F.

Engels O upadku feudalizmu i pocztkach rozwoju buruazji

Stycze 9, 2011

Fryderyk Engels O upadku feudalizmu i pocztkach rozwoju buruazji

________________________________________ Niniejszy nie dokoczony szkic napisa Fryderyk Engels prawdopodobnie w kocu 1884 roku. Autor ukazuje w nim, jak wraz z rozkwitem w XIVXV wieku miast woskich i niemieckich, rozwojem handlu i manufaktury rodziy si w onie starego systemu feudalnego nowe kapitalistyczne stosunki spoeczno-ekonomiczne. Obok redniowiecznej cechoworzemielniczej gospodarki powstaje wwczas gospodarka towarowo-pienina, rozwija si handel wewntrzny i wiatowy, pojawia si nowa klasa: kupieckie mieszczastwo. Do nowej struktury ekonomicznej dostosowuje si struktura polityczno-administracyjna. W Europie zachodniej ksztatuj si pastwa narodowe z siln wadz krlewsk. Omawiajc w proces powstawania stosunkw kapitalistycznych i monarchii narodowych Engels podkrela postpow rol, jak odegraa w nim wanie wadza krlewska, ktra jak mwi reprezentowaa porzdek wrd nieporzdku i rozdrobnienia feudalnego. Praca Engelsa stanowi cenny przyczynek i klucz do waciwej oceny historycznych procesw formowania si monarchii absolutystycznych w XV i XVI w. w Europie. ~ Trzeci wiat ________________________________________ W czasie gdy dzikie walki panujcej szlachty feudalnej napeniay swym zgiekiem redniowiecze, cicha praca klas uciskanych podkopaa system feudalny w caej Europie zachodniej i stworzya warunki, w ktrych coraz mniej pozostawao miejsca dla pana

feudalnego. Po wsiach, co prawda, panoszya si jeszcze szlachta, zncajc si nad chopami poddanymi, zaywajc rozkoszy kosztem ich znoju, tratujc ich zasiewy, gwacc ich ony i crki. Wokoo jednak wyrosy ju miasta: we Woszech, w poudniowej Francji, nad Renem powstaway z popiow starorzymskie municypia [1]; gdzie indziej, zwaszcza w rodkowych Niemczech, wznoszono nowe miasta; otoczone zawsze murami obronnymi i fosami, byy to twierdze daleko potniejsze od zamkw szlacheckich, gdy zdoby je moga jedynie wielka armia. Za tymi murami i fosami rozwijao si cechowo-mieszczaskie i na do ma skal rzemioso redniowieczne, gromadziy si pierwsze kapitay, zrodzia si potrzeba nawizania stosunkw handlowych z innymi miastami i z reszt wiata, a wraz z potrzeb tych stosunkw stopniowo take powstay rodki dla ich ochrony. W pitnastym wieku mieszczanie stali si ju bardziej niezbdni w spoeczestwie ni szlachta feudalna. Wprawdzie uprawa roli wci jeszcze stanowia zajcie przewaajcej czci ludnoci, a tym samym gwn ga produkcji. Jednake nieliczna garstka wolnych chopw, ktrzy tu i wdzie utrzymali si wbrew zakusom szlachty, dowodzia w sposb dostateczny, e w rolnictwie gwn rzecz jest praca chopa, a nie prniactwo i eksploatacja uprawiana przez szlacht. A ponadto rwnie potrzeby szlachty tak bardzo wzrosy i zmieniy si, e nawet dla niej samej miasta stay si niezbdne; bo przecie jedyne swoje narzdzie produkcji, swj pancerz i swoj bro, sprowadzaa ona z miast! Krajowe sukna, meble i kosztownoci, jedwabie woskie, koronki brabanckie, futra z pnocnych krajw, pachnida arabskie, owoce lewantyskie [2], korzenie indyjskie wszystko, z wyjtkiem myda, nabywaa od mieszkacw miast. Rozwin si do pewnego stopnia handel wiatowy; Wosi eglowali po Morzu rdziemnym, a stamtd wzdu wybrzea atlantyckiego a po Flandri; Hanza [3], mimo powstajcej konkurencji holenderskiej i angielskiej, wci jeszcze panowaa nad Morzem Pnocnym i Batykiem. Pomidzy pnocnymi a poudniowymi orodkami handlu morskiego utrzymywano komunikacj ldow; drogi czce te orodki biegy przez Niemcy. Podczas gdy szlachta stawaa si coraz bardziej zbyteczna i coraz bardziej hamowaa rozwj, mieszczastwo stawao si klas, ktra reprezentowaa dalszy rozwj produkcji i handlu, owiaty oraz instytucji spoecznych i politycznych. Cay ten postp produkcji i wymiany by w rzeczywistoci, wedug poj dzisiejszych, bardzo ograniczony. Produkcja bya nadal skrpowana formami czysto cechowego rzemiosa, zachowaa wic sama jeszcze charakter feudalny; handel pozostawa w granicach mrz europejskich i nie siga poza miasta wybrzea lewantyskiego, gdzie wymieniano produkty Dalekiego Wschodu. Jakkolwiek drobne i ograniczone byo rzemioso, a w zwizku z tym ciasny i ograniczony horyzont uprawiajcych je mieszczan, zdoali oni jednak wywoa przewrt w spoeczestwie feudalnym i byli przynajmniej w cigym ruchu, podczas gdy szlachta trwaa w zastoju. Mieszczastwo rozporzdzao przy tym potn broni przeciwko feudalizmowi i by ni pienidz. W typowym gospodarstwie feudalnym wczesnego redniowiecza prawie e nie byo miejsca dla pienidza. Pan feudalny bra od swoich poddanych wszystko, czego potrzebowa, bd to w postaci pracy, bd te w postaci gotowych produktw; kobiety przdy i tkay len i wen oraz sporzdzay odzie, mczyni uprawiali rol; dzieci pasy bydo pana, zbieray dla niego owoce lene, ptasie gniazda i cik; caa rodzina miaa ponadto obowizek dostarczania zboa, owocw, jaj, masa, sera, drobiu, jaowizny i licho wie czego jeszcze. Kady dwr feudalny by samowystarczalny; nawet wiadczenia wojenne cigane byy w naturze; handlu, wymiany nie byo, pienidz by zbyteczny. Europa zepchnita zostaa do tak

niskiego poziomu, tak dalece rozpoczynaa wszystko od pocztku, e pienidz spenia wtedy funkcj w duo mniejszej mierze spoeczn anieli czysto polityczn; suy do pacenia podatkw, a zdobywano go przewanie w drodze grabiey. Wszystko to si teraz zmienio. Pienidz sta si znowu powszechnym rodkiem wymiany i w zwizku z tym ilo jego zwikszya si wydatnie; rwnie szlachta nie moga si ju bez niego obej, poniewa za do sprzedania miaa niewiele lub nic, a grabiee rwnie nie byy ju wcale rzecz tak atw, musiaa zdecydowa si na poyczanie od miejskiego lichwiarza. Na dugo przedtem, zanim nowoczesne dziaa poczyniy wyomy w murach zamkw rycerskich, byy ju one podminowane przez pienidz; w istocie proch strzelniczy by, rzec mona, jedynie komornikiem sdowym w subie pienidza. Pienidz by w rkach mieszczastwa potnym narzdziem realizacji rwnoci politycznej. Wszdzie tam, gdzie stosunek pieniny wypiera stosunek osobisty, gdzie wiadczenie pienine wypierao wiadczenie w naturze miejsce stosunku feudalnego zajmowa stosunek buruazyjny. Wprawdzie po wsiach, w przewaajcej wikszoci wypadkw, przetrwaa dawna prymitywna gospodarka naturalna; ale istniay ju cae okrgi, gdzie, jak w Holandii, Belgii i nad dolnym Renem, chopi uiszczali panom zapat w pienidzu zamiast paszczyzny i wiadcze w naturze, gdzie panowie i poddani zrobili ju pierwszy decydujcy krok w kierunku przeobraenia si we wacicieli ziemskich i dzierawcw, gdzie wic take i na wsi polityczne urzdzenia feudalizmu traciy sw podstaw spoeczn. dza zota, ktra opanowaa w tym czasie ca Europ zachodni, dowodzi w sposb uderzajcy, jak bardzo ju w kocu pitnastego wieku feudalizm by podkopany i do gbi przearty przez pienidz. Zota szukali Portugalczycy na wybrzeu afrykaskim, w Indiach i na caym Dalekim Wschodzie; zoto byo magicznym zaklciem, ktre gnao Hiszpanw przez Ocean Atlantycki do Ameryki; o zoto przede wszystkim pyta biay czowiek, gdy tylko stawia nog na nowo odkrytym brzegu. Lecz ten pd do dalekich Awanturniczych wypraw w poszukiwaniu zota, jakkolwiek urzeczywistnia si pocztkowo w formach feudalnych i pfeudalnych, by przecie ju w swoim zarodku cakowicie nie do pogodzenia z feudalizmem, ktrego podstaw bya uprawa roli i ktrego wyprawy zdobywcze miay gwnie na celu zdobycie ziemi. Poza tym egluga bya zajciem zdecydowanie mieszczaskim, ktre swj antyfeudalny charakter narzucio take wszystkim nowoczesnym flotom wojennym. W wieku pitnastym by wic feudalizm w caej Europie zachodniej w stadium zupenego rozkadu; miasta ze swymi antyfeudalnymi interesami, wasnym prawem i uzbrojonym mieszczastwem wbiy si ju wszdzie klinami w obszary feudalne i uzaleniy od siebie panw feudalnych czciowo spoecznie, za porednictwem pienidza, a gdzieniegdzie rwnie i politycznie; nawet po wsiach, tam gdzie dziki szczeglnie sprzyjajcym warunkom podnis si poziom rolnictwa, dawne wizy feudalne zaczy si pod wpywem pienidza rozlunia; jedynie w krajach nowo zdobytych, jak w czci Niemiec na wschd od aby albo na terenach zacofanych, oddalonych od szlakw handlowych, dawne panowanie szlachty kwito w dalszym cigu. Wszdzie jednak zarwno po miastach jak i po wsiach wzrosy te elementy ludnoci, ktre przede wszystkim domagay si zaprzestania wiecznych, bezsensownych wojen, owych zatargw panw feudalnych, ktre utrzymyway stan cigej wojny domowej nawet wtedy, gdy w kraju by obcy najedca owo nieprzerwane i cakowicie bezcelowe pustoszenie, cignce si przez cae redniowiecze. Elementy te, za sabe jeszcze, by postawi na swoim, znalazy silne oparcie na szczycie caego porzdku feudalnego we wadzy krlewskiej. I w tym oto punkcie analiza stosunkw spoecznych

prowadzi nas do analizy stosunkw pastwowych, z dziedziny ekonomii przechodzimy w dziedzin polityki. Z mieszaniny ludw najwczeniejszego redniowiecza wyodrbniay si stopniowo nowe narodowoci, a w toku tego procesu, jak wiadomo, w wikszoci rzymskich niegdy prowincji zwycieni zasymilowali zwycizc, chop i mieszczanin germaskiego pana. Nowoczesne narodowoci s wic rwnie wytworem klas uciskanych. Jak si odbywao to stapianie w jednych okolicach, rozgraniczanie w innych naocznie pokazuje nam opracowana przez Menkego mapa okrgw rodkowej Lotaryngii [4]. Wystarczy tylko ledzi na tej mapie lini rozgraniczajc romaskie i niemieckie nazwy miejscowoci, aby si przekona, e w Belgii i dolnej Lotaryngii pokrywa si ona w zasadzie z istniejc jeszcze sto lat temu granic jzykow francusko-niemieck. Tu i wdzie znajduje si jeszcze jaki wski obszar sporny, gdzie obydwa jzyki walcz o pierwszestwo; na og jednak ju wiadomo, co ma zosta niemieckie, a co romaskie. Staro-dolno-frankoska i staro-grno-niemiecka forma wikszoci nazw miejscowoci na tej mapie dowodzi za, e pochodz one z dziewitego, najpniej dziesitego stulecia, e przeto granica istniaa ju zasadniczo pod koniec panowania Karolingw. Po stronie romaskiej, zwaszcza w pobliu granicy jzykowej, znale mona nazwy mieszane, zoone z niemieckiego imienia i romaskiego oznaczenia miejscowoci, np. na zachd od Mozy, koo Verdun: Eppon curtis, Rotfridi curtis, Ingolini curtis, Teudegisilovilla, dzi Ippecourt, Recourt la Creux, Amblaincourt sur Aire, Thierville. Byy to siedziby panw frankoskich, mae kolonie niemieckie na terytorium romaskim, ktre wczeniej czy pniej ulegy romanizacji. W miastach i na niektrych Obszarach wiejskich znajdoway si silniejsze kolonie niemieckie, ktre jeszcze przez duszy czas zachoway swj jzyk; w jednej z nich np. powstaa jeszcze w kocu dziewitego stulecia Pie o Ludwiku [5]. Jednake roty przysigi krlw i monych z 842 roku [6], w ktrych narzecze romaskie wystpuje ju jako jzyk oficjalny Francji, dowodz, e wielka cz panw frankoskich bya ju wczeniej zromanizowana. Gdy grupy jzykowe byy ju rozgraniczone (pomijajc pniejsze wojny zdobywcze, ktre doprowadziy do wytpienia caych plemion, jak np. wojny przeciwko Sowianom poabskim [7]), byo cakiem naturalne, i posuyy one za okrelon podstaw do tworzenia si pastw i e z narodowoci zaczy rozwija si narody. Jak potny by ten czynnik ju w dziewitym stuleciu, dowodzi szybkie zaamanie si mieszanego pastwa lotaryskiego [8]. Aczkolwiek w cigu caego redniowiecza granice jzykowe i pastwowe nie pokryway si wcale, to jednak kada narodowo na terenie Europy, z wyjtkiem moe Woch, reprezentowana bya przez odrbne wielkie pastwo, a tendencja do tworzenia pastw narodowych, wystpujca coraz wyraniej i bardziej wiadomie, stanowi jedn z najistotniejszych dwigni postpu w redniowieczu. W kadym z tych pastw redniowiecznych krl stanowi najwyszy szczebel caej hierarchii feudalnej; wasale nie mogli si bez . niego obej, a jednoczenie ustawicznie buntowali si przeciw niemu. Podstawowy stosunek caej gospodarki feudalnej nadawanie ziemi w zamian za wiadczenie pewnych usug osobistych oraz daniny dostarcza ju w swojej pierwotnej, najprostszej postaci do powodw do sporw, zwaszcza gdy tylu byo zainteresowanych w poszukiwaniu zwady. A c dopiero mwi o pniejszym redniowieczu, kiedy stosunki lenne wytworzyy we wszystkich krajach nie dajce si rozwika kbowisko zobowiza i uprawnie, ktre byy udzielane, odbierane, przywracane na nowo, ktre przepaday na zawsze, byy zmieniane czy te dawane na odmiennych warunkach? Karol miay np. by z tytuu jednej czci swoich krajw lennikiem cesarza, z tytuu innej lennikiem krla Francji; z drugiej strony, krl Francji, jego pan lenny, by

jednoczenie jako wadca pewnych ziem lennikiem Karola miaego, swego wasnego wasala. Jake wic mona byo unikn konfliktw? Std owa wieki trwajca oscylacja wasali midzy cieniem do centrum krlewskiego, ktre jedyne mogo broni ich przed wrogiem zewntrznym i jednych przed drugimi, a odrywaniem si od centrum, w co bezustannie i w sposb nieunikniony zmieniao si owo cienie; std owa nieustanna walka midzy wadz krlewsk a wasalami, ktrej dzika wrzawa zaguszaa wszystko inne w tym dugim okresie, kiedy rabunek by jedynym godnym wolnego ma rdem zarobku; std owo nieskoczone, cigle si odnawiajce pasmo zdrad, skrytobjstw, trucicielstw, podstpw i wszelkich moliwych podoci, kryjcych si pod poetycznym mianem rycerskoci, przy czym nieustannie mwio si o honorze i wiernoci. Jest rzecz oczywist, e w tym oglnym rozgardiaszu wadza krlewska bya elementem postpowym; reprezentowaa bowiem porzdek wrd nieporzdku, ksztatujcy si nard w przeciwiestwie do rozdrobnienia na buntownicze pastewka wasalne. Wszystkie elementy rewolucyjne, ktre ksztatoway si pod powierzchni spoeczestwa feudalnego, byy w rwnej mierze zdane na wadz krlewsk, co wadza krlewska na nie. Sojusz wadzy krlewskiej z mieszczastwem datuje si od dziesitego stulecia; przerywany czsto konfliktami w caym bowiem redniowieczu nic nie idzie niezmiennie swoim torem odnawia si ten sojusz, coraz cilejszy i potniejszy, a wreszcie dopomg wadzy krlewskiej do ostatecznego zwycistwa, w podzice za co wadza krlewska ujarzmia i ograbia swego sojusznika. Zarwno krlowie, jak i mieszczanie znaleli silne oparcie w powstajcym stanie prawnikw. Wraz z odkryciem na nowo prawa rzymskiego [9] nastpi podzia pracy midzy ksiy, doradcw prawnych okresu feudalnego, a wieckich znawcw prawa. Ci nowi prawnicy byli od pocztku stanem zasadniczo mieszczaskim; ponadto studiowane, wykadane i stosowane przez nich prawo nosio charakter zasadniczo antyfeudalny i w pewnym wzgldzie buruazyjny. Prawo rzymskie jest tak bardzo klasycznym wyrazem prawnym stosunkw yciowych i kolizji spoeczestwa, w ktrym panuje wasno prywatna w czystej postaci, e wszystkie pniejsze prawodawstwa nie zdoay ju w nim nic istotnego poprawi. Jednake w redniowieczu wasno buruazyjna bya jeszcze mocno skrpowana ograniczeniami feudalnymi, polegaa np. przewanie na przywilejach; prawo rzymskie daleko wyprzedzao wic pod tym wzgldem take wczesne stosunki buruazyjne. Jednake dalszy historyczna rozwj wasnoci buruazyjnej mg polega tylko na przeksztaceniu jej we wasno prywatn w czystej postaci, co si te stao. Silnym za bodcem tego rozwoju musiao si sta prawo rzymskie, ktre zawierao ju w stanie gotowym wszystko to, do czego mieszczastwo pniejszego redniowiecza dopiero niewiadomie dyo. Jeeli nawet w bardzo wielu konkretnych wypadkach prawo rzymskie dostarczao pretekstu do wzmoonego ucisku chopw przez szlacht, gdy np. poszczeglni chopi nie mogli dostarczy pisemnych dowodw, i s zwolnieni od obowizujcych ciarw, to w niczym to sprawy nie zmienia. Szlachta znalazaby takie preteksty rwnie i bez prawa rzymskiego i znajdowaa je codziennie. W kadym razie by to olbrzymi postp, e zaczo obowizywa prawo, ktre absolutnie nie zna stosunkw feudalnych i wyranie antycypuje nowoczesn wasno prywatn. Widzielimy, jak to w spoeczestwie pniejszego redniowiecza szlachta feudalna stawaa si pod wzgldem ekonomicznym zbyteczna, co wicej, stawaa si zawad; jak ju i pod wzgldem politycznym staa na przeszkodzie rozwojowi miast i pastwa narodowego, moliwego podwczas jedynie w formie monarchii. Mimo wszystko jednak utrzymywaa si

szlachta dziki okolicznoci, e posiadaa jeszcze wtedy monopol na wadanie broni, e niemoliwe byo bez niej prowadzenie wojen, staczanie bitew. Rwnie i to miao ulec zmianie; mia by zrobiony ostatni krok w kierunku wyjanienia szlachcie feudalnej, i min okres jej spoecznego i pastwowego panowania, e szlachcic w charakterze rycerza przesta ju by przydatny nawet na polu bitwy. Zwalczanie systemu feudalnego za pomoc feudalnego wojska, ktrego onierze zwizani byli cilejszymi wizami ze swymi bezporednimi panami lennymi ni z krlewskim dowdztwem armii, oznaczao oczywicie obracanie si w bdnym kole i dreptanie w miejscu. Od pocztku czternastego wieku d krlowie do uniezalenienia si od tego feudalnego wojska i do stworzenia wasnej armii. Od tej pory widzimy w armiach krlewskich wci rosnc cz, zoon z oddziaw werbowanych, czyli najemnych. Pocztkowo bya to przewanie piechota skadajca si z szumowin miejskich i ze zbiegych chopw poddanych, z Lombardczykw, Genueczykw, Niemcw, Belgw itd., uywana do obsadzania miast i do suby w wojnie oblniczej, nie nadajca si na razie prawie wcale do uycia w otwartej bitwie. Natomiast pod koniec redniowiecza spotykamy ju take rycerzy zacigajcych si na sub do obcych ksit, ze swymi nie wiadomo jak skleconymi orszakami; zwiastowao to nieuchronny upadek feudalnej sztuki wojennej. Jednoczenie zaistnia w postaci miast i wolnych chopw tam gdzie tacy jeszcze istnieli lub pojawili si na nowo podstawowy warunek powstania zdolnej do wojowania piechoty. Dotychczas rycerstwo wraz ze swoim konnym orszakiem stanowio nie tyle rdze wojska, ile raczej samo wojsko; chmara towarzyszcych mu pieszych knechtw poddanych nie liczya si; w otwartym polu zdawaa si istnie jedynie po to, by ucieka lub rabowa. Przez cay okres rozkwitu feudalizmu a do koca XIII wieku jazda staczaa i rozstrzygaa wszystkie bitwy. Od tej chwili sprawa si zmienia, i to na rozmaitych odcinkach rwnoczenie. Stopniowe zanikanie poddastwa chopw w Anglii stworzyo liczn klas wolnych chopw, posiadaczy gruntu (yeomen) lub dzierawcw, a tym samym materia na now piechot, wywiczon we wadaniu ukiem, ktry by podwczas angielsk broni narodow. Wprowadzenie tych ucznikw, walczcych zawsze pieszo, niezalenie od tego, czy podczas marszu dosiadali koni czy nie, spowodowao istotn zmian w taktyce angielskiego wojska. Od czternastego wieku poczwszy rycerstwo angielskie walczy najchtniej pieszo, gdzie tylko na to pozwala teren lub inne okolicznoci. Za ucznikami, ktrzy rozpoczynaj walk i wykruszaj, szeregi wroga, zwarta falanga spieszonej jazdy rycerskiej czeka na atak nieprzyjaciela lub na dogodny moment do natarcia, podczas gdy cz tylko pozostaje na koniach, aby bocznymi atakami zaway na rozstrzygniciu. wczesne nieprzerwane zwycistwa Anglikw we Francji [10] naley przypisa gwnie przywrceniu elementu defensywnego w armii; byy to przewanie w rwnej mierze jak bitwy Wellingtona w Hiszpanii i Belgii bitwy obronne poczone z ofensywnym przeciwnatarciem. Wraz z przyjciem nowej taktyki przez Francuzw ca stao si moliwe, odkd najemni kusznicy woscy speniali u nich rol ucznikw angielskich skoczy si zwyciski pochd Anglikw. Rwnie na pocztku czternastego wieku piechota miast flandryjskich odwaya si i to czsto z powodzeniem w otwartej bitwie stawi czoo francuskiemu rycerstwu, a cesarz Albrecht przez sw prb zdradzenia wolnych chopw szwajcarskich, podlegajcych bezporednio cesarstwu, na rzecz arcyksicia Austrii, ktrym by on sam, da impuls do stworzenia pierwszej nowoczesnej, o europejskiej sawie piechoty [11]. W tryumfach Szwajcarw nad. Austriakami, a zwaszcza nad Burgundami, jazda pancerna, konna i spieszona, ulega ostatecznie piechocie, wojsko feudalne pierwocinom nowoczesnego wojska, rycerz mieszczaninowi i wolnemu chopu. A Szwajcarzy, aby ju na samym wstpie zadokumentowa buruazyjny charakter swojej pierwszej w Europie

niezalenej republiki, zaczli natychmiast zamienia swoj saw wojenn na brzczc monet. Znikny wszelkie wzgldy polityczne; kantony zamieniy si w biura werbunkowe, cigajce najemnych onierzy dla oferujcych najwicej. Rwnie i gdzie indziej, a zwaszcza w Niemczech, rozbrzmieway bbny werbunkowe; nie dorwnano jednak w cynizmie temu rzdowi, ktry zdawa si istnie po to jedynie, aby sprzedawa swoich poddanych, dopki nie przecignli go ksita niemieccy w czasach najgbszego ponienia narodowego. Poza tym rwnie w czternastym wieku Arabowie poprzez Hiszpani przynieli do Europy proch strzelniczy i artyleri. A do koca redniowiecza rczna bro palna nie miaa wielkiego znaczenia, co atwo zrozumie, gdy si zway, e uk strzelca angielskiego spod Crecy trafia rwnie daleko, a moe i celniej cho nie z takim samym skutkiem jak strzelba o gadkiej lufie, ktr posugiwa si piechur spod Waterloo [12]. Dziao polowe byo rwnie jeszcze w powijakach; natomiast cikie armaty zrobiy niejeden wyom w wystawionych na ich obstrza murach zamkw rycerskich i obwieciy szlachcie feudalnej, e proch strzelniczy przypiecztowa koniec jej panowania. Rozpowszechnienie si sztuki drukarskiej, odrodzenie studiw nad literatur staroytn, cay ruch kulturalny, ktry od 1450 r. bezustannie przybiera na sile i coraz bardziej si rozpowszechnia wszystko to sprzyja mieszczastwu i wadzy krlewskiej w walce z feudalizmem. Wspdziaanie wszystkich tych przyczyn, z roku na rok potgowane wzajemnym ich oddziaywaniem prcym coraz silniej w tym samym kierunku, zadecydowao w drugiej poowie pitnastego wieku o zwycistwie nad feudalizmem, odniesionym, co prawda, jeszcze nie przez buruazj, ale przez monarchi. Wszdzie w Europie, a po najodleglejsze kraje, ktre nie przeyway okresu feudalizmu, wadza krlewska uzyskaa przewag jednoczenie. Na Pwyspie Pirenejskim dwa z zamieszkujcych tam romaskich szczepw jzykowych poczyy si, tworzc Krlestwo Hiszpanii, a Krlestwo Aragoskie [13], mwice po prowansalsku, podporzdkowao si kastylijskiemu jzykowi literackiemu; trzecie plemi zjednoczyo swj obszar jzykowy (z wyjtkiem Galicji), tworzc Krlestwo Portugalii, iberyjskiej Holandii; oddzielio si ono od centralnej czci kraju i dziaalnoci na morzu dowiodo swego prawa do odrbnego istnienia. We Francji udao si wreszcie Ludwikowi XI, po upadku efemerycznego pastwa Burgundzkiego [14], tak dalece ustanowi reprezentowan przez wadz krlewsk jedno narodow na bardzo jeszcze podwczas okrojonych terenach francuskich, e ju jego nastpca (Karol VIII) mg sobie pozwoli na wtrcanie si do swarw woskich [15] i e jedno ta stana pod znakiem zapytania raz tylko jeszcze na skutek reformacji i to na krtko. Anglia zrezygnowaa wreszcie ze swoich donkiszotowskich wojen zdobywczych we Francji, w ktrych byaby si w kocu wykrwawia. Szlachta angielska szukaa namiastki w wojnach Dwch R [16] i znalaza wicej, ni szukaa; wyniszczya si zupenie i wyniosa na tron dynasti Tudorw, ktra potg wadzy krlewskiej przewyszaa wszystkich swych poprzednikw i nastpcw. Kraje skandynawskie od dawna byy zjednoczone; Polska po poczeniu si z Litw [17], gdy wadza krlewska nie bya jeszcze osabiona, wstpowaa w okres swego najwikszego rozkwitu, a nawet w Rosji obalenie ksit udzielnych odbyo si rwnoczenie ze zrzuceniem jarzma tatarskiego i zostao ostatecznie przypiecztowane przez Iwana III. W caej Europie byy tylko dwa kraje, gdzie wadza krlewska oraz niemoliwa wwczas bez niej jedno narodowa nie istniay wcale lub tylko na papierze, a mianowicie: Wochy i Niemcy.

________________________________________ PRZYPISY [1] Municypia (ac. municipia) miasta w staroytnym Rzymie i cesarstwie rzymskim; ich mieszkacy mieli samorzd i korzystali z uprawnie obywateli rzymskich. [2] Lewant nazwa krajw pooonych na wschodnim wybrzeu M. rdziemnego. [3] Hanza zwizek pnocnoniemieckich miast handlowych powstay w XIII w., ktremu przewodzia Lubeka, posiada wasn flot i armi, zmonopolizowa handel batycki; przesta istnie w wieku XVII. [4] Spruner-Menke, Hand-Atlas zur Geschichte des Mittelalters und der neueren Zeit [Podrczny atlas historii redniowiecza i czasw nowoytnych], 3 wydanie, 1874, mapa nr 32. [5] Pie o Ludwiku poemat epicki napisany w dialekcie frankoskim przez nieznanego poet; data powstania koniec IX wieku; opiewa zwycistwo zachodniofrankoskiego krla Ludwika III nad Normanami pod Sancourt w 881 r. [6] Teksty roty przysigi, jak zoyli sobie nawzajem w Strasburgu w 842 r. wschodniofrankoski krl Ludwik Niemiecki i zachodniofrankoski krl Karol ysy wraz ze swymi wasalami. [7] Sowianie poabscy dua grupa plemion zachodniosowiaskich, zamieszkaych midzy Odr a ab. Wielokrotnie odpierali najazdy plemion germaskich. Od X w. ziemie ich byy stale najedane przez feudaw niemieckich. W XII w. ziemie Sowian poabskich zostay podbite przez ksit saskich. Ludno zostaa czciowo wyniszczona, czciowo zgermanizowana. [8] Chodzi o pastwo powstae na obszarze pomidzy Skald, Renem, Moz i Somm, ktre w poowie IX w. odziedziczy po swym ojcu cesarzu Lotarze I krl Lotar II. Od jego imienia pastwo to otrzymao nazw Lotaryngii. Po mierci Lotara II w roku 870 Lotaryngia zostaa mniej wicej wzdu granicy jzykowej podzielona pomidzy dwch jego braci, wschodniofrankoskiego krla Ludwika Niemieckiego i zachodniofrankoskiego krla Karola ysego. [9] Prawo rzymskie og przepisw prawnych obowizujcych w staroytnym Rzymie; odyo ono pod koniec redniowiecza i dziki doskonaoci form i instytucji, zwaszcza w prawie prywatnym, zostao przyjte we Woszech i Niemczech (XV w.). [10] Mowa o zwycistwach Anglikw w czasie wojny stuletniej (13371453) midzy Angli i Francj. [11] Engels ma tu na myli odmow cesarza niemieckiego Albrechta I, z domu austriackich Habsburgw, uznania przywilejw przyznanych przez jego poprzednika, Adolfa z Nassau, kantonom szwajcarskim, ktre stanowiy trzon Zwizku Szwajcarskiego. W ten sposb Albrecht pragn utrzyma kantony w ulegoci wobec ksit austriackich. W XIVXV wieku Szwajcarom udao si rozgromi wojska austriackich panw feudalnych i wzmocni pozycj swego pastwa, ktre formalnie podlegao tylko Cesarstwu Niemieckiemu.

[12] Pod Crecy (pnocno-zachodnia Francja) miaa miejsce 26 sierpnia 1346 r. jedna z najwikszych bitew wojny stuletniej; wojska angielskie, ktrych trzon stanowia piechota zoona ze zwerbowanych wolnych chopw, zaday cik klsk wojskom francuskim, ktrych gwn si stanowia niezdyscyplinowana rycerska konnica. Pod Waterloo w dniu 18 marca 1815 r. wojska angielsko-holenderskie i pruskie zaday klsk armii napoleoskiej. [13] Poczenie krlestw Aragonii i Kastylii nastpio w 1479 r. [14] Ksistwo burgundzkie, powstae w IX w. we Francji wschodniej, w grnym biegu Sekwany i Loary, do ktrego pniej przyczone zostay znaczne obszary (Franche-Comte, cz pnocnej Francji i Niderlandy), stao si w XIVXV wieku samodzielnym pastwem feudalnym, ktre w drugiej poowie XV w. za czasw ksicia Karola miaego doszo do najwikszej potgi. Byo ono przeszkod w utworzeniu scentralizowanej monarchii francuskiej. Ludwikowi XI udao si zorganizowa koalicj Szwajcarw i Lotaryczykw przeciwko Burgundii. W wojnie z koalicj (14741477) wojska Karola miaego zostay rozbite, a on sam zgin w bitwie pod Nancy (1477 r.). Jego posiadoci zostay podzielone pomidzy Ludwika XI i syna cesarza niemieckiego, Maksymiliana Habsburga. [15] Wykorzystujc rozdrobnienie polityczne Woch oraz spory pomidzy pastwami woskimi francuski krl Karol VIII wtargn do Woch w roku 1494 i zaj Krlestwo Neapolu. Jednake w nastpnym roku wojska francuskie zostay wyparte z Woch przez koalicj pastw woskich popieran przez cesarza Maksymiliana I oraz krla hiszpaskiego Ferdynanda II. Wyprawa Karola VIII zapocztkowaa tzw. wojny woskie (1494 1559), w czasie ktrych Wochy wystawione byy na wielokrotne najazdy zaborcw francuskich, hiszpaskich i niemieckich, stajc si teatrem dugotrwaej walki tych mocarstw o panowanie nad Pwyspem Apeniskim. [16] Wojny Dwch R (14551485) walki dwch angielskich rodw feudalnych o tron: dynastii Yorku, z bia r w herbie, i dynastii Lancastrw, z czerwon r w herbie. Wok Yorkw zgrupowaa si cz wielkich panw feudalnych z bardziej rozwinitego gospodarczo poudnia, rycerstwo oraz mieszczastwo; Lancastrowie byli popierani przez arystokracj feudaln hrabstw pnocnych. Wojna rozpocza si w 1455 r. za panowania Henryka VI z domu Lancastrw i zakoczya si obaleniem Ryszarda III z domu Yorkw. Doprowadzia ona do cakowitego niemal wyniszczenia starych rodw feudalnych i zakoczya si zagarniciem wadzy przez Henryka VII z nowej dynastii Tudorw, ktra zaprowadzia w Anglii rzdy absolutystyczne. [17] W roku 1385 zawarto ukad w Krewi pomidzy Polsk i Litw, na mocy ktrego w zamian za rk krlowej Polski Jadwigi i koron polsk wielki ksi Litwy, Wadysaw Jagieo, zobowiza si przyj wraz z poddanymi chrzest w obrzdku aciskim i poczy z Polsk ziemie Litwy i Rusi. Gwnym zadaniem tej unii polsko-litewskiej bya wsplna obrona przed naporem Krzyakw. Kilka razy zrywany i odnawiany zwizek Polski i Litwy ugruntowany zosta ostatecznie tzw. uni lubelsk zawart w roku 1569. Przewidywaa ona wsplny sejm dla Litwy i Polski, wspln elekcj i polityk zagraniczn. Zachowywaa natomiast osobne urzdy centralne, skarb, wojsko i szereg odrbnoci ustrojowych.