( )
3 . 0
Re 396 . 0 0054 . 0

+ = (7.12)
ktra z dobr dokadnoci opisuje wspczynnik tarcia dla rur gadkich w zakresie:
6
10 5 . 1 Re <
Dla uzyskania zadowalajcej dokadnoci wspczynnika dla rur o szorstkich cianach
konieczne jest stosowanie wzorw o bardziej zoonej strukturze, czego przykadem moe
by wzr Misesa:
Re
2
2 . 1
r
K
4 0096 . 0 + + = (7.13)
gdzie:
r - promie rury
K - wspczynnik zaleny od rodzaju materiau ciany i jej stanu.
Po przeprowadzeniu systematycznych bada Mises poda nastpujce wartoci
wspczynnika K dla najczciej stosowanych materiaw:

109

Rury szklane ( ) | | m 10 8 . 0 2 . 0 K
8
=
Rury mosine ( ) | | m 10 0 . 1 2 . 0 K
8
=
Rury stalowe ( ) | | m 10 50 0 . 2 K
8
=
Rury eliwne nowe ( ) | | m 10 200 100 K
8
=
Rury eliwne skorodowane ( ) | | m 10 500 250 K
8
= .
Zwraca uwag szeroki zakres zmiennoci parametru K obserwowany dla tego samego
materiau, co sugeruje duy rozrzut wartoci zmierzonych eksperymentalnie i nie pozwala
oczekiwa zbyt duej dokadnoci tej formuy.
Jedn z najbardziej popularnych zalenoci pozwalajcych na wyznaczenie
wspczynnika dla rur o dowolnej chropowatoci jest formua Colebrookea:
|

\
|

+ =
Re
51 . 2
d 7 . 3
S
log 0 . 2
1
(7.14)
ktra zapewnia dokadno % 15 w zakresie przepywu turbulentnego ograniczonego
przedziaem liczb Reynoldsa:
8 3
10 Re 10 4 < <
Zaleno Colebrookea przedstawia wspczynnik w postaci uwikanej i musi by ona
zatem rozwizywana numerycznie. Znacznie atwiejsze jest natomiast korzystanie z wykresu
Moodyego, ktry przedstawi rozwizanie rwn. (7.14) w postaci wykresu sporzdzonego w
sposb analogiczny do wykresu Nikuradse. Wykres Moodyego moe by uywany zarwno
do wyznaczania oporw tarcia w rurocigach jak te w kanaach otwartych i przepywach w
warstwie przyciennej a znale ten wykres mona m.in. w ksice F.Whitea.
Jeszcze atwiejszy sposb korzystania z formuy Colebrookea zaproponowa w latach
osiemdziesitych Haaland, ktrego formua pozwalajca na bezporednie wyliczenie
wspczynnika tarcia ma posta:
(
(

\
|
+ =

11 . 1
d 7 . 3
S
Re
9 . 6
log 8 . 1
1

i aproksymuje wyniki uzyskane ze wz. (7.14) z dokadnoci % 2 .
Reasumujc dotychczasowe rozwaania naley stwierdzi, e stopie uproszczenia
problematyki strat tarcia przyjty przez Nikuradse jest na tyle duy, e wykres 7.3 i zal. (7.10)
oparte o chropowato rwnowan (nazywan rwnie chropowatoci piaskow) nie mog
by zalecane do zastosowa praktycznych. Znacznie dokadniejsze wyniki uzyska mona z
zalenoci i wykresw empirycznych, ktre aproksymuj wyniki bada oporu uzyskane w
warunkach rzeczywistych. W tej grupie zalenoci najlepsze wyniki daj z kolei formuy
oparte o wielkoci fizyczne ktre mog by wyznaczone w sposb jednoznaczny, takie jak np.
charakterystyczna wysoko chropowatoci cian, wystpujca we wzorach Colebrookea i
Haalanda czy te na wykresie Moodyego. Wzory operujce bliej nie sprecyzowanymi
staymi (np. wz. Schillera i Hermanna) lub te staymi zalenymi od uytego materiau (wz.
Misesa) z reguy nie zapewniaj podanej dokadnoci. Przekonuje o tym chociaby bardzo
szeroki zakres zmiennoci staych K we wz. (7.13), a niefizyczno tej staej utrudnia
dodatkowo jej prawidowy dobr.
Niemoliwe jest take okrelenie a priori wartoci wspczynnikw chropowatoci
nawet dla typowych, dostpnych w handlu rur, gdy warto chropowatoci s zaley w
znacznym stopniu od przyjtej technologii wytwarzania. Przykadowo, w ksice F.Whitea
podane s wysokoci chropowatoci zmieniajce si od:
| | mm 0015 . 0 s =
dla rur plastikowych, do wartoci:
| | mm 2 s =
dla rur betonowych nie wygadzanych, ale kada z tych wartoci ma przedzia bdu:

110

%. 60
Oznacza to, e dla uzyskania odpowiedniej dokadnoci oblicze konieczne jest indywidualne
okrelenie chropowatoci analizowanych rurocigw.



7.3. Straty lokalne

W przepywach przez rurocigi oprcz strat spowodowanych tarciem pynu o ciany
wystpuje jeszcze jeden rodzaj strat, ktrego rdem s zmiany kierunku i przekroju
poprzecznego przepywu. W kadej instalacji montowana jest armatura taka jak zawory,
kolana, trjniki, filtry, zwki pomiarowe itp., w ktrych dochodzi do zmian kierunku czy te
przekroju przepywu. Wszystkie te urzdzenia s rdem strat energii i powoduj dodatkowe
opory przepywu. Przekona o tym moe mylowe dowiadczenie pokazane na rys. 7.4, w
ktrym do zbiornika napenionego do wysokoci h podczony jest prostoosiowy rurocig o
dugoci l , przez ktry przepywa ciecz z prdkoci U.

Rys.7.4. Dodatkowa wysoko strat spowodowana wystpowaniem zmian kierunku
przepywu.

Jeeli rurocig ten uksztatujemy jak na rysunku, tzn. wprowadzimy cztery kolana nie
zmieniajc przy tym cakowitej jego dugoci l , wwczas w kolanach powstan dodatkowe
straty cinienia i przepyw przez rurocig bdzie odbywa si z mniejsz prdkoci. Dla
utrzymania tej samej prdkoci przepywu konieczne bdzie zwikszenie wysokoci
napenienia zbiornika o:

=
lok
str
h


Ten typ strat nazywamy lokalnymi gdy zachodz one jedynie w cile okrelonych miejscach
i powoduj straty cinienia zmniejszajce t cz energii potencjalnej, ktra moe by
zamieniona na energi potencjaln, co zapisa mona:
)
`

+
)
`

=
)
`

ych ln loka
strat energia
kinetyczna
energia
a ln potencja
energia

strata cinienia spowodowana
zmian kierunku przepywu
l
l
hstr
h
lok

111

Dlatego te wysoko strat lokalnych wyraamy zazwyczaj jako pewn cz wysokoci
prdkoci:
g 2
U
h
2
lok
str
= (7.16)
gdzie jest wspczynnikiem strat lokalnych okrelonym dowiadczalnie lub w niektrych
wypadkach take i analitycznie. Wspczynnik ten w oglnym przypadku zaley przede
wszystkim od rodzaju przeszkody ale take i od prdkoci przepywu, chocia mechanizm
powstawania tego zjawiska jest jednakowy dla wszystkich typw strat lokalnych. We
wszystkich przypadkach mamy bowiem do czynienia z powstawaniem tzw. przepyww
wtrnych, ktrych kierunek ruchu jest inny od zasadniczego kierunku przepywu. Przykad
takich przepyww pokazano na rys. 7.5a i b, gdzie w obecnoci gwatownej zmiany
przekroju poprzecznego siy bezwadnoci powoduj, e linie prdu nie naladuj ksztatu
ciany. Pyn znajdujcy si w strefach, gdzie nie odbywa si przepyw jest na skutek dziaania
si lepkoci wprawiany w ruch cyrkulacyjny tworzc w ten sposb strefy przepyww
wtrnych (nazywane rwnie strefami recyrkulacji), ktrych rozmiar decyduje o wielkoci
strat energii. Energia potrzebna do utrzymania ruchu w strefach recyrkulacji odbierana jest z
energii kinetycznej przepywu zasadniczego a pyn kry w nich po torach zamknitych
pokonujc opory tarcia i zamienia w ciepo strumie energii odebranej od przepywu
gwnego. Rozmiar strefy recyrkulacji decyduje o wielkoci strat i dlatego w przypadku
przepywu w kanale rozszerzajcym si (rys. 7.5a) gdzie rozmiar strefy recyrkulacji jest
najwikszy, straty s wiksze ni w kanale o zmniejszajcym si przekroju poprzecznym (rys.
7.5b).


Rys.7.5. Mechanizm powstawania strat lokalnych w przepywie z gwatownym
rozszerzeniem a) i przeweniem przekroju poprzecznego b).

Przykadowo, dla kanau o stosunku przekrojw:
5 . 0 S / S
2 1
=
a)
b)
przepyw wtrny
przepyw wtrny

112

przepyw w kierunku zwikszajcego si przekroju daje warto strat lokalnych
25 . 0 =
podczas gdy dla przepywu w kierunku przeciwnym wspczynnik straty lokalnej jest
wyranie mniejszy i wynosi:
18 . 0 =
Warto przy tym zauway, e dla przepywu przez gwatowne rozszerzenie wspczynnik
strat lokalnych moe by obliczony ze stosunku przekrojw jako:
2
2
1
S
S
1
(

= (7.17)
gdzie:
1
S - pole przekroju wlotowego
2
S - pole przekroju wylotowego.
Zaleno powysza wynika z twierdzenia o zmianie pdu Bordy-Carnota, przy czym
dokadniejsze oszacowanie wysokoci straty lokalnej dla przepywu przez kana o nagym
rozszerzeniu uzyska mona z zalenoci empirycznej:
( )
g 2
U U
098 . 1 h
919 . 1
2 1
lok
str

= (7.18)
gdzie:
1
U - prdko w przekroju wlotowym
2
U - prdko w przekroju wylotowym.


Rys.7.6. Straty lokalne spowodowane wystpieniem przepyww wtrnych w
paszczynie przepywu a) i paszczynie prostopadej do przepywu b).

Znacznie bardziej zoony jest mechanizm powstawania strat lokalnych w kanaach
zmieniajcych kierunek przepywu takich jak np. kolano pokazane na rys. 7.6. W
paszczynie przepywu (rys. 7.6a) siy bezwadnoci powoduj, e powstaje tu strefa
recyrkulacji, w ktrej tak jak poprzednio pyn kry po zamknitych torach i dysypuje energi
pobran od przepywu gwnego. Dodatkowe straty energii przy przepywie w kolanie
powstaj natomiast w paszczynie prostopadej do przepywu gwnego (rys. 7.6a) gdzie
pojawiaj si dodatkowe siy bezwadnoci spowodowane zakrzywieniem linii prdu. W
rezultacie pojawiaj si dodatkowe przepywy wtrne w paszczynie prostopadej do
przepywu (rys. 7.6b) i w wyniku superpozycji ruchu gwnego i wtrnego elementy pynu
poruszaj si ruchem spiralnym, czemu towarzysz dodatkowe straty energii. Przykadowo,
a)
b)
przepyw
wtrny
przepyw
wtrny
A A
przekrj A -A

113

dla kolan zmieniajcych kierunek przepywu o 90
o
warto wspczynnika oporu moe
wynosi:
5 . 0 15 . 0 =
w zalenoci od stosunku promienia krzywizny do dugoci boku przekroju poprzecznego
kanau (zagadnienie to zostanie omwione szerzej w jednym z nastpnych rozdziaw).
Wartoci wspczynnikw strat lokalnych podawane s w poradnikach projektantw i
wielu podrcznikach, przy czym zgodnie z przyjt konwencj wysoko strat lokalnych
oblicza si mnoc warto wspczynnika strat przez wysoko prdkoci za przeszkod.
Przykady zastosowa tej konwencji pokazano na rys. 7.7 dla trzech rnych przeszkd, przy
czym wysokoci strat w kadym przypadku winny by odniesione do prdkoci za
przeszkod, tzn.:
( ) ( ) ( )
g 2
U
h h h
2
2
c lok
str
b lok
str
a lok
str
= = = (7.19)

Rys.7.7. Ilustracja sposobu obliczania wysokoci strat lokalnych dla kolana a) oraz
przepywu przez gwatowne rozszerzenie b) i zwenie kanau c).
U
U U U U
U
S
S
a) b) c)
1
1 1 2 2
2
1
2

114


Rys.7.8. Wspczynnik strat lokalnych w zakresie przepywu turbulentnego dla
zaworw zwykych (1,2), zaworw z zamkniciem ukonym (3,4) oraz zasuw (5).

W zakresie przepywu turbulentnego wartoci wspczynnikw strat lokalnych w bardzo
niewielkim stopniu zale od prdkoci przepywu (liczby Reynoldsa), czego przykad
pokazano na rys. 7.8 dla wybranych konstrukcji zaworw. Straty pokazanych tu zaworw s
praktycznie stae w caym analizowanym zakresie liczb Reynoldsa , lecz zwraca tu uwag
blisko dziesiciokrotna rnica wartoci wspczynnikw strat zaworw o przepywie
prostoliniowym (zasuwy krzywa 5) i zaworw zwykych (krzywe 1,2), ktrych konstrukcja
wymusza gwatowne zmiany przekroju i kierunku przepywu.

115

Rys.7.9. Wspczynnik strat lokalnych w zakresie przepywu laminarnego dla zasuw
(1,2), zaworw z zamkniciem ukonym (3) i zaworw zwykych (4).

W zakresie przepywu laminarnego straty tych samych typw zaworw pokazane na
rys. 7.9 zale silnie od liczby Reynoldsa, przy czym dla niszych wartoci Re widoczna jest
proporcjonalno wysokoci strat do pierwszej potgi prdkoci powodujca spadek wartoci
wspczynnika strat (analogia z wykresem Nikuradse rys. 7.3). Take i w tym przypadku
widoczna jest zaleno wspczynnika strat od konstrukcji zaworu, przy czym wida tu
rwnie, e gorsze uksztatowanie przepywu przez zawory z ukonym zamkniciem i zawory
zwuke (krzywe 3 i 4) powoduje wczeniejsze wystpienie przejcia laminarno-turbulentnego,
czemu towarzyszy wyrany wzrost wartoci wspczynnika strat lokalnych.


116

7.4. Interpretacja przemian energii w przepywie pynu rzeczywistego

Poddajmy analizie zmienno cinienia w instalacji pokazanej na rys. 7.10, poczonej
ze zbiornikiem napenionym do wysokoci H ponad poziom odniesienia, ktrym jest o
poziomego rurocigu. Zbiornik modeluje tu stae cinienie zasilania na wlocie do rurocigu,
przy czym w rzeczywistoci moe tu by zainstalowana pompa o wysokoci podnoszenia H
przy wydatku Q przepywajcym przez rurocig. Zamy, podobnie jak zrobilimy to w
rozdz. 6.2, e wzdu caej dugoci rurocigu podczymy pionowe, przezroczyste rurki
(rurki piezometryczne), w ktrych ciecz bdzie moga swobodnie wznosi si do wysokoci
rwnowacej panujce w rurocigu cinienie statyczne. Jeeli zatkamy wylot z rurocigu,
wwczas poziom cieczy we wszystkich rurkach bdzie taki sam jak w zbiorniku, gdy dla
cieczy nieruchomej bdzie to przypadek rwnowagi cieczy w naczyniach poczonych.


Rys.7.10. Linia piezometryczna w przepywie pynu lepkiego przez rurocig.

Jeeli odsonimy wylot z rurocigu, wwczas ustali si w nim przepyw pynu o
wydatku Q takim, e:
3
2
3
2
2
2
1
2
1
U
4
d
U
4
d
U
4
d
Q

=
Jednoczenie poziomy cieczy w rurkach ustal si tak, e linia wykrelona przez swobodne
powierzchnie utworzy pokazan na rys. 7.10 lini piezometryczn. Spadek poziomu cieczy na
wlocie do rurocigu jest wywoany przemian energii potencjalnej cinienia nieruchomej
cieczy w zbiorniku w energi kinetyczn pynu poruszajcego si z prdkoci
1
U w rurze o
rednicy
1
d , przy czym zmiana energii kinetycznej wynosi:
g 2
U
2
1
(7.20)
Jednoczenie pyn traci energi na skutek straty lokalnej na wlocie, ktra przy wartoci
wspczynnika strat wynoszcej
o
jest rwna:
g 2
U
2
1
o
(7.21)
d
l
d
p
H
l
d
l
U
U
U

U
U
U
U
U
U U
l
l
U
p - p
U U
U l
2g
2g
2g
2g
2g
2g 2g
d
d
2g
g
2g 2g
2g d
z
x
2
2
2
2
2 3
2 2
2
2
2
2
2
2
2 2
2
2 2
1
2
3
3
1
2 3
3
1
3
1
1
1
1
2
3
1
a
a
2 1
0
1
1
2

117

Kolejny odcinek linii piezometrycznej to spadek wysokoci cinienia spowodowany stratami
tarcia pynu o ciany, ktry wobec staoci rednicy
1
d , prdkoci
1
U i wspczynnika strat
1
zmienia si liniowo w funkcji dugoci przewodu
1
l :
( )
1
2
1
1
1
1
l f
g 2
U
d
l
= (7.22)
Spadek linii piezometrycznej wystpujcy w miejscu przewenia rurocigu jest wynikiem
kolejnej przemiany energii potencjalnej cinienia w przyrost energii kinetycznej:
g 2
U
g 2
U
2
1
2
2
(7.23)
oraz straty lokalnej wywoanej gwatownym przeweniem rurocigu, ktry przy wartoci
wspczynnika
1
wynosi:
g 2
U
2
2
1
(7.24)
(naley zwrci uwag, e odniesiony jest on do prdkoci za przeszkod). Wzdu odcinka
rurocigu o rednicy
2
d i dugoci
2
l wystpuj straty tarcia rwnie liniowo narastajce
wzdu rurocigu:
g 2
U
d
l
2
2
2
2
2
(7.25)
W miejscu gwatownego rozszerzenia przekroju zmienno linii piezometrycznej jest
wynikiem sumowania dwch przeciwnych tendencji, z ktrej pierwsz jest przyrost
wysokoci cinienia spowodowany spadkiem energii kinetycznej pynu:
g 2
U
g 2
U
2
3
2
2
(7.26)
oraz lokaln strat cinienia rwn:
g 2
U
2
3
2
(7.27)
Na rys.7.10 dla uzyskania wikszej przejrzystoci analizy naniesiono kolejno przebiegi
cinie odpowiadajce przemianom opisanym wz. (7.26) i (7.27), natomiast w rzeczywistoci
obydwa te procesy zachodzi bd jednoczenie i linia piezometryczna poczy bezporednio
punkty pocztku i koca tej przemiany. Ostatnia przemian widoczn na linii piezometrycznej
jest strata zachodzca wskutek tarcia pynu o ciany rurocigu wynoszca:
g 2
U
d
l
2
3
3
3
3
(7.28)
a poniewa na wylocie z rurocigu panuje cinienie otoczenia
a
p , std te linia
piezometryczna opada a do osi rurocigu, ktra w naszym przypadku zostaa przyjta jako
poziom odniesienia.
Linia piezometryczna ma oczywist interpretacj fizyczn, gdy wyznacza ona
rzeczywisty poziom cieczy odpowiadajcej cinieniu statycznemu panujcemu w rurocigu.
Linia ta nie tylko ilustruje przebieg procesw zachodzcych w przepywie cieczy lepkiej
przez rurocig, lecz moe mie take wane zastosowanie praktyczne. Jeeli przedmiotem
naszej analizy bdzie np. wodocig, wwczas linia piezometryczna wyznacza bdzie
maksymaln wysoko do jakiej dociera bdzie woda toczona tyme rurocigiem.
Ograniczeniem linii piezometrycznej jest natomiast brak rozrnienia przemian odwracalnych
(w ktrych energia przeksztacana jest bez strat przynajmniej dla pynu idealnego) i
nieodwracalnych, stanowicych rzeczywiste straty energii. Przykadem przemian
odwracalnych s procesy opisane zalenociami (7.20), (7.23) i (7.26), w ktrych energia
przechodzi z jednej formy w drug bez strat. Projektant rurocigu powinien dy do
eliminacji przemian nieodwracalnych, stanowicych rzeczywiste rdo strat a linia

118

piezometryczna nie jest tutaj dobrym narzdziem analizy. Z tego te powodu w analizie
procesw zachodzcych przy przepywie cieczy rzeczywistej stosujemy rwnolegle analiz
tzw. linii energii, ktra przedstawia zmienno sumy energii kinetycznej i potencjalnej
cinienia wzdu osi rurocigu stanowicej poziom odniesienia, co uj mona nastpujc
zalenoci:
( ) x f
g
p p
g 2
U
a
2
=

+

Rys.7.11. Linia energii w przepywie cieczy lepkiej przez instalacj z rys. 7.10.

Zmienno linii energii dla rurocigu z rys. 7.10 ktra pokazana jest na rys. 7.11 ujmuje tylko
przemiany nieodwracalne spowodowane stratami lokalnymi, ktre ujte s kolejno
zalenociami (7.21), (7.24), (7.27) oraz stratami na tarcie opisanymi wz. (7.22), (7.25) i
(7.28). Na rys. 7.11 pojawia si natomiast tzw. strata wylotowa rwna:
g 2
U
2
3
(7.29)
ktra przedstawia strat energii kinetycznej na wylocie z rurocigu, przy czym warto
zauway, e ta cz traconej energii nie bya uwidoczniona na wykresie z rys. 7.10.
Zmniejszenie straty wylotowej jest oczywistym zyskiem energetycznym i w tym celu
zastosowa mona tzw. dyfuzor wylotowy.
Reasumujc, analiza przemian energetycznych zachodzcych przy przepywie pynu
rzeczywistego przez rurocigi wykonana przy pomocy linii piezometrycznej i linii energii
umoliwia zarwno ocen poprawnoci projektu jak rwnie minimalizacj strat energii
zachodzcych na skutek nieodwracalnoci przemian.

7.5. Przepywy przez przewody o niekoowym przekroju poprzecznym.

Dotychczas przeprowadzona analiza dotyczya przepyww przez rury o koowym
przekroju poprzecznym, co uzasadnione jest zreszt najszerszym ich stosowaniem w
praktyce. Straty energii wskutek lepkoci pynu s w przepywie przez rurocigi wywoane
tarciem o ciany i z tego powodu najkorzystniejszymi s przewody koowe, ktre przy
zadanym polu przekroju charakteryzuj si najmniejszym obwodem a wic i najmniejsz
powierzchni cian. W niektrych zastosowaniach (np. w wentylacji) koniecznym jest
l l l

U
U
U
U
U
U
U
l
l
l
U p - p
2g
2g
2g
2g
2g
2g
2g
d
d
d
2g g
x
+
H
2
2
2
2
2
2
2
2
1
2
3
3
1
2
3
3
1
2
3
1
2
3
1
1 2 3
2
0
1
2
a

119

stosowanie przewodw o innych ni koowe przekrojach poprzecznych i wwczas powstaje
konieczno okrelenia wspczynnikw tarcia dla takich przewodw.
Zajmijmy si w pierwszej kolejnoci wspczynnikami strat tarcia, ktre w sposb
oczywisty zalee winny od stosunku pola powierzchni cian, decydujcego o wielkoci si
tarcia do pola przekroju poprzecznego, ktry okrela wydatek transportowanego pynu. W
przepywie cieczy przez przewody nie zawsze cay przekrj poprzeczny musi by wypeniony
pynem i dlatego te wprowadzi tu naley pojcie powierzchni zwilonej, tzn. tej, ktra ma
bezporedni kontakt z pynem. Najwygodniej jest tu operowa wielkociami odniesionymi do
przekroju poprzecznego i dlatego te w mechanice pynw wprowadzono pojcie promienia
hydraulicznego definiowanego jako iloraz pola przekroju poprzecznego przewodu S do
obwodu zwilonego
z
L , co zapisa mona:
z
h
L
S
r = (8.1)
gdzie
h
r jest promieniem hydraulicznym.

Rys.8.1. Sposb obliczania obwodu zwilonego dla przewodu wypenionego cakowicie
a) i czciowo b) pynem.

Sposb obliczania promienia hydraulicznego zilustrowano na rys. 8.1, skd wynika, e dla
przypadku z rys. 8.1a wynosi on:
( ) b a 2
b a
r
h
+

=
natomiast dla kanau wypenionego czciowo (rys. 8.1b) promie hydrauliczny jest rwny:
b ' a 2
b ' a
r
h
+

=
Intuicyjnie mona oczekiwa, e charakterystycznym wymiarem liniowym dla kanaw o
niekoowym przekroju poprzecznym winna by podwojona warto promienia
hydraulicznego, gdy dla przewodw koowych wymiarem charakterystycznym jest przecie
rednica. Jednak zastosowanie wz. (8.1) dla przewodu koowego wypenionego cakowicie
pynem daje wynik:
4
d
d
4
d
r
2
h
=

=
ktry sugeruje, e wymiarem charakterystycznym jest czterokrotna dugo promienia
hydraulicznego. Jeeli zatem liczb podobiestwa dla zjawisk oporu tarcia jest liczba
Reynoldsa (patrz wykres Nikuradse i wzory empiryczne) oznacza to, e warto
wspczynnika tarcia obliczona z wzorw empirycznych, lub odczytana z wykresu dla
liczby Reynoldsa:
F a
a'
b b
F
a) b)

120

=
h
r 4 U
Re (8.2)
winna da nam w miar dokadne oszacowanie wartoci strat:
g 2
U
r 4
l
h
2
h
str
= (8.3)
Korzystajc z wzorw empirycznych podstawiamy warto liczby Reynoldsa obliczon ze
wz. (8.2) oraz jako zastpcz rednic kanau:
h h
r 4 d = (8.4)
ktra nazywana jest czsto rednic hydrauliczn.
Metodyka powysza nie moe by jednak stosowana do wyznaczania
wspczynnikw strat lokalnych , ktre musz by wyznaczone z wczeniejszych bada
dowiadczalnych. Poradniki projektantw instalacji hydraulicznych wentylacyjnych czy
pneumatycznych podaj jednak z reguy bogate zestawy danych empirycznych, z ktrych
zaczerpn mona potrzebne informacje.


121

8. Kryteria podobiestwa przepyww.

Analiza podobiestwa jest jednym z najczciej stosowanych narzdzi w mechanice
pynw i w rozdziaach poprzednich wielokrotnie uywalimy tej metody, chocia nie
wprowadzilimy jeszcze tego pojcia. Przykadowo, wykresy wspczynnikw strat tarcia i
strat lokalnych sporzdzilimy w funkcji liczby Reynoldsa, przyjmujc intuicyjnie, e warto
Re a nie U uzasadnia przyjcie do oblicze danej wartoci lub . Najwaniejszym
powodem stosowania analizy podobiestwa jest zoonoci opisu ruchu pynu i duy nakad
oblicze numerycznych potrzebnych do rozwizania rwna N-S czy te Eulera. Podobnie
pracochonny i kosztowny jest w mechanice pynw eksperyment i std te celowym jest
stosowanie metod analizy, pozwalajcych przenosi uzyskane numerycznie lub
eksperymentalnie rozwizania na inne przypadki, jeeli tylko spenione bd kryteria
podobiestwa tych przepyww. Przykadowo, zamy e znamy rozwizanie opisujce pole
prdkoci wok profilu aerodynamicznego o charakterystycznej skali liniowej
1
l , ktry
opywany jest strumieniem pynu o charakterystycznej prdkoci napywu
1
U , jak pokazano
na rys. 8.1a.


Rys. 8.1. Przepyw dla ktrego znane jest rozwizanie a) i przepyw podobny b) dla
ktrego poszukujemy sposobu przeniesienia rozwizania.

Wiedzc, e przepyw z rys. 8.1b charakteryzuje si skal liniow
2
l i opywany jest z
prdkoci
2
U interesuje nas, czy moliwe jest przeniesienie znanego rozwizania na ten
przypadek i w jaki sposb naley dokona przeskalowania istniejcego rozwizania.
Zagadnienie to jest wanie przedmiotem analizy podobiestwa.

8.1. Klasyfikacja kryteriw podobiestwa.

Analiza podobiestwa przepyww oparta jest o kryteria, ktrych spenienie
powoduje, e rozwizanie z jednego przypadku moe by w odpowiedni sposb przeniesione
na inny przypadek. Rozwizaniem moe by ksztat linii prdu (pole przepywu) a take
wspczynnik oporu opywanego ciaa, czy te wspczynnik straty lokalnej zaworu.
Traktujc dwa przepywy jako dwa pola fizyczne bdziemy mogli zastosowa kryteria
podobiestwa mechanicznego zakadajce, e jeeli w kadej odpowiadajcej sobie parze
punktw dwch pl fizycznych, stosunki charakteryzujcych je jednorodnych wielkoci
fizycznych bd jednakowe, wwczas pola te bd podobne.
Podstawowymi jednostkami fizycznymi wykorzystywanymi w analizie podobiestwa s
dugo, czas i sia a stosunki tych wielkoci s ilorazami podobiestwa tyche wielkoci.
Najprostszym rodzajem podobiestwa jest podobiestwo geometryczne zakadajce, e
midzy dwoma polami fizycznymi speniony jest warunek staoci odpowiadajcych sobie
wymiarw liniowych:
U2
l2
U1
l1
a) b)

122

idem
l
l
2
1
= (8.1)
gdzie
1
l i
2
l s charakterystycznymi wymiarami obydwu pl fizycznych.
Bardziej zaawansowanym rodzajem podobiestwa mechanicznego jest podobiestwo
kinematyczne ktre wymaga, aby oprcz warunku (8.1) speniony by te wymg staoci
ilorazw charakterystycznych czasw:
idem
t
t
2
1
= (8.2)
Podobiestwo kinematyczne zakada zatem, e w obydwu przepywach elementy pynu w
odpowiadajcych sobie punktach przebywaj odcinki podobnych geometrycznie drg
1
S i
2
S
w czasach
1
t i
2
t , ktre speniaj warunek (9.2).
Z warunku podobiestwa kinematycznego wynika zwizek:
idem
l
l
t U
t U
S
S
2
1
2 2
1 1
2
1
= = =
ktry po przeksztaceniu daje warunek:
idem
t l
t l
U
U
1 2
2 1
2
1
= =
wykazujcy, e podobiestwo kinematyczne jest podobiestwem pl prdkoci.
Najwaniejszym rodzajem podobiestwa mechanicznego jest podobiestwo
dynamiczne wymagajce aby w odpowiadajcych sobie punktach dwch przepyww
podobnych kinematycznie, odbywajcych si w konfiguracjach podobnych geometrycznie
spenione byy warunki staoci ilorazw podobiestwa wartoci si dziaajcych na elementy
pynu przy zachowaniu identycznoci kierunkw dziaania odpowiadajcych sobie si. Jeeli
zatem dwa przepywy maj by podobne dynamicznie, wwczas wieloboki si dziaajcych na
odpowiadajce sobie elementy pynu musz by podobne. Oznacza to z kolei, e ilorazy
odpowiednich si skadowych musz by identyczne i jednakowe musz by kierunki
dziaania tych si.

8.2. Bezwymiarowe rwnanie ruchu.

Jak wynika z analizy przeprowadzonej w rozdz. 3, w przepywach pynu
rzeczywistego wystpuje pi rodzajw si, ktre w dalszej czci rozwaa oznacza
bdziemy nastpujco:
- siy bezwadnoci B
- siy cikoci G
- siy cinieniowe P
- siy lepkoci L
- siy ciliwoci S .
Rwnania ruchu zgodnie z prawem Newtona wyraaj nastpujcy warunek rwnowagi:
(wszystkich si) = 0
ktry musi by speniony w kadym z punktw przepywu. Jeeli rozwaa bdziemy dwa
przepywy oznaczone odpowiednio 1 i 2 , wwczas w kadym z punktw przepywu 1
speniony bdzie warunek:
0 S L P G B
1 1 1 1 1
= + + + +
i podobnie w przepywie 2 :
0 S L P G B
2 2 2 2 2
= + + + +
W kadej odpowiadajcej sobie parze punktw obydwu przepyww podobnych dynamicznie
speniona by musi nastpujca relacja:

123

2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
S
S
L
L
P
P
G
G
B
B
= = = = (8.3)
stanowica warunek cakowitego podobiestwa dynamicznego obydwu przepyww. Jeeli
midzy tymi przepywami ma by speniony zwizek (8.3), wwczas nasuwa si wniosek, e
rozwizanie rwnania ruchu winno by wyraone w taki sposb, aby przez jego odpowiednie
przeskalowanie moliwe byo uzyskanie rozwiza dla wszystkich dynamicznie podobnych
przepyww. Najprostszym sposobem uzyskania takiego rozwizania jest przeksztacenie
rwnania ruchu do postaci bezwymiarowej, w ktrej wszystkie wielkoci fizyczne bd
odniesione do charakterystycznych wymiarw.


Rys. 8.2. Przykady charakterystycznych skal dla wybranych przepyww.

Na rys. 8.2 pokazano przykady przepyww z zaznaczonymi charakterystycznymi
wymiarami liniowymi l i charakterystycznymi prdkociami
o
U , ktre nazywamy skalami
przepywu. Dla opywu profilu aerodynamicznego (rys. 8.2a) charakterystyczn skal liniow
jest ciciwa profilu a dla opywu kolumny (rys. 8.2b) jej rednica. W obydwu przypadkach
charakterystyczn skal prdkoci
o
U jest prdko przepywu niezakconego, okrelona w
miejscu, gdzie linie prdu nie s zdeformowane obecnoci opywanego ciaa. W przepywie
pynu rzeczywistego w kanale (rys. 8.2c) charakterystyczn skal prdkoci jest prdko
rednia, natomiast skal liniow jest rednica kanau.
Jeeli przyjmiemy nastpujce skale:
- dla czasu
o
t
- dla wymiarw liniowych l
- dla prdkoci
o
U
wwczas zmienne wystpujce w rwnaniach ruchu bdziemy mogli przeksztaci do
nastpujcej postaci bezwymiarowej:
o o
_
o
_
o
o
z
z
o
y
y
o
x
x
t
t
; ;
p
p
p
U
U
U
U
U
U ;
U
U
U ;
U
U
U
l
z
;
l
y
;
l
x
=

= =
=
= = =
= = =

(8.4)

Podstawienie bezwymiarowych zmiennych do rwnania N-S dla kierunku x daje:

l
U
U
U
l
l
0
0
U
0
r
a) b) c)

124

=
=

U div
l
U
3
U
l
U p 1
l
p
g
X
g
U
U
U
U
U
U
l
U U
t
U
2
o
x
2 o
o
o
x
z
x
y
x
x
2
o
x
o
o

gdzie:

=
div
2
2
2
2
2
2
2

Po pomnoeniu obydwu stron rwnania przez
l
U
2
o

i wykonaniu identycznych przeksztace dla kierunkw y oraz z otrzymujemy
bezwymiarowe rwnanie N-S w postaci wektorowej:
( )

+
+

=

U div grad
lU 3
U
lU
p grad
1
U
p
g
F
U
gl
d
U d
t U
l
o
2
o
2
o o
o
2
o o o
(8.5)
Dla podobiestwa dynamicznego przepyww wystarczy identyczno wspczynnikw przy
odpowiednich czonach rwnania, co daje nastpujce liczby podobiestwa:
;
St
1
t U
l
o o
= St liczba Strouhala (8.6)
;
Fr
1
U
gl
2
o
= Fr liczba Froudea (8.7)
;
M
1 1
U
p
2 2
o o
o

M - liczba Macha (8.8)

;
Re
1
lU
o
=

Re liczba Reynoldsa (8.9)

Jeeli w przepywie 1 wystpowa bd nastpujce wielkoci charakterystyczne:
1 01 01 01 1 01
; ; p ; g ; t ; l ; U
a w przepywie 2 bd one rwne:
2 02 02 02 2 02
; ; p ; g ; t ; l ; U
wwczas warunki podobiestwa dynamicznego obydwu tych przepyww bd nastpujce:
St
1
t U
l
t U
l
02 02
2
01 01
1
= =
Fr
1
U
gl
U
gl
2
02
2
2
01
1
= =
2 2
02 02
02
2
01 01
01
M
1 1
U
p
U
p

Re
1
U l U l
02 2
2
01 1
1
=

W praktyce niemoliwe jest jednoczesne spenienie wszystkich tych warunkw i zmuszeni
jestemy ograniczy si do korzystania z podobiestwa czciowego. Naley wwczas wybra

125

z kryteriw danych wz. (8.6) (8.9) ten warunek, ktry dotyczy najbardziej istotnej siy
wystpujcej w przepywie. Konieczna jest tu jednak wiedza dotyczca interpretacji liczb
podobiestwa i zagadnienie to zostanie omwione w rozdziale nastpnym.

8.3. Sens fizyczny liczb podobiestwa.

Zastosujmy analiz wymiarow dla zjawisk tarcia zachodzcych przy przepywie
pynu wzdu ciany. Elementarna sia lepkoci wynosi:
dS dL = (8.10)
a poszczeglne czony aproksymowane by mog nastpujco:
2
dl ~ S
dl
dU
~
n
U

=
(8.11)
gdzie dl - jest elementarnym wymiarem liniowym.
Podstawienie zal. (8.11) do wz. (8.10) daje nastpujcy wynik analizy wymiarowej:
dUdl ~ dL
a po sformuowaniu tej zalenoci dla elementu pynu o wymiarach skoczonych:
l U ~ dL (8.12)
Elementarna sia bezwadnoci zapisana by moe jako:
a dm dB =
gdzie:
dt
dU
a
dl dm
3

a po przejciu do elementu pynu o wymiarach skoczonych:
2 2
l U ~ dB (8.13)
Uwzgldniajc wynik powyszej analizy, liczba Reynoldsa dana wz. (8.9) zapisana by moe
jako:

= =
l U
dL
dB
Re
co oznacza, e liczba Reynoldsa jest ilorazem siy bezwadnoci i lepkoci stanowic
kryterium podobiestwa w przepywach, gdzie te dwie siy s dominujce. Stwierdzenie to
zilustrujemy na przykadzie bada modelowych pokazanych na rys. 8.3, gdzie obiektem
rzeczywistym jest profil skrzyda samolotu o ciciwie wynoszcej (rys. 8.3a):
[ ] m 5 l =


Rys. 8.3. Geometria profilu rzeczywistego a) i jego modelu b).

Jeeli samolot porusza si z prdkoci:
[ ] [ ] s / m 236 h / km 850 U = =
U U
01 01
5m
1m
a) b)

126

w powietrzu, ktrego lepko wynosi:
[ ] s / m 10 15
2 6
=
wwczas liczba Reynoldsa wynosi:
7
1
10 9 . 7 Re =
Jeeli model takiego skrzyda o ciciwie (rys. 9.3b) wynoszcej:
[ ] m 1 l
2
=
bdziemy bada w tunelu aerodynamicznym, wwczas dla zachowania podobiestwa si
oporu (czyli tarcia) konieczne bdzie zachowanie identycznoci liczby Reynoldsa, tzn.:
1
2 2
2
Re
l U
Re =

=
skd otrzymamy:
[ ] s / m 1180 U
2
=
Oznacza to, e prdko przepywu w tunelu bdzie kilkakrotnie przekracza prdko
dwiku i wyniki takich bada bd cakowicie niewiarygodne. Naley zatem przeprowadzi
te badania w pynie, ktrego lepko byaby dobrana tak, aby zapewni dan warto liczby
Reynoldsa bez przekraczania prdkoci dwiku.
Dla zilustrowania sensu fizycznego kolejnej liczby podobiestwa zapiszmy
elementarn si cikoci:
g dl ~ g dm dG
3
=
ktra dla elementu pynu o wymiarach skoczonych bdzie proporcjonalna do:
3
l g ~ dG (8.14)
Liczb Froudea zapisan wz. (8.7) przedstawi moemy nastpujco:
2
U
gl
dB
dG
Fr = =
co oznacza, e stanowi ona bdzie kryterium podobiestwa dla zjawisk, w ktrych role
decydujc odgrywaj siy cikoci i bezwadnoci. Zamy, e badania modelowe bd
tym razem dotyczy oporu kaduba statku, pokazanego na rys. 8.4.

Rys. 8.4. Geometria statku a) i jego modelu b).

Dla prawidowego modelowania oporu tarcia kaduba konieczne bdzie zachowanie rwnoci
liczb Reynoldsa:
2
2 2 1 1
1
Re
l U l U
Re =

=
co zostao przedyskutowane w przykadzie poprzednim. W trakcie ruchu statku zachodz
jednak dodatkowe opory, ktrych mechanizm powstawania pokazano na rys. 8.5. Poruszajcy
si kadub przyspiesza wod, ktra na skutek dziaania si bezwadnoci unosi si ku grze,
pokonujc dziaanie si cikoci. Oznacza to, e dla zachowania podobiestwa oporu
falowego konieczne jest zachowanie identycznoci liczb Froudea:
2
2
2
2
1
2
1
1
Fr
gl
U
gl
U
Fr = = =
a) b)
U
U
l l
1
2
1 2

127

Prawidowe zamodelowanie obydwu skadowych oporu wymagaoby zatem przeprowadzenia
dwch eksperymentw, w ktrych naleaoby zachowa identyczno liczb Reynoldsa (opr
tarcia) i Froudea (opr falowy).



Rys. 8.5. Mechanizm powstawania oporu falowego.

Interpretacja liczby Macha:
2 2
M
1 1
U
p

wymaga wprowadzenia pojcia prdkoci dwiku rwnej:

=
p
a
co pozwala zapisa:
a
U
M = (8.15)
co oznacza, e liczba Macha jest ilorazem prdkoci przepywu i prdkoci dwiku. Bdzie
to zatem liczba podobiestwa dla przepyww, w ktrych istotn rol odgrywaj zjawiska
ciliwoci (przepywy okoodwikowe i naddwikowe).
Liczba Strouhala dana zwizkiem:
l
t U
St
o o
= (8.16)
jest kryterium podobiestwa dla przepyww nieustalonych, w ktrych przepyw zmienia si
z czasem.


Rys. 8.6. Przepyw nieustalony w maszynie przepywowej.

Przykad takiego przepywu, pokazany na rys. 8.6 pokazuje, e wanym parametrem jest tu
okres zmian pola prdkoci za okresowo przesuwajcymi si opatkami wirnikowymi. Dla
przepywu takiego badania modelowe wymaga bd zachowania identycznoci:
2 1
St St =
i wwczas moemy oczekiwa, e wyniki otrzymane z eksperymentu modelowego bd
wiernie odzwierciedla charakterystyki obiektu rzeczywistego.


B
G
0
t

128

9. Wprowadzenie do teorii przepyww potencjalnych

Zoono matematyczna rwnania N-S sprawia, e do tej pory udao si je rozwiza
analitycznie jedynie w kilku szczeglnie prostych przypadkach, z ktrych jeden (prawo
Hagena-Poiseuillea) poznalimy w pierwszej czci wykadu. Dla bardziej zoonych
przepyww uzyskanie rozwizania wymaga stosowania uproszcze, z ktrych najdalej
idcym jest zaoenie potencjalnoci, ktre uzupenione dodatkowymi zaoeniami upraszcza
zagadnienie tak znacznie, e pozwala uzyska rozwizanie przy uyciu elementarnej algebry i
trygonometrii. Powstaa w ten sposb teoria przepyww potencjalnych bya w pierwszej
poowie XX wieku podstawowym narzdziem aerodynamiki lotniczej i speniaa t rol do
czasu, gdy samoloty zaczy lata z prdkociami przekraczajcymi magiczn granic
3 , 0 Ma co w normalnych warunkach odpowiada prdkoci
] s / m [ 100 U
Istnieje jednak wiele dziedzin techniki, w ktrych prdkoci nie przekraczaj prdkoci 100
[m/s] jak np. przepywy wystpujce w technice wentylacyjnej, klimatyzacji czy te
aerodynamice rodowiska i w tych zastosowaniach teoria przepyww potencjalnych moe
da uyteczne wyniki. Rozwj metod CFD sprawi jednak, e we wszystkich praktycznie
dziedzinach zastosowa teoria przepyww potencjalnych zostaa zastpiona bardziej
zaawansowanymi technikami oblicze, oferujcymi znacznie wiksz dokadno
uzyskiwanych rozwiza. Przepywy potencjalne dziki prostocie aparatu matematycznego s
jednak take i dzi niezastpionymi metodami dydaktycznymi, pozwalajcymi w atwy
sposb przeledzi drog dochodzenia do rozwizania i wyksztaci w ten sposb inyniersk
intuicj. Dodatkowo, s one niezastpionym narzdziem analizy wstpnej (przyblionej)
pozwalajc uzyska jakociowo poprawne rozwizanie przy uyciu minimalnej iloci
oblicze, do ktrych wystarczy znajomo elementarnych funkcji algebraicznych i
trygonometrycznych. Z tego te powodu zawarto niniejszego rozdziau ograniczono do
zagadnie najprostszych, niezbdnych do zrozumienia fizyki podstawowych typw
przepywu.

9.1. Podstawowe pojcia i zastosowane uproszczenia

Wszystkie pyny s lepkie, lecz w wielu zastosowaniach praktycznych moliwe jest
pominicie wpywu lepkoci. Rozwamy dla przykadu pask pyt, ktra ze stanu
spoczynku zostaje w sposb impulsowy (prdko od zera do danej wartoci staej

U
narasta w nieskoczenie krtkim czasie) przesunita o dystans L (patrz rys. 9.1).

Rys.9.1. Rozwj pola prdkoci wok impulsowo przemieszczonej paskiej pyty.

Wzdu ciany teje pyty powstaje wwczas warstwa przycienna, ktrej grubo mona
wyliczy z rwnania dyfuzji (Sabersky i in.) w nastpujcy sposb:

L
n
U=U(n)
(warstwa przycienna)
U
U U=idem=U
(przepyw zewntrzny)

129

t 4 (9.1)
gdzie - jest lepkoci kinematyczn a t czasem trwania ruchu.
Jeeli czas t wyrazimy przez odlego przesunicia pyty otrzymamy zwizek

U
L 2
4 (9.2)
w ktrym

U jest prdkoci ruchu pyty. Zwizek ten mona doprowadzi do nastpujcej

zalenoci bezwymiarowej:
Re
1
4
L U
v
4
L

(9.3)
z ktrej wynika, e wraz ze wzrostem liczby Reynoldsa maleje wzgldna grubo warstwy,
tzn.:
) L / ( Re (9.4)
Oznacza to, e dla .duych wartoci Re wpyw lepkoci jest ograniczony do cienkiej warstwy
pynu o gruboci bezporednio przylegajcej do ciany. Poza t warstw ( > n - patrz
rys. 9.1) gdzie nie wystpuje gradient prdkoci w kierunku normalnym do ciany, przepyw
uwaany by moe za nielepki.
W typowych zastosowaniach technicznych liczby Reynoldsa charakteryzujce
przepyw s zazwyczaj bardzo due, czego przykadem moe by przepyw w kanaach
opatkowych turbin, dla ktrego typowa warto wynosi
6
10 Re
Biorc pod uwag zal. 1.4 moemy zatem stwierdzi, e dla tak duych liczb Re grubo
warstwy przyciennej zdominowanej przez efekty lepkoci jest zazwyczaj bardzo maa w
porwnaniu z wymiarem wzdunym przepywu oznaczonym na rys. 1.1 jako L . Dlatego te
w niektrych zastosowaniach moliwe jest przyjcie istotnego uproszczenia pozwalajcego na
pominicie lepkoci pynu. Przyjmijmy dodatkowo, e prdko przepywu ograniczona jest
do zakresu: 3 , 0 M < lub s / m 100 U < i w takich przypadkach moemy uy znacznie
uproszczonego opisu ruchu pynu, w ktrym zamiast rwna N-S wystarczy uycie rwna
Eulera, do czego przejdziemy w dalszej czci wykadu. Naley jednak pamita, e
analizowany przez nas przypadek dotyczy przepywu o staej prdkoci i w caej analizie
przepyww potencjalnych rozpatrywa bdziemy wycznie ruch ustalony.
Drugie z moliwych uproszcze dotyczy dwuwymiarowego (2D) charakteru
przepywu, w ktrym trajektorie wszystkich elementw pynu s rwnolege do pewnej
paszczyzny nazywanej paszczyzn przepywu (patrz rys. 9.2).


y
x
3D
przepyw 2D
przepyw 2D
z
paszczyzna
przepywu

130

Rys.9.2. Przepyw paski wok ciaa o ksztacie opywowym

Przepyw taki jest w istocie trjwymiarowy (3D) , lecz jest on identyczny we wszystkich
paszczyznach i wystarcza zatem jego opis w jednej zaledwie paszczynie.
W przepywie speniajcym warunek dwuwymiarowoci, pole prdkoci ktre w
oglnym przypadku opisane jest zwizkiem:
( )

+

k U j U i U z , y , x U
z y x

spenia nastpujce warunki:
0
z
; 0 U
z
= =

(9.5)
W dalszej czci wykadu bdziemy zatem mieli do czynienia z przepywem w paszczynie
xy , ktrego pole prdkoci opisa mona:
j U
i
U ) y , x (
U
y x

+

(9.5.a)
a obrazy przepywu w pozostaych paszczyznach prostopadych do osi z bd identyczne.


9.2. Potencja prdkoci

Trzecie wane uproszczenie przyjmowane w analizie przepyww potencjalnych
dotyczy bezwirowoci przepywu, zgodnie z ktrym wszystkie elementy pynu nie mog
obraca si wzgldem swoich rodkw cikoci. Oznacza to, e wszystkie skadowe
prdkoci wirowania speniaj zwizek:

0
z y x
= = = (9.6)
Powysza analiza bdzie bardziej przekonywujca, jeeli wprowadzimy pojcie wektora
wirowoci (rotacji) o postaci

U U curl k j i
z y x

gdzie
|
|

\
|
= =
z
U
y
U
2
y
z
x x

|
|

\
|
= =
x
U
z
U
2
z x
y y

(9.6.a)
|
|

\
|
= =
y
U
x
U
2
x
y
z z

Dwie z powyszych skadowych wektora wirowoci musz by rwne zero dla przepywu
2D:

0
y x
= =

poniewa zgodnie ze wz. (9.5) albo 0 U
z
= lub 0
z
=

. Dla spenienia warunku (9.6)

wystarcza zatem zaoenie


131


0
z
= (9.7)

ktre wymaga, aby elementy pynu w trakcie ruchu wzdu swoich trajektorii nie mogy
obraca si wzgldem swoich rodkw masy, tzn. e jedynie ruch typu (a) jest dozwolony
(patrz rys. 9.3). Rotacja elementw pynu w przepywie pynu rzeczywistego jest najczciej
spowodowana lepkoci, co pokazano na rys. 9.3.


Rys.9.3. Bezwirowy (a) i wirowy (b) ruch elementu pynu wzdu trajektorii.

W przepywie pynu idealnego (nielepkiego) obecno ciany nie zakca pola prdkoci, i
prdko jest zatem jednakowa na grnej i dolnej cianie zaznaczonego na rysunku (9.3a)
elementu pynu. Element pynu nie obraca si wwczas wok swego rodka masy i ten rodzaj
ruchu nazywa moemy bezwirowym. Lepko pynu sprawia natomiast, e prdko na
nieruchomej cianie spada do zera i w przepywie wystpuje gradient prdkoci w kierunku
normalnym do ciany. Na kadym elemencie pynu znajdujcym si w takim przepywie
gradientowym wystpuj rnice prdkoci na grnej i dolnej cianie (rys. 9.3.b) powodujce
obrt tego elementu wok rodka masy. Zaoenie upraszczajce dane wz. (9.6) oraz (9.7)
jest jednak uzasadnione fizycznie, gdy jak pokazano w rozdz. 9.1 w przewaajcym obszarze
przepywu poza warstwami przyciennymi lepko nie odgrywa istotnej roli. Przyjcie
zaoenia o bezwirowoci przepywu oznacza, e tylko ten rodzaj ruchu, ktry pokazano na
rys. 9.4.a jest dozwolony w przepywach potencjalnych. Mimo zatem, i pokazane na rys.
9.4.b zachowanie elementu pynu w trakcie przemieszczania wzdu trajektorii wydaje si
bardziej naturalne, to jednak pyn rzeczywisty w ruchu wzdu linii prdu tak si nie
zachowuje a poza tym nie moe to by ruch potencjalny. Wskanik pooenia elementu pynu
pokazuje bowiem, e wyrniony na rys. 9.4.b element wykonuje w trakcie ruchu obrt
wok swego rodka masy, co sprzeczne jest z przyjtym przez nas zaoeniem (9.7).


Rys.9.4. Ilustracja zwizku midzy wirowoci pola prdkoci i lepkoci pynu.
n
UU
U
n
przepyw
bezwirowy
przepyw
wirowy
a) b)
y
x
a)
b)
U
U
U
U
U
U
linia prdu

132


Bezwirowo przepywu 2D jest warunkiem koniecznym i wystarczajcym dla
istnienia cigej, analitycznej funkcji
) y , x (
nazywanej potencjaem prdkoci, ktra zwizana jest z polem prdkoci zalenoci:
= =

grad U (9.8)
co zapisa mona jako:
y
U
x
U
y
x

=
=

(9.9)
Oznacza to, e wektor prdkoci, ktry zgodnie z rwn. (9.5.a) jest funkcj dwch zmiennych
x
U oraz
y
U , moe by teraz zapisany jako funkcja zaledwie jednej zmiennej, tzn.:
j
y
i
x
) y , x ( U

co w sposb niewtpliwy upraszcza dalsz analiz.
Potencja prdkoci jest funkcj skalarn opisujc pewne warunki, ktre speni musi
przepyw w paszczynie ) y , x ( , chocia sama funkcja ( ) y , x nie ma sensu fizycznego i
przedstawia abstrakcyjne (chocia uyteczne) pojcie matematyczne.
Uyteczno tego pojcia mona wykaza analizujc podstawowy warunek
kinematyczny, ktry musi by speniony przez pole przepywu, tzn. rwnanie cigoci.
Rwnanie to moe by dla przepywu ustalonego pynu nieciliwego zapisane w postaci:
div 0
y
U
x
U
U
y
x
= + =

(9.10)
Zaoenie nieciliwoci pynu oznacza w praktyce, e analiza przepyww potencjalnych jest
waciwa dla opisu ruchu cieczy, ktre s nieciliwe dla zakresw cinie i prdkoci
spotykanych w typowych zastosowaniach technicznych. W przypadku analizy przepywu
gazw, ich prdko musi by ograniczona do zakresu:
U < 100 m/s
poniewa w tym zakresie zmiana gstoci jest na tyle maa, aby speniony by warunek
/ < 1%, co oznacza, e speniony jest wwczas warunek nieciliwoci.
Wprowadzenie (9.9) do rwnania cigoci (9.10) daje:
0
y x
2
2
2
2
2
= =

(9.11)
Widzimy zatem, e bezwirowy przepyw pynu nieciliwego moe by opisany przez
rwnanie Laplacea dla potencjau prdkoci i ta wasno pola przepywu ma dalsze,
istotne nastpstwa.
Po pierwsze, zamiast koniecznoci mudnej analizy rwnania cigoci, ktre w
postaci (9.10) nie ma znanych rozwiza analitycznych (i musi by rozwizywane
indywidualnie dla kadego przepywu) moemy uy doskonale znanych rozwiza rwnania
Laplacea. Po drugie, rozwizaniem rwnania Laplacea s funkcje harmoniczne, ktre s
cige i mog zatem przedstawi linie staych wartoci potencjau prdkoci. Warto rwnie
zauway, e warunek:
0 grad =
jest speniony na kadej linii ekwipotencjalnej, co oznacza z kolei, e wektor prdkoci musi
by prostopady do tej linii.

133

Najwaniejsz jednak konsekwencj zw. (9.11) jest liniowo rwnania Laplacea
oznaczajca, e liniowe kombinacje rozwiza s rwnie rozwizaniami tego rwnania. Dla
przykadu, jeeli dwie funkcje potencjau prdkoci:
) y , x ( ; ) y , x (
2 1

speniaj (kada z osobna) rwnanie Laplacea, to ich suma
2 1
b a + =
gdzie b , a - stae
jest rwnie rozwizaniem rwnania Laplacea. Wasno ta ma bardzo istotne konsekwencje,
gdy umoliwia uzyskiwanie rozwiza dla zoonych przepyww poprzez ich
dekompozycj na przepywy proste lub te tworzenie przepyww zoonych przez
superpozycj przepyww prostych.



9.3. Funkcja prdu

Dwuwymiarowy przepyw potencjalny dla ktrego rwnanie cigoci opisane jest
rwnaniem Laplacea (wz. 9.11) jest z zaoenia przepywem ustalonym, w ktrym trajektorie
elementw pynu s tosame z liniami prdu opisanymi nastpujcymi rwnaniami
rniczkowymi:
y x
U
y d
U
x d
= (9.12)
ktre mona zapisa w postaci
0 y d U x d U
x y
= + (9.12a)
Z rwnania cigoci (wz. 9.10) otrzymujemy
( )
y
U
x
U
y
x

co po podstawieniu do wz. (9.12a) prowadzi do nastpujcej rniczki zupenej pewnej
funkcji ) y , x ( zachowujcej sta wysoko wzdu linii prdu, nazywanej funkcj prdu:
dy
y
dx
x
d dy U dx U
x y

+ = = + (9.13)
skd otrzymujemy nastpujce warunki wice funkcj ) y , x ( ze skadowymi wektora
prdkoci:
x
U
y
U
y
x

=
=

(9.14)
Wykorzystujc powysze zalenoci mona wyrazi rwnanie rniczkowe linii prdu (zw.
9.12.a) w nastpujcej postaci:
0 d =
co potwierdza, e funkcja prdu ) y , x ( zachowuje sta warto wzdu linii prdu, tzn.:
const ) y , x ( =


134



Rys.9.5. Rodzina linii prdu w przykadowym przepywie.

W przeciwiestwie do potencjau prdkoci ) y , x ( , funkcja prdu ) y , x ( ma sens
fizyczny w mechanice pynw, co zilustrowane zostanie na rys. 9.5, na ktrym przedstawiono
dwie przykadowe linie prdu:
2 2 1 1
C ; C = = = =
i dowoln lini prdu
C =
zlokalizowan pomidzy dwiema okrelonymi wczeniej liniami prdu.
Wybierzmy dwa punkty A oraz B , ktre le na liniach prdu
1
oraz
2
oraz zaznaczmy
odcinek ds pooony na linii czcej punkty A oraz B i zlokalizowany w ten sposb, e
jego rodek ley w punkcie w ktrym linia prdu C = przecina lini AB (patrz rys. 9.5).
Wersor

n prostopady do linii prdu jest przyoony w punkcie w ktrym linia prdu C =

przecina lini AB a wektor prdkoci

U styczny do linii C = transportuje elementarny

wydatek dQ rwny:
ds U Q d
n
= (9.15)
gdzie
n
U jest skadow wektora prdkoci wzdu kierunku

n , przy czym modu tej

skadowej moe by obliczony z zalenoci:
|

\
|

+ |

\
|

= j ; n cos U i ; n cos U U
y x n
(9.16)
Kosinusy kierunkowe, ktre wyliczy mona z nastpujcych zwizkw:
ds
dx
j ; n cos ;
ds
dy
i ; n cos = |

\
|

= |

\
|


wprowadzone do zw. (1.15), po uwzgldnieniu zal. (9.14) oraz (9.16) pozwalaj obliczy
elementarne natenie objtociowe przepywu przez odcinek ds w sposb nastpujcy:

d dy
y
dx
y
ds
ds
dx
x ds
dy
y
Q d
= + =
=
|
|

\
|
+ =

Po scakowaniu wzdu linii AB , wydatek pynu przepywajcego przez powierzchni o
dugoci AB i jednostkowej wysokoci (w kierunku prostopadym do paszczyzny xy ) mona
wyliczy w nastpujcy sposb:
y
x
B
A
U
n
d
s
= C
= C
= C

2 2
1 1
n
i
dy
y
dx
x
ds
j

135

1 2
2
C
1
C
d Q =

= (9.17)
Oznacza to, e funkcja prdu ma jasno okrelony sens fizyczny, poniewa rnica wartoci
funkcji prdu
1
oraz
2
jest rwna jednostkowemu wydatkowi transportowanemu
pomidzy liniami prdu
1 1
C = oraz
2 2
C = .
Podsumowujc rozwaania dotyczce sensu fizycznego funkcji mona stwierdzi,
e linie staych wartoci funkcji prdu s wszdzie rwnolege do przepywu (lub cilej
styczne do wektorw prdkoci) a rnica wartoci liczbowych funkcji midzy dwoma
ssiednimi liniami prdu jest rwna wydatkowi pynu przepywajcego midzy tymi dwoma
liniami.
Kolejn interesujc waciwoci funkcji jest jej zwizek z rotacj pola prdkoci,
co wykaza mona podstawiajc zw. (9.14) do wz. (9.17):
0
y x y
U
x
U
2
2
2
2
2
x
y
z z
=
|
|

\
|
+ =
|
|

\
|
= =

co daje zwizek:
0
2
= (9.18)
wykazujcy, e take funkcja prdu spenia rwnanie Laplacea dla bezwirowego,
dwuwymiarowego pynu nieciliwego.
Porwnujc zwizki (9.14) oraz (9.9) mona zapisa, e dla kadej pary funkcji
( ) y , x oraz ( ) y , x mamy pole prdkoci ( ) y ; x U

, ktre jest zwizane z tymi funkcjami

w sposb nastpujcy:

= =
= =
x y
U
y x
U
y
x

(9.19)
a zwizki powysze znane s jako warunki Cauchy-Riemanna.
Zarwno funkcja potencjau prdkoci jak i funkcja prdu mog by wyraone w
paskim ukadzie wsprzdnych biegunowych ) , r ( jak pokazano na rys. 9.6. Wzajemne
zwizki midzy kartezjaskim i biegunowym ukadem wsprzdnych mona zapisa
nastpujco:
sin r y ; cos r x = =
a wektor prdkoci wyrazi jako

i U
r
i U U
r

+

gdzie

136

dt
d
r U ;
dt
dr
U
r

= =

Rys.9.6. Wzajemne zalenoci midzy skadowymi prdkoci w kartezjaskim i
biegunowym ukadzie wsprzdnych.

Wzajemne zalenoci midzy skadowymi prdkoci i funkcjami oraz , tzn warunki
Cauchy-Riemanna zapisa mona w paskim ukadzie wsprzdnych biegunowych jako:

= =
= =
r r
1
U
r
1
r
U
s
r

(9.20)
podczas gdy rwnanie cigoci przybiera wwczas posta:
0
U
r
1
r
U
r
U
r r
= + +

(9.21)
a wynikajce z niego rwnanie Laplacea dla potencjau prdkoci zapisa mona:
0 =
r
1
+
r r
1
r
2
2
2 2
2

+ (9.22)
Dla ustalonego, paskiego bezwirowego przepywu pynu nieciliwego skadowa
z

wirowoci musi by rwna zeru, tzn.:
( )
0
U
r
1
r
U r
r
1
2
r
2
z z
=
(

= =

(9.23)
podczas gdy pozostae skadowe prdkoci ktowej s rwne zeru z definicji, tzn.:
0
r
= =


Poczenie zalenoci (9.20) oraz (9.23) prowadzi do rwnania Laplacea dla funkcji prdu:
0
r
1
r r
1
r
2
2
2 2
2
= + +

(9.24)
y
x

U
U
x
U
y
r
U
r
U

137

Inn jeszcze waciwo funkcji oraz wyprowadzi mona z analizy kta
tworzcego si w paszczynie xy pomidzy wersorami

n oraz

n (patrz rys. 9.7)

normalnymi do linii potencjau prdkoci i funkcji prdu:
const ) y , x (
const ) y , x (
=
=

przecinajcymi si w dowolnym punkcie paszczyzny xy .
Warto tego kta obliczy mona nastpujco:

grad
grad
grad
grad
n n cos = =


podczas gdy licznik tego uamka wyliczy mona z zalenoci:
y y x x
grad grad

+ =
co po uwzgldnieniu warunkw Cauchy-Riemanna pozwala zapisa:
0
x y y x
grad grad =
|
|

\
|
+
|
|

\
|
=

Mona zatem stwierdzi, e warto kta przecicia wynosi:
2

=
co ma istotne konsekwencje praktyczne dla analizy przepyww potencjalnych.
Z powyszej analizy wynika bowiem, e linie staej wartoci oraz tworz
ortogonaln siatk, co oznacza z kolei, e jeeli jedna z tych funkcji zostaa wyznaczona,
wwczas druga izolinia moe by atwo wykrelona, co pokazano na rys. 9.7.

Rys.9.7. Wzajemna orientacja linii potencjau i prdu przecinajcych si w danym
punkcie pola przepywu.

Poniewa z zaoenia nie moe istnie przepyw w kierunku prostopadym do linii prdu, std
te kada z tych linii moe by traktowana jako sztywna granica przepywu. Specjaln rol
mona przypisa zerowej linii prdu:
0 C
o
= =
ktra wykazuje specjaln i bardzo uyteczn waciwo. Jeeli wyobrazimy sobie dwie
ssiednie do niej linie prdu pooone w nieskoczenie maych odlegociach z jednej

o
i
drugiej
+
o
strony
o
, wwczas bdziemy mogli przyj, e ich wartoci funkcji prdu
wynosi bd:
y
x
n
n

= const
=const

138

0
o o

+

Zgodnie ze wz. (9.17) zapisa bdziemy mogli, e wydatek transportowany midzy tymi
liniami wynosi:
0 Q
o o
=
+

co pozwala z kolei przyj, e linia
o
jest nieskoczenie cienk cian wzdu ktrej nie
odbywa si przepyw. Dlatego te w wielu zastosowaniach zerowa linia prdu
o
jest
traktowana jako powierzchnia lub kontur ciaa zanurzonego w przepywie (patrz rozdz. 9.4.2).


9.4. Przepywy elementarne

Jak stwierdzono w rozdziale 9.2, proste przepywy potencjalne mog by nakadane na
siebie i tworzy w ten sposb przepywy bardziej zoone. Jest to bardzo wana zaleta metody
przepyww potencjalnych, gdy w wielu zastosowaniach praktycznych wystarczy
superpozycja kilku zaledwie prostych przepyww (nazywanych przepywami elementarnymi)
aby utworzy w ten sposb przepywy o duym nawet stopniu zoonoci.

9.4.1. Przepyw rwnolegy
Prostoliniowy przepyw rwnolegy nazywany w niektrych podrcznikach przepywem
jednostajnym (J.Wysocki) lub jednorodnym (J.Bukowski) jest najprostszym elementarnym
przepywem potencjalnym, ktrego pole prdkoci opisane by moe nastpujco
b U ; a U
y x
= =
gdzie b , a s liczbami rzeczywistymi.
Rozpatrywane pole przepywu spenia rwnanie cigoci oraz warunek bezwirowoci
(Czytelnik proszony jest o sprawdzenie prawdziwoci tego stwierdzenia), co spenia warunki
potencjonalnoci. Mona zatem stwierdzi, e musi istnie potencja prdkoci ) y , x ( , ktry
spenia bdzie warunki:
b U
y
; a U
x
y x
= = = =

co po scakowaniu daje nastpujc posta funkcji potencjau:
( ) by ax y , x + = (9.25)
Dla const ) y , x ( = otrzymujemy rwnanie rodziny linii ekwipotencjalnych:
C x
b
a
y + =

139


Rys.9.8. Siatka linii potencjau i prdu przepywu rwnolegego.

Podobnie jak poprzednio, z zal. (1.14) zapisa mona:
b U
x
; a U
y
y x
= = = =

co po scakowaniu pozwala uzyska funkcj prdu:
bx ay ) y , x ( = (9.26)
i nastpujc rodzin linii prdu:
C x
a
b
y + =
Jak pokazano na rys.. 9.8, linie staej wartoci funkcji potencjau s przedstawione jako
rwnolege linie proste, nachylone pod ktem takim, e:
b
a
tg
1
=
podczas gdy linie prdu s przedstawione jako linie przerywane, dla ktrych:
a
b
tg
2
=
Przepyw rwnolegy dla dodatnich wartoci a oraz b jest skierowany od trzeciej do
pierwszej wiartki, jak wskazuj to strzaki na liniach const ) y , x ( = na rys. 9.8.


y
x

1
= 0
-1
1
2
1
-1
= 0

140



Rys.9.9. Przepyw rwnolegy wzdu ciany.

Linie potencjau prdkoci i linie prdu tworz ortogonaln siatk, co potwierdza wczeniej
sformuowane spostrzeenie. Sposb wykorzystania waciwoci zerowej linii prdu
o.

pokazano na rys. 9.9, ktry ilustruje moliwo opisu przepywu wzdu paskiej ciany
utworzonej przez lini
o.



9.4.2. Przepyw w narou
Rozwamy przepyw, ktrego funkcja potencjau prdkoci dana jest zwizkiem:
( ) ( )
2 2
y x a y , x = (9.27)
gdzie a jest dodatni liczb rzeczywist.
Skadowe wektora prdkoci tego przepywu obliczy mona nastpujco:
ay 2
y
U
ax 2
x
U
y
x
= =
= =

i wykorzystujc warunki Cauchy-Riemanna:
ay 2
y x
; ax 2
x y
= = = =

otrzymujemy po scakowaniu nastpujc funkcj prdu:
y x a 2 = (9.28)
Zakadajc const = otrzymujemy:
C y x = (9.28a)
co oznacza, e linie prdu przedstawiaj rodzin rwnoosiowych hiperbol (patrz rys. 9.10
linie cige), podczas gdy linie ekwipotencjalne
C y x
2 2
=
s take przedstawione przez rodzin hiperbol z asymptotami x y = i x y = (patrz rys. 9.10
linie przerywane).

y y
x x
= C
2
= C
2
= C
1
= C
1
= 0 = 0

141

Rys.9.10. Linie potencjau i prdu dla przepywu w narou.

Specjalny sens fizyczny przypisa mona zerowym liniom prdu, ktre otrzymujemy
podstawiajc 0 C = do zw. (9.28a). Otrzymujemy wwczas:
0 y ; 0 x = =
co oznacza, e osie ukadu wsprzdnych s zerowymi liniami prdu, zaznaczonymi na rys.
9.10 jako
o
, ktre to linie mog by uwaane za nieskoczenie cienkie, lecz sztywne ciany.
Aby pokaza to bardziej jasno, wyobraone przez nas ciany
o
zostay zaznaczone na
rysunku kreskowaniem i dziki tej interpretacji otrzymujemy przepyw w jednej wiartce
ukadu wsprzdnych, nazywany przepywem w narou.
Inn, moliw interpretacj tego przepywu otrzymamy uwzgldniajc istnienie tylko jednej
zerowej linii prdu pokrywajcej si z osi y i uwzgldniajc tylko linie prdu w pierwszej i
drugiej wiartce ukadu wsprzdnych (rys. 9.11).

Rys.9.11. Linie prdu dla przepywu uderzajcego.

y
x

= const
= const

U
y

=

-
x
y

=

x
y
= const

142

Ksztat linii prdu sugeruje, e rozpatrywany tutaj przepyw potencjalny moe by rozumiany
jako przepyw wzdu osi y uderzajcy w pask pyt, ktr stanowi o x (taki przepyw
nazywany jest przepywem uderzajcym).
W pocztku ukadu wsprzdnych otrzymujemy wwczas punkt stagnacji, w ktrym
prdko spada do zera.

9.4.3. rdo paskie

Nastpnym przepywem elementarnym jest rdo paskie, ktre moemy wyobrazi
sobie jako punkt na paszczynie przepywu, w ktrym pyn wydobywa si promieniowo
wzdu tej paszczyzny z jednakow intensywnoci we wszystkich kierunkach.
Q
r
1
r
1
r
0
r
0
U
r
U
r
U
r
U
r
U
r U
r
U
r
U
r
U
r
U
r


Rys.9.12. Praktyczna realizacja rda paskiego.

Jak pokazano na rys. 9.12 praktycznym przykadem realizacji rda paskiego jest przepyw
w rurze doprowadzajcy czynnik do piercieniowej szczeliny pomidzy dwoma rwnolegymi
pytami. Jeeli pominiemy tarcie i zaoymy zerow warto kta napywajcego strumienia,
wwczas wypyw z rury bdzie odbywa si promieniowo i linie prdu const = bd
przedstawia rodzin linii prostych przecinajcych pocztek ukadu wsprzdnych i
zlokalizowanych w paszczynie xy (patrz rys. 9.13).



143


Rys.9.13. Pole przepywu w rdle paskim.

Objtoci pynu przepywajcego w jednostce czasu przez kolejne promieniowe
przekroje mog by okrelone jako iloczyn skadowej prdkoci normalnej do powierzchni
przekroju (tzn.
r
U w naszym przypadku) i wielkoci powierzchni przekroju, ktry traktowa
moemy jako prostokt o duszym boku rwnym dugoci uku i krtszym boku rwnym
jednostkowej wysokoci (w paszczynie prostopadej do paszczyzny przepywu). Poniewa
natenia objtociowe pynu przepywajcego przez kolejne przekroje promieniowe musz
by identyczne, pozwala to zapisa:
const r U ... r U r U
r 2
2
r 1
1
r
= = = =
i po przeksztaceniach
1
2
2
r
1
r
r
r
U
U
=
co oznacza, e prdko promieniowa w rdle paskim jest odwrotnie proporcjonalna do
odlegoci od rda (naley jednak zauway, e w centrum rda mamy punkt osobliwy
gdy dla r0 otrzymujemy U
r
).
Objto nieciliwego pynu wypywajca ze rda moe by obliczona jako caka
powierzchniowa:
const Q 1 U r 2 dS n
r
S
o
= = =

gdzie
o
S jest powierzchni cylindra o promieniu r i jednostkowej wysokoci 1, podczas gdy
Q jest jednostkowym wydatkiem (przypadajcym na jednostk wysokoci paska powstaego
z rozwinicia piercienia). Wykorzystujc warunki Cauchy-Riemanna mona napisa:
r r 2
Q
U
r

= =
i po scakowaniu mona otrzyma nastpujce wyraenie na funkcj potencjau prdkoci:
r ln
2
Q

= (9.29)
y
x
U
U
r
r

0
r
2
r
1
1
2

144


atwo mona przy tym obliczy, e skadowa obwodowa prdkoci

U dla przepywu w
rdle rwna jest zeru:
0
r
1
U =

Funkcj prdu mona w oglnym przypadku wyznaczy z warunkw Cauchy-Riemanna (wz.
9.20) chocia dla rda znacznie atwiej jest skorzysta z definicyjnej zalenoci wicej
rnic wartoci funkcji prdu z wydatkiem pynu transportowanego midzy tymi liniami,
tzn.:

2
Q
o
=
skd otrzymujemy:

2
Q
= (9.30)


Rys.9.14. Linie potencjau prdkoci i linie prdu rda paskiego.

Jak mona zauway na rys. 9.14, dla linii ekwipotencjalnych speniony jest nastpujcy
warunek:
const r const = =
co oznacza, e izolinie funkcji potencjau tworz rodzin okrgw o rodkach w pocztku
ukadu wsprzdnych (ktry pokrywa si tutaj ze rodkiem geometrycznym rda). Jeeli
wyraenie
2
Q
(nazywane intensywnoci rda)jest dodatnie, wwczas potencja rda
maleje wraz ze wzrostem wartoci r i przepyw skierowany jest promieniowo na zewntrz, jak
pokazuj to strzaki na liniach prdu z rys. 9.14.
Jeeli wydatek rdaQ jest ujemny, wwczas zwizki
y
x
y
x

=const
=const

U
r

145

2
Q
r ln
2
Q
=
=

opisuj potencja prdkoci i funkcj prdu upustu (rda o ujemnym wydatku).
Jest oczywistym, e promieniowy przepyw w ktrym elementy pynu poruszaj si po liniach
prostych sprawia, e dwuwymiarowe rdo (lub upust) jest przepywem bezwirowym, a
zainteresowany Czytelnik moe sprawdzi warunek dany zw. (9.6.a).
Biegunowy ukad wsprzdnych jest w sposb oczywisty najbardziej naturalny dla
opisu przepywu w rdle, jednak w niektrych zastosowaniach wygodniej jest opisa ten
przepyw w ukadzie kartezjaskim. Wykorzystujc oznaczenia zamieszczone na rys. 9.14
mona wyrazi skadowe prdkoci rda w ukadzie x,y nastpujco:
sin U U ; cos U U
r y r x
= =
co po przeksztaceniach daje:
2 2
y
2 2
x
y x
y
2
Q
U
y x
x
2
Q
U
+
=
+
=



Funkcje potencjau i prdu przyjm zatem w kartezjaskim ukadzie wsprzdnych posta
nastpujc:
( )
2 2
y x ln
2
Q
2
1
+ =

(9.29a)
x
y
tg arc
2
Q

= (9.30a)




9.5. Superpozycja przepyww elementarnych przykad rozwizania

W rozdziale 9.2 stwierdzilimy, e rwnanie Laplacea jest liniowe i e suma dwch
jego rozwiza jest rwnie rozwizaniem rwnania Laplacea.
Jako przykad rozwamy zoenie przepywu jednorodnego wzdu osi x (od lewej do
prawej rys. 9.15.a) i rda o nateniu objtociowym Q zlokalizowanego w pocztku
ukadu wsprzdnych (rys. 9.15.b).


146


Rys.9.15. Zoenie przepywu jednorodnego a) i rda b).

Superpozycja tych dwch przepyww potencjalnych oznacza, e funkcja potencjau
prdkoci rwna jest sumie funkcji potencjaw przepyww skadowych, co daje:
( )
2 2
y x ln
2
Q
x U r ln
2
Q
x U + + = + =


(9.31)
podczas gdy funkcja prdu przepywu wynikowego dana jest zwizkiem:
x
y
tg arc
2
Q
y U
2
Q
y U

+ = + =

(9.32)


Rys.9.16. Linie prdu i linie ekwipotencjalne przepywu powstaego przez zoenie
przepywu jednorodnego i rda.

Izolinie potencjau prdkoci i funkcji prdu naniesiono na rys. 9.16, natomiast opis zerowej
linii prdu
o
otrzymujemy z zal. (9.32) podstawiajc:
0
x
y
tg arc
2
Q
y U = +

(9.33)
co po przeksztaceniach daje:
y
x
U
Q
a) b)
y
x
=0

=0

3
4

3
4

3
4

3
4

3
4

3
4

/4
/4
/4
/4
/2
/2
/2
/2
/2
/2
=0
=0
=0
A
B
B'

147

|

\
|

= y
Q
U 2
ctg y x (9.33a)


Rys.9.17. Ksztat linii prdu wok opywowo uksztatowanego ciaa (a) i ciany (b).

Jeeli zastpimy lini prdu
o
nieskoczenie cienk cian, wwczas rozwaany przepyw
bdziemy mogli traktowa jako opyw aerodynamicznie uksztatowanego ciaa, ktrego
przekrj wyznaczony jest lini
o
(patrz rys. 9.17a) pod warunkiem jednak, e ta cz
zerowej linii prdu, ktr tworzy o x zostanie wyczona z analizy. Jeeli natomiast
rozwaa bdziemy tylko grn (lub doln) cz przepywu wynikowego, wwczas moemy
go traktowa jako opyw aerodynamicznie uksztatowanej ciany lub pagrka (patrz rys.
9.17.b). Pojcie uksztatowany aerodynamicznie jest intuicyjnie jasne i moe by
rozumiane jako taki ksztat opywanego ciaa do ktrego dobrze przylegaj linie prdu.
Bardziej dokadnie moemy okreli taki ksztat stwierdzajc, e nie wystpuj tutaj zjawiska
oderwania, co wyjaniono szerzej w rozdziale dotyczcym warstwy przyciennej i zjawisk
oporu aerodynamicznego.
Okrelimy teraz lokalizacj charakterystycznych punktw na linii prdu
o
pokazanej na rys.
9.16. Pooenie punktu A (umiejscowionego na nosku profilu)mona obliczy korzystajc z
rozwinicia funkcji ctg wystpujcej we wz. (9.33.a) w szereg Taylora:
< < |

\
|
+ + = z 0 dla ... z
45
1
z
3
1
z
1
) z ctg(
3

co pozwala wyznaczy wsprzdne w sposb nastpujcy:

= =
U 2
Q
x ; 0 y
A A

(9.33.b)
Pooenie punktw B oraz B mona wyznaczy podstawiajc do wz. (9.33):
2 x
y
tg arc ;
x
y
; 0 x
' B , B

= |

\
|
|

\
|
=
co pozwala stwierdzi, e punkty B, B s okrelone nastpujcymi wsprzdnymi:
x
x
a)
b)

148

= =
U 4
Q
y ; 0 x
' B , B " B , B
(9.33.c)


Rys.9.18. Ksztat zerowej linii prdu ciaa opywowego.

Grubo profilu utworzonego przez zerow lini prdu
o
narasta w kierunku dodatniego
zwrotu osi x i osiga w sposb asymptotyczny ostateczny rozmiar, ktry obliczy mona
podstawiajc do wz. (9.33):
= |

\
|
x
y
tg arc ; x
co pozwala zapisa wsprzdne tych punktw nastpujco:

=
U 2
Q
y ; x
' C , C ' C , C
(9.33.d)
co oznacza, e w granicy profil osiga dokadnie dwa razy wiksz grubo ni w przekroju
0 x = .
Skadowe prdkoci pola przepywu wok profilu utworzonego przez zerow lini
prdu
o
mona wyliczy z warunkw Cauchy-Riemanna w sposb nastpujcy:
2 2
y
2 2
x
y x
y
2
Q
U
y x
x
2
Q
U U
+
=
+
+ =

(9.33.e)
Jak mona zauway, skadowa
x
U zawiera prdko bazow

U oraz czon dodatkowy

(zaburzenie przepywu bazowego wprowadzone przez rdo), ktry jest odwrotnie
proporcjonalny do
2 2 2
y x r + = podczas gdy skadowa
y
U zawiera wycznie czon
zaburzajcy, ktry pochodzi od rda. Zerowa linia prdu
o
oddziela rdo od gwnego
(jednorodnego) przepywu (patrz rys. 9.18) wykazuje, e w duej odlegoci od rda jego
wpyw staje si pomijalnie may i otrzymujemy tam przepyw jednorodny co wobec zerowej
wartoci prdkoci normalnej do linii
o
pozwala stwierdzi, e zaburzenie jest zawarte
wewntrz zerowej linii prdu. Analiza warunku brzegowego na zewntrznej granicy obszaru
(tj. w nieskoczonoci):
0 U ; U U ; y ; x
y x



B
A
y
x
C
C'
B'
x
y
y '
B
A
B
2U
2U
Q
Q

149

Sprawdmy teraz rozkad prdkoci wzdu zerowej linii prdu
o
, aby przekona si,
czy mona go uwaa za fizycznie poprawny dla przepywu wok ciaa opywowego. Naley
tu jednak pamita, e model przepywu potencjalnego zakada, e pyn jest nielepki i dlatego
te zamiast fizycznie uzasadnionej zerowej wartoci prdkoci wzdu ciany (linii
o
)
otrzymujemy tu prdko, ktra w rzeczywistoci wystpuje poza warstw przycienn.
Wartoci skadowych prdkoci w punkcie A (patrz rys. 9.18) mona wyliczy przez
podstawienie wsprzdnych (9.33.b) do wz. (9.33.e) otrzymujc:
0 U U U
y x
=

= =
co potwierdza, e A jest punktem stagnacji. Nastpn charakterystyczn warto prdkoci
mona wyliczy w punktach B , B , dla ktrych po podstawieniu zal. (9.33.c) do wz. (9.33.e)
otrzymujemy:

+ =

= =
U 18 . 1
4
1 U U
U 2
U ; U U
2
y x

Naley zwrci uwag na wystpujce tu przyspieszenie przepywu wywoane
umieszczeniem opywanego ciaa w przepywie, co powoduje wystpienie na powierzchni
ciaa w otoczeniu punktw B oraz B prdkoci wikszej ni w przepywie niezakconym.
Ten zaskakujcy wniosek znajduje potwierdzenie w eksperymencie i wrcimy do tego
zagadnienia w trakcie dyskusji rozkadw cinienia.
Nastpnie, po podstawieniu wz. (9.33.d) do zal. (9.33.c) otrzymujemy
0 U
U U x
y
x

co potwierdza poprzednio sformuowany wniosek, e w duej odlegoci od rda przepyw
powraca asymptotycznie do przepywu jednorodnego wzdu osi x z prdkoci

U .
Rys.9.19. Zastosowanie rwnania Bernoulliego do wyznaczenia pola cinie wzdu linii
prdu.

Jeeli znamy ju pole prdkoci, wwczas moemy okreli rozkad cinienia w
przepywie wykorzystujc w tym celu rwnanie Bernoulliego, ktre dla dwch dowolnych
punktw pooonych na tej samej linii prdu (patrz rys. 9.19) pozwala zapisa:
2
U
p
2
U
p
2
2

+ = +

skd po przeksztaceniach otrzyma moemy tzw. bezwymiarowy wspczynnik cinienia
okrelany jako rnica cinie statycznych w danym punkcie i w przepywie niezakconym,
odniesiona do cinienia dynamicznego przepywu niezaburzonego:
P
U
= 0
P
U
0

150

2
p
U
U
1
q
p p
q
p
C
(
(
(
(
(

= =

(9.34)
gdzie
2
U
q
2

=

jest cinieniem dynamicznym przepywu niezaburzonego.
Po podstawieniu wz. (9.33.e) do powyszej zalenoci otrzymujemy:
(

+
+
= =

U 4
Q
x
y x
1
U
Q
q
p
C
2 2
p

ktre to wyraenie pozwala obliczy warto wspczynnika cinienia w dowolnym punkcie
przepywu. W praktyce, najbardziej interesuje nas rozkad cinienia na powierzchni
opywanego ciaa, gdy rozkad ten pozwala obliczy si dziaajc na opywany obiekt. Po
wprowadzeniu do powyszej zalenoci wsprzdnych zerowej linii prdu
o
moemy
obliczy rozkad cinienia na powierzchni opywanego ciaa (patrz rys. 9.20).


Rys.9.20. Rozkad cinienia na powierzchni (
o
) opywanego ciaa (lokalizacja punktw
patrz rys. 9.18).
Jak pokazano na rys. 9.20.a, pooenie punktu stagnacji okrelone jest nastpujcymi
wsprzdnymi:
0 y ;
U 2
Q
x
A A
= =

a odpowiadajca temu punktowi warto bezwymiarowego wspczynnika cinienia wynosi:
x
y
1
0.5
-0.5
-x
0
x
C
p
C
p
C =1
p
punkt "A"
B,B'
C,C'
x = 0
a)
b)

151

1
Q
U
Q
U 2
U
Q
q
p
C
A
p
=
|
|

\
|
+ = =

podczas gdy dla x
0
q
p
C
p
= =

co oznacza, e cinienie na powierzchni wyznaczonej przez
o
w nieskoczenie duej
odlegoci od pocztku wsprzdnych jest takie samo jak w otaczajcym przepywie.
Na rys. 9.20.b pokazano zmienno wspczynnika cinienia wzdu linii prdu
o
,
przy czym wspczynnik ten zosta narysowany w sposb przyjty zwyczajowo w
aerodynamice. W konwencji tej dodatnia warto
p
C jest naniesiona w dodatnim kierunku
osi normalnej do powierzchni, natomiast ujemne wartoci
p
C w kierunku przeciwnym, co
pozwala na identyfikacj obszarw na powierzchni ciaa w ktrych cinienie jest wysze lub
nisze ni w otaczajcym przepywie.
Jak pokazano na rys. 9.20.b, najwysza dodatnia warto
p
C wystpuje w punkcie stagnacji
i w bezporednim otoczeniu tego punktu cinienie jest wysze ni w przepywie otaczajcym.
Najnisza warto
p
C wystpuje bezporednio za punktem o wsprzdnej 0 x = i nastpnie
wraz z oddalaniem si od pocztku ukadu wsprzdnych cinienie w przepywie dy do
wartoci identycznej jak w przepywie otaczajcym.
Zarwno rozkad prdkoci jak i cinienia w modelowanym przepywie potencjalnym
do dobrze zgadzaj si z wartociami charakteryzujcymi przepyw rzeczywisty jeeli tylko
linie prdu pooone najbliej opywanego ciaa s rwnolege do powierzchni (tzn. nie
wystpuje zjawisko oderwania). Oznacza to, e metoda przepyww potencjalnych moe by
uytecznym narzdziem w analizie pl prdkoci i cinienia w przepywach wok cia
opywowych, w ktrych nie wystpuje zjawisko oderwania.
Warto rwnie zauway, e zastpienie rda przez upust o wydatku Q
spowoduje, e funkcja potencjau i prdu dane bd nastpujcymi zalenociami:
( )
2 2
y x ln
2
Q
x U r ln
2
Q
x U + = =


(9.31.a)
|

\
|
= =

x
y
tg arc
2
Q
y U
2
Q
y U

(9.32.a)
a nowy ukad linii potencjau i prdu bdzie lustrzanym odbiciem wzgldem osi y zespou
linii pokazanego na rys. 9.16, przy czym nadal linie prdu bd skierowane z lewej strony na
praw (tzn. w kierunku dodatniego zwrotu osi x ).