Tekst niniejszy jest yciorysem Romana Dmowskiego napisanym przez prof. Ignacego Chrzanowskiego i prof. Wadysawa Konopczyskiego.

Przedruk za: Polski sownik biograficzny, tom V, Krakw 1939 1946. IGNACY CHRZANOWSKI I WADYSAW KONOPCZYSKI Dmowski Roman (1864 - 1939), pisarz polityczny, m stanu, delegat polski na konferencj parysk r. 1919 i sygnatariusz traktatu wersalskiego, urodzi si 9 VIII we wsi Kamionek (dawniej Kamion), przylegajcej do Pragi pod Warszaw. Po ojcu, Walentym, pochodzi z drobnej szlachty podlaskiej, po matce, Jzefie z Lenarskich, z drobnej szlachty mazowieckiej (ktra jednak ju w w. XVIII utracia szlachectwo, a to z powodu, e, osiadszy w Warszawie, ja si garbarstwa). Ojciec by robotnikiem brukarskim, a z czasem drobnym przedsibiorc brukarskim na Pradze; zajmowa si nadto rybactwem jako dzierawca jezior skaryszewskiego i gocawskiego; z czasem dorobi si domu na Pradze; umar w r. 1884, pozostawiajc picioro dzieci (dwoje umaro za ycia ojca). Roman by trzecim z kolei synem; w pierwszych latach ycia bardzo chorowity, doszed do zdrowia, bawic si po caych dniach z dziemi w piaskach nad ach wilan. W pitym roku ycia nauczy si sam czyta, lecz ojciec, dbay o jego zdrowie, wydziera mu ksiki i wypdza go z domu na wiee powietrze. W r. 1871 odda go do szkki elementarnej na Pradze (gdzie uczono jeszcze po polsku), a w rok pniej do ju zrusyfikowanej warszawskiej trzyklasowej szkoy miejskiej. Po jej ukoczeniu, w r. 1875, Roman zda egzamin do pierwszej klasy gimnazjum III w Warszawie, w ktrym znaczn wikszo nauczycieli stanowili jeszcze Polacy, a wrd nich autor Mownictwa polskiego Piotr Skrzypiski, autor Teorii poezji Antoni Bdzkiewicz, dwaj synni pniej jzykoznawcy: Lucjan Malinowski i Hieronim opaciski, matematyk Aleksander Thieme. W pierwszych latach szkolnych Dmowski nie grzeszy pilnoci: pomimo wielkich zdolnoci, w drugiej, trzeciej i czwartej klasie siedzia po dwa lata. Lecz nastpi zwrot, pod niemaym wpywem ojca, ktry nie traci nadziei, e Roman jeszcze niejedno zrobi dla Polski. Jako w klasach wyszych wzi si do pracy: przykada si nade wszystko do historii, aciny i jzyka polskiego; znajdowa czas i na korepetycje i na lektur pozaszkoln: pochania Prawd i Przegld Tygodniowy, dziea Bucklea, Drapera i Spencera oraz Histori narodu polskiego Teodora Morawskiego. W klasie pitej zaoy ze swym koleg, Wadysawem Korotyskim, tajne kko uczniowskie pod nazw Stranica, poniewa gwnym jego zadaniem byo strzec ducha polskiego przed rusyfikacj, a to za pomoc nauki jzyka polskiego, historii, geografii i literatury polskiej. Kko pracowao pod przewodnictwem Dmowskiego; co niedziela odbyway si zebrania, na ktrych czonkowie czytywali swe referaty, nade wszystko z dziedziny historii Polski porozbiorowej i poezji romantycznej. Kiedy ju w klasie smej jeden z czonkw, yd, zacz gosi doktryny socjalistyczne, Dmowski zwalcza je na posiedzeniu w referacie pod tytuem O stronnictwach politycznych i o stosunku do nich modziey szkolnej; myl przewodni byo, e si modzie szkolna nie powinna zajmowa polityk, chyba e jej przedmiotem bdzie walka z rusyfikacj. We wrzeniu r. 1886 wstpi Dmowski, na wydzia fizyczno - matematyczny Uniwersytetu Warszawskiego (na sekcj nauk przyrodniczych). Pocigay go nade wszystko biologia i zoologia, ktre studiowa pod kierunkiem niezmiernie mu yczliwego profesora Augusta Wrzeniowskiego. Po czterech latach zda egzamina ostateczne z postpem przewanie celujcym, a po zoeniu rozprawy pt. Przyczynek do morfologii wymoczkw woskowatych (cilia) otrzyma uczony stopie kandydata nauk przyrodniczych (w uniwersytetach rosyjskich odpowiadajcy stopniowi doktora w uniwersytetach niemieckich i austriackich); data dyplomu: 10 maja (starego stylu) 1891. Po polsku ukazaa si ta rozprawa w tym samym

jeszcze roku, w tomie XI Pamitnika Fizjograficznego pt. Studia nad wymoczkami. O kilku wymoczkach z rzdu Holotricha, spotykanych w nalewkach siana. W latach uniwersyteckich Dmowski, jak w ogle wczesna modzie akademicka w Warszawie, rozczytywa si w dzieach przyrodniczych Darwina i socjologicznych Spencera, Lubbocka, Morgana, Giraud-Teulona, ktre si w przekadach polskich wwczas ukazyway. Nie pocigay go natomiast modne u nas podwczas dziea filozoficzne w duchu materialistycznym i pozytywistycznym: materializm pozostawa w sprzecznoci z towarzyszc mu od modoci do grobu wiar w potg ducha; a na pozytywizm ju jako student uniwersytetu, nie za dopiero jako autor Listw Warszawskich (w Przegldzie Wszechpolskim), patrzy nie bez krytycyzmu, zarzucajc jego polskim krzewicielom pasoytnictwo na cudzej myli wskutek braku wasnej. A i popularne wwczas hasa pracy organicznej budziy w nim przez jednostronno swoj powane zastrzeenia, ktre pniej znajd tak mocny wyraz w tyche Listach; nigdy nie wierzy, eby gromadzenie bogactw i w ogle kultura materialna mogy by gwnym zadaniem pracy spoeczestwa, pozbawionego niepodlegoci i traccego - po powstaniu 1863 r. - wiar w jej odzyskanie. On jej nigdy nie traci i ju w uniwersytecie walczy z apolitycznoci oraz z krzewicym si wrd pewnych odamw modziey socjalizmem midzynarodowym. Terenem tej walki by tzw. Zet, tj. Zwizek Modziey Polskiej, organizacja zaoona (z ramienia Ligi Polskiej, na ktrej czele sta T. T. Je) we wszystkich uniwersytetach krajowych i zagranicznych, gdzie si tylko modzie polska ksztacia. W Warszawie zorganizowa ten Zwizek Zygmunt Balicki w kocu stycznia r. 1887. Dmowski wstpi do pierwszego grona braci, wkrtce obj gwne kierownictwo i rozpocz walk z socjalistami, ktra skoczya si wystpieniem jedenastu socjalistw ze Zwizku. Tym sposobem uniemoliwi kompromisy pomidzy prdem narodowym a socjalistyczno - kosmopolitycznym. Przywieca Zwizkowi idea odzyskania niepodlegego pastwa; za jeden z gwnych rodkw do tego celu Dmowski poczytywa uwiadamianie odrbnoci narodowej najszerszym warstwom ludowym oraz krzewienie wiedzy o narodowej przeszoci. Kiedy Zwizek uchwali opracowanie popularnej historii Polski, on podj si tego zadania i czytywa na posiedzeniach poszczeglne rozdziay swej rozpocztej, ale nie ukoczonej pracy, budzc wrd suchaczy wielkie uznanie dla jasnoci i samodzielnoci myli i dla talentu pisarskiego. Oprcz Zetu byo w uniwersytecie inne jeszcze stowarzyszenie (na p tajne) - Koo Delegatw, skadajce si z przedstawicieli tych k regionalnych, w ktre si zrzeszali studenci, wychowani w rnych gimnazjach Krlestwa Polskiego. I w tym take Kole wrzaa pomidzy socjalistami a narodowcami walka, ktra staa si bardzo ostra w marcu r. 1890, kiedy to studenci uniwersytetw rosyjskich z waciwym sobie radykalizmem chcieli wcign kolegw warszawskich do rozruchw antyrzdowych. Na prno socjalici popierali t akcj; Dmowski, bdc zawsze miertelnym wrogiem solidaryzowania si modziey polskiej z rosyjsk, unicestwi ich zamiary zrcznymi manewrami na posiedzeniach Koa Delegatw i Zetu. W tyme roku 1890 rozpocz Dmowski dziaalno literack - nowel o uliczniku warszawskim (ogoszon w Kurierze Lwowskim): obok artykuw przyrodniczych we Wszechwiecie ogasza artykuy polityczne i krytyki literackie w Gosie, redagowanym przez Jzefa Potockiego (Mariana Bohusza) przy udziale J. L. Popawskiego. Ten ostatni sta si odtd i by do samej mierci (1908) najserdeczniejszym ze wszystkich licznych przyjaci Dmowskiego, ktry go nieraz nazywa swoim nauczycielem, majc na myli jego prac nad owiat ludu i jego pogld, e o przyszym pastwie polskim mowy by nie moe bez odzyskania ziem zachodnich i bez dostpu do morza. Najmocniejszym za wyrazem wczesnej dziaalnoci politycznej Dmowskiego byo zorganizowanie pierwszej wielkiej po powstaniu 1863 r. manifestacji ulicznej w Warszawie w setn rocznic 3 maja pod postaci

pochodu modziey akademickiej od ruin kaplicy w Ogrodzie Botanicznym do Katedry w. Jana. Pn jesieni tego roku Dmowski wyruszy do Parya przez Szwajcari. W Genewie odby narad z Zygmuntem Balickim i Wadysawem Jabonowskim w sprawie zamierzonej reformy Ligi Polskiej. W kocu listopada stan w Paryu; nie wiedzia dugo, czy si powici nauce biologii i habilitowa w Uniwersytecie Jagielloskim, do czego zachca go August Wrzeniowski, czy te polityce i publicystyce, jak mu to radzi Balicki. Decyzj przyspieszy rzd rosyjski: podczas powrotnej podry (przez Genew, gdzie znowu odbya si rozmowa z Balickim o potrzebie reformy Ligi Polskiej), aresztowano Dmowski na stacji Granica, przewieziono pod stra do Warszawy i osadzono w Cytadeli (w pierwszych dniach sierpnia r. 1892) jako oskaronego o udzia we wspomnianej manifestacji. Wizienie trwao pi miesicy; wypuszczono go 2 I 1893, ale nie na wolno: kazano mu czeka na wyrok w Warszawie pod dozorem policyjnym, ktry jednak nie przeszkodzi mu do rozwinicia bardzo ywej dziaalnoci. Teraz to dopiero (w kwietniu) na posiedzeniu zwoanych do Warszawy czonkw Ligi Polskiej, mianowicie byych braci Zetu, rozwizano z inicjatywy Dmowskiego i Popawskiego Lig Polsk jako organizacj, ktra nic nie robi dla osignicia gwnego celu (tj. dla odbudowania pastwa polskiego) i zawizano now organizacj - Lig Narodow. (Po latach dopiero, jak to wida z przedmowy do czwartego wydania Myli nowoczesnego Polaka 1933, uwiadomi sobie Dmowski, e, rozwizujc Lig Polsk, walczy z konspiracj masosk). Na czele nowej organizacji stan Komitet Centralny i rzdzi poszczeglnymi dzielnicami przez Komitety Krajowe. Na czele Komitetu Centralnego stan Dmowski, ale kierowa nim tylko przez siedem miesicy: w listopadzie zapad wyrok, skazujcy go na wygnanie z Kraju Nadwilaskiego. Dmowski osiad w Mitawie i tutaj to obmyli plan zamierzonego miesicznika politycznego, ktry by krzewi we wszystkich trzech zaborach ideologi Ligi Narodowej. Zamiar ten wykona: uzyskawszy pozwolenie na trzydniowy pobyt w Warszawie, przemkn si std za granic i osiad we Lwowie (w lutym 1895). I oto ju 14 VII tego roku ukaza si podpisany przez Romana Dmowskiego jako redaktora zeszyt pierwszy miesicznika Przegld Wszechpolski. Od nowego roku wspredaktorem by Popawski, ktremu po opuszczeniu Cytadeli udao si zbiec z Warszawy do Lwowa. W tyme roku ukazao si w osobnej odbitce gbokie studium Dmowskiego Modzie polska w zaborze rosyjskim. Nadto wydawa Dmowski w Krakowie wraz z Popawskim jednoarkuszowy miesicznik pt. Polak dla ludu wiejskiego i robotnikw miejskich, a w Opolu Pochodni (tajny miesiczny biuletyn Ligi Narodowej). Wszystkie te czasopisma niejednokrotnie sam przemyca do Krlestwa. W 1atach 1898 - 1900 wyjeda trzykrotnie na czas duszy do Francji i Anglii. Z Anglii w padzierniku r. 1899 wyjecha do Brazylii poudniowej, gdzie si zaznajomi z Arturem Gruszeckim; przez kilka miesicy bada kolonizacj polsk i angielsk. Owocem tej podry jest cz pierwsza studium Wychodztwo i osadnictwo (Lw. 1900, cz druga nie wysza). Podre te odegray bardzo wan rol w umysowoci Dmowskiego: doszed do przekonania, e aden inny nard nie wytworzy tak doskonaej harmonii, jak Anglicy, pomidzy prac nad postpem kultury duchowej a tworzeniem samoistnych norm ycia politycznego, penego siy i konsekwencji, i budow potgi politycznej, obejmujcej wszystkie czci wiata sfer wasnych interesw. Po powrocie do kraju Dmowski przenis redagowany podczas jego nieobecnoci przez Popawskiego Przegld Wszechpolski do Krakowa (od pocztku r. 1901), gdzie si te sam osiedli. Popawski pozosta we Lwowie. Chocia tym sposobem ich wsplna praca redakcyjna trwaa nie wicej ni dwa lata (1896 - 7), jednak myl przewodnia pisma przez cae jego dziesiciolecie (1895 - 1905) bya - zarwno w swojej istocie, jak w jej szczegowym rozwijaniu i uzasadnianiu - owocem wsplnej pracy myli dwch doskonale zgranych z sob mylowo i uczuciowo przyjaci, do tego stopnia, e artykuy Dmowskiego,

o ile nie byy podpisane jego nazwiskiem, czytelnicy brali nieraz za artykuy Popawskiego. Przewodni myl pisma byo zwalcza apolityczno spoeczestwa wszystkich trzech zaborw i wskazywa mu drog do odzyskania niepodlegoci i budowy nowego pastwa polskiego. Jedno i samoistno polityczna narodu polskiego i odradzanie si politycznych narodu przez postp kulturalny, uwiadomienie narodowe i uobywatelnienie warstw ludowych - oto naczelne hasa, ktre przywiecay Przegldowi; ich rozwiniciem i uzasadnieniem byy ogoszone na jego amach Programy Stronnictwa Demokratyczno Narodowego - dla zaboru rosyjskiego w r. 1897, dla austriackiego i pruskiego w r. 1902. W r. 1903 ukaza si program dla zaboru rosyjskiego w drugim wydaniu, znacznie rozszerzonym i poprawionym po dugiej dyskusji na zjedzie Ligi Narodowej w Krakowie; jest to tak zwany program padziernikowy, pierwszy po r. 1863/4 szczegowy, gboko przemylany program polityki Polski porozbiorowej; jeli nie ma w nim wyranego sformuowania gwnego celu, stao si to na danie gwnego autora - Dmowskiego, ktry na zjedzie krakowskim pozosta w mniejszoci, twierdzc, e z chwil, kiedy niepodlego staa si celem realnej polityki obozu narodowo - demokratycznego, przestajc by oderwan ide, ogoszenie jej jako celu moe by czsto przeszkod w pracy nad jej realizacj, dajc rzdom pastw rozbiorowych podstawy nawet do wyrokw sdowych. Przepar tedy Dmowski w Programie ujcie gwnego celu w sowach: wydobycie ze swego narodu jak najwikszych si i wyrobienie w nim zdolnoci i cnt politycznych, niezbdnych do zapewnienia sobie lepszej przyszoci w wyszych formach samoistnego bytu politycznego. Ten cel gwny przywieca wszystkim w ogle jego artykuom w Przegldzie Wszechpolskim, zarwno tym, w ktrych poddawa krytyce pogldy cudze (socjalistw, pozytywistw, ugodowcw warszawskich, konserwatystw galicyjskich, ydw), jak tym, w ktrych wypowiada pogldy wasne. W krytyce ostry, czsto bezwzgldny i nieubagany, nigdy nie cofajcy si przed nazywaniem rzeczy po imieniu, ale jednoczenie bezstronny (czego wymownie dowodzi artyku z r. 1903 pt. Historia szlachetnego socjalisty (Jzefa Pisudskiego) i wczeniejsza o lat dziesi broszura pt. Nasz patriotyzm), jest Dmowski w artykuach programowych politykiem trzewym, przewidujcym, doskonale si orientujcym w rzeczywistoci i w granicach moliwoci yciowych, zdajcym sobie jasno spraw z ustawicznej zmiennoci warunkw yciowych w ogle, a politycznych w szczeglnoci. Na samo czoo tych artykuw wybijaj si bdce pierwszym w literaturze europejskiej programem nacjonalizmu Myli nowoczesnego Polaka, drukowane w przewanej czci w roczniku 1902 i wydane z uzupenieniami osobno w r. 1903 (wyd. 2. w r. 1904, 3. w r. 1907, 4. w r. 1933). Ich myl przewodni, jak wskazuje sam tytu, jest postulat unowoczenienia polskiego charakteru narodowego jako niezbdnego warunku potgi nie odzyskanego jeszcze, ale ju zdaniem Dmowskiego, zbliajcego si szybkimi krokami niepodlegego pastwa, jako owocu nie zbrojnego powstania narodu, tylko jego organizacji politycznej oraz zmiany stosunkw politycznych w Europie dziki nadcigajcej burzy wojennej. Myl ta pozostaje w najcilejszym zwizku z pogldem, e si charakter narodu rozwija i zmienia. Polska upada nie dlatego, e si jako nard zestarzaa, ale dlatego, e si wykoleia w rozwoju, mianowicie w pdzie ogu szlacheckiego do wolnoci osobistej. Do tej kardynalnej wady charakteru polskiego przybyy po utracie niepodlegoci inne: zanik poczucia odpowiedzialnoci jednostki wobec ogu i bierno, 1), czyli propagowana przez rnych pozytywistw i postpowcw abstynencja polityczna, to dobrowolne kalectwo, i to najwiksze bodaj, jakiemu zbiorowa dusza narodu moe by poddana, a dalej - faszywy, doktrynerski humanitaryzm, prowadzcy do zaniku instynktw narodowych, i sentymentalny patriotyzm, amicy rce nad rozpit na krzyu Polsk, a wpojony w serca polskie przez wyrodniejcy z czasem romantyzm (zwaszcza bierny mesjanizm). Walka z tymi i innymi jeszcze wadami charakteru polskiego oraz walka z tymi szkodnikami, ktrzy niszcz moralne i materialne siy narodu (z socjalistami, ugodowcami i ydostwem) - oto obowizek

nowoczesnego Polaka. Wiar za swoj w zmian charakteru polskiego i, co za tym idzie, w trwao przyszego niepodlegego pastwa polskiego opar Dmowski nie tylko na dobrej woli i patriotyzmie warstw wyszych, ale nade wszystko na wzrocie samodzielnoci i wiadomoci narodowej ludu, ktry, wolny od wad dawnej szlachty, traci stopniowo swoj wasn przysowiow ociao, zadziwia czstokro sw ruchliwoci, przedsibiorczoci i gitkoci umysow i coraz wikszy bierze udzia w yciu spoecznym i politycznym i w ogle w organizacji narodu, bez ktrej o niepodlegym pastwie mowy by nie moe: Sowa Mickiewicza (o polepszeniu dusz indywidualnych) wystarczy nam dzi nie mog: o ile polepszymy organizacj nasz i podniesiemy dusz narodu, polepszymy nasze prawa i powikszymy granice. Ta myl, wypowiedziana w artykule Anachronizm polityczny (Przegld Wszechpolski 1904), przywiecaa take Mylom nowoczesnego Polaka oraz caej w ogle pracy politycznej ich autora, zwaszcza od czasu, kiedy w lecie r. 1896 na zjedzie Rady Gwnej Ligi Narodowej wybrano go czonkiem jej Komitetu Centralnego (oprcz Dmowskiego zostali wybrani: Popawski, Balicki, Raczkowski i Waligrski). Ten to Komitet rzdzi Lig przez lat jedenacie i powoa do ycia szereg organizacji, ktre pracoway nad uwiadomieniem patriotycznym i politycznym spoeczestwa we wszystkich trzech zaborach (Stronnictwo Demokratyczno - Narodowe, Towarzystwo Owiaty Narodowej, Narodowy Zwizek Robotniczy). Kiedy w lutym r. 1904 wybucha wojna rosyjsko-japoska, Dmowski nalea do szeregu tych niewielu politykw, ktrzy byli pewni, e Rosja poniesie klsk i e wskutek niej nastpi zwrot w rosyjskiej polityce wewntrznej. Dowiedziawszy si, e Polska Partia Socjalistyczna zamierza wywoa powstanie w Krlestwie (czy te, jak twierdzi Stanisaw Wojciechowski, utworzy w Japonii legion polski), Dmowski w przekonaniu, e urzeczywistnienie tych zamiarw nie tylko by nie przynioso adnego poytku sprawie narodowej, ale byoby dla niej zgubne, postanowi - z ramienia Ligi Narodowej - pojecha do Japonii, aby przekona rzd tamtejszy, e wszelkie prby w tym kierunku Polsk bardzo by drogo kosztoway, a Japonii nic by nie przyniosy. Pozorujc t podr zamiarem zwiedzenia wystawy w St. Louis, wyruszy w kocu marca r. 1904 - przez Londyn, Atlantyk, Stany Zjednoczone, Chicago, Kanad i pnocny Ocean Spokojny - do Japonii. W Tokio stan 15 V, to znaczy na niespena dwa miesice przed przybyciem wysacw PPS (Pisudskiego i Filipowicza). Ten pierwszy swj czyn polskiej polityki zewntrznej urzeczywistni w caej peni: korzystajc z listw polecajcych, ktre otrzyma by od jednego z czonkw dyplomacji japoskiej w Europie, rozesa najwybitniejszym osobistociom politycznym w Japonii swoje dwa napisane po angielsku obszerne memoriay o partiach politycznych w Rosji i o znaczeniu sprawy polskiej w polityce wszystkich trzech mocarstw rozbiorowych; memoriay te skoniy rzd japoski i naczelne dowdztwo armii do odmwienia aprobaty polityce, uplanowanej przez PPS. Lecz nie jedyny to owoc podry Dmowskiego do Japonii. Wyruszajc w drog, nie przeczuwa, jak sam wyznaje, e jedna wycieczka na Wschd Daleki wicej mu powie, ni najwiksi myliciele dzisiejszej Europy. Dopiero w Japonii, odnoszcej, dziki niesychanemu powiceniu swych obywateli, zwycistwo po zwycistwie, uwiadomi sobie w caej peni te prawd, e (jak pisze w artykule Ex oriente lux w Przegl. Wszechp. 1904) losy narodu zawisy przede wszystkim od tych zasobw, ktre spoczywaj w gbi dusz jego czonkw i ktre tworz zbiorow dusz narodu, to znaczy od si nie materialnych, lecz moralnych, mianowicie od poczucia zwizku moralnego jednostki z narodem, z ca jego przeszoci, teraniejszoci i przyszoci i, co za tym idzie, od poczucia odpowiedzialnoci jednostki za losy caego narodu, co wicej, odpowiedzialnoci pokole yjcych za losy pokole przyszych i od cakowitego powicenia si jednostki i caych pokole dla dobra narodu. I to wanie gbokie, ostateczne uwiadomienie sobie w Japonii tej prawdy nazwa Dmowski przeomem w swoich pojciach o czowieku i narodzie.

Opuci Japoni 22 VII i t sam drog, ktr przyjecha, wrci do kraju. Po drodze napisa szereg artykuw o jecach polskich z armii rosyjskiej, ktrych odwiedza podczas swego pobytu w Japonii; artykuy te ukazay si w redagowanym przez Zygmunta Wasilewskiego Sowie Polskim. Po powrocie do kraju zlikwidowa niebawem Przegld Wszechpolski, opuci Krakw i przyjecha do Warszawy, gdzie bawi od 3 III do 10 VIII 1905. Po krtkim pobycie w swoim ulubionym Kosowie Huculskim (w lecznicy dra Tarnawskiego) wyjecha do Francji, po czym (25 IX) wrci jeszcze do Krakowa; lecz po ogoszeniu konstytucji w Rosji osiad (ju pod wasnym nazwiskiem) na stae w Warszawie (dokd przyby 29 X). Bra udzia we wspaniaym pochodzie warszawskim, zorganizowanym przez Lig Narodow dn. 5 Xl 1905, a nazajutrz by obecny i przemawia na wiecu narodowo - demokratycznym (w Resursie Obywatelskiej). Wkrtce potem wyjecha z deputacj do Petersburga. Po drodze deputacj dowiedziaa si, e rzd ogosi w Krlestwie stan wojenny, wobec czego, po trzydniowych naradach w Petersburgu, postanowia wikszoci gosw zaniecha zamiaru domagania si od premiera Wittego konstytuanty dla Krlestwa i wraca do Warszawy. Dmowski jednak, (ktry by i tym razem w mniejszoci), kiedy mu zaproponowano, eby nieoficjalnie do Wittego poszed, zgodzi si bez wahania. Na pytanie Wittego, jak sprawi, eby w Krlestwie zapanowa spokj, odpowiedzia dosownie: odda wadz w rce Polakw i podda ostrej krytyce rzdy rosyjskie w Polsce. Po odpowiedzi jednak Wittego (ktry si w swych pamitnikach wyrazi, e z Polakw jeden jedyny Dmowski powiedzia mu co sensownego) doszed do wniosku, e jeszcze nie czas na polskie rzdy, i wrci do Warszawy. Korzystajc z chwilowego zniesienia stanu wojennego (3 XII), Liga Narodowa zorganizowaa w Warszawie (pierwszy od istnienia Polski) zjazd wocian z Krlestwa (17 XII w Filharmonii). Przewodniczy Dmowski. Powzite przez wocian uchway, stwierdzajce ich denia do niepodlegego pastwa, byy (podobnie jak ich walka o jzyk polski w gminie) w znacznej czci owocem kilkuletniej pracy Dmowskiego nad uwiadamianiem ludu (niema rol odegray tu jego synne artykuy w Polaku pt. Gawdy ssiedzkie). Lecz, na og biorc, pobyt w Warszawie by jedn z najciszych chwil w jego yciu; musia stan na czele walki nie tylko z rzdem rosyjskim, ale z anarchi rewolucyjn i z tymi czonkami wasnego stronnictwa, ktrzy si przed ni uginali. Dziennikiem Stronnictwa Demokratyczno -Narodowego by Goniec pod redakcj Bolesawa Koskowskiego. Kiedy lewica rewolucyjna uchwalia w Warszawie jednodniowy strajk prasy jako protest przeciwko zarzdzeniom wadz rosyjskich, Koskowski postanowi podda si tej uchwale. Dmowski jako przedstawiciel wydawcw pozwoli na to nie chcia, wobec czego Koskowski ustpi z redakcji, a obj j Ludwik Wodek (w poowie grudnia 1905). Kiedy wadze rosyjskie zawiesiy Goca (dn. 1. I. 1906), zacza si ukazywa Czytelnia dla Wszystkich, a po jej zamkniciu Praca Polska. W grudniu r. 1905 obj Dmowski redakcj przejtej od Adama Krasiskiego Gazety Polskiej (po zamordowaniu jej redaktora, Jana Gadomskiego, przez nieznanych sprawcw) i przystpi do jej zreformowania (wprowadziwszy do redakcji oddanych sobie przyjaci: Popawskiego, Balickiego, Sadzewicza, Stanisawa Kozickiego, Wasiutyskiego, W. Jabonowskiego, M. Niklewicza). Ze stanowiska redaktora ustpi dopiero w lutym r. 1907. Nierwnie cisza bya walka z rewolucjonistami; prowadzi j Dmowski z waciw sobie energi, nie cofajc si przed realizowaniem hasa: gwat niech si gwatem odciska, to znaczy organizujc bojwki narodowe przeciwko bojwkom rewolucyjno - socjalistycznym, mordujcym nie tylko policjantw rosyjskich, ale i polskich robotnikw narodowych. Kiedy (2 VIII 1906) dziaacz narodowo - robotniczy Walenty Baranowski pad pod kulami dziewiciu socjalistw, nazajutrz nastpi krwawy odwet ze strony robotnikw narodowych. Powoli ruch rewolucyjny w Krlestwie sabn; tote po ogoszeniu konstytucji o Dumie prawie wszystkie mandaty poselskie (z wyjtkiem dwch Litwinw z guberni suwalskiej)

zdobyli narodowi demokraci. Dmowski nie kandydowa, jako niedawno dopiero osiady w Warszawie. Z dziaalnoci Koa Polskiego w Dumie nie by zadowolony dlatego nade wszystko, e nie miao odwagi przeciwstawi si jasno i wyranie zamierzonej przez kadetw rosyjskich reformie agrarnej i wywaszczeniu, osigajc tylko wyczenie Krlestwa z ustawy o wywaszczeniu wielkiej wasnoci. Do drugiej dopiero Dumy (pierwsz rozpdzono ju 10 VII 1906) zosta wybrany posem z Warszawy (27 II 1907). Zacza si w jego yciu politycznym nowa epoka. Ig. Ch. Wobec drugiej Dumy (5 III16 VI), wybrany prezesem Koa Polskiego, mia sytuacj utrudnion jako okrzyczany ju reakcjonista, gdy w Izbie socjalici i inni skrajni radykali przelicytowywali nawet kadetw. Mia teraz pod sw batut take paru realistw i postpowcw, wic tym bardziej zdyscyplinowa swj zastp 34 posw z Kongreswki, a i na kolegw z Litwy i Rusi wywiera wpyw powany. Koo zgosio projekt autonomii Krlestwa, jakkolwiek Dmowski w osignicie tego celu nie wierzy, i ju prdzej spodziewa si wywalczy niepodlego i to na terenie midzynarodowym w razie wojny powszechnej i pogromu Prus. Dyskredytowany przez wielu w kraju, ale suchany z uwag przez Rosjan, stara si dziaa jak minister spraw zagranicznych nieistniejcego pastwa polskiego. Koo Polskie przez usta Henryka Konica, a w myl dyrektywy Dmowskiego, owiadczyo (29 IV), e mu zaley na sile obronnej pastwa przeciw ssiedniemu mocarstwu, i gosowao za rekrutem. Rzd Stoypina nie mg cierpie tego, e gosy polskie stanowi jzyczek u wagi midzy rosyjskimi partiami, i po rozwizaniu Dumy odpaci za to pamitne gosowanie zmniejszeniem reprezentacji Kongreswki do 11 mandatw; gnbi dalej Polakw stanem wojennym, zamkn Polsk Macierz Szkoln, gwny teren pracy narodowych demokratw, przystpi do wyodrbnienia Chemszczyzny celem forsownego jej ruszczenia (rzekomo na wypadek zaprowadzenia instytucji samorzdowych w Krlestwie). Spoeczestwo oczekiwao od Dmowskiego gorcych protestw, wielkich gestw; on, wybrany powtrnie (29 X), tumaczy wyborcom, e odtd bdzie nie tyle posem, co delegatem narodu polskiego; rzdowi okazywa chodn pogard jako azjatyckiemu (tak go okreli publicznie jeszcze w drugiej Dumie 30 V). W rzeczywistoci zakada wtedy dwigni sprawy polskiej w Europie zachodniej i w Sowiaszczynie. W obliczu nowych perspektyw wojennych (kryzys z powodu aneksji Boni) ogasza traktat Niemcy, Rosja i kwestia polska, gdzie poucza czytelnika, take i cudzoziemskiego (bo dzieo przetumaczono na jzyki: rosyjski, francuski i fiski), e interes Polski kae jej stan w przyszej wojnie po stronie Rosji przeciw Niemcom. Ksika zrobia wraenie. Zaczto rozumie w Europie, e Polska jest czynnikiem midzynarodowym; tym za Rosjanom, ktrzy tego nie chcieli uzna, rzuci Dmowski na st atut sowiaski. Niedawno przedtem narodowa demokracja z jego aprobat udaremnia projekty wystawy sowiaskiej oraz zjazdu historykw i filologw sowiaskich, nie dopucia (1906) sokow polskich do udziau w zlocie wszechsowiaskim w Pradze: obawiano si bowiem roztapiania w Sowiaszczynie polskiej samowiedzy narodowej. Teraz Dmowski pierwszy zachci wodza modoczechw, dra K. Kramarza, by z kilkunastu innymi dziaaczami przyjecha do Petersburga omawia program neosowiaski. Sprawa sowiaska jest nasz bez warunkw i bez zastrzee, owiadczy Dmowski delegatom i Rosjanom. Zdumienie ogarno nawet wielu narodowych demokratw, a wzmogo si ono, gdy Dmowski na zjedzie praskim 12 - 18 VII gosowa za md rezolucj, proponowan przez Rosjan, mwic tylko o pojednaniu, o rwnouprawnieniu i swobodnym rozwoju kulturalnych i narodowych odrbnoci. Wtajemniczonym, tj. czonkom Ligi, wyjania Dmowski, e neoslawizm zblia nas do odegrania nalenej roli na arenie midzynarodowej. Przeniesienie dyskusji nad kwesti polsko - rosyjsk na grunt sowiaski zmusza Rosjan do traktowania z nami jako z rwnym sobie narodem i jako z narodem caym bez wzgldu na podziay pastwowe, z drugiej za

strony ludy sowiaskie, ktrych opini antypolska polityka Rosji do niedawna wyzyskiwaa na swoj korzy, stawia w obozie naszych moralnych sojusznikw. Nic te dziwnego, e podrania ta gra Stoypina: przyspieszy on spraw chemsk (projekt wniesiony do Dumy w poowie r. 1909), gdy jednoczenie neosowianin hr. Bobrinski zapuszcza macki w Galicji Wschodniej. Na drugi zjazd neosowiaski w Petersburgu (1909) towarzyszyli Dmowskiemu ju tylko dwaj realici, L. Straszewicz i hr. Olizar. Delegaci zoyli owiadczenie, e proklamowana na zjedzie praskim idea sowiaska nie ulega dalszemu rozwojowi, ale przekrcone postanowienia zjazdu posuyy za poparcie dziaa, skierowanych na szkod sprawy sowiaskiej. Na trzeci zjazd w Sofii ju Dmowski nie pojecha (1910). W kraju stronnictwo dalej darzyo zaufaniem swego wodza, ale wrd dziaaczy warszawskich od r. 1905 szerzy si ferment. Przodowa w nim W. Studnicki, sekundowa w krytyce J. Kucharzewski. Z Zurychu ogosi Z. Mikowski (1908) list otwarty z protestem przeciw zasilaniu narodowych demokratw przez Skarb Narodowy w Rapperswylu. Ju w styczniu r. 1908 trzej modzi narodowi demokraci z Galicji, St. Stroski, E. Dubanowicz i B. Bator, atakowali na zjedzie Ligi w Warszawie pomysy neosowiaskie Dmowskiego oraz kompromisowe obroty St. Grabskiego w Galicji wobec tzw. polskich demokratw, po czym wystpili z organizacji; od pocztku r. 1909 Stroski i koledzy utworzyli samodzieln grup Rzeczypospolitej, bo tak si nazywa ich organ, zwalczajcy zreszt gwnie namiestnika Bobrzyskiego i Rusinw. W Warszawie oderwaa si od stronnictwa fronda (Z. Makowiecki, Al. Zawadzki, T. Gruewski), ktra w dawnym organie narodowo demokratycznym, Gocu Porannym, atakowaa Dmowskiego za neoslawizm i ugodowo (1909). Pan Roman broni si w Gazecie Polskiej i w redagowanym przez Z. Balickiego Przegldzie Narodowym. Kiedy wyjecha na duszy wypoczynek do Hiszpanii (Malaga, pocz. 1909), ataki przybray na sile. Dmowski zoy mandat (8 II), aby lepiej pilnowa Warszawy, i tam w Komitecie Centralnym Ligi stoczy pierwszy bj o orientacj. On i Balicki reprezentowali tam kierunek antyniemiecki, St. Bukowiecki i St. Grabski - austrofilski; nie mogc doj do adnego rozwizania, wszyscy czonkowie K. C. zoyli swe mandaty w rce J. Haski (z Wilna) i M. Seydy (z Poznania), ktrzy rekonstrukcj K. C. powierzyli Dmowskiemu i Balickiemu. Ju wtedy Dmowski owiadcza si za likwidacj strajku szkolnego, gdy widzia w nim szkodliwe jtrzenie stosunku do Rosji; 15 VII 1910 demonstracyjnie wystpi z Paderewskim na obchodzie grunwaldzkim w Krakowie, a w rok potem, nie ogldajc si na Lig, odwoa strajk szkolny jako ruch bezcelowy i nawet szkodliwy, bo rozdwajajcy modzie z ujm dla jej warstw uboszych. Wwczas po burzliwych obradach na zjedzie Ligi w Warszawie 29 VI 1911 wystpili z niej ostatecznie Bukowiecki, Gustaw Simon, Antoni Ponikowski i inni dziaacze (tzw. secesja), ktrzy podczas wojny oka skonnoci austrofilskie, aktywistyczne; ci zaoyli Tygodnik Polski i jaki czas wspdziaali z Rzeczpospolit. Odejcie kilkudziesiciu wsppracownikw byoby zreszt dla Dmowskiego niczym w porwnaniu z utrat wpywu na szereg rocznikw modszego pokolenia, ktre, wychowane czciowo w szkole polskiej, wkraczao wanie okoo r. 1912 na widowni. Przed wyborami do Dumy 15 X 1912 secesja utworzya w stolicy blok z realistw, postpowcw i ludzi rnych przekona, aby przeprowadzi obir na posa Jana Kucharzewskiego, ktry potpia taktyk Dmowskiego wobec Rosji. Poniewa w tych dniach przytaczano owiadczenie ydw: w adnym razie nie Dmowski - ten odpowiedzia: wanie Dmowski, lecz przepad we wasnym okrgu jako elektor. Dmowski otrzyma gosw mniej ni Kucharzewski, ale posem zosta socjalista Jagieo, mocno poparty przez ydw. Dmowski chwyci ten moment, aby unaoczni Polakom ich upoledzenie gospodarcze, zagrza ich do bojkotu handlu i rzemiosa ydowskiego, a porednio zarazem odgrodzi ich od powstaczych sugestii publicystyki lewicowej. Suya tym celom popularna Gazeta Poranna dwa grosze pod redakcj Antoniego Sadzewicza.

Wielu mniemao, e Dmowski dla bojkotu zapomina o dalekich celach Ligi; on jednak przy wyjazdach za granic pilnie szuka kontaktu z publicystyk Zachodu; m.in. przez Paderewskiego wszed w stosunki z lordem Northcliffem, innymi drogami - z pisarzami francuskimi. Zachca konserwatystw galicyjskich, by uyli do takiej propagandy swoich stosunkw, a gdy mu odmwiono, ogosi mocn rozpraw polemiczn pt. Upadek myli konserwatywnej w Polsce (1914), gdzie wykazywa bezideowo i ulego wobec obcych wpyww modszego pokolenia staczykw. Jednoczenie za, ledzc dojrzewajcy kryzys wojenny, na zjazdach Ligi w Krakowie i Lwowie i na trjzaborowej konferencji w Pieniakach u T. Cieskiego (1912), potem na zjazdach ligowych w Berlinie (1913) i Wiedniu (kwiecie 1914) wykada, czym byoby dla Polski zwycistwo pastw germaskich i jak warto miaoby zjednoczenie zaborw. Kontrakcja ta osabia rozmach tzw. Komisji Tymczasowej skonfederowanych Stronnictw Niepodlegociowych, tudzie popieran przez sztab austriacki agitacj strzelcw. Bliski wybuch wojny przepowiada Dmowski Francuzom w Paryu w maju r. 1914; mobilizacja zastaa go w Niemczech, ktrdy wraca ze Szwajcarii Francji. Zrazu zaniepokoi si mocno, e moment ten przyszed przedwczenie, bo Polacy, niedoksztaceni w polityce, mogliby go zmarnowa. Przytrzymany pod Frankfurtem nad Odr, odstawiony do Szczecina, wnet jednak niebacznie wypuszczony do Szwecji, przyby 12 VIII 1914 przez Finlandi do Petersburga, gdzie mu zaraz pokazano projekt manifestu w. ks. Mikoaja do Polakw. Jakkolwiek projekt mwi tylko o autonomii, a tekst ostateczny nawet o samorzdzie, Dmowski nie odrzuci go w nieponnej nadziei, e obiecane zjednoczenie Polski stanie si podstaw pniejszej niepodlegoci. Zaraz te w rosyjskim urzdzie spraw zagranicznych przyoy rki do wyznaczania przyszej zachodniej granicy Polski, ktra wedug planu Dmowskiego miaaby ogarnia Prusy Zachodnie i Wschodnie, Poznaskie, lsk Grny i nawet czci lska redniego. Stanwszy w Warszawie, do spki z Balickim i innymi wystosowa pierwsz odpowied na manifest; aby tym atwiej doj do porozumienia ze stronnictwem polityki realnej, przysta na przewodnictwo Z. Wielopolskiego w utworzonym 25 XI Komitecie Narodowym Polskim. Rycho na tej drodze spitrzyy si trudnoci. Rzd carski rusyfikowa zdobyt Galicj wschodni, Rosja odrzucaa pomysy Dmowskiego i Balickiego co do tworzenia osobnej polskiej siy zbrojnej przeciw Niemcom, biurokracja okazywaa ch wykrcenia si od zobowiza wielkoksicych, z Krakowa sza propaganda N. K. N. pod hasem niepodlegoci a w oparciu o Austri. Dmowski, cay pochonity ide zjednoczenia, obawia si przedwczesnego i jednostronnego precyzowania samorzdu, wic syszc o rosyjskich przygotowaniach w tym kierunku, poprzesta na delikatnym zaznaczeniu za porednictwem Wielopolskiego, e Polacy patrz na t rzecz inaczej. W kocu maja uda si do Petersburga, by nie wpa po raz drugi w rce Niemcw. Wzi udzia w przykrych i jaowych dyskusjach rosyjsko - polskiej narady dwunastu (czerwiec, lipiec r. 1915). Nie podnosi gosu ani nie spiera si o mniejsze ustpstwa, byle doprowadzi do pogromu Niemiec i wydarcia im ziem zachodnich. W tych samych chwilach, gdy Warszawa upajaa si zacieraniem ladw rosyjskiego panowania, a wysunici na jej powierzchni aktywici po czci dawni towarzysze Dmowskiego z Ligi, szli na koncepcj pastwowoci pod egid Wiednia i Berlina, Dmowski utwierdzi si w przekonaniu, e ju nie pora targowa si o autonomi, bo Rosja o wasnych siach nad Wis nie wrci i nie ona, lecz demokracje zachodnie rozstrzygn wojn na dobro Polski niepodlegej. Wzywali go do Szwajcarii M. Seyda, realista (dawny wrg) Erazm Piltz i inni przeciwnicy Niemiec. Zostawi wic przyjacioom pertraktacje z Rosjanami oraz redakcj czasopisma Sprawa Polska w Petersburgu, a sam w towarzystwie Konstantego Platera za paszportem, wydanym przez wadze wojskowe bez wiedzy rosyjskich ministrw, puci si w objazd gwnych stolic europejskich: Londynu, Parya i Rzymu. W Watykanie zasta silne

wpywy niemieckie (rozmowa z kard. Gasparrim), Pary wci jeszcze jak najogldniej liczy si z zamiarami sojusznikw Rosjan. Wybra wic Dmowski Londyn jako ten punkt, skd spraw polsk ruszy bdzie mona najswobodniej. Plan dziaania omwi z Seyd i kolegami, pracujcymi dokoa Centralnej Ajencji Polskiej w Lozannie, na tajnych naradach w Solurze i Caux (28 - 31 XII 1915), nastpnie w Lozannie (luty 1916). Przejazdem w Paryu 18 I zoy ambasadorowi rosyjskiemu Izwolskiemu memoria wykazujcy, e dla dobra wasnego i dla wsplnej sprawy koalicyjnej Rosja powinna ogosi niepodlego Polski; po czym ruszy zdobywa Angli dla swej polityki. Cika to bya praca, bo Anglicy spraw polskich nie doceniali, czynniki lewicowe, zgrupowane przy Lloyd Georgeu, Dmowskiemu nie ufay, a wani rodacy tzw. aktywistycznego kierunku usiowali go dyskredytowa. W niezliczonych dyskusjach, jakie przeprowadzi z brytyjskimi politykami, uczonymi, dziennikarzami, dowodzi z elazn logik i pomiennym entuzjazmem, e odbudowanie wielkiej Polski bdzie aktem sprawiedliwoci i dobrodziejstwem dla wiata. Wysuchawszy jego wykadw, profesorowie w Cambridge ofiarowali mu w sierpniu r. 1916 honorowy doktorat filozofii. W Szwajcarii tymczasem, nawet w otoczeniu zaprzyjanionego z Dmowskim Sienkiewicza, cieray si jego wpywy z propagand aktywistw krakowskich i warszawskich, Jan Kucharzewski dziaa w imi jednoci, ale skania si coraz wyraniej na stron pastw centralnych, a Szymon Askenazy cenzurowa surowo (w Uwagach) grzechy i bdy polityczne Dmowskiego. Gwny wrg zreszt grozi spoza rosyjskiego frontu, gdzie czynniki germanofilskie z ministrem Stuermerem i Rasputinem na czele dyy do osobnej pacyfikacji rosyjsko - niemieckiej, rwnoznacznej z nowym rozbiorem Polski. Zdaniem Dmowskiego, na zastraszenie tych czynnikw, a zarazem wydobycie z Polski rekruta, obliczona bya proklamacja dwch cesarzy 5 XI 1916 o utworzeniu z ziem zaboru rosyjskiego samodzielnego krlestwa. Dmowski przenika daleko sigajce apetyty aneksjonistw niemieckich, wic natychmiast zjawi si w Lozannie, aby przeciwstawi temu deklaracj politykw prokoalicyjnych, odrzucajc tamten dar i obstajc przy zjednoczeniu wszystkich ziem polskich. Po paru miesicach mg ju odetchn swobodniej. Wikszo spoeczestwa wytrwaa przy nim, a demokracja amerykaska rk Wilsona, gwnie pod wpywem Ignacego Paderewskiego, umiecia w swym programie gwny cel Dmowskiego, Polsk zjednoczon i niepodleg z dostpem do morza. Na zjedzie lozaskim 26 I do 2 II 1917 na podstawie referatu Dmowskiego sformuowano cise wytyczne dla k prokoalicyjnych pod dwiema okupacjami i przygotowano utworzenie reprezentacji narodowej na Zachodzie, zoonej z mw zaufania wszystkich zaborw. Ostatecznie rozwiza rce Dmowskiemu wybuch rewolucji rosyjskiej. Dn. 25 III, wyzyskujc ten wstrzs, ustnie i pimiennie doradza on Balfourowi, by Anglia skonia nowy rzd rosyjski (Milukowa) do wydania razem z ca Entent deklaracji o odbudowaniu Polski zjednoczonej i niepodlegej. Zabiegi te skutku nie odniosy. Deklaracja rosyjskiego Rzdu Tymczasowego wysza 30 III staraniem A. Lednickiego i P. Milukowa bez wyranej sugestii Anglii. O w zbiorowy akt koalicji Dmowski zabiega przez kilkanacie nastpnych miesicy. W czerwcu zjecha do Parya na wane narady w sprawie armii polskiej; w zwizku z tym chcia powoa komitet, ktry by, czerpic powag z antyniemieckich k krajowych, reprezentowa Polsk na Zachodzie i rozporzdza przysz armi. Na nowym zjedzie w Lozannie (9 - 15 VIII) ustanowiono Komitet Narodowy Polski z siedzib w Paryu; Dmowski, wybrany jednomylnie prezesem, przenis si nad Sekwan, pozostawiajc na swym miejscu w Londynie Wadysawa Sobaskiego. Bezporednio przed tym wrczy jadcemu do Ameryki Balfourowi podstawowy memoria pt. Problems of Central and Eastern Europe, ktrego parset egzemplarzy, drukowanych jako manuskrypt, rozesa te innym politykom anglosaskim. Oprcz stworzenia Polski mocarstwowej uzasadnia tam autor konieczno rozbicia Austro - Wgier jako terenu ekspansji niemieckiej w kierunku Bosforu i Bagdadu.

Doznajc przeszkd ze strony Lloyd Georgea (o ktrego zawisoci od ydw raz niedyskretnie wspomnia), wyzbywa si Dmowski dawnej predylekcji do Anglii; mg wprawdzie sobie uatwi robot, wstpujc do masonerii (do czego go kuszono raz we Francji, dwukrotnie w Anglii i raz pniej, z ofert wielkich sukcesw osobistych w Ameryce); ale uwaa, e mu nie wolno uzalenia si od adnych obcych czynnikw. Dziaa wic gwnie na gabinet francuski, a tdy dopiero na Londyn, Rzym i Waszyngton. W grudniu r. 1917 jego prba wyjednania wiadomej deklaracji rozbia si o opr Lloyd Georgea; odmwi wtedy uoenia projektu pomniejszajcego polskie aspiracje. Cho wszdzie szachowany przez tzw. czynniki demokratyczne, zdoa udaremni w Londynie akcj Aleksandra Lednickiego, ktry chcia spraw polsk prowadzi przez urzdnikw, zwizanych z rosyjskimi poselstwami, aby nastpnie ca t dyplomacj odda pod rozkazy kreowanej przez Niemcw w Warszawie Rady Regencyjnej. Dmowski oczywicie owej Rady nad sob nie uzna, ale jednoczenie, mimo krytycznej sytuacji finansowej Komitetu, przeciwny by zaciganiu poyczki u aliantw, pki ci nie przyjm polskiego programu. Do przypieszenia enuncjacji programowej nie da si nakoni, aby nie wiza sobie rk ani nie szkodzi ukadom o granice wschodnie, jakie ze zwyciskimi wtedy Niemcami prowadzi mieli politycy warszawscy. Pierwszy raz wyoy swe pogldy 7 I 1918 w na p naukowym komitecie Leona Bourgeois. W lutym r. 1918 wrczy ministrom francuskim opracowan przez siebie map rewindykacji polskich; okoo tego czasu zawarto cilejsz konwencj wojskow z Francj i uoono si o poyczk na rachunek przyszego pastwa polskiego. Dmowski objecha obozy tworzcego si wojska w Aleon, Maners, Le Mans i generalny w Sille Le Guillaume. Dn. 3 VI doczeka si pamitnej deklaracji wersalskiej, a 22 VI na polach Sault w Szampanii wrczy czterem pukom bkitnych onierzy polskich sztandary, ufundowane przez miasta: Pary, Nancy, Belfort i Verdun. Zacieni wspdziaanie z Czechami i uoy deklaracj antyaustriack, z ktr na kongres mniejszoci narodowych Austro - Wgier w Rzymie udaa si delegacja Komitetu pod przewodnictwem Mariana Seydy. Tak szczerze pragn zupenego wyzwolenia Czech i poudniowych Sowian, e wymawia aliantom, i czyni dla nich za mao. Pomaga i Rumunom do narodowego zjednoczenia kosztem Wgier; opracowywa z kolegami w Komitecie kwesti litewsk, ktr pierwotnie myla zaatwi w formie autonomii Kowieszczyzny pod zwierzchnictwem Polski. Ju po przeomie na froncie zachodnim doszo go zaproszenie do Ameryki od Paderewskiego i od organizacji polskich prokoalicyjnych, ktre prowadziy walk z tzw. Komitetem Obrony Narodowej o orientacji centralnej. Wyjecha w pocztkach sierpnia, konferowa z leaderem ydw amerykaskich Louisem Marshallem, lecz ani jemu ani Paderewskiemu nie da si skoni do potpienia bojkotu, ani do uzupenienia Komitetu Narodowego Polakiem wyznania mojeszowego. Wystpi razem z Paderewskim na sejmie wychodstwa w Detroit, by par razy u Wilsona, ktremu wrczy 8 X memoria programowy z przewidzian autonomi dla Litwy etnograficznej. Gdy stan z powrotem w Paryu 19 XI, byo ju po zawieszeniu broni i po objciu wadzy w Warszawie przez Pisudskiego z J. Moraczewskim jako premierem. Naczelnik Pastwa zaprasza go listownie do porozumienia ponad partiami, co jednak w wczesnych warunkach mogo chyba nastpi za cen przyjcia programu federacyjnego na wschodzie, tudzie poddania caej Polski pod rzdy skupiajcych si koo Belwederu radykaw. Dmowski rzdu nie akn ani si nie sprzeciwia porozumieniu z lewic, ktre Komitet w jego nieobecnoci, pod wpywem gwnie Stanisawa Grabskiego, uzna by za podane. Zamiast odpisywa na w list Pisudskiego, zgodzi si (po pertraktacjach) przyj do Komitetu 10 ludzi zaufania Naczelnika Pastwa. Ale nie myla Dmowski wypuszcza z rk polskiej polityki zagranicznej: wszak do jej prowadzenia mia mandat od organizacji, reprezentujcych przewan cz spoeczestwa. Rwnie armii bkitnej nie chcia wysya do kraju inaczej,

jak przez Gdask, dla faktycznego opanowania nie wyzwolonego jeszcze Pomorza; wobec yczliwego stanowiska Francji spodziewa si i chcia to uczyni zaraz, bagajcym za o odsiecz alianck wysacom Lwowa odpowiada, e Polacy musz sami upora si z Ukraicami, jeeli nie chc, by im koalicja zakwestionowaa Galicj wschodni. Interwencja Paderewskiego tudzie zwycistwo wyborcze przeciwnikw lewicy umoliwiy kompromis. Dmowski pozosta pierwszym delegatem na konferencj, a Komitet kooptowa ludzi zaufania Pisudskiego (ktrzy mieli pracowa nad jego likwidacj). Dn. 29 I prezes, wezwany nagle przez Jerzego Clemenceau na posiedzenie Rady Dziesiciu, rozwin w improwizowanym wietnym 5-godzinnym expos cao polskich rewindykacji (sam je przekada zaraz na angielski, bo nie ufa obcym tumaczom). Dn. 23 II szczegowo uzasadni przed Komitetem Narodowym Polskim swoj koncepcj granic; dn. 28 II poda not o granicy zachodniej, a 3 III o wschodniej; w przeddzie mia bardzo ostre starcie z Kazimierzem Duskim, mem zaufania Pisudskiego a zastpc Paderewskiego, o spraw Galicji wschodniej, ktrej wysacy Naczelnika Pastwa nie decydowali si wcieli w caoci do Polski, dc do federacji z Ukrain. Pod koniec marca gwny bj z Niemcami zdawa si wygrany, alianci uznali suszno rewindykacji Gdaska i Grnego lska, mona byo mwi o pozyskaniu czci Prus Wschodnich. Odtd jednak Lloyd George, wzmocniwszy swe stanowisko w Anglii, prowadzi kontrofensyw korzystn dla Niemiec, odsuwa od Rady fachowcw, ministrw spraw zagranicznych, cofa decyzj o Gdasku, wymusza przeprowadzenie na lsku plebiscytu, nie dopuszczajc nawet Dmowskiego do bezporedniej z sob dyskusji. Z Czechami pka zgoda po ich zdradzieckim napadzie na Cieszyn, a nie naprawio jej zawieszenie broni, narzucone Dmowskiemu 3 II przez Clemenceau. Z wiosn zjecha do Parya i obj pierwsze skrzypce, jako premier, Paderewski, ktry z Lloyd Georgem, Wilsonem i radykaami umia mwi gadziej, ale w stosunku do wschodu podziela federacyjne koncepcje Pisudskiego. Dmowskie zeszed chwilowo na drugi plan; bez silnego przekonania musia wtedy przesiadywa w komisji do spraw Ligi Narodw, gdzie odczuwa swoj sab kompetencj jako nie - prawnik. Dn. 28 VI w zwierciadlanej sali Wersalu Paderewski i Dmowski kadli podpisy pod traktatem wersalskim, przywracajcym Polsk na mapie Europy. Chwila bya nad wyraz podniosa i przejmujca, ale mcia j konieczno podpisania tego dnia traktatu o mniejszociach. Najblisze za tygodnie przyniosy cik walk z Lloyd Georgem o Galicj wschodni. Trzeba byo caej tyzny ducha Dmowskiego, aby wytrzyma groby angielskich delegatw i odrzuci niebezpieczne danie rozejmu z Ukraicami. Dn. 10 IX Dmowski podpisa traktat koalicji z Austri w Saint Germain (bez decyzji o Galicji wschodniej), w tyche dniach umow z Czechami o plebiscycie w Cieszyskim. Dalsze decyzje Rady Najwyszej: o przyznaniu Polsce Galicji wschodniej na lat 25, 21 XI, oraz prowizorycznej granicy z Rosj (linia Curzona, 2 XII) napaway Dmowskiego trosk: przewidywa zbrojn reakcj ocalonych przez idealist Wilsona i Lloyd Georgea Niemiec, mg si jednak pociesza wiadomoci, e rozpoczwszy sw akcj jako dyplomata bez pastwa - mimo przeszkd, jakich doznawa przez kilka lat od wasnych rodakw, dokona rzeczy nadzwyczajnych. Borykanie si z Lloyd Georgem i jego poplecznikami nadwtlio organizm Dmowskiego. Przeszedszy w Paryu zapalenie puc, szuka pokrzepienia w Algierze. W poowie maja r. 1920 ujrza ojczyzn woln, ale zakcon walkami stronnictw o konstytucj i reform roln, a uwikan w wypraw kijowsk. Dmowski wraz z caym swym obozem (tzw. wwczas Zwizkiem Ludowo - Narodowym), ktremu przewodniczyli w sejmie Stanisaw Gbiski i Stanisaw Grabski, by tej wyprawie przeciwny; pierwszy te krok po powrocie skierowa do Belwederu. Trzy dni miny, nim uzyska posuchanie u Naczelnika Pastwa; usysza tam (24 V) wymwk, czemu nie da w Paryu utworzenia obok Polski pastwa ukraiskiego; wynis z duszej rozprawy przekonanie, e Pisudski z nim o polityce traktowa nie chce. W

krytycznym lipcu r. 1920, kiedy bolszewicy wkraczali do Kongreswki, Dmowski jako czonek Rady Obrony Pastwa, wymawia Pisudskiemu likwidacj armii Hallera i inne stawia zarzuty, ale pod naciskiem kolegw zgodzi si go prosi, by cofn wniesion ju rezygnacj z naczelnego dowdztwa. Po zwycistwie pod Warszaw lini graniczn Dmowskiego na wschodzie realizowali z pewnymi uszczupleniami J. Dbski i Stanisaw Grabski. By wtedy Dmowski (nominalnie od stycznia r. 1919) posem stoecznym na sejm ustawodawczy, ale uwaa, e w izbie penej sprzecznych prdw nawet myle porzdnie nie mona, wic te na jedno tylko przyszed gosowanie; na ukadanie konstytucji nie wywar wpywu, a pniej do drugiego sejmu ju nie zgodzi si kandydowa, tylko z boku udziela rad narodowcom. Ganiono go w okresie plebiscytu lskiego, e dopuci do gosowania wychodcw ze lska, na czym zyskali Niemcy. Plebiscyt na Mazurach przynis porak, poowa lska Cieszyskiego ze Spiszem i Oraw przepady dla Polski wrd katastrofy pokijowskiej. Za to w sprawie litewskiej goszona przez Dmowskiego idea wcielenia Wileszczyzny zatriumfowaa nad federalizmem tzw. k belwederskich. W drugim gabinecie Wincentego Witosa zbyt krtko piastowa Dmowski tek ministra spraw zagranicznych (28 X - 15 XII 1923), by mg rozwiza problem gdaski, ktry postawi by w radzie Ligi Narodw poprzednik jego, Marian Seyda. Zreszt i w kraju i za granic czynniki radykalne podkopyway prac wczesnego rzdu wikszoci polskiej; po zaburzeniach krakowskich 6 XI, wrd nieopanowanej inflacji, wobec rozamu w klubie ludowcw, gabinet Witosa poda si do dymisji. Dmowski od r. 1923 spdza lato przewanie w Chludowie o kilka mil na pnoc od Poznania, wrd wdzicznych mu Wielkopolan w paacyku z parkiem, ktry sobie kupi po Niemcu emigrancie. Przyjmowa tu przyjaci, duo czyta, zwaszcza o masonerii i o kulturach Wschodu, pracowa fizycznie w ogrodzie, pisywa do gazet. Za rzdw Wadysawa Sikorskiego otrzyma wielk wstg odrodzenia Polski, od Uniwersytetu Poznaskiego mile przyj doktorat honorowy filozofii (11 VI 1923), podobnie jak pniej (6 XII 1927) od m. Poznania nagrod literack. O innych odznaczeniach, hodach, nagrodach od spoeczestwa nie chcia sysze: jeszcze gdy bawi w Algierze (grudzie r. 1919), sprzeciwi si utworzeniu Fundacji im. Romana Dmowskiego ze skadek publicznych, z ktrej on pierwszy miaby korzysta jako dozgonny laureat; zamiast takiej prywatnej siedziby proponowa zaoy internat wychowawczy i podejmowa si bezpatnie nad nim czuwa. Na zaczepki prasowe nie reagowa, ale przeciw atakom na cay obz i program narodowy (m.in. ze strony Michaa Bobrzyskiego, Wskrzeszenie Pastwa Polskiego t. I 1920, t. II 1925) wystpi w szranki, ogaszajc w Gazecie Warszawskiej i Kurierze Poznaskim, a nastpnie w ksikowym wydaniu, dzieo Polityka polska i odbudowanie pastwa. Z niezrwnan si i jasnoci wykazywa tu cigo swej polityki od pierwocin do traktatu wersalskiego, uzasadnia jej celowo, odsania bdy przeciwnikw, przez co i na przyszo gruntowa w swym obozie ogln lini postpowania. Im duej przecigaa si walka narodowcw z lewic i koami belwederskimi, tym krytyczniej myla Dmowski o istniejcym w Polsce porzdku parlamentarnym. Widzia w caym wiecie przewrt w ideach i urzdzeniach na tle bezpowrotnego zuboenia Europy, stara si wykry gr masonerii i ydostwa, wic szuka myl zdrowego ustroju na przyszo dla Polski. Myli swe wszczepia przyjacioom na zjazdach i konferencjach. Zaledwo jednak udao si, odtworzy w sejmie polsk programow wikszo parlamentarn, nastpi zamach majowy. Dmowski przeczuwa niebezpieczestwo (dowodem pamitny artyku w Gazecie Warszawskiej pt. Piasek w maszynie), ale jego stronnictwo, ufajc czujnoci ministra Stanisawa Grabskiego, nie przewidziao bliskoci zamachu. Dmowski dowiedzia si o nim w Paryu, ktrdy jecha z Woch do Anglii. Zaraz wrci do kraju, a pierwszym sowem, ktre w Gazecie Warszawskiej rzuci roznamitnionym politykom, byo haso: Trzeba myle o Polsce.

Wnet zgosia si do Chludowa delegacja modych narodowcw, ofiarowujc Dmowskiemu sw prac. Szo o nowe metody walki, bardziej prostolinijnej, ni parlamentarna taktyka wczesnego stronnictwa, a zarazem o now organizacj. Modzi i starsi zakrztnli si tak szybko, e ju 4 XII 1926 mg Dmowski inaugurowa na zjedzie w Poznaniu nowy twr polityczny, zwany Obozem Wielkiej Polski. Zostawiajc parlamentarzystom i stronnictwu prowadzenie polityki biecej, mia Obz dy do przeksztacenia psychiki narodu, jego poj i charakteru w duchu yciowych powojennych koniecznoci Polski jako mocarstwa; jego struktura miaa si oprze na autorytecie moralno - intelektualnym kierownikw i na karnoci czonkw. Wypracowaniem wytycznych zajmowa si w radzie Obozu sam Dmowski. Wyda on kolejno starannie obmylane broszury, zarwno wasne (Zagadnienie rzdu, Koci, nard i pastwo), jak i innych autorw (Praworzdno, Polityka finansowa, Polityka gospodarcza i Polityka zagraniczna); ale przed ogoszeniem nastpnej rozprawy, o wojsku, publikacja zostaa przerwana. Dmowski z pocztkiem r. 1927 objecha gwne miasta Polski, przemawiajc na zgromadzeniach do wyznawcw idei narodowej. Gwnie apelowa do modych i sam si deklarowa modym, zawsze gotowym do zerwania z dawnym demokratyzmem i liberalizmem stronnictwa. Walka o ideologi O. W. P. bya cika: przeciwnicy, zorganizowani w Bezpartyjny Blok Wsppracy z Rzdem, przeciwstawili mu rodki administracyjne i pienine, jakich narodowcy nie mieli i nie zwykli byli uywa. W r. 1928 Dmowski przeksztaci Zwizek Ludowo-Narodowy w Stronnictwo Narodowe, ju bez udziau Stanisawa Grabskiego, i zaaprobowa taktyk niewizania si z adn inn parti. Im cisz klsk stronnictwo ponioso w synnych wyborach w marcu, tym wicej nadziei pokada Dmowski w swym Obozie, jego hasa i myli, rozwijane w ksikach wiat powojenny i Polska (1931) oraz Przewrt (1934), podbijay serca i umysy modziey akademickiej, przenikay do warstw rzemielniczych, robotniczych, wociaskich i nawet, jak przed p wiekiem, do szk rednich, szerzc wszdzie zmys samoobrony gospodarczej przed ydami oraz przywizanie do katolickich tradycji Polski. Tak odegra si Dmowski za sw porak wrd modych w r. 1911. Lecz i na terenie tej propagandy czekay go z zewntrz ciosy: we wrzeniu r. 1930 zaufany jego wsppracownik, Aleksander Dbski, zosta wywieziony do Brzecia; jesieni r. 1932 Obz zamknito w zdobytych dla Polski prac Dmowskiego dzielnicach poznaskiej i pomorskiej tudzie w wojewdztwie kieleckim, a w r. 1933 rozwizano w caej Polsce. W lutym r. 1934 powstaa w stronnictwie Sekcja Modych Stronnictwa Narodowego pod przewodnictwem dra Tadeusza Bieleckiego; niektrzy z b. czonkw O. W. P. zbyt gorczkowo przejli si rol odnowicieli narodu, ulegli podszeptom z zewntrz i odrywali si od stronnictwa, co im nie przeszkadzao gosi od czasu do czasu wiernoci Dmowskiemu. Tak w cigu r. 1934 Obz Narodowo - Radykalny pozbawi go wielu modych si w stolicy. Aby zaradzi tym rozamom, powcign wybuja yk do wodzostwa i uodporni stronnictwo na wrogie wpywy w nowych warunkach politycznych, Dmowski obmyli dla now struktur: kierowa nim mia jakby organ poredni midzy Zarzdem Gwnym i Rad Naczeln, Komitet Gwny ze zmiennym kadorazowo przewodniczcym. W powojennym okresie swej dziaalnoci Dmowski poza prac organizacyjno propagandow, poza udziaem w niezliczonych posiedzeniach wadz Obozu i stronnictwa, da impuls do dwch aktw samoobrony polszczyzny przed czynnikami obcymi. Niezmordowanie pcha swych zwolennikw ku odydzeniu ycia gospodarczego (bojkot, stragany) oraz kulturalnego (skuteczna walka modziey o numerus clausus). W tym kierunku sign swym wpywem do Ameryki, gdzie dziaajcy za jego namow dziennikarz Dillon zachci miliardera Forda do kampanii antyydowskiej. Wystpi te przeciw innej sile, ktra go rozbrajaa przed wojn wiatow, paraliowaa podczas wojny, odepchna od wadzy po wojnie - masonerii. Pki on i przyjaciele pisali o masonach (w zwizku z krytyk powsta) tonem powanej publicystyki historycznej, przyjmowano ostrzeenia nieufnie. Wwczas

Dmowski, wyprbowawszy swych si pisarskich w powieci W poowie drogi (z ide przewodni suby narodowej zamiast szukania kariery), ogosi w r. 1931 pod pseudonimem Kazimierza Wybranowskiego rewelacyjn powie - reporta Dziedzictwo: dzieo to wyjanio tysicom, jakimi metodami dziaa zwizek uczynnych grabarzy, tj. wolnomularstwo. Trzeci podobny utwr Dmowskiego, ktry mia by osnuty na kanwie mordu sarajewskiego, pozosta fragmentem. Przedtem, w l. 1928/9 ukazay si w Gazecie Warszawskiej fragmenty dziea: Na granicy dwch wiekw. Rwnie nie dokoczone, cho daleko posunite, zostao dzieo historiozoficzne, w ktre Dmowski woy ostatnie swoje troski o Polsk i rozwaania o podstawach cywilizacji i postpu. Dmowski nigdy, nawet w 1. 1904 - 8, kiedy tryska na pozr energi i uprawia sporty, nie by tgiego zdrowia, raczej nadrabia si ducha. Przejcia w Durnie i w Paryu, represje wrogich czynnikw w Polsce niepodlegej, podcinay kolejno jego siy. Jedzi je ratowa do Algieru (grudzie 1931 do wiosny 1932, po ktrej to kuracji mia pierwszy atak na tle sklerotycznym), do Czarnieckiej Gry (1935), do Kosowa na Huculszczyzn (1936 i 1937), lecz ani te wyjazdy, ani troskliwa opieka najbliszych przyjaci, Mieczysawa i Marii z Lutosawskich Niklewiczw, nie mogy odwrci katastrofy. Na Komitecie Gwnym w roku 1937 zaproponowa skad zarzdu Stronnictwa zoony z dziesiciu czonkw. To by jego ostatni akt polityczny. Niegdy pozytywista, pniej skonny raczej do wiary w obcowanie duchw i do kultu przodkw, teraz, zagbiajc si w rozmylaniach, coraz mocniej przewiadczony o wyszoci ducha nad materi, zblia si powoli do integralnego katolicyzmu, a wreszcie na rok przed zgonem podda si autorytetowi Kocioa katolickiego i wrci do praktyk religijnych. Od czerwca r. 1938 dogasa zwolna w Drozdowie pod om u rodziny Niklewiczw. Po wigilii Boego Narodzenia dozna nowego ataku; czciowo sparaliowany, lec dosta zapalenia puc i w nocy na 2 I poegna si ze wiatem - po katolicku. Poniewa pomys pochowania zwok w katedrze poznaskiej napotka nieprzezwycione trudnoci, wybrano na miejsce spoczynku Dmowskiego, zgodnie z jego wol, cmentarz najuboszych na Brdnie na peryferii Pragi, gdzie spoczywaj jego rodzice. Trumn przewieziono na chopskich saniach do omy, stamtd kolej pod eskort sztandarow Stronnictwa Narodowego do Warszawy - a towarzysze pracy ponieli j na swych barkach do katedry w. Jana. Na naboestwie aobnym 7 I podnios mow wygosi ks. praat Marceli Nowakowski. Olbrzymi pochd wrd ciszy i smutku szed siedem kilometrw od Zamku przez most Kierbedzia na Brdno. Zamone koa Warszawy przewanie wieciy nieobecnoci, ubogie, zwaszcza na Pradze, pogrone byy w aobie. Obz rzdzcy nie wzi udziau w pogrzebie; nad grobem nie byo mw, tylko si pochylio tysic sztandarw i proporcw. W pamici osb, ktre go bliej znay, pozosta Dmowski postaci o niezwykym uroku intelektualnym i towarzyskim: czarowa dowcipem, imponowa wszechstronn, cho niesystematyczn wiedz, pamici, znajomoci wiata i jzykw. Serdeczny, gocinny, z natury wesoy i niefrasobliwy, lubi, odkd pozna Angli, komfort, ktrego zreszt po utracie Chludowa (w rce zakonnikw, 1934) nie mia ju gdzie zaywa. Wrd pracy i walki wyadowywa gwatown energi: wwczas porywa, ama przeszkody, par konsekwentnie i niewstrzymanie do celu. Zmienne powiewy opinii lekceway. Dla swoich mniej wyrozumiay, ni dla obcych, sucha odmiennych zda, ale nie znosi, gdy go publicznie dezawuowano lub dyskredytowano, tote nieraz zraa sobie umysy krytyczne, o aspiracjach samodzielnych. Mwca sugestywny, silny, raczej klubowy ni wiecowy, umia organizowa wyznawcw tej samej idei, nie bardzo za umia si posugiwa ludmi inaczej mylcymi. Polsk kocha wyczn, caopaln mioci, a im lepiej widzia jej sabe strony, tym gorcej yczy jej siy i wielkoci. W polityce daleki od oportunizmu, bezwzgldny, zreszt bardziej brutalny na pokaz ni w rzeczywistoci, cho nie gustowa w humanitarnych doktrynach i

frazesach, praktykowa jednak etyk chrzecijask, albo dokadniej: katolick. Gwat uczy gwatem odciska, ale sam go nie wszczyna, a w Polsce odrodzonej przestrzega zasad i opozycji legalnej. Kama, oszukiwa, a zwaszcza intrygowa nie umia - w tym sabszy od wielu swych przeciwnikw. Jeeli karci kogo za grzechy przeciw Polsce lub za ze obyczaje polityczne, to tylko ostrym sowem lub pirem. Wada za pirem wietnie, jak mao kto i z pisarzy politycznych po Mochnackim. Jego styl staranny, klasycznie prosty, mski, nigdy nie byskotliwy ani kapryny, wyraa myli dojrzae, niejednokrotnie drgajce ciepym uczuciem, ale trzymane w karbach logiki; tchn w styl si przekonania, suy sprawie publicznej a nie sawie osobistej, tote przenika do mzgw i sumie. Kultur literack mia Dmowski szersz ni filozoficzn, przestawa te chtnie z wybitnymi pisarzami: Sienkiewiczem, Kasprowiczem, Reymontem, Weyssenhofem; nie zbliy si ani z radykalizujcym eromskim ani z Wyspiaskim, na ktrego Wyzwolenie przecie oddziaa swymi Mylami niewtpliwie. Z cudzoziemcw odwiedza we Francji Maurrasa i Bainviliea, goci w Chludowie Chestertona, przyjani si z Zofi Casanova - Lutosawsk, Corradiniego, (ktry go zalicza do niewielu politykw jasnowidzcych, rozumiejc przez to niezwyky jego dar przewidywania przyszoci) w Rzymie (1926) gorco namawia do podjcia akcji nacjonalistycznej na caym wiecie. Ocenili go obcy za ycia zgodniej, ni Polacy, e przytoczymy choby zdania Anglika Dillona, Czecha Benesza, Rosjanina Wittego, Niemcw Reckego i Rotha. Po mierci oddali mu w prasie hod przedstawiciele wszystkich kierunkw. Pewnym jest to, e nie tylko rozpali w caej Polsce ogniska patriotyzmu, ale stworzy ideologi narodow; e zorganizowa polityk, ktra zaprowadzia Polsk w Wersalu do stou zwycizcw: e w ojczynie wskrzeszonej potnie pchn naprzd spraw oczyszczenia miast i wsi z pierwiastkw ydowskich, caemu za narodowi da wskazania wychowawcze w duchu cywilizacji zarazem polskiej, zachodnio - europejskiej i katolickiej. Wstp biograficzny do Pism Dmowskiego, pira Ignacego Chrzanowskiego i Stanisawa Kozickiego (w druku); Petrycki J. R. D., W. 1920; Pamitka uroczystoci wrcz. dypl. honor. R. Dmowskiemu, P. 1923; Dr M(archlewski) B., R. D., P. 1920. - Wydawnictwa pomiertne ku czci Dmowskiego: R. D., P. 1939 (z obszern bibliografi jego pism) Pamici Dmowskiego, W. 1939; Zauski J., RD., jego ycie, prace i zasugi dla ojczyzny, W. 1939, nak. Zorzy. - Seyda Marian, Polska na przeomie dziejw, 2 t., P. 1927, 1931; Bobrzyski Micha, Wskrzeszenie pastwa polskiego, 2 t., Kr. 1920, 1925; Askenazy Szymon, Uwagi, Fryburg ,1917, to z gruntu przerobione, W. 1924; Sobieski Wacaw, Dzieje Polski, III, wyd. 2, W. 1938; Feldman Wilhelm, Dzieje polskiej myli politycznej, W. 1933; PobgMalinowski Wadysaw, Narodowa demokracja 18871918, W. 1933; tene wyd. Materiay do hist. Ligi Narodowej, Niepodlego VIIX; Recke Walter, Die poln. Frage als Problem d. europ. Politik, Berlin 1927; Roth, Die Entstehung d. poln. Staates, Berlin 1926; Maschke E., R. D., Osteuropa 1937 z. 10. - Do pisania waciwych pamitnikw Dmowski nie da si nakoni; pierwszorzdne wyznania i wspomnienia zawiera dzieo o Polityce polskiej (1925); R. D., Przyczynki i przemwienia, odb. z Gosu, P. 1934 (z bibliografi). - Studnicki Wadysaw, Ludzie, idee, czyny, W. 1937; Wasilewski Zygmunt, Proces Lednickiego, W. 1924, 373 83 i n.; tene, Na wschodnim posterunku. Ksiga pielgrzymstwa 1915 - 18, W. 1919; Korwin-Milewski Hipolit, Szedziesit lat wspomnie, P. 1930; Witte Sergiej, Wospominanja, Berlin 1922; Milukow P., Aleks. Lednicki jako rzecznik polsko-rosyjskiego porozumienia, Przegld Wspcz., marzec 1939; Bene E. Svtova valka a nae revoluce, Praha 1927, II; tene, Problemy slovansk politiky, Slov. Pehled 1926, s. 81; Pares B., My Russian Memoirs, Londyn 1931; Dillon E. J., Konferencja pokojowa w Paryu 1919, przek. M. L., W. 1921; Tommasini Fr., La risurrezione della

Polonia, Milano 1925, przek. pol. W. 1928; Douglas James., W zaraniu dypl. polskiej, Niepodlego V; Oberlaender L:, Wspcz. ruchy nacjonalistyczne i antysemityzm, Mies. ydowski 1932, z. 7 i 8; wierzowicz J., Dmowski i Wyspiaski, Szkice literackie, Grodzisk Poznaski 1936; Hrabyk K., Ideologia Przegl. Wszechpolskiego, P. 1937; Surzycki Stefan, Z dziejw pamitnego Zetu, Kr. 1930; Kiniorski Marian, Z czterdziestu piciu lat wspomnie o Romanie Dmowskim, W. 1939; Offenberg J., Stan umysw wrd mod. akad. Un. Warsz. w 1. 188590, W. 1929; Scriptor (Piltz), Nasza modzie; tene, Nasze stronnictwa skrajne, Kr. 1903. Wspomnienia Jzefa Haski druk. w Gazecie Warsz., sierp. 1930, stycz. i wrzesie 1932; Gos Dwutygodnik pol. myli narodowej 1934, nr 13 - 15 (z bibliografi); Nowe szczegy przynosz wspomnienia pomiertne i artykuy: Wasilewski Zygmunt Myl Nar.; Jabonowski Wadysaw tame; Giertych Jdrzej i Gbiski Stanisaw (Sowo Nar.); Zauski J., Niklewicz M. (Warsz. Dziennik Nar.); Pruszyski Ks. i Heydel A. (Wiad. Literackie); Cynarski - Krzesawski J. (Robotnik); Grzymaa - Siedlecki Adam (Kurier Warszawski); Mosdorf Jan (Prosto z Mostu); osobny nr pamitkowy tego pisma; specjalny numer powicony Dmowskiemu Polityki narodowej 1939, zesz. 11. - Roczniki: Przegldu Wszechpolskiego, Przegldu Narodowego, Sprawy Polskiej, Sowa Polskiego, Goca, Gazety Polskiej, Gazety Warszawskiej, Rzeczypospolitej. Stenogramy Dumy Pastwowej; Archiwum Ligi Narodowej w zbiorach rappers. B. Nar. w W. - Spucizna rkopimienna Dmowskiego pod opiek Mieczysawa Niklewicza, korespondencje dotd rozproszone, archiwalia pastwowe niedostpne. Ignacy Chrzanowski i Wadysaw Konopczyski Polski Sownik Biograficzny Tom V, zesz. 3 1. Ignacy Chrzanowski (1866 1940) historyk literatury polskiej. Autor synnej Historii literatury niepodlegej Polski. 1910 1931 prof. Uniwersytetu Jagielloskiego, w 1931 przeniesiony na emerytur po podpisaniu protestu w sprawie brzeskiej i dziaalnoci w Obozie Wielkiej Polski. 1896 czonek Ligi Narodowej. Od 1936 profesor honorowy. Od 1906 czonek PAU. Dr honoris causa Uniwersytetu Jagielloskiego i Uniwersytetu Poznaskiego. W 1939 aresztowany przez hitlerowcw, zmar w obozie koncentracyjnym w Oranienburgu. Przedmiotem bada Chrzanowskiego bya problematyka ideowa literatury polskiej, w tym szczeglnie funkcje moralne i patriotyczne. Przyjani si z Romanem Dmowskim, czego dowodzi ich liczna korespondencja. Autor (wsplnie ze Stanisawem Kozickim) pierwszej biografii Romana Dmowskiego, ktra zostaa opublikowana dopiero w ksice Mariusza Kuakowskiego Roman Dmowski w wietle listw i wspomnie t. I (Londyn 1968). 2. Wadysaw Konopczyski (1880 1952) historyk, wydawca, polityk narodowy. Od 1917 roku prof. Uniwersytetu Jagielloskiego; 1922 - czonek PAU. W latach 1935 1949 redaktor Polskiego sownika biograficznego. Gwnym przedmiotem jego bada byy dzieje polityczne i ustrojowe Polski XVII i XVIII wieku. Jedn z jego najbardziej znanych prac s Dzieje Polski nowoytnej (1936). Czonek Ligi Narodowej od 1915 r. W 1939 wraz z innym profesorami UJ aresztowany i wywieziony do Sachsenhausen. Pose na Sejm w latach 1922 1927 z ramienia Chrzecijaskiego Zjednoczenia Narodowego. Przeciwnik dyktatury sanacyjnej. za postaw antykomunistyczn zdjty z katedry w 1948.