Warcholik W.

, 2005, Rejestracja rnic w przebiegu granicy rolno-lenej w Beskidzie Niskim na obszarze Polski i Sowacji (1933-1975) z wykorzystaniem GIS, Problemy Zagospodarowania Ziem Grskich PAN, z. 51, s. 59-69.

Witold Warcholik
REJESTRACJA RNIC PRZEBIEGU GRANICY ROLNO-LENEJ W BESKIDZIE NISKIM W OBSZARZE POLSKI I SOWACJI (1933-1975) Z WYKORZYSTANIEM GIS Analiza GIS zmian powierzchni lenej w grnych czciach zlewni rzek pooonych w zachodniej czci Beskidu Niskiego wykazaa trzykrotnie wyszy procentowy wzrost lesistoci w latach 1933-1975 w zlewniach polskich ni w zlokalizowanych na terenie Sowacji. Dugo umownego pasa granicy rolno-lenej, wygenerowanego w cyfrowych bazach danych, istotnie zmalaa tylko w polskich zlewniach. O sabncej presji rolniczej w polskiej czci Beskidu Niskiego wiadczy wyrane skrcenie granicy inwersyjnej. Istotne rnice w stosunku do sowackich zlewni wystpiy rwnie we wzrocie lesistoci w przedziaach wysokoci. Wspomniane dysproporcje, szczeglnie wyrane w dynamicznie zwikszajcym si udziale terenw lenych, k i pastwisk kosztem gruntw ornych w polskich zlewniach, mog prowadzi do zrnicowanej dostawy drobnoziarnistych zwietrzelin do koryt po obu stronach granicy pastwowej. Sowa kluczowe: granica rolno-lena, antropopresja, GIS, Beskid Niski. Key words: forest-agricultural boundary, human impact, GIS, Beskid Niski.

WSTP Przebieg granicy rolno-lenej jest wynikow kompleksowego oddziaywania czynnikw klimatycznych, orograficznych, glebowych, biologicznych przystosowa i wzajemnych oddziaywa ssiadujcych zbiorowisk rolinnych oraz antropopresji. Obok istotnej ingerencji czowieka, m. in. w rzeb terenu, gleby i obieg wd, gospodarka ludzka zasadnicze zmiany wywouje wanie w pokrywie rolinnej. Prace przeprowadzone w ssiadujcych ze sob polskich i sowackich zlewniach Beskidu Niskiego stanowi przyczynek do ilociowej oceny wpywu czynnika antropogenicznego na horyzontalny i wertykalny przebieg granicy rolnolenej w sytuacji podobnych naturalnych uwarunkowa. Porednio ponisze analizy GIS s wic prb odpowiedzi na pytanie: czy granica pastwa, bdca lini umown, sztucznie przez czowieka, moe predysponowa wystpowanie szeregu wytworzon antropogenicznych uwarunkowa wpywajcych na rny czasowy i przestrzenny przebieg naturalnych procesw przyrodniczych w obszarach ni rozgraniczonych? Obok bogatej krajowej literatury z zakresu uytkowania ziemi w obszarach grskich spotyka si mniej liczne prace dotyczce horyzontalnego i wertykalnego przebiegu granicy rolno-lenej. Dla obszaru Karpat autorami takich publikacji s midzy innymi: B. Adamczyk i in. (1980), T. Galarowski, R. Kostuch (1965), K. Klima, W. Mierzwa, T. Zajc (1998), J. Kozak (1992), W. Kurek (1974), S. Kurek (1990), J. Lach (1993), M. Troll (1999), a dla regionu Sudetw J. Borkowski i in. (1966), J. Fatyga (1981), B. Salwicka (1978), A. Latocha (2003). Kryteria wyznaczania granicy rolno-lenej przedstawili w swoich pracach L. Kulig i in. (1959) oraz M. Nowak (1965), a ekonomiczne skutki rnych wariantw jej przebiegu K. Majewski (1965). Szczegowo zagadnieniami kryteriw wydzielania grnej granicy lasu zajmowali si S. Niemtur i in. (2002) oraz J. Zientarski (1989). PRZESTRZENNY I CZASOWY ZAKRES ORAZ METODYKA BADA Rejestracja zmian przebiegu granicy rolno-lenej przeprowadzona zostaa w grnych czciach zlewni rzek zachodniej czci Beskidu Niskiego: Biaej Dunajcowej, Ropy i Regetwki dopywu Zdyni w obszarze Polski oraz Sverowki, Kamenca (1) - dopywu Sverovki i Kamenca (2) dopywu Topli w obszarze Sowacji. Analizy GIS wykonano w

Warcholik W., 2005, Rejestracja rnic w przebiegu granicy rolno-lenej w Beskidzie Niskim na obszarze Polski i Sowacji (1933-1975) z wykorzystaniem GIS, Problemy Zagospodarowania Ziem Grskich PAN, z. 51, s. 59-69.

regularnych rastrach obejmujcych obszar 50km2 w przypadku zlewni Biaej Dunajcowej i Kamenca (1) oraz o powierzchni 20km2 dla czterech pozostaych, wyej wymienionych zlewni. Istotnym kryterium doboru rastrw byo ich bezporednie ssiedztwo w parach w przyblieniu na linii granicy pastwowej oraz ta sama powierzchnia w obrbie zestawionych par. Przekrj czasowy analiz obejmowa lata 1933 1975, a jego wybr w duej mierze podyktowany by faktem najwyraniejszych w tym okresie kontrastw przemian spoecznogospodarczych po obu stronach granicy pastwowej oraz dostpnoci rde kartograficznych. Wybrane do analiz 4 arkusze polskich map topograficznych w ukadzie WIG z aktualizacj treci dla roku 1933 oraz 5 arkuszy w ukadzie 1942 z aktualizacj na 1975 rok zawieray treci dotyczce pnocnych skrawkw obszaru Sowacji, co umoliwio studium porwnawcze zmian przebiegu granicy rolno-lenej po obu stronach granicy pastwowej. Naley nadmieni i istotnym ograniczeniem w analizach dla okresu po 1975 roku okaza si by cakowity brak jednolitych opracowa kartograficznych dla przygranicznych obszarw Polski i Sowacji. Wygenerowanie map cyfrowych i DTM na bazie map wojskowych wykonanych przez Wojskowy Instytut Geograficzny i Wojskowe Zakady Kartograficzne gwarantowao wysok dokadno lokalizacji analizowanych obiektw. W pracach dotyczcych zwizkw przestrzennych warunkw przyrodniczych i uytkowania ziemi w Karpatach ich autorzy w sposb tradycyjny dokonuj zestawie i nakadania materiaw kartograficznych (Guzik 1992, Kurek 1974, Lach 1984) oraz wykonuj analizy z wykorzystaniem Geograficznych Systemw Informacyjnych (Kozak 1992, Pietrzak 2002, Troll 1999, Warcholik 2003, Widacki 1989, yszkowska 1978). Efektem finalnym procesu generowania cyfrowej bazy danych (skanowanie, rektyfikacja, digitalizacja analogowych map topograficznych w skali 1:25000) byy tematyczne bazy podstawowe, w oparciu o ktre przeprowadzono analizy z wykorzystaniem geograficznych systemw informacyjnych. Utworzone bazy podstawowe charakteryzoway si nastpujcymi parametrami: poligony Biaa Dunajcowa i Kamenec1 - rozdzielczo 2,1m, przy polu podstawowym 4,5m2, a poligony: Ropa, Sverzovka, Regetwka i Kamenec2 - rozdzielczo 1m i pole podstawowe 1,1m2. Warstwy tematyczne stanowi numeryczny model rzeby terenu (DEM) o rozdzielczoci pionowej 1m oraz cyfrowe mapy: lesisto w 1933 roku, lesisto w 1975 roku, linia granicy rolno-lenej normalnej, linia granicy rolno-lenej inwersyjnej oraz inne, ktre nie zostay wykorzystane w niniejszym opracowaniu, jak przykadowo sie rzeczna i zabudowa. W grupie funkcji analitycznych zastosowanych w trakcie analiz GIS na pierwszy plan wysuny si: nakadanie obiektw przestrzennych (Overlay) oraz przeklasyfikowanie obiektw (Reclass).

WYNIKI STUDIUM PORWNAWCZEGO PRZESTRZENNYCH ZMIAN GRANICY ROLNO-LENEJ Analizy GIS przeprowadzone w oparciu o cyfrowe bazy danych o lesistoci, wykazay trzykrotnie wikszy procentowy wzrost lesistoci w latach 1933-1975 w przypadku zlewni znajdujcych si w obszarze Polski ni w zlokalizowanych na terenie Sowacji (ryc. 1, 2). Tendencj t wykazano w trzech analizowanych parach ssiadujcych ze sob zlewni. Dugo pasa granicy rolno-lenej, ktrego szeroko zostaa ustalona w bazie danych jako 20m lub 10m w zalenoci od analizowanych rastrw, istotnie zmalaa w zlewniach polskich (tab. 1), przykadowo w zlewni Biaej D. z 210,3km do 99,5km. W zlewniach sowackich natomiast nastpi wzrost dugoci granicy rolno-lenej, m.in. w zlewni Kamenca1 ze 115km do 139,3km. Za miernik wzrastajcej lub sabncej presji rolnej naley uzna procentowy udzia dugoci granicy inwersyjnej (antropogenicznej) w oglnej dugoci granicy rolno-

Warcholik W., 2005, Rejestracja rnic w przebiegu granicy rolno-lenej w Beskidzie Niskim na obszarze Polski i Sowacji (1933-1975) z wykorzystaniem GIS, Problemy Zagospodarowania Ziem Grskich PAN, z. 51, s. 59-69.

lenej. Przykadowo w zlewni Biaej D. zmala on z 37% do 27% gdy w zlewni Kamenca1 wzrs z 36% do 37% (ryc. 3). Stref w przypadku ktrej lasy zajmoway wysze partie terenu ni uytki rolne w wykorzystanych bazach danych traktowano jako granic rolno-len normaln, natomiast typ wystpujcy w sytuacji odwrotnej, kiedy lasy pooone byy niej ni uytki rolne granic inwersyjn.

Publikacje z zakresu problematyki zalenoci wystpowania granicy rolno-lenej od parametrw rodowiska przyrodniczego Karpat obejmuj m. in. opracowania wyjaniajce zwizki jej przebiegu z wysokoci nad poziom morza (Bogucka 1968, Galarowski, Kostuch 1965, Guzik 1992, Kozak 1992, Kurek 1990, Warcholik 2004, Widacki 1989). Na podstawie analiz GIS, przeprowadzonych w oparciu o bazy danych o zmianach powierzchni lenej 19331975 i numeryczny model rzeby terenu, okrelono zmiany pionowego przebiegu normalnej i inwersyjnej granicy rolno-lenej. W zestawieniu przyrostw powierzchni lenej w przedziaach wysokociowych w zlewniach polskich i sowackich wystpiy wyrane rnice (Warcholik 2003). rednia wysoko granicy rolno-lenej we wszystkich analizowanych grnych czciach zlewni Beskidu Niskiego obniya si w przekroju czasowym 1933-1975 (ryc. 3a), przy czym w przypadku polskiej ich czci spadek by wyraniejszy: Biaa D. (22m), Ropa (64m), Regetwka (41m), Kamenec1 (13m), Sverzovka (11m), Kamenec2 (2m). Rozkad zmian dugoci granicy rolno-lenej w przedziaach wysokoci, z wyszczeglnieniem granicy normalnej i inwersyjnej obrazuje rycina 3b,c,d. Cyfrowa baza danych umoliwia take obliczenie rednich wysokoci wystpowania obszarw lenych w badanych rastrach. Przykadowo rednia wysoko obszarw lenych w zlewni Biaej D. obniya si z 779 m n.p.m. do 743 m n.p.m. (36m), a w zlewni Kamenca 1 z 777 m n.p.m. do 743 m n.p.m. (34m).

Warcholik W., 2005, Rejestracja rnic w przebiegu granicy rolno-lenej w Beskidzie Niskim na obszarze Polski i Sowacji (1933-1975) z wykorzystaniem GIS, Problemy Zagospodarowania Ziem Grskich PAN, z. 51, s. 59-69.

Warcholik W., 2005, Rejestracja rnic w przebiegu granicy rolno-lenej w Beskidzie Niskim na obszarze Polski i Sowacji (1933-1975) z wykorzystaniem GIS, Problemy Zagospodarowania Ziem Grskich PAN, z. 51, s. 59-69.

UWAGI KOCOWE W obszarach rozgraniczonych umown lini granicy pastwa stwierdzono w badanym okresie rny czasoprzestrzenny przebieg procesw przyrodniczych. Powysza prba analizy ilociowej zmian powierzchni lenej w grnych czciach zlewni rzek pooonych w zachodniej czci Beskidu Niskiego wykazaa bowiem wyrane (30%) dysproporcje w zmianach horyzontalnego przebiegu granicy rolno-lenej w polskich i sowackich zlewniach oraz istotne rnice w zmianach jej pionowego przebiegu. W duym uproszczeniu wynikaj one gwnie z konsekwencji przeprowadzonej w polskich zlewniach Beskidu Niskiego akcji wysiedleczej ludnoci emkowskiej Wisa w 1947 roku. Na porzucone pola orne, uytkowane przed 1947 rokiem na znacznych wysokociach, co miao zwizek z oglnym przeludnieniem wsi, wkroczy wtrnie las (sukcesja wtrna). W badanych zlewniach wsiami wysiedlonymi s midzy innymi: Bieliczna, Czertyne i Regetw Wyny. Problematyka zmian w krajobrazie obszarw wyludnionych poruszana jest, obok prac dotyczcych obszaru Beskidu Niskiego i Bieszczadw (Lach 1984, Wolski 2001), take dla terenw: Roztocza (Someya, Furtak 1996), Sudetw (Hryncewicz, Borkowski 1961, Salwicka 1978). Zagadnienia te znajduj si w szerokim krgu zainteresowa europejskich badaczy, m.in. z Woch (Farina 1991), Hiszpanii (Ales i in. 1992), Szwajcarii (Kienast 1993), Czech (Hanoukov 1998), Sowenii (Kladnik 1990). Wspomniane dysproporcje, szczeglnie wyrane w dynamicznie zwikszajcym si udziale terenw lenych, k i pastwisk kosztem gruntw ornych w polskich zlewniach prowadzcym do ogranicze w dostawie drobnoziarnistych zwietrzelin do koryt, mog w konsekwencji predysponowa rny przebieg procesw morfologicznych w dnach dolin po obu stronach granicy pastwowej.

A d a m c z y k B., G e r l a c h T., O b r b s k a S t a r k l o w a B., S t a r k e l L., 1980, Zonal and azonal aspects of the agriculture-forest limit in the Polish Carpatians, Geographia Polonica, 43, 71-84. A l e s R. F., M a r t i n A., O r t e g a F., A l e s E. E. 1992, Recent changes in landscape structure and function in a Mediterranean region of SW Spain, Landscape Ecology, 1, 3-18. B o g u c k a A., 1968, Wspzaleno midzy gospodark a warunkami rodowiska geograficznego w regionie polskich Karpat, Problemy Zagospodarowania Ziem Grskich, z. 6, 107-146. B o r k o w s k i J., H r y n c e w i c z Z., T o m a s z e w s k i J., 1966, Granica rolno-lena w Kotlinie Kamiennogrskiej, Zeszyty Komitetu Zagospodarowania Ziem Grskich, z. 12, 107-126. F a r i n a A. 1991, Vanishing rural landscape in Italy: a case study, Proceedings of the European IALE seminar on practical landscape ecology, 1, Roskilde, 23-36. F a t y g a J., 1981, Struktura uytkowania ziemi w strefach hipsometrycznych woj. jeleniogrskiego z punktu widzenia gospodarki rolnej, Probl. Zagosp. Ziem Grs., z. 22, 95-112. G a l a r o w s k i T., K o s t u c h R., 1965, Prba analizy przebiegu granicy rolno-lenej na Pogrzu i w Beskidach Zachodnich, Problemy Zagospodarowania Ziem Grskich, z. 9, 165-192. G u z i k Cz., 1992, Pionowa zmienno uytkowania ziemi w Karpatach, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 91, 54-71. H a n o u k o v I. 1998, Anthropo-ecological changes of the umava Mts. Area, Czech Republic. Abandonment, [w:] Landscape Transformation in Europe practical and theoretical aspects, The Problems of Landscape Ecology, 3, 158-163. H r y n c e w i c z Z., B o r k o w s k i J., 1961, Proces samozadarnienia w wietle bada podogowych uytkw zielonych w Sudetach, Zeszyty Naukowe WSR we Wrocawiu, 38, 141-159. K i e n a s t F., 1993, Analysis of historic landscape patterns with a Geographical Information System a methodological outline, Landscape Ecology, 2, 103-118. K l a d n i k D. 1990, Determining the extent to which land use is influenced by natural and cultural factors, Geographica Slovenica, 21, 223-248. K l i m a K., M i e r z w a W., Z a j c T., 1998, Ocena przebiegu granicy rolno-lenej w zlewni Czyrnianki w poudniowo-zachodniej czci Beskidu Niskiego, Problemy Zagospodarowania Ziem Grskich, z. 44, 103-116. K o z a k J., 1992, Fizycznogeograficzne uwarunkowania przebiegu granicy rolno-lenej w rejonie Babiej Gry, Problemy Zagospodarowania Ziem Grskich, z. 35, 123-136. K u l i g L., N o w a k M., S m l s k i S., Z o l l F., 1959, Zasady ustalania granic midzy uytkami rolnymi i lenymi w okolicach grskich, Zeszyty problemowe P. N. R., t. 19, 4-36. K u r e k W., 1974, Wpyw wzniesienia nad poziom morza, ekspozycji i nachylenia na rolnicze uytkowanie ziemi w Zawoi, Folia Geographica, Ser. Geogr-Oeconom., vol. VII, 145-165.

Warcholik W., 2005, Rejestracja rnic w przebiegu granicy rolno-lenej w Beskidzie Niskim na obszarze Polski i Sowacji (1933-1975) z wykorzystaniem GIS, Problemy Zagospodarowania Ziem Grskich PAN, z. 51, s. 59-69.

K u r e k S., 1990, Charakterystyka uytkw rolnych w Beskidach na tle rzeby terenu, Problemy Zagospodarowania Ziem Grskich, z. 29, 223-234. L a c h J., 1984, Geomorfologiczne skutki antropopresji rolniczej w wybranych czciach Karpat i ich przedgrza, Wydawnictwo Naukowe WSP, Prace Monograficzne, tom LXVI, 132 ss. L a c h J., 1993, Geomorfologiczne skutki zmiany granicy rolno-lenej w dorzeczu Jasioki, Studia Orodka Dokumentacji Fizjograficznej, t. XXII, 181-192. L a t o c h a A., 2003, Dynamika i charakter zmian pokrywy rolinnej w warunkach sabncej antropopresji w Sudetach Wschodnich, [w:] J. Lach (red.) Dynamika zmian rodowiska geograficznego pod wpywem antropopresji, NFOiGW, AP Krakw, 211-221. M a j e w s k i K., 1965, Ekonomiczne aspekty zwizane z ustaleniem granicy rolno-lenej na terenach grskich i podgrskich, Zeszyty Komitetu Zagospodarowania Ziem Grskich, z. 9, 79-100. Niemtur S., Ambroy S., Skawiski P., 2002, Aktualne problemy grnej granicy lasu w Sudetach i Karpatach, Probl. Zagosp. Ziem Grs., z. 48, s. 173-185. N o w a k M., 1965, Problematyka bada przy wyznaczaniu granicy rolno-lenej w Karpatach i Sudetach, Zeszyty Komitetu Zagospodarowania Ziem Grskich PAN, z. 9, 53-63. P i e t r z a k M., 2002, Geomorfologiczne skutki zmian uytkowania ziemi na Pogrzu Winickim, Przemiany rodowiska na Pogrzu Karpackim, tom 2, IGiGP UJ, Krakw, 149 ss. S a l w i c k a B., 1978, Zmiany w zaludnieniu i uytkowaniu ziemi wsi grskich masywu nienika w strefie granicy rolno-lenej, Acta Universitatis Wratislaviensis, 324, Prace Instytutu Geograficznego, seria B, z. 2, 71-87. S o m e y a T., F u r t a k T., 1966, Zastosowanie programw GIS do analizy i prezentacji przeksztace rodowiska [w:] M. Kistowski (red.) Badania ekologiczno-krajobrazowe na obszarach chronionych, Problemy Ekologii Krajobrazu, 2, 225-230. T r o l l M., 1999, Lasy, ich przemiany i przestrzenne zrnicowanie, [w:] W. Widacki (red.) Przemiany rodowiska przyrodniczego zachodniej czci Beskidw pod wpywem antropopresji, IGUJ Krakw, 15-32. W a r c h o l i k W., 2003, Zmiany przebiegu granicy rolno-lenej w polskich i sowackich zlewniach Beskidu Niskiego w latach 1933-1975, [w:] J. Lach (red.) Dynamika zmian rodowiska geograficznego pod wpywem antropopresji, AP Krakw, 230-239. W a r c h o l i k W., 2004, Antropogeniczna granica pastwa jako granica naturalnych procesw przyrodniczych, [w:] Z. Michalczyk (red.) Badania geograficzne w poznawaniu rodowiska, UMCS Lublin, 82-85. W i d a c k i W., 1989, System relacyjny rodowiska przyrodniczego Beskidw na przykadzie zlewni potoku Jaszczurowa z Beskidzie Maym, Rozprawy Habilitacyjne UJ, nr 162, 193 ss. W o l s k i J., 2001, Kierunki zmian krajobrazu okolic bieszczadzkiej wsi Caryskie [w:] E. Roo-Zieliska, J. Solon (red.) Midzy geografi i biologi badania nad przemianami rodowiska przyrodniczego, Prace Geograficzne, 179, 149-167. Z i e n t a r s k i J., 1989, Studia nad grn granic lasu w Polsce, Rocz. AR Pozna, 204, 25, 63-68. y s z k o w s k a W., 1978, Zastosowanie numerycznych modeli terenu do kartometrycznej analizy rzeby, Acta Universitatis Wratislaviensis, Prace IG, s. A, No 340, 163-175.

DISPROPORTIONS IN THE COURSE OF FOREST-AGRICULTURAL BOUNDARY (1933-1975) - A GIS-BASED ANALYSIS OF SOME POLISH AND SLOVAKIAN CATHMENTS This article focuses on the changes of forest-arable land boundary in the catchments of the rivers in the western part of the Beskid Niski Mountains in Poland and Slovakia. The analysis of changes in forest area revealed that in the years 1933 - 1975 the increase in the percentage of forested area was three times larger in the case of the Polish than in the Slovakian ones. As the catchment conditions in the studied areas are similar, the 20th-century changes in the course of forest-arable land boundary, both spatial and vertical, should be attributed to the varied scale of human pressure exerted on these catchments. The observed discrepancies stem from the consequences of the Wisa action of 1947 which led to the displacement of the local Lemko community. Before 1947, due to high population density in the area, the ploughed lands extended to the uppermost parts of the slopes. Following the abrupt depopulation, the abandoned ploughland has been subject to afforestation. The dynamically increasing percentage of forests, meadows and pastures at the expense of ploughed land diminishes the efficiency of slope processes and limits the supply of fine sediments to the river channels.