Czas trwania Zakooczenie epoki Staroytnoci zwyko si przyjmowad w V w. po Chrystusie.

Za dat granicz uwaany jest rok 476, czyli upadek Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego. Za koniec redniowiecza przyjmuje si najczciej rne daty: wynalezienie druku przez Gutenberga (ok. 1450), zdobycie Konstantynopola przez Turkw i upadek cesarstwa bizantyjskiego (1453), dotarcie Krzysztofa Kolumba do Ameryki (1492).Pocztek epoki w Polsce przypada na czasy Mieszka I (966 rok jako data przyjcia chrztu), za koniec na XVI wiek. Koniec X wieku, a do wieku XIII to okres przyswajania i ksztatowania si wzorcw typowych dla redniowiecza europejskiego. Nazwa epoki Nazw redniowiecze, czyli wieki rednie (ac. medium aevum) wprowadzili twrcy renesansu w XV XVI wieku. Sdzono, i epoka ta jest tylko okresem przejciowym pomidzy dwiema wielkimi epokami Staroytnoci oraz Renesansem, a take jest epok, ktra w zasadzie nie wniosa nic nowego i nie zasuguje na inn, waciw sobie nazw. Wieki rednie, w odczuciu ludzi Renesansu, byy po prostu ciemnym, mao znaczcym okresem porednim. W powszechnym odczuciu bya to epoka kryzysu, intelektualnego zastoju, stagnacji i zacofania. redniowiecze - podzia epoki Wczesne redniowiecze (V-X w.) - Jest to okres pograniczny. W sztuce czono tradycje sztuki rzymskiej ze sztuk plemion germaoskich oraz ze sztuk Wschodu Bizancjum. Gwn rol odgrywao pimiennictwo acioskie. Ksztatoway si idee, tematy i motywy, ktre byy wykorzystywane w pniejszych etapach rozwoju epoki. Dojrzae redniowiecze (XI-XII w.) - W sztuce dominuje styl romaoski. W literaturze zaczyna si ksztatowad, obok pimiennictwa acioskiego, rwnie twrczod w jzykach narodowych. (to zjawisko potrwa a do kooca XV wieku). Schykowe redniowiecze - tzw. jesieo redniowiecza (XIV-XV w.) - W sztuce dominuje styl gotycki. Pojawiaj si pierwsze zwiastuny kolejnej epoki Uniwersalizm W duym skrcie uniwersalizm redniowiecza wyraa si przez: - podporzdkowanie wszystkiego Bogu, - jednod ideaw, - identyczne pojmowanie wiata. ycie spoeczeostwa doby redniowiecza Umysy ludzi redniowiecza zdominowao zagadnienie kruchoci ycia i nieuchronnod mierci. Przechodzce przez Europ kataklizmy, jak wojny, epidemie i zarazy, dziesitkoway ludnod i wpyway na ich wiatopogld, w ktrym mierd zaja nadrzdne miejsce. Dlatego najpopularniejszym hasem epoki byo memento mori (pamitaj, e umrzesz), a w literaturze i sztuce dominuje motyw danse macabre (taniec mierci). Utwory i obrazy o tej tematyce uwypuklay prawd, e mierd dotyczy wszystkich, dobrych i zych, bogatych i biednych (pojcie rwnoci wobec mierci nazywamy egalitaryzmem). Ludzie cigle yli w poczuciu zbliajcej si mierci, std tak bardzo popularne stay si podrczniki o sztuce dobrego umierania (ars bene moriendi) uczce, jak przygotowad si na przyjcie mierci. Epok redniowiecza cechuj: teocentryzm i uniwersalizm w pogldach filozoficznych, dwujzycznod i rkopimiennod oraz anonimowod w literaturze. Teocentryzm jest filozofi stawiajc Boga w centrum wiata (theos Bg). Bg stworzy pikny i doskonay wiat. Sztuka i literatura byy podporzdkowane Kocioowi, autorzy sugerowali, e ludzie powinni kierowad uwag nie na wartoci materialne, doczesne, ale na duchowe.

Uniwersalizm odzwierciedla porzdek spoeczny w Europie, w ktrej dominowa Koci, a papie by zwierzchnikiem wszystkich narodw. Wadz wieck sprawowa cesarz. Jzykiem powszechnym bya acina. To wszystko sprawiao, e Europa staa si uniwersaln jednoci. Anonimowod literatury wiadczya o tym, e dla tworzcych najwaniejsze byo stworzenie dziea, a nie popularnod z tego faktu wynikajca. Dziea podpisywano formu: Ad maiorem Dei gloriam Na wiksz chwa Bogu. Do czasw wynalezienia druku przez Gutenberga wszystkie utwory byy pisane rcznie, std mwimy o literaturze rkopimiennej. Istotn cech epoki redniowiecznej by dualizm. Ludzie rozpatrywali wiat i wszelkie wartoci w dwch kategoriach, np.: dobro zo, niebo pieko, cnota wystpek, wiato ciemnod, materia duch, itp. Wzory parenetyczne epoki Literatura parenetyczna (pareneza pouczenie) to utwory pimiennicze ksztatujce i propagujce wzory postpowania zwizane z penieniem okrelonych rl spoecznych. Literatura o tym charakterze posuguje si bd rodkami narracyjno literackimi, za pomoc ktrych kreli si wizerunek idealnego nosiciela jakich cech, bd rodkami dyskursu perswazyjnego systematyzujcego podane cechy oraz formuujcego zalecenia, jak je osignd. Takie zadanie stano i przed literatur redniowieczn, ktra propagowaa wzorce godne naladowania, popularne w tej epoce, jak: - idea wadcy (np. Karol Wielki czy w Polsce Chrobry albo Krzywousty) - idea ascety witego (np. w. Aleksy, w. Franciszek) - idea rycerza (np. Roland czy Zawisza Czarny) Filozofia redniowiecza Scholastyka Dogmaty, orzeczenia, prawdy wiary uznane przez Koci za objawione i niepodlegajce krytyce wyjaniano drog poszukiwao rozumowych. W ten sposb narodzia si nauka zwana scholastyk (gr. scholastikos szkolny). Reguy i normy poprawnego mylenia i wnioskowania przejto z Logiki staroytnego filozofa, Arystotelesa. Wybitnymi przedstawicielami scholastyki byli Albert Wielki i jego uczeo, w. Tomasz z Akwinu. Scholastyka Twrcami scholastyki byli Albert Wielki i w. Tomasz z Akwinu. Scholastyka jest to pewien okres w filozofii chrzecijaoskiej, zbir nurtw, ktrych podstawowym zaoeniem bya prba uzgodnienia prawd wiary chrzecijaoskiej z rozumem naturalnym. Scholastyka bya metod rozumowania polegajc na cisym stosowaniu ustalonej procedury. Na rozumowanie scholastyczne skadao si komentowanie tekstu, dyskusja i wyciganie wnioskw. Podstawowe zaoenia scholastyki: Dogmaty i prawdy wiary s niepodwaalne, mona jednak uzasadni je rozumowo. Metody rozumowego dowodzenia przejto z Logiki Arystotelesa. Scholastyka staa si podstaw teologii, czyli nauki o Bogu.

Augustynizm

w. Augustyn (354 430) Uurodzi si w Tagacie w Afryce Pnocnej. Studiowa w Kartaginie. Mieszka rwnie w Rzymie oraz w Mediolenie. Ostatnie lata ycia spdzi w Hipponie jako biskup. Z pocztku nalea do sekty manichejczykw, pniej myl swoj nakierowa ku neoplatonizmowi. Naley do wielkich chrzecijaoskich neoplatonikw. Poczy on myl platoosk, staroytn, z chrzecijaostwem. Nie widzia duych sprzecznoci pomidzy myleniem Platona a chrzecijaostwem. Uwaa na przykad, i platooskie idee istniay w umyle Boga jeszcze przed stworzeniem wiata. Uwaa jednak, i dla ludzkiego rozumu nie wszystko jest moliwe do pojcia i w zwizku z tym Boga nie mona do kooca zrozumied, mona si do Niego przybliyd tylko przez wiar. w. Augustyn, tak jak wikszod mylicieli i filozofw w jego epoce, tworzy i pisa po acinie. W jego koncepcji filozoficznej widoczny jest podzia wiata na dwie sfery duchow, idealn oraz materialn, niedoskona. Centrum i orodkiem wiata oraz wszelkich dziaao jest Bg. Jest to tzw. teocentryzm. w. Augustyn by pierwszym wielkim filozofem chrzecijaoskim. Jego koncepcje wpyny decydujco na cae redniowiecze. Ujmowa czowieka jako istot filozofujc, rozwaajc swoj obecnod w wiecie i czasie odniesionymi do wiecznoci. Istota ludzka rozpatrywaa swoje dramatyczne i niejasne miejsce na granicy bytw, pomidzy anioami i zwierztami. I wanie takie usytuowanie czowieka powodowao rozdarcie wewntrzne czowieka, konflikt midzy cielesnoci a duchowoci, podanie dobra i za. wity Augustyn podzieli wiat na dwie sfery materialn i duchow. Twierdzi, e Bg stworzy wiat i stanowi jego centrum. Wanie od pogldw Augustyna wzio redniowiecze pojcie teocentryzmu. Syntez augustynizmu zawar w traktacie O paostwie Boym, a jego Wyznania s opowieci o odczuciach modego czowieka, ktremu nakazuje si rezygnacj ze wiatowych przyjemnoci ycia. Podsumowanie filozofii w. Augustyna gwne zaoenia Tomizm w. Tomasz z Akwinu (1225 1274) jest niewtpliwie najbardziej znanym i najwikszym filozofem epoki redniowiecznej, a zdaniem wielu naukowcw rwnie epok nastpnych. Stworzy on kompleksowa teori filozoficzn, obejmujc cao zagadnie, jakie byy wane dla wczesnego spoeczestwa oraz dla nauki. Poczy myl arystotelesowsk z myl chrzecijask. w. Tomasz z Akwinu by dominikaninem. Urodzi si w 1225 roku w bogatej rodzinie, jako syn hrabiego. Gdy rodzina dowiedziaa si, i ich syn chce wstpi do zakonu i do tego ebraczego usiowaa si nakoni Tomasza do zmiany decyzji. Nie udao si to jednak i Tomasz wstpi do zakonu. Do jego najwaniejszych dzie zaliczamy: Summ teologiczn, Summa contra gentiles (czyli Sum przeciw poganom). w. Tomasz opisa w nich swoj teori na temat Boga, czowieka, moliwoci poznania, etyki, polityki. Uwaa, i czowiek swoim rozumem moe poj wszystko, w ten sposb prbowa te wytumaczy istnienie Boga (poprzez stworzenie tzw. 5 drg dowodzcych istnienia Boga). Drog do poznania Boga miaa by obserwacja wiata. W dojrzaej fazie redniowiecza pojawia si wity Tomasz ze swoj filozofi i przeamuje dominacj filozofii w. Augustyna. wity Tomasz umieci czowieka na drabinie bytw, uzna, e przeznaczony czowiekowi szczebel hierarchii jest waciwy, celowo dla niego przewidziany, bo Bg stworzy rnorodnod rzeczy, a potem nada wiatu pewien ad i porzdek, z ktrym powinien zgodzid si chrzecijanin. Czowiek ma pid si w gr, walczc z pokusami, bo upadek grozi wynaturzeniem istoty i powoania czowieka. Filozofia tomistyczna kada olbrzymi nacisk na problemy etyczne, bo etyka stabilizowaa i normowaa ycie ludzkie, nakazujc kierowanie si cnotami, gwnie cnot roztropnoci, czyli: umiejtnoci rozumowania, przezornoci i ostronoci, ograniczeo w pragnieniu Bg jako dobro najwysze Absolut; By pozna Boga, naley najpierw pozna swoj dusz, czyli miejsce wewntrz czowieka, w ktrym mieszka prawda; Boga mona bardziej pozna przez wol i wiar, a nie rozum; wiat stworzony przez Boga jest dobry, ale istnieje w nim zo; Istnieje dobro absolutne; Czowiek czyni zo, gdy odwraca si od dobra, czyli od Boga; Bg jest dobry i zbawia czowieka.

sawy i zaspokajaniu dz cielesnych. Chrzecijanin powinien przez wiar dojd do zrozumienia, a nie przez zrozumienie do wiary. Ca wiedz redniowiecza o Bogu zgromadzi w. Tomasz w dziele pod tytuem Summa teologiczna. Cechy charakterystyczne tomizmu to: punktem wyjcia jest pierwotne, przednaukowe poznanie bytu - poznanie potoczne. Byt istnieje niezalenie od tego czy zosta poznany, jego struktur stanowi: akt istnienia, forma i materia podstawowe pojcia to akt (urzeczywistnienie) i mono (potencjalno) oraz istota i przypado. Ruch w tomistycznym ujciu znaczy przede wszystkim przechodzenie ze stanu monoci, do urzeczywistnienia i na odwrt (przemijanie). prawda, dobro i pikno to powszechne atrybuty bytu. Zo jest brakiem dobra i nie ma swej substancji. Kady byt w sposb naturalny dy penego urzeczywistnienia swej natury (swej doskonaoci). dusza ludzka jest rozumn, jednostkow form czowieka. Poczenie duszy i ciaa jest celowe, bo dusza moe poznawa wiat tylko poprzez zmysy ciaa. Istniej formy rozumne pozbawione ciaa (anioowie), poznajce rzeczywisto bez porednictwa zmysw. czowiek posiada wadze poznawcze i podawcze. Wad

Franciszkanizm w. Franciszek z Asyu y w latach 1182 1226. Jego prawdziwe nazwisko brzmiao Giovanni di Bernardone. Pochodzi z bogatej rodziny kupieckiej. Wid ycie wdrownego kaznodziei. Zaoy zakon ebraczy braci mniejszych, nazwany pniej franciszkanami. Najwaniejsze dzieo nurtu franciszkaskiego to Kwiatki w. Franciszka - anonimowy zbir legend o w. Franciszku i jego towarzyszach. w. Franciszek zapocztkowa wielki ruch filozoficzno-religijny tzw. franciszkanizm. By to ruch odnowy moralnej. Jego podstaw bya radosna, prosta wiara, pynca z mioci do Boga i caego stworzenia. Franciszkanizm przepeniony by ewangeliczn zasad ubstwa oraz miosierdzia, braterstwa i pomocy potrzebujcym. Filozofia franciszkaoska wypywaa z wszechogarniajcej mioci do wiata i wszelkiego stworzenia, mioci poddanej ewangelicznym nakazom miosierdzia, ubstwa i braterstwa. w. Franciszek wielbi Boga i pikno wiata przez Boga stworzonego. By przeciwnikiem okrucieostwa, wojen, nienawici. Gosi, e kad yw istot naley kochad, bo jest ona dzieem Stwrcy. Czowiek powinien cieszyd si z samego faktu istnienia, nie tylko z dobrych rzeczy, ale i z trudu dnia codziennego. w. Franciszek uwaa, e prawdziwie wolnym jest czowiek, ktry potrafi wyrzec si bogactwa i wszelkich dbr materialnych, bo bogactwo czyni czowieka niewolnikiem. O w. Franciszku kryy legendy. Histori jego ycia odnajdujemy w utworze Kwiatki witego Franciszka, ktry na jzyk polski przeoy Leopold Staff, opierajc si na XVI wiecznej woskiej adaptacji tekstu acioskiego. Gwne zaoenia franciszkanizmu: ycie czowieka nie musi by wieczn ascez, bolesnym oczekiwaniem na mier, moe by afirmacj wiata i jego pikna; sens ycia czowieka tkwi w mioci braterskiej i chwaleniu Boga Stwrcy; rado ludziom daje obcowanie z przyrod i jej piknem; wiat jest domem czowieka, czowiek jest czci natury; w. Franciszek kocha wszystkie stworzenia, ca przyrod; ubstwo to wyraz mioci do bliniego, mio daje ludziom rado, a ta prowadzi do witoci; w. Franciszek wyrzek si wszelkich bogactw, tak samo czynili jego bracia; ubstwo uczy pokory; Franciszek mwi "Jestem tak may, e mog zmiesza si z pyem"; wypenianie nakazw ewangelicznych jest moliwe do urzeczywistnienia, naley wprowadza je w ycie, postpowa tak, jak Chrystus; ostatecznym szczciem dla czowieka jest mier.

Filozofia redniowiecza - Teocentryzm - Augustynizm - Tomizm

- Franciszkanizm
Sztuka redniowiecza - Sztuka romaska Sztuka romaska rozwina si w X-XIII wieku, w Polsce w wieku XIV. Swoje pocztki ma we Francji, Woszech, Niemczech. Geneza nazwy Pierwszy raz terminu sztuka romaska uy w 1818 normandzki archeolog, Charles Duherissiere w odniesieniu do architektury. Pojcie to podkrelao analogi pomidzy etapem formowania si jzykw romaskich, powstaych przez przemieszanie si aciny z jzykami najedcw germaskich, oraz wczesnymi dziaami sztuki, ktre powstay na gruncie sztuki rzymskiej, korzystajcej z tradycji sztuki barbarzyskiej. Termin ten odnosi si rwnie do zwizkw sztuki romaskiej z kultur staroytnego Rzymu. Cechy charakterystyczne architektury romaskiej: grube mury, sklepienie kolebkowe (o ksztacie walca, cikie, masywne) lub krzyowe (dwie skrzyowane kolebki, tworzce krzy), prostota form, mao zdobie, w kocioach jedynie rzeby bd paskorzeby, budowle z zasady s obronne, okna mae, wskie jak strzelnice, pooone wysoko, zakoczone pkolistym ukiem, jedna lub trzy nawy, z ktrych rodkowa jest najwiksza, mroczne wntrza, otarz zorientowany na wschd (w stron grobu Chrystusa).

Malarstwo i rzeba w stylu romaoskim Rzeba w stylu romaoskim podporzdkowana bya architekturze. Wypeniaa portale, zdobia kapitele, wsporniki. Motywy czerpane byy ze wiata rolin lub zwierzt. Czsto rzebiono take figury ludzkie w scenach biblijnych lub alegorycznych. Malarstwo byo podobnie jak rzeba zwizane z budowlami, gwnie kocielnymi. Tworzono freski - malowida wykonywane na cianach, na nie zeschnitym tynku, mozaiki (to wpyw Bizancjum, widoczny zwaszcza we Woszech), witrae i miniatury (ilustrowano rcznie ksigi, plakietki, puzderka). Malowano w charakterystyczny sposb: najpierw obrysowywano kontur postaci, pniej za kolorowano. Postaci zazwyczaj wystpoway na zotym i srebrnym tle. Tematyka bya gwnie biblijna, czsto malowano take motywy rolinne. Zabytki sztuki romaoskiej

Do najbardziej znanych zabytkw europejskich nale: Bazylika w Vezelay, katedra w Pizie (XI w.), kocioy w Issoire, Eunate, Saint Martin de Londres, Saint-Sulpice. W Polsce zachowao si sporo zabytkw romaoskich. Nale do nich: koci w. Andrzeja w Krakowie, opactwo benedyktyoskie w Tyocu pod Krakowem, kolegiata w Kruszwicy, kocioy w Tumie pod czyc, Czerwiosku, Opatowie. Poza tym najwiksz chlub tego stylu s brzowe Drzwi Gnienieskie, przedstawiajce dzieje w. Wojciecha. Sztuka gotycka - architektura i rzeba Geneza nazwy, powstanie stylu gotyckiego Nazwa gotyk wzia si z nieporozumienia. Woski humanista, Giorgio Vasari, nazwa tak sztuk redniowiecza, chcc podkrelid jej barbarzyoski charakter. Nazwa j gotyck, aby podkrelid jej pochodzenie od Gotw wojowniczego ludu najedajcego Europ we wczesnym redniowieczu. Pejoratywne znaczenie tego sowa odrzucono dopiero w Romantyzmie. Powstanie gotyku jako stylu wie si z przebudow kocioa w Saint-Denis pod Paryem w latach 1140-1144. Czasowo gotyk obejmuje stulecia od XII do XV. Rozwija si on w trzech fazach: wczesnej (1144-1200), dojrzaej (XIII i XIV wiek) i pnej (XV wiek). Cechy charakterystyczne architektury gotyckiej Przy budowie kocioa w Saint-Denis po raz pierwszy zastosowano sklepienie krzyowo-ebrowe, mury podparto z zewntrz w miejscach szczeglnie obcionych i zastosowano uk ostry, by zmniejszy rozpieranie si cicych. Architekta nie krpowa ju wicej system wizany, mg uki rozpina na dowolnej wysokoci i tworzy monumentalne kocioy, skierowane wertykalnie do gry. Mg take wypruwa ciany (poniewa none byy tylko ciany pod ebrami krzyowymi) i tworzy tam witrae. Sztuka gotycka nie bya zdominowana przez kocioy. Tworzono take ratusze, zamki warowne, sukiennice, hale targowe, kamienic mieszkalne, fortyfikacje i warowne bramy. Mimo to standardow budowl, najbardziej kojarzon z gotykiem pozosta koci. Jako cechy architektury gotyckiej mona wymieni: monumentalizm budowli, kocioy wysokie, smuke, jasno owietlone, akcentowanie kierunkw wertykalnych (w gr), sklepienie krzyowo-ebrowe, ostre uki, mury silnie przeprute, ogromne okna, zajmujce czsto cae ciany, zakoczone ostrym ukiem, wypenione witraami (obrazami tworzonymi z kawakw kolorowego szka), kocioy zwykle trzynawowe (rzadko 5), bazyliki z pkolistym chrem, nad gwnym portalem zwykle miecia si rozeta (okrge okno z witraem).

Architektura gotycka w Polsce i w Europie Sztuka gotycka najywiej rozwijaa si we Francji, gdzie na przeomie XII i XIII wieku powstay katedry w Paryu, Amiens, Reim, Laon, Rouen, Beauvais. Do zabytkw sztuki gotyckiej nale take opactwa w Royaumont i Opactwo Weimarskie. Polskie kocioy gotyckie budowano najczciej z czerwonej cegy (z powodu braku kamienia), std polski gotyk nazywa si ceglanym. Sztuk gotyck przenieli do Polski cystersi. Ich budownictwo zachowao sporo ze stylu romaoskiego. Obok architektury cysterskiej rodzi si tzw. system krakowski. Reprezentatywne dla niego s m.in.: katedra wawelska, koci Mariacki w Krakowie. Budowle te s kolorowe, poniewa poza ceg stosuje si w obramowaniach okien i wnk biay kamieo. Budowle gotyckie powstaway take we Wrocawiu, Toruniu i Gdaosku (gdaoski koci Mariacki). Zachowao si w Polsce take kilka zamkw

gotyckich. Do najbardziej znanych nale: zamek w Malborku, Kwidzyniu, Lidzbark. Polskie zabytki sztuki gotyckiej to take fragmenty murw obronnych, gotyckie wiee, kamienice mieszczaoskie, ratusze.

Rzeba gotycka Rzeba gotycka rozwijaa si w oprawie katedry; najpikniejsze rzeby znajdziemy w portalach, obramowaniach wrt, a w tympanonie kunsztown kompozycj relefiow. Zdobnictwo tego typu wykorzystuje formy ornamentalne, majce swoje rdo w wiecie rolin. Postad ludzka oddana jest we waciwych proporcjach, ma naturaln postaw i gesty. Rzeba gotycka to take czsto monumentalne posgi, wykorzystywane jako ozdoba katedr zespolone z architektur. Przedstawiaj one zazwyczaj Maryj i witych, pojawiaj si jednak take osoby wieckie. Wystpuj zarwno pojedyncze figury, jak i grupy postaci. Dy si do realistycznego przedstawiania postaci. S one pene wdziku, spokoju, statyczne. Maj swobodne gesty i mimik twarzy, przypominaj rzeby antyczne. Osobnej uwagi wymaga gotycki otarz. W gotyku wyksztaca si typ otarza szafiastego, w ktrym czd rodkowa, zamykana na co dzieo, jest otwierana na dni uroczyste. Otarz ma form tryptyku. Najbardziej znanym przykadem jest otarz Wita Stwosza w kociele Mariackim w Krakowie, wyrzebiony w latach 14771489. W czci rodkowej przedstawia Zanicie Matki Boskiej, nad scen gwn ukazane jest Wniebowstpienie, a w zwieoczeniu Koronacja. Na skrzydach widniej sceny z ycia Maryi i Chrystusa. Literatura redniowiecza Cechy charakterystyczne literatury redniowiecznej (dwujzyczno, dydaktyzm, alegoryczno i in.) Dwujzyczno, uniwersalizm W redniowieczu do najlepiej wyksztaconej warstwy spoecznej naleao duchowiestwo. Std te to duchowni tworzyli kultur i wpywali na jej ksztat. Dlatego wikszo dzie tworzona bya po acinie (ktra bya oficjalnym jzykiem liturgii kocielnej), co pomagao w ich odbiorze we wszystkich krajach. Z czasem zaczy si ksztatowa jzyki narodowe. Dorobek literacki redniowiecza by wic dwujzyczny powstae wtedy teksty mona podzieli podzieli na te napisanie po acinie i w jzykach narodowych. Dydaktyzm Podstawowym celem literatury redniowiecznej byo wychowywanie, budowanie adu moralnego, potpianie za i pokazywanie ideaw dobrego postpowania. W utworach czsto pokazywane s wzorce dobrego postpowania, tzw. wzorce parenetyczne. Wzorcami idealnych rycerzy byli: Tristan (Dzieje Tristana i Izoldy), Roland (Pien o Rolandzie), Lancelot czy krl Artur (Opowieci Okrgego Stou). Wzorcami witych w. Aleksy (Legenda o witym Aleksym), w. Franciszek (Kwiatki w. Franciszka), idea wadcy (Bolesawa Chrobrego) znajdziemy w Kronice Galla Anonima. Dydaktyzm literatury redniowiecznej polega take na tym, e czsto dostarczaa konkretnych wskazwek okrelajcych, jak powinno wyglda ycie codzienne. Przykadem takiego utworu jest wiersz Soty (O zachowaniu si przy stole). Alegoryczno Wan rol w redniowieczu odgrywao alegoryczne interpretowanie Pisma witego, dzie klasycznej literatury greckiej i rzymskiej oraz sztuki. Na czym polegaa alegoryczno literatury redniowiecza? Rzeczy widzialne, zmysowe, traktowano wwczas jako znaki tego, co niewidzialne. Cay wiat uwaano za Bo ksig, napisan przez Stwrc w jakim tajemniczym alfabecie, wymagajcym odczytania go. Pewne przedmioty, zwierzta czy

kolory miay konkretne znaczenia alegoryczne, raczej stae, zakorzenione w kulturze. I tak np. biel oznaczaa dziewictwo, czerwie mio, zdrad, drabina drog do nieba, lilia czysto, lew, pych, las grzech pokusy wiata. Alegorie obecne byy zarwno w literaturze (duo znajduje si ich w Boskiej Komedii Dantego i w Opowieciach Okrgego Stou), jak i w sztuce, zwaszcza w malarstwie. Stosunek redniowiecza do Antyku Bdnie uwaa si, e redniowiecze zaprzepacio dorobek Antyku, odkryty na nowo dopiero w Renesansie. Cech charakterystyczn umysowoci redniowiecznej byo denie do syntezy caego dorobku kultury europejskiej. wczeni myliciele mieli ogromne zaufanie do ksig uwaali, e to, co zostao w nich napisane, musi by prawdziwe. Prbowali wic poczy ze sob fakty znane zarwno z literatury pogaskiej, jak i chrzecijaskiej. Z dzie antycznych znano przede wszystkim pisma Arystotelesa, ktrego bardzo ceniono w redniowieczu. Ze wzgldu na sab znajomo staroytnej greki dziea innych antycznych filozofw (np. Platona) czytano jedynie z przekadw aciskich. Bardzo ceniono antyczn literatur rzymsk, ktra bya dobrze znana Horacego, Wergiliusza, Owidiusza, Cycerona. Wzorcw dostarczaa oczywicie take Biblia. Warto zaznaczy, e literatura redniowiecza braa tematy i motywy z jednej strony z Antyku pogaskiego i chrzecijaskiego, a z drugiej z wasnych, europejskich poda, mitw i legend Eposy i romanse rycerskie, chanson de geste Kultura rycerska, ktra zacza si ksztatowad w epoce wiekw rednich, stworzya nowe formy ycia towarzyskiego. Ludnod chtnie zacza chodzid na zamki, by tam suchad opowieci o wielkich bitwach i odwanych rycerzach. Na zamkach mona byo spotkad wdrowne trupy aktorw i bardw (w Niemczech zwani meistersingerami lub minnesingerami, we Francji trubadurami lub truwerami, na Litwie wajdelotami, w Skandynawii skaldami, a w Polsce igrcami lub rybatami), ktrzy wykonywali pieni sawice rycerskie wyprawy. Legendy i pieni, ktre wykonywano na zamkach, byy najczciej anonimowe. Ich pieni miay dwojak form ballad rycerskich oraz eposw rycerskich. Terminem chanson de geste (dos. pie o czynach nazywamy francusk odmian eposu rycerskiego, opowiadajcego o czynach i przygodach historycznych i legendarnych bohaterw. Do najbardziej znanego chansone de geste naley Pie o Rolandzie. Do innych znanych eposw nale: O krlu Arturze i rycerzach Okrgego Stou (angielski), Pie o Nibelungach (niemiecki), Pie o Cydzie (hiszpaoski), Sowo o wyprawie Igora (ruski)

W XIII i XIV wieku w literaturze zaczy dominowa romanse rycerskie, oparte na podobnych wtkach co eposy, ale przedstawiajce innego bohatera. Nie by to ju zimny i wyrafinowany rycerz, ale czuy (cho nadal waleczny) kochanek. Najbardziej znanym romansem rycerskim s Dzieje Tristana i Izoldy. Wizerunki mierci - dance macabre (taniec mierci) i inne Czowiek epoki redniowiecza traktowa mierd jako naturalny etap w yciu kadego stworzenia, rwnie czowieka. By oswojony z umieraniem, bowiem mierd towarzyszya kademu od najmodszych lat na oczach wszystkich umierali czonkowie rodzin, na ulicach umierali biedacy i ebracy. Pamitajmy, e w redniowieczu przeszy przez Europ wielkie zarazy, ktre z jednej strony znieczuliy ludzi na widoki agonii, a z drugiej strony uwiadomiy im nieuchronnod ludzkiego umierania. mierd bya dla czowieka tylko zmian jakociow przejciem do innego, lepszego wiata, a nie koocem ycia. Std te przeraeniu towarzyszya swoista fascynacja motywem mierci. mier bya w redniowieczu przedstawiana na rne sposoby:

kociotrup z kos, rozkadajce si ciao, mier prowadzca w makabrycznym korowodzie przedstawicieli wszystkich stanw - tzw. taniec mierci (dance macabre). tzw. "sztuka dobrego umierania" (ars bene moriendi) - mier osb cnotliwych przedstawiana bya jako moment szczeglny, odpowiednio wyreyserowany

Stosunek ludzi redniowiecza do mierci wiza si z wieloma, czasami kontrastywnymi postawami: zafascynowaniem dramatycznymi scenami, lubowaniem si w widokach rozkadajcych si cia, lkiem przed mierci, wiadomoci, e mier zrwnuje wszystkie stany, poniewa wszyscy jej podlegaj (wida to szczeglnie w "tacu mierci"). mier czya i zrwnywaa wszystkich, bya najbardziej egalitarnym zjawiskiem, przed ktrym nikt nie mg uciec.

Kroniki Dziea historyczne, kronikarskie, byy doskonaym sposobem nauki wzorcw osobowych. Historia bya bowiem uwaana za zbir wzorcw godnych naladowania, stale aktualnych. W historii wane byy nie tyle zmiany i procesy, co postawy, dokonania, gesty, charaktery. Najwaniejsze polskie kroniki to: Kronika Galla Anonima Gall Anonim przyby do Polski ok. XII wieku, najprawdopodobniej z terenw Francji (std wzio si jego imi Gall). By kronikarzem Bolesawa Krzywoustego. Dla ksicia Bolesawa, jako zapat za pobyt na jego dworze, spisa kronik dynastii Piastw. Jego kronika skada si z trzech ksig, jej zapisy koocz si na ok. 1113 roku. Nazywana jest czasem tzw. kronik trzech Bolesaww, poniewa opisuje dzieje trzech wadcw polskich o tym imieniu: Bolesawa Chrobrego, miaego i Krzywoustego. Kronika Wincentego Kadubka Wincenty Kadubek, yjcy w latach ok. 1150-1223, stworzy kronik, zawierajc liczne legendy. To w niej odnajdujemy m.in. legend o krlu Kraku, smoku i Wandzie, co Niemca nie chciaa, a take legendy o walkach Polakw z Aleksandrem Wielkim i Juliuszem Cezarem. Kadubek by krakowskim biskupem. Swoj kronik stworzy na wzr innych redniowiecznych kronik europejskich. Fakt, i Kadubek szuka korzeni polskoci w Staroytnoci, uznany zosta w pniejszych epokach za ciemnot i naiwnod kronikarza. W czasach Kadubka nie byo to jednak niczym dziwnym kady europejski nard usiowa nadad sobie wanod poprzez poczenie swojej historii z histori wielkich postaci staroytnego wiata. Kadubek tworzy swoja kronik w czasie rozbicia dzielnicowego. Zwizany by z Kazimierzem Sprawiedliwym. Swoje rozwaania na temat dziejw Polski Kadubek zakooczy na XIII wieku, opisujc wszystkie polskie dzielnice. W dziele widad typowe dla caej epoki przewiadczenie, i historia jest nauczycielk, dajc wzory do naladowania i pokazujc pozytywne ideay. Kronika wielkopolska Pochodzi z kooca XIII wieku. Zawiera m.in. legend o Lechu, Czechu i Rusie. Odnaled w niej moemy take opowieci rycerskie. Kronika Jana Dugosza (tzw. Roczniki) Jan Dugosz (1415-1480) by wsppracownikiem biskupa Olenickiego, a nastpnie zwiza si z dworem krla Kazimierza Jagiellooczyka, gdzie zajmowa si m.in. nauczaniem krlewskich synw.

Jego Roczniki skadaj si z 12 ksig. Przestrzegana jest w nich cile chronologia wydarzeo, a krytyce poddane s niektre rda, z ktrych autor korzysta. Dzieo to jest nazywane zwiastunem Renesansu widoczne jest to m.in. w deniu do okrycia prawdy historycznej, krytycznej metodzie analizy rde, prostocie i jasnoci wypowiedzi, uywaniem doskonaej aciny bez naleciaoci oraz w plastycznych opisach. Teatr i dramat redniowieczny Dramat by najwolniej rozwijajc si dziedzin redniowiecznego pimiennictwa. Genezy redniowiecznego dramatu naley dopatrywa si we wpisanych w rok kocielny obrzdach liturgicznych, ktre byy teatralizowane. Do najwaniejszych naley zaliczy procesj Niedzieli Palmowej, nawiedzenie grobu Chrystusa i inne zwizane w Wielkim Tygodniem oraz jasa obrazy stajenki betlejemskiej, wzbogacane piewem i gr aktorsk. Tego typu twrczo sceniczn, zwizan cile z obrzdami Kocioa nazywamy dramatem liturgicznym. Innymi gatunkami dramatycznymi, ktre rozwijay si w redniowieczu na ziemiach polskich, s misterium i moralitet. Misterium przedstawiao rne sceny biblijne i apokryficzne, a take fakty z ywotw witych. Misterium pocztkowo odgrywano w kocioach, potem przenioso si na plan miejski. Przestrze sceniczna miaa charakter symultaniczny widz mg jednoczenie oglda wydarzenia rozgrywajce si na rnych planach. Misteria stanowiy sztuk spoecznoci miejskich. Jedynym zachowanym polskim misterium jest Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu paskim Mikoaja z Wilkowiecka. Moralitety tworzono dla przedstawienia istoty ludzkiej wobec wyboru i skutkw zbawiennego lub zgubnego postpowania, zwaszcza w sytuacjach kracowych, bo przedmiertnych. Moralitet by zwykle schematyczny, przejrzysty w intencjach i budowie, mia jasno okrelony wydwik dydaktyczny. Jego bohaterem by tzw. everyman czowiek-kady, czowiek uniwersalny, na ktrego miejscu mg postawi si kady widz. Bohater ten by stawiany wobec upersonifikowanych mocy dobra i za, ktre wpyway na jego ycie. Jedyn, urywkow zbieno polskiej literatury tamtego okresu z gatunkiem moralitetu dostrzec mona w dialogowej wersji Skargi umierajcego. Innymi dramatycznymi gatunkami redniowiecznymi byy: mirakle, farsa, komedia elegijna, intermedium. Gatunki literatury redniowiecznej GATUNKI EPICKIE: Epos rycerski podgatunek eposu, rozwijajcy si w redniowieczu, opowiadajcy o czynach walecznych rycerzy. Romans rycerski rozbudowany utwr narracyjny, o fabule zwykle jednowtkowej, obfitujcy w zawikane sytuacje, intrygi, nieprawdopodobne zdarzenia i zbiegi okolicznoci, majce najczciej charakter awanturniczoerotyczny. Chanson de geste pie o czynach. Gatunek ten nalecy do jednego z najstarszych w redniowieczu, ukazywa bohaterskie czyny postaci legendarnych, bd te historycznych. Obejmowa francuskie poematy epickie z XII-XIII wieku. W utworach nalecych do tego gatunku wydarzenia historyczne mieszaj si ze zmylonymi, za postacie prawdziwe, jak na przykad Karol Wielki, z fikcyjnymi (na przykad Roland). Twrcw chansons de geste nazywano truwerami, za ich wykonawcw onglerami. Pocztkowo utwory byy przekazywane drog ustn. Zazwyczaj byy piewane przez onglerw, ktrzy wdrowali od zamku do zamku, przyjedali na odpusty i wszdzie, gdzie tylko si pojawiali, piewali pieni o bohaterskich czynach przy akompaniamencie muzyki. Dopiero w pniejszych czasach utwory te zostay spisane i dziki temu przetrway do naszych czasw. Od pocztku XIII wieku mwiono o trzech grupach chansons de geste: - Cykl krlewski, zwizany z osob krla Karola Wielkiego (tj. Pie o Rolandzie) - Cykl Garina z Monglane; centraln postaci jest tu Wilhelm z Orange. - Cykl buntownikw, czyli nieposusznych wasali. Granica midzy eposem rycerskim, chanson de geste i romansem rycerskim jest pynna, czsto trudno jest dokadnie sprecyzowa, ktry utwr naley do ktrego z gatunkw. Na pewno mona powiedzie, e chanson de geste rozwija si stosunkowo wczenie, w XII-XIII wieku, i generalnie tym terminem okrelamy dziea literatury francuskiej. Romans rycerski rozwija si pniej. Chanson de geste mona te traktowa jako odmian eposu rycerskiego.

Apokryf anonimowy tekst zwizany tematycznie z Bibli, nie nalecy jednak do kanonu ksig biblijnych. Uzupenia historie biblijne licznymi szczegami i epizodami o atrakcyjnej fabule, ale czsto sprzeczne z zawartoci ksig kanonicznych. Uwaano, i teksty te byy autorstwa wybitnych postaci w dziejach. Rozwj apokryfw przypada gwnie na II i III wiek po Chrystusie. Utwory te wypeniay luki Pisma witego w tych miejscach, ktre dotyczyy np. codziennego ycia Jezusa, Maryi, Apostow. Legendarne motywy apokryficzne rozpowszechniy si w redniowieczu w wielu utworach narracyjnych, zwaszcza w hagiografii. ywoty witych legendy o yciu i czynach witych. Czsto byy czone w zbiory historie o yciu wielu witych. Legenda opowie o treci fantastycznej, nasycona cudownoci i niezwykoci, zazwyczaj z ycia witych. Zawieraa oczywicie take elementy prawdziwe, takie, ktre faktycznie zdarzyy si w yciu danej osoby. Kazanie rodzaj przemwienia o tematyce religijnej, wygaszanego przez kapana podczas liturgii, komentujcego tekst z Pisma witego. Kazanie wykada podstawy wiary, przekazuje nauki moralne. Praktyk kazania zajmuje si homiletyka. Kronika gatunek prozy historiograficznej, opowie o dziejach przeszych lub wspczesnych, utrzymana w porzdku chronologicznym zdarze. czy elementy wiedzy historycznej z fikcj literack i tendencjami moralizatorskimi, politycznymi. Roczniki (annay) utwory przedstawiajce wydarzenia w porzdku chronologicznym. W odrnieniu od kronik przekazyway jedynie suche fakty. GATUNKI LIRYCZNE: Pie najstarszy gatunek liryczny, zwizany genetycznie z muzyk. W budowie pieni zachowane zostay istotne cechy, czce j z muzyk: podzia na strofy, powtarzajcy si ukad wersw, wyrazista rytmizacja, regularne rymy, paralelizmy leksykalne i skadniowe, powtrzenia. Pieni w redniowieczu obejmoway tematyk zarwno wieck, jak i religijn. Lament (plankt, ale) utwr poetycki opisujcy aob, bl, nieszczcie, wyraajcy bezradno wobec wyrokw losu. GATUNKI DRAMATYCZNE: Dramat liturgiczny inscenizacja fragmentw Biblii, osadzona w obrzdku liturgicznym Kocioa. Dramaty liturgiczne odprawiano w kocioach, byy one cile podporzdkowane obrzdowi religijnemu. Misterium gatunek redniowiecznego dramatu o tematyce religijnej o tematyce biblijnej, apokryficznej lub hagiograficznej. W odrnieniu od dramatu liturgicznego (wchodzcego w skad liturgii), misteria nie byy wystawiane w kocioach. Najczciej mona byo je oglda na placach przykocielnych bd cmentarzach. Odczenie od liturgii sprawiao, e misterium nie byo ograniczone czasowo i nieraz rozcigao si w kilku dniowe cykle przedstawie. Wan cech misteriw byo dostosowanie treci biblijnych do wczesnej rzeczywistoci, swoiste uwspczenienie historii zbawienia. Takie uwspczenienie odbywao si przede wszystkim na poziomie gestu i jzyka. Wanym elementem okazywa si art, zabawa, miech, wprowadzenie nie tylko pierwszoplanowych postaci Pisma witego, ale rwnie caej plejady postaci drugorzdnych: onierzy, kupcw, pasterzy. W ten sposb w misteriach czono potoczno z religijnoci, sacrum z profanum. Moralitet udramatyzowana przypowie na temat ludzkiego ycia, zawierajca jasne przesanie dydaktyczne. Jej bohaterem by everyman czowiek-kady, ktry by stawiany wobec pokus, ktre na niego czyhaj i mia dokona susznego wyboru. Bohatera nkay upersonifikowane wartoci (np. Dobro, Zo, Pycha, Wystpek). Intermedium niewielki utwr sceniczny o charakterze komicznym, wystawiany w przerwach innego, wikszego widowiska. W misterium czy dramacie liturgicznym intermedium penio rol przerywnika, wprowadzajcego scenki

dialogowe o wieckiej tematyce. Mirakle obrazy sceniczne z ycia Matki Boskiej i witych. Ukazyway cudowne wydarzenia i interwencje Boga w ycie czowieka. Daway przykady posuszestwa Boej Opatrznoci. Farsa wywodzcy si z intermediw utwr komediowy. Farsa czsto posugiwaa si artem, karykatur, ostr satyr. Charakteryzowaa si wart akcj, ktra wywoywaa miech publicznoci. Rozkwit gatunku przypada na koniec redniowiecza wtedy to, w XV wieku, powstaa we Francji synna Farsa o mistrzu Patelenie. Komedia elegijna gatunek dramatyczno-epicko-liryczny (z pogranicza rodzajw literackich), uprawiany w XII wieku, gwnie we Francji, Anglii i we Woszech. Pisany dystychem elegijnym (strof dwuwierszow), po acinie, jego tematyka bya gwnie erotyczna. Zawiera mniej lub bardziej rozbudowan akcj oraz rozwinite partie dialogowe. Pojcia: Ars moriendi - geneza Jedn z najwaniejszych cech literatury redniowiecznej by jej silny dydaktyzm. Powstaway liczne utwory parenetyczne, ktrych zadaniem byo udzielanie wskazwek, dawanie przestrg czy zachcanie do okrelonego dziaania. Wrd najpopularniejszych tematw mona wyrni tutaj opisywane liczne wzorce osobowe (krl, rycerz, asceta itd.) oraz nauki dotyczce postpowania w okrelonych sytuacjach. Pareneza dotyczya niemal kadej sfery ycia ludzkiego, nawet jego ostatnich chwil. Ars moriendi, czyli sztuka umierania, to motyw szczeglnie znaczcy w pnym redniowieczu. W chrzecijaskiej eschatologii czyciec pojawi si dopiero w XII w. Jego funkcjonowanie wpyno na postrzeganie mierci. Ludzie zaczli wierzy w to, e sd nad dusz zmarego odbywa si ju nad oem konajcego. Teksty zawierajce porady odnonie godnego opuszczania wiata doczesnego pojawiy si na pocztku XIII stulecia. Trzeba przypomnie w tym miejscu o specyfice redniowiecza, zwaszcza w kwestii religijnoci. Bardzo mocno akcentowaa ona rozdwik midzy Niebem a Piekem, zbawieniem a grzechem itd., przestrzegajc ludzi przed wiecznym potpieniem.... Co to danse macabre? Danse macabre, czyli taniec mierci, to redniowieczna alegoria ukazujca wszechobecno oraz uniwersalno mierci. Najczciej przedstawiana bya ona jako figura taneczna (zazwyczaj koo lub korowd), w ktrym midzy ludmi przedstawiajcymi rne warstwy spoeczestwa pojawia si szkielet (niekiedy byo ich kilka). Z czasem popularniejszy sta si nieco inny sposb obrazowania tworzenie par z ludzi i kostuch. Geneza motyw danse macabre Taniec mierci pojawi si w sztuce redniowiecznej ok. XIV/XV stulecia. Najstarsze zachowane przedstawienie znajduje si w przycmentarnych krugankach Kocioa Saints Innocents w Paryu i jest datowane na lata 14241425. Dokadna geneza danse macabre nie jest znana, lecz wielu badaczy uwaa, i stanowi ono nawizanie do pogaskich rytuaw, gwnie pogrzebowych, ale take tych majcych zapewni podno, sukces w walce itp. Motyw danse macabre charakterystyka Taniec mierci to przedstawienie czce w sobie makabr i karnawa. Jego... Deesis i wielkie deesis Sowo deesis wywodzi si z jzyka greckiego, w ktrym oznacza ono modlitw, prob, ordownictwo. W ikonografii chrzecijaskiej terminem tym okrela si trjczonowe przedstawienie Jezusa-Pantokratora (wszechwadcy, Pana caego stworzenia). Zazwyczaj znajduje si on w centrum ikony, siedzi na tronie i trzyma ksig. Obok umiejscowieni s Maryja i Jan Chrzciciel, stojcy zawsze po prawej lub lewej stronie Chrystusa. W

niektrych wypadkach pojawiaj si jeszcze inni wici (np. apostoowie) lub anioowie. W wypadku, gdy przedstawienie motywu deesis skada si z wicej ni trzech osb, mamy do czynienia z wielkim deesis. Rozwizanie takie byo szczeglnie popularne na ikonostasach, czyli ozdobionymi ikonami cianach oddzielajcych nawy. Historia deesis Motyw deesis narodzi si w Bizancjum. Jego najstarszym wykorzystaniem, znanym w dzisiejszych czasach jest mozaika znajdujca si w Klasztorze w. Katarzyny na grze Synaj, ktr datuje si na VI w. naszej ery. Najprawdopodobniej pierwotn domen deesis byo malarstwo, a dopiero pniej przenikn on take do innych gazi sztuki poezji, pieni itp. redniowiecze - epoka mierci? Stanisaw Kwiatkowski w swojej ksice zatytuowanej redniowieczne dzieje Europy napisa, e rednia dugo ycia w tej epoce wynosia od 25 do 35 lat, a w czasach epidemii spadaa nawet do 17. Dzisiaj dane te mona uzna za szokujce, ale naley pamita, e w tamtych czasach istniaa olbrzymia miertelno wrd noworodkw i dzieci, co na pewno miao wpyw na przywoane obliczenia. Nie zmienia to jednak faktu, e ycie redniowiecznego czowieka nie byo dugie (szczeglnie tego nalecego do niszych warstw spoeczestwa) i mier nieustannie rzucaa na nie cie. Nic wic dziwnego, e przenikna ona do kultury, zagarniajc sw kocist rk spor cz jej dokona. mier - cierpienie Lk przed mierci by w redniowieczu czym powszechnym. Trudne warunki ycia, nieustanne wojny, zbrojne napady, epidemie i zarazy, klski ywioowe, nieurodzaje niemal kady rok przynosi ktr z tych katastrof. Ludzkie cierpienie byo czym powszechnym, a dla wielu to wanie odejcie z tego wiata stanowio jego punkt kulminacyjny. mier bya najbardziej przeraajca dla ludzi majcych wiadomo tego, e le wykorzystali swoje ycie. Naley uwzgldni tutaj redniowieczn religijno i pragnienie osignicia zbawienia. Tak wizj, przepenion lkiem i strachem przed potpieniem, ukazuje utwr Skarga umierajcego. To wanie obraz ogni piekielnych i zamknitych wrt Niebios najbardziej przeraa ludzi redniowiecza. Dzieo to jest...