WADYSAW KONOPCZYSKI prof.

Uniwersytetu Jagielloskiego O MIEJSCE DLA DMOWSKIEGO W HISTORII Upyn lata, dojrzej dowiadczenia i wnioski, nim historia orzecze, czym by dla Polski i wiata Ten, czyje szcztki oddalimy dopiero co ziemi rodzicielce. Lekkomylnoci byoby ju dzi rozrnia ostatecznie, co Dmowski przej z wysiku pokole, co zaczerpn z bratnich dusz Popawskiego i Balickiego, a co sam z siebie woy w dzieje narodowe. Skoro ju jednak kadziono go na szali porwnawczej z mami stanu minionych wiekw skoro porwnano z nim i innych wspczesnych, skoro On sam w marzeniach obcowa z Chrobrym i Krzywoustym, - to wolno chyba historykowi sposobem tymczasowym zaszeregowa jego osob midzy poprzednikw - ludzi pira, sowa i czynu, szermierzy tej samej ojczystej Sprawy. ** * Jedno porwnanie wydaje si ju dzi bezspornym: Dmowski wejdzie do pierwszego rzdu naszych pisarzy politycznych, w ktrym zasiadaj Ostrorg, Modrzewski, Skarga, Leszczyski, Konarski, Kotaj, Staszic - na kilka rzdw przed Orzechowskim, Grnickim, Starowolskim, Wybickim. Tu ju na wstpie, nawet odkadajc na bok ocen gbokoci talentu i oryginalnoci, nasuwa sie takie zestawienie. Co osignli pirem tamci dostojni, czy owiecili nard lub uszlachetnili; w jakiej mierze wprowadzili w ycie swe idee? W bardzo skromnej. Przemawiali ponad tum; niektrzy czasem na wiatr, mao si troszczc o to, kto ich myli urzeczywistni. Z jednym oczywicie wyjtkiem - Stanisawa Konarskiego. w nie tylko sia, ale te przedtem gboko ora i uynia. Tak samo Dmowski za naszych dni wiedzia, dla kogo pisze, i umia sobie realizatorw wychowa, zorganizowa. Jeeli te nawet uwzgldnimy rnic midzy odbiorcami myli Modrzewskich czy Leszczyskich, a czytelnikami Dmowskiego, e tamci byli pijani wolnoci, a ci wytrzewieni niewol, to jeszcze pozostanie na korzy zgasego Nauczyciela ta odrbna waciwo, e umia lepiej zespoli dziaalno pisarsk z waciw robot polityczn, ni j zespalali bliscy poprzednicy np. Mochnacki lub Szczepanowski. Zreszt z ksidzem Konarskim (ktrego Dmowski troch niedocenia, bo go bliej nie zna) czy go jeszcze inne pokrewiestwo. To byli dwaj najwiksi moe Praeceptores Poloniae. Uczyli nas, jak by narodem. Paradoks, czy blunierstwo? Ani jedno, ani drugie. Surowe sowa greckiego myliciela, ktre Niemiec Hppe zastosowa do charakterystyki dawnej Rzplitej: zamiast sta si narodem, zasmakowali w demagogii, zawieray w sobie niestety duo prawdy, i duo napracowa si Konarski, nim wpoi szlachcie zrozumienie tego, e trzeba powici rne wyskoki swego ja, aby wytworzy narodowe my. Za czasw Dmowskiego pod obcym jarzmem jeszcze trudniej byo sta si narodem. Cho to ju byo po pierwszych legionach i po Mickiewiczu, wiadomo narodowa ulegaa niebezpiecznym przymieniom. Jedni j utosamiali z porywem buntu przeciw obcemu uciskowi; inni pod obuchem klsk rezygnowali z wyszych celw w imi organicznego bogacenia si; niektrzy utosamiali narodowo, jako zjawisko przyrodzone, z uywaniem wsplnej mowy i przymykali oczy na groce jej niebezpieczestwa; nikt nie wyczuwa obcych rozkadowych wpyww. Gaso poczucie odpowiedzialnoci za Polsk. Midzy trjlojalizmem,

zaraajcym sumienia, a oszukujc je jaow frazeologi wiecznych cierpitnikw powstacw, nie wyobraano sobie poredniej metody dziaania, - metody walki o Woln Ojczyzn - przez codzienne ofiarne czyny, zwaszcza przez prac owiatow - polityczn nad ludem. Takiego abecada nowoczesnego patriotyzmu uczyli Popawski, Balicki i Dmowski, i bya to nauka rwnie nowa. Jak w swoim czasie wywody Konarskiego o Skutecznym Rad Sposobie, i dlatego na nich obu rozcign mona porwnanie z Kopernikiem, co ziemi - jednostce kaza si obraca koo soca, - z Sokratesem, co filozofi cign z niebios i umiecil j pod strzechami. Nikt tak wytrwale, jak autor Myli nowoczesnego Polaka nie zaprzga jednostek w sub narodu, nikt tak miao i mdrze, jak ten nowy sapere ausus nie tpi w nas przesdw politycznych, a ugruntowa nowoczesn wiadomo narodow w naszych umysach - i sumieniach. ** * Tamci wszyscy od Modrzewskiego do Staszica penili swj trud w rodowisku wolnoci, nie pod obcym jarzmem. Byway spory z Modrzewskim, skargi na Skarg; anonimowo poczynali sobie nastpcy w cikiej aurze szlacheckiego ostracyzmu, ale ich adne andarm ani cenzor nie przeladowa. Celw, jakkolwiek bd, za ycia nie osigali. Dmowski od pocztku pisa rzeczy niecenzuralne, wychowywa jednostki w uczniowskiej Stranicy, dziesitki w dojrzaej Lidze, setki w modzieczym Zecie, potem dopiero tysice w jawnym, ale ciganym Stronnictwie. Nowe trudnoci stany przed Nim, gdy jako leader narodowcw caego zaboru rosyjskiego musia naraz podtrzymywa ducha w kraju - i realizowa moliwe postulatu w Petersburgu, walczc z carsk biurokracj i z prusk intryg. Caa przeszo powstacza, galwanizowana przez bojwki PPS, caa choroba na Moskala i galicyjskie zwodnicze pokusy i pruskie prowokacyjne trbki z pod Gravelotte guszyy wymow jego argumentw, rozstrajay jego instrument. Pomg, prawda, sw brutalnoci duch pruski, pomogo ywioowe odcicie si od sugestii ydowskich. Zagrzmiaa Wojna wiatowa Pierwsze dni sierpnia 1914 roku.. Widziaem wtedy Dmowskiego siedzcego na wizce somy w szczeciskim ViehBahnhofie, zadumanego nad Krzywoustym, zapatrzonego w wizj Polski wolnej, nadbatyckiej Przyszy nowe trudy, trudy kanclerskie, krlewskie. Sapere ausus dwoi i troi sw mdro, sw odwag. Dziki niemu Polska nie daa Wilhelmowi Bartkw Zwycizcw, nie pchna wojujcej w naszym interesie Rosji napowrt w objcia Niemiec. Syn kamieniarza z Pragi wrd rzdcw wiata podpisa w Zwierciadlanej Sali akt wyzwolenia Polski i innych ludw. Perspektywa dziejw? Porwnania? Moe z Ignacym Potockim, co nas zaprowadzi do Berlina? Moe ze szlachetnym ksiciem Adamem, co wywalczy ochap wiedeski? Moe z Jagie, co mia pod rk rycerstwo grunwaldzkie, a zdobywa w traktacie tylko dla Litwy mud? Z Kazimierzem, Stefanem czy Wadysawem? Nie, jeli chodzi o sukces traktatowy, to adne porwnania ty nie wystarcz. Wielki, czy tylko szczliwy? Owszem, na pewno i wielki i szczliwy. Dmowski doy chwili po podpisanym pokoju, kiedy mwi o sobie przyjacielowi historykowi: Osignem swj cel w 90 procentach. ** * Mwi, prawda, kiedy indziej o swych ponurych przeczuciach, e przewiduje jeszcze cik wojn z Niemcami. Zapatrzony w swj gwny front bojowy, mniej moe myla wtedy o zawieruchach wschodu, a nie uprzytomnia sobie przej, jakie go czekay w kraju - ze swoimi.

Trzeba byo dopiero wyzwala Polsk z pt zalenoci cielesnej i duchowej od ydw, od masonerii, od midzynarodwek kapitalistw - i marksistw, aby naprawd zasiada, jak gospodarz, na swojej ziemi i moga swj wasny wyania rzd. I zaczy si rzeczy nieprawdopodobne, o ktrych zbyt ciko pisa M stanu, ktry po wojnie wiatowej wprowadzi swj nard midzy zwycizcw, wywalczy dla Pomorze, Wielkopolsk i lsk, wygra spr o Lww, rozstrzygn na rzecz Polski spraw wilesk, wyzwoli miliony, milionom da miliardy, zosta z dalszego pastwowego ycia Rzplitej wykrelony. Jego haso umiowane - Nard Polski - wymazane z konstytucji, aby po latach wrci na afiszu wyborczym - przywacicieli. Jego twr ostatni - Obz Wielkiej Polski rozwizany Jego symbol - miecz Chrobrego zdzierany z piersi bojownikw jako antypastwowy. Jego przyjaciele - zniewaani. Jego sowo - konfiskowane. Jego imi tpione w podrcznikach szkolnych. A wszystko to dla stumienia tej ideologii narodowej, ktra jednoczenie na oczach wszystkich podnosia Wochy i Niemcy do niebywaej potgi To ju s rzeczy, urgajce wszelkim zestawieniom historycznym. Tego ani u nas kiedy indziej, ani na wiecie gdzie indziej nie byo. A zreszt, moe mu si to naleao. Pewno da pastwu za mao. Wic pochowano go za miastem wrd najuboszych - na Brdnie.