LK KAN *

Prof. Dr. Justin McCarthy evirenler Yrd. Do. Dr. A. Serdar ZTRK, Tolga KAYADELEN, Murat ALTUNBA
Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi ngiliz Dili ve Edebiyat Anabilim Dal

Giri Tarihiler gerei sevmelidir. Bir tarihi sadece gerei yazmakla ykmldr. Tarihiler yazmadan nce tm ilgili kaynaklara bakmak zorundadrlar. Kendi nyarglarn gzden geirmeli ve bunlarn gerei etkilememesi iin ellerinden geleni yapmaldrlar. Ancak bundan sonra tarih yazmaldrlar. Tarihilerin temel ilkesi udur: "Bir konuyu btn ynleriyle ele al; nyarglarn bir kenara brak. te o zaman gerei bulmay mit edebilirsin." Tarihiler her zaman bu ilkeyi izlerler mi? Hayr, fakat iyi tarihiler gayret gsterirler. Bir tarihinin grevinin gereini yerine getirip getirmediini anlamann yollar vardr. Tm nemli ilgili kaynaklar incelemelidir. Amerikan tarihi ile ilgili bir kitap sadece Franszca kaynaklara dayanyor, Amerikan kaynaklarndan faydalanmyorsa gerek tarih olamaz. nemli olaylarn hepsi dikkate alnmaldr. Alman ve Yahudi tarihi ile ilgili bir kitap Holocaust' ta ldrlen Yahudilerden bahsetmiyorsa gerek kabul edilemez. nsana rahatszlk veren olaylar, yanl dnce ve nyarglarla uyumayan olaylar bir tarafa braklmak ve gz ard edilmek yerine ele alnmaldr. Trk ve Ermeni tarihi ile ilgili yazlm bir kitap Ermeniler tarafndan ldrlen Trklerin tarihini ihtiva etmezse gerek saylamaz. Bu gayet ak. O kadar ak ki zikretmek bile gereksiz. Fakat biz bunun zikredilmesinin gerekli olduuna inanyoruz, nk bir ok tarihi doru tarih yazmann ilkelerini unutmu. Siyasetilerin de tarihiler gibi geree ulama grevleri vardr. Siyasetiler tarihle ilgili bir aklama yaparlarsa, tarihilerin grev ve ykmllklerini de zerlerine alm olurlar. Tarihsel kaytlar, hatta kaytlarn tmn drste incelemek zorundadrlar. Siyasal bask gruplarnn sylediklerini doru kabul etmemelidirler. Bakalarnn doru kabul ettii eyi doru kabul etmemelidirler. Kendi
*

Bu yaz, Amerikal profesr Justin McCarthy nin 2002 ylnda vermi olduu First Shot adl konferansn evirisidir.

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 19 Yl : 2005/2 (341-356 s.)

nyarglarndan hareketle herhangi bir eyi kabul etmemelidirler. Siyasetiler tarih konusunda beyanda bulunacaksa, tarihle ilgili konularda kararname karacaklarsa, tarihin ilkelerine uymak zorundadrlar. Aksi taktirde, siyasetilerin aklamalar gerei yanstmayacaktr. Byle davranmak siyasi adan kendilerine faydal olabilir. Belki oylarn da artrabilir. Ama bu, hibir zaman gerek olamaz. u tekrar aka ifade edilmelidir. ayet siyasetiler kendilerini tarihi sanyorlarsa, tarihilerin de ilkelerine uymak zorundadrlar. 'Szde Ermeni Soykrm' konusunda karar karan parlamentolar derslerini maalesef iyi renememiler. Bu parlamenterlerin tarih konusunda insan dehete dren aklamalar kt tarihiliin rneklerindendir. Ermenilerle ilgili karar alan Fransz veya Avrupa Birlii Parlamentosu nyarglaryla elien herhangi bir kant gz nnde bulundurmular mdr? Asla. Bakan Jacques Chirac ksa bir sre nce tm hkmetlerin Ermeni Soykrmn kabul etmelerinin gerektiini sylerken, Osmanl arivleri dahil tm kaynaklar detayl olarak incelemi midir? Hayr. Amerikan Kongresine 'Ermeni Soykrmn' kabul ettirmeye alanlar bu atmalarda milyonlarca Trk'n ldn kabul etmiler midir? Asla. Bu nyargl tarihilerin dzmece tarihinde lenler sadece Ermenilerdir. Fransz Parlamentosu veya Avrupa Birlii Hkmet yelerinin hibir zaman tarihilerin prensiplerine uymadklar iddia edilir. Tarihsel konularla ilgili kapsaml aratrma yapmaya vakitleri yoktur. Tarihle ilgili hemen hemen hibir eitim almamlardr. Arzu etmeseler de onlara unu salk veririm: Geree ulamak iin gayret gstermiyorsanz, hibir ey sylemeyin. unu itiraf etmeliyim ki, bir tarihi olarak meseleyi tm ynleriyle incelemeyi bir tarafa brakp n yarglaryla ve politik karlar iin konuanlara kzyorum. Ayrca, beni Ermeni meselesini tm ynleriyle incelediklerini syleyen ancak byle bir eyi yapmayan insanlarn iki yzllkleri de kzdryor. Tarihsel bilgi tartmaya dayanr. Bir meseleyi tm ynleriyle anlayabilmek iin gayret gstersek de hepimiz yanlabiliriz. Btn tarihiler hata yapabilir. Hatalarmz tartma ile anlayabiliriz. Bizden farkl dnenleri dinler, delillerimiz deerlendirir, bazen de fikirlerimizi deitirebiliriz. Bakalarnn delillerini hesaba katmayanlar bilim adam olamazlar. Bakalarnn deerlendirmelerini grmezlikten gelenler gerek tarihi deildir. Son gnlerde Almanya ve Amerika' da Ermeni meselesi ile ilgili eitli toplantlar dzenlendi. Amerika'dakiler genellikle kapal kaplar ardnda yapld. Gizliydi. Toplantlara katlanlar dnda, hi kimse bu toplantlarda ne olup bittiini bilmiyor. Baz toplantlara az sayda izleyici kabul edildi, ama 'Ermeni Soykrmna' pheyle bakan konumaclara hi yer verilmedi. Buna ramen bu toplantlara hem Ermenilerin hem de Trklerin katld ilan edildi. Ermeni milliyetiler, "grdnz gibi Trk bilim adamlar da bizimle ayn grte", dediler. Kim bu Trkler? Topluluklarna katlmalarna izin verilmeden bir testten geen insanlar. Bu topluluun bir yesi olmadan nce Trklerin 'Ermeni 342

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 19 Yl : 2005/2 (341-356 s.)

Soykrmn' kabul etmeleri gerekir. Ermeni milliyetileri kendileriyle ayn fikirde olmayanlarla asla bir araya gelmezler; hatta konumazlar. Bunun iin, bu toplantlarn bilimsel nitelii yoktur; bunlar olsa olsa Trkleri mahkum etmek isteyen kiilerin bir araya geldii siyasi toplantlardr. Maalesef Trkleri mahkum etmeye alanlarn bazlar da Trk. Burada alacak bir ey yok. Size ideolojilerini, tarihsel muhakemelerini bir yana brakan Trklerin de olduunu hatrlatmama gerek yok. Fikir ayrl iyi bir eydir, nk bilgelik tartmaktan doar. Ancak bu tr tartmalarn ana meselesi de ite budur. Bunlar tartmak iin dzenlenmemilerdir. Son zamanlarda Ermenilerle gren Trkleri knayan birok elektronik posta ve mektup okudum. Dier Trkler de onlar bir ynyle lkelerine ihanetle itham ediyorlar. Bu asla doru deil. Hibir bilim adam ounluun paylamad eyleri syledikleri iin sulanmamaldr. zgrlk bilimselliin temelidir ve yanl yapma zgrln de kapsar. Kendileriyle ayn fikri paylamayanlar sulamak, profesrlerin evlerini bombalayan, ldren, bilim adamlarn tehdit eden ve adaletten uzak Fransz yasalarndan yararlanarak konumaya cesaret eden profesrlere dava aan Ermeni milliyetilerinin takip ettii bir yoldur. Umarm Trkler hibir zaman bu yolu takip etmezler. stanbul ve Ankara'da kitaplar dolatmda, Trkler tarafndan yazlm Trke kitaplar gryorum. Bu kitaplar Trklerin soykrm yaptklarn iddia ediyor. Ermeni milliyetileri tarafndan yazlm gibi gzken rportajlar ieren Trk gazeteleri okuyorum. Yazlanlara glyorum. Bazen de kzyorum. Ama yazmann ve konumann gzel bir ey olduuna inanyorum. Bu tr yazlar Trkiye'nin farkl grlere izin verecek kadar olgun ve zgvene sahip bir lke olduunun kantdr. Peki bu nedenle bilim adamlar eletirilmeyecek mi? Evet. Onlar hibir ekilde tasvip etmiyorum; benimle ayn fikirde olmadklar, yanl yaptklar ve Trkiye'ye ihanet ettikleri iin deil, onlar bilimsellie ihanet ettikleri iin suluyorum. Gizli toplantlar knyorum. Aralarnda konuup bunu diyalog eklinde gstermeye alan herkesi suluyorum. Farkllklar reddedenleri onaylamyorum. Gizli toplantlar srdren Trk ve Ermenilere tek bir sorum olacak. Yalnz ideolojik dostlaryla konuan Trk veya Ermenilere tek bir sorum var. Her trl bilimsel tartmay reddeden Trk veya Ermenilere bir sorum var. Niin korkuyorsunuz? Drst bir tartma iin davetimi tekrarlyorum. Davalarna inananlar savunmalarn da szleriyle yapmak mecburiyetindedirler; tartmak iin istekli olmal ve sadece kendileriyle ayn fikri paylaanlarla konumamaldrlar. Parlamenter ve tarihilere bir nerim daha var: Siyaseti bir tarafa brakn ve tarihle ilgili sorular sorun. Ermeni ve Trk tarih almas u asli soru sorulmadka incelenemez: Trklerin yaptklar, soykrm veya mdafaa, nasl ifade edilirse edilsin Trkler bunu niin yapm olabilir? 343

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 19 Yl : 2005/2 (341-356 s.)

Ermeni milliyetilerinin beyanlarndaki en nemli meselelerinden biri Trklerin Ermenilere neden saldrd sorusudur. Trkler ve teki Mslmanlar, Mslman bir imparatorlukta ounluktaydlar. Asrlarca Ermenilerle beraber yaamlar ve Ermenilerin dinlerini ve geleneklerini srdrmelerine izin vermilerdir. Fakat, Ermeni milliyetilerine gre, Trkler aniden Ermenilere saldrmaya karar vermiler. Bundan da kts, Trkler planl bir soykrmla tm Ermenileri yok etmeye karar vermiler. Ermeni milliyetileri Trkler iin atfettikleri bir sr hayali planla birok neden retmilerdir. Trkler Ermenilerin mallarn almay dnyorlarm. Anadolu Trklerini Orta Asya'ya birletireceklermi fakat Ermeniler yollarnn zerinde bulunuyormu. Osmanllarn Balkan savalarndan gelen mltecileri yerletirmek iin Ermenilerin yaad topraklara ihtiyac varm. Daha duygusal nedenler de uydurulmu: Trkler Ermenileri kskanlk sebebiyle ldrmek istiyorlarm, nk Ermenilerin stn olduuna inanyorlarm. Yoksa Trklerin din dmanlndan kaynaklanan sebepleri mi var? Trkler Ermenilerin mallarn gasp etmek istemiler midir? ayet yle olmusa, stanbul, Edirne ve zmir'deki zengin Ermenilerin mallarna dokunmayp, Dou Anadolu'daki yoksul Ermenilere kar sava amalar bir hayli tuhaf. Trklerin Ermenilerin mallarna imrendiklerini hibir zaman ispat edemeyiz. Fakat mallarn kimin aldn sorabiliriz. Hrsz kimdi? Madur kimdi? Birinci Dnya Sava balad zaman Ermeniler Erivan, Karaba ve Kars'ta Trklerden ele geirdikleri topraklarda yayorlard. Trkler Ermenilerin topraklarn deil, Ermeniler Trklerin topraklarn almlard. 1. Dnya Sava esnasnda, Ruslar Dou Anadolu'yu igal ettiklerinde bir kez daha Trklerin ve Krtlerin mallarn talan eden Ermenilerdi. Anadolu Mslmanlar evlerini ve iftliklerini kaybettikten 100 yl sonra intikamlarn alr ve Ermeni topraklarn ele geirirler. Orta Asya Trkleriyle birleme arzusu bata Enver Paa olmak zere baz Osmanl liderlerinin ilgin lklerinden biriydi. Bu, Azerbaycan hari hibir zaman ciddi bir ekilde dnlmemitir. Ermeniler byle bir plan iin nasl engel olabilirler ki? Orta Asya'ya giden yol Ermenistan'dan deil ran'dan geiyordu. Ermenistan zerinden gemeyi dnmeleri iin lgn olmalar gerekir. Bunu ispatlamak iin haritaya bakmak kafidir. Orta Asya'ya varmak iin kuzeye ilerleyen Trk Ordusu Kafkas dalarnn zirvesinden, l ve step alanndan gemek zorunda kalacak, sonunda Aral Denizi'nden gneye ulaacak. Bunu Enver Paa bile deneyemezdi. Cengiz Han bile ky eridinden gitmiti. Osmanl Anadolu'sunda yaayan teki Ermeniler Osmanllarn dou kartmas esnasnda yollarn keser miydi? lerlemeyi engellemek iin ordular harekete geirseler mesele olutururlard. Gerekten de Osmanllara kar silahlandlar, fakat Ermeni ayaklanmasnn Orta Asya ile hibir alakas yoktu. Osmanllarn Balkan sava mltecilerine yer bulmak maksadyla Ermeni topraklarna gz diktii iddias tamamen yanltr. Mltecilerin tamam 1. Dnya Savandan nce yerletirilmiti. Hepsinin yerletirildikleri yerler Trakya ve Bat Anadolu idi, Dou Anadolu deil. 344

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 19 Yl : 2005/2 (341-356 s.)

Trkler kendilerinden stn olduklarn dndkleri iin mi Ermenilerden nefret edip, onlar ldrmeye kalktlar? Hibir Osmanl arivinde veya beyannda byle bir kant yoktur, fakat benim tercih ettiim kant Trklerle yaam olan herkesin kantdr. Son 35 yl iinde birok Trk'le tantm. Bu Trklerin ou insanlarn eit olduunu dnyorlard. Trklerin hibirisi Trklerin herhangi birinden aa olduklarn dnmyordu. Osmanl Trklerinin de farkl dndklerini sanmyorum. 'Dini nefretle' alakal iddialara gelince, tarih bunun glnecek bir yalan olduuna iaret ediyor. Mslmanlarn, Ermenileri 700 yl boyunca kabul ettikten sonra, slamn hkmlerini bir kenara brakarak Hristiyanlarn haklarn reddedeceklerine kim inanr? Osmanl tarihinin hogr konusunda rnek olduu ve Hristiyan devletlerden ok daha iyi bir gemie sahip olduunu kim unutabilir? Hayr, Doudaki Mslmanlar Ermenilerden nefret etmeye ve korkmaya balamlard, fakat bu, Ermenilerin ve Ruslarn yaptklarndan dolayyd. Ermeni milliyetilerinin tartmalar son tahlilde tek bir iddiaya dayanr: Trkler delidirler. 700 yl boyunca birlikte yaadktan sonra Trkler bir anda Ermenilerden nefret etmeye balam ve onlar ldrmeye karar vermilerdir. Bundan baka hibir aklama Ermeni milliyetilerinin Trkleri sulama isteini tatmin edemez. Szde soykrm iin yaplan tm aklamalar Trklerin tamamen akl d hareket ettikleri iddias zerine kurulmutur. Bu aklamalarn mantkl olduuna dair tartmalar da duydum. Neticede, Almanlar da Yahudileri ldrdklerinde akl d hareket etmilerdir. Aralarndaki farklar aratrlmaya deer. Nazilerin Yahudi dmanl konusunda uzun gelenekleri var. Avrupa tarihi Yahudilere yaplan saldrlarla doludur. Ayn zamanda, Almanlarn Yahudilere kar karalayc ve eytani bir edebiyat gelenei vardr. Bu nedenle Hitler ve yandalar uzun bir nefret geleneinden yararlandlar. Yahudilere kar iktidara gelmek iin nyarglar bir ara olarak kullandlar. Benzeri bir durum Osmanl mparatorluunda grlm mdr? Ermeni ayaklanmalar balamadan nce, Ermenilere, Almanlarn Yahudilere ynelik saldrlarna benzer saldrlar yaplm mdr? Hayr. Osmanl popler edebiyat geleneklerinde Ermeni kartl mevcut mudur? Hayr. Herhangi bir Trk siyasi partisi kampanyasn Ermeni dmanl fikrine dayandrm mdr? Hayr. Esasnda, Ermeni milliyetiler Osmanl mparatorluuna kar ayaklanyorken bile, dier Ermeniler Osmanl devletine memnuniyetle kabul ediliyorlard. Ermeniler Osmanl mparatorluunda yksek mevkilere gelmilerdi. Avrupa tarz rksal dmanlk Osmanl mparatorluuna yabanc bir konuydu. Alman Yahudilerinin lm ile sonulanan bir nyarg Osmanl mparatorluunda hibir zaman gereklemedi. Irksal dmanln Ermenilere kar saldrganla yol atna dair iddialar tamamen hayal rndr. Trkler ve Ermeniler arasnda ortaya kan atma iin geleneksel sebepler bulmaya almak daha anlamldr. Trklerin Ermenilerle savamalarnn gerek 345

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 19 Yl : 2005/2 (341-356 s.)

sebebi kolayca aklanabilir ve tamamen makuldr: Trkler, kendilerini savunuyorlard. Bu, bir dier soruyu beraberinde getirir: Trkler ve Ermeniler arasndaki sava kim balatmtr? Saldran taraf kimdir? Kendini savunan taraf kimdir? Dier tarihiler ve ben genellikle bu sorulardan kanmzdr. Trklerin ve Ermenilerin tarihi zerine dncelerimi dile getirirken ve yazarken, bu sava insanlk tarihinin talihsiz bir dnemi olarak nitelendirmiimdir. Hatta, asl konunun kimin haksz olduu deil, Trkler ya da Ermeniler olsa da, insanln ac ektiini sylemiimdir. Bu, hala en nemli husustur. Fakat, saldran tarafn kim olduu sorusu u anda gz nnde bulundurulmaldr, nk tm insanln acsna merhamet etmek, Trkleri sulayan siyasileri hibir zaman tatmin etmemitir. Ermeni milliyetileri herhangi bir biimde Trklerin aclarndan bahsederken, Trklerin lm nedeninin sava, Ermenilerin lm nedeninin ise soykrm olduunu belirtmilerdir. nce Trklerin Ermenilere zulmettiklerini, daha sonra da kendi balattklarnn maduru olduklarn sylemilerdir. Bu doru mudur? Trkler Ermenilere saldrdklar iin mi ac ekmilerdir? Olanlar Trklerin suu mudur ve bu yzden Trklere daha az merhamet mi gstermeliyiz? Bu sorular cevaplamak iin Trkler ve Ermeniler arasndaki atmalar kimin balattn aratrmalyz. Genellikle sylenilenlerin aksine, Trkler ve Ermeniler arasndaki atma 19. yzyln sonlarnda Osmanl mparatorluunda deil, 18. yzylda dnemin ran mparatorluunda ortaya kmtr. lerinde Ermeni Kilisesi yetkililerinin de bulunduu Ermeniler, Rus istilaclaryla g birlii yapmlardr. 1796da, Ruslarn Derbent Hann malup etmesi ve Derbent ehrini ele geirmesine, o ehirde yaayan Ermeniler arac olmutur. 1790larda, bir Ermeni piskoposu, Ermenilerin kendilerini Mslman himayesinden kurtarmak iin Rus birliklerine katlmalar gerektiine dair vaazda bulunmutur. Azerbaycan Ermenilerinin ou tarafsz kalmlardr, fakat taraf tutanlar Ruslar desteklemitir. Ermeni gnll askerleri, Azerbaycan ve Erivann Ruslar tarafndan igali sresince Ruslarla yan yana savamlardr. Ermenilerin Ruslara kar sadakati, her eyden ziyade Rus himayesi altnda yaama arzularndan bellidir. Ruslar Karaba ve Erivan ele geirdiklerinde, oralarda yaayan ve ou Trk olan Mslmanlar ldrm ya da tahliye ettirmilerdir. Mslmanlardan kalan bo ev ve arsalar randaki ve Osmanl Anadolusundaki Ermeniler almtr. Sonraki on yl boyunca ne kadar Trk tahliye ettirildiyse, o kadar Ermeni onlarn yerini almtr. Unutulmamaldr ki, Rus istilas gereklemeden nce, bugn Ermeni Cumhuriyeti olan topraklardaki nfus ounluunu Trkler oluturmaktayd. Fakat istiladan ksa bir sre sonra, ounluk artk Trklerin deildi. Ermeniler, Gney Kafkasya blgesinde 700 yl boyunca Trklerle beraber yaamlardr. Ne Trklerin ne de Ermenilerin yaamlar kusursuz olmutur, fakat; Trklerin o blgeye geliinden 700 yl sonrasnda Ermenilerin hala orada yayor 346

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 19 Yl : 2005/2 (341-356 s.)

olduklar gerei, Ermenilere hogr ile muamele edilmi olduunun ispatdr. Ermeniler dalarda saklanp ateli bir ekilde bamszlk mcadelesi vermek durumunda deillerdi. Blgenin her ksmnda ikamet ediyor ve ehirlerde alyorlard ki istenilseydi buralarda kolaylkla yok edilebilirlerdi. Fakat, bar ierisinde yaadlar. Ermeni toplumu blgenin her tarafna dalm bir toplumdu ve Gney Kafkasyann hibir vilayetinde ounluk deillerdi. Ruslarn geliiyle, Ermenilerin ou kendi hkmetlerine kar olup Rus igalci glerine katldlar. Ruslarla birlik olan bu Ermeniler, Rus ve Ermeni aznlklarn, 700 yl boyunca egemenlikleri altnda yaadklar Mslman ounluu ynetmesini istiyordu. Bu demokrasi istei deildi. Bu halk iradesi istei de deildi. Onlar ynetimi ele geirmek istiyorlard. Ve bu yolda Ermeni milliyetilerin karsna kan her Mslman yok edilecekti. Trkler Ermenilere deil, Ermeniler Trklere saldrmlardr. Ruslar, 1828-29 yllarndaki bir savala ve (1853-1856 aras) Krm Savayla, igallerini Dou Anadoluya kadar srdrmlerdir. Ruslar Dou Anadoluyu igal ettiklerinde, Anadolu ve Rus Ermenileri onlarla taraf olmu ve onlar iin casus ve keif eri olarak vazife grmlerdir. Ruslar geri ekilmek zorunda kaldklarnda ise, binlerce Ermeni onlarla birlikte blgeyi terk etmitir. Ksacas, Ermeniler kendi lkelerinin dman ile taraf olmulardr. 1. 1877-78 Rus-Trk Sava 1877-78de Rusya ve Osmanl mparatorluu arasnda ortaya kan savan balarnda, Osmanllar, Hristiyan ya da Mslman da olsa, kendi tebaalarna itimat edebilmeliydiler. Aslnda, Hristiyanlarn Osmanl Ordusuna kabul edilmelerinin daha ilk gnnde, Erzurumda yaayan 84 Hristiyan gnll askeri hizmet iin Osmanl Ordusuna bavurmutur. Ancak, Erzurumdaki Rus konsolosluu, Hristiyan piskoposlara, Rusyann lkesi iin savaan Hristiyanlara iyi gzle bakmadn bildirmitir. Bylece, piskoposlar Hristiyanlara Osmanl Ordusuna hizmet etmemelerini sylemi ve Hristiyanlar gnll askeri hizmet iin kaydolmay brakmlardr. Sava alannda yaayan her insan ac eker, fakat Douda yaayan Ermeniler ne Osmanl Hkmeti tarafndan zellikle seilmi, ne de sava esnasnda Osmanlnn zulmne maruz kalmlardr. Tam aksine, Avrupa kaynaklarnda sivil ve Mslman yetkililerin Ermenileri Krt saldrlarndan koruduklarna dair ok miktarda delil bulunmaktadr. Ne yazk ki Osmanllar, sava kaybettiklerinde, Mslmanlar Ermeni saldrlarndan koruyamamlardr. Kars Ruslarn eline getiinde, orada yaayan Ermeniler hem Osmanl askerlerine hem de sivil Trklere saldrmlardr. ngilizler, Ermenilerin, yaral Trklerin ldrlmesinde Ruslara yardm ettiklerini rapor etmitir. Erzurumu igal etmez, Ruslar polis tekilatnn bana bir Ermeniyi geirmitir. Trklere zulmedilmeye balanmtr. 6000 Trk ailesi ehri terk etmeye zorlanmtr. Bunun zerine ngiliz Bykelisi yle yazmtr: phesiz ki Ruslar Erzurumu igal ettik347

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 19 Yl : 2005/2 (341-356 s.)

lerinde Ermeniler, elde ettikleri Rus korumasndan faydalanarak Mslman nfusa zarar verdiler, acmaszca davrandlar ve onlar tahkir ettiler. Sava esnasnda Osmanlnn Dou blgesinde yaayan Ermenilerin ou Ruslarla taraf olmutur. Osmanldaki Ermeniler Rus igalci gleri iin casus ve keif eri olarak vazife grmlerdir. Hi kimse, Elekirt vadisi Ermenilerinin yapt kadar candan bir ekilde Ruslarla g birlii yapmamtr. Onlar, gven ierisinde Ruslarn fethettikleri her yeri ellerinde tutacan umuyorlard. Fakat yle olmayacakt. Dier Avrupa gleri Ruslar Elekirtten ekilmeye zorlad. Bu geri ekilme esnasnda 2000-3000 kadar Ermeni ailesi de Ruslara katld. Bu Ermenilere verecek ev ya da arsa olamamas gibi bir durum sz konusu deildi, nk Ruslar istila ettikleri blgelerdeki 70.000 Trk ailesini ge zorlamlard. 2. htilalci Ermeni rgtleri Genelde Tanaklar olarak bilinen htilalci Ermeni rgt Tanak (Dashnaktsuthion) Partisi, 1890 ylnda Tifliste, Rusya mparatorluunda kurulmutur. Bu parti, Anadoluda Osmanl mparatorluunu ykma tasarsnda daha nce kurulmu olan Ermeni milliyeti partileriyle birlik olmutur. deolojik anlamda, parti sosyalist ve milliyetiydi. Parti, Manifestosunda Ermeni halknn Trk hkmetine kar savan ilan etmitir. Ulusal zgrl korumann rktc klfetinden sz etmitir. 1892 ylnn Tanak Program, topraklarn yeniden paylatrlmas, toplumsal kardelik ve iyi bir ynetim gibi arlarn arasnda, aslnda ihtilalci eilimlerini dile getirmitir. Bu eilimler, ihtilalci rgtler ile sava topluluklar kurmay ve halk silahlandrmay kapsamaktayd. Tanaklar, amalarnn sava tevik etmek ve hkmet grevlilerine kar iddet kullanmak ve hkmet kurulularn yamalama ve yklmaya maruz brakmak olduunu resmen bildirmilerdi.1 Takip eden yllarda planlarn gerekletirdiler. dir! 2 Tanak zdeyii (1896) yleydi: Silahlara sarln! Savan! Zafer bizim-

Burada Tanaklarn ve dier ihtilalci Ermeni hareketlerin dzenini ve felsefesini aklamaya ne zaman ne de gerek vardr. Kendi szleri, amalarnn Osmanl mparatorluuna kar kanl bir ayaklanma olduunu aka belirtmektedir. Onlarn eylemlerini incelemek, szlerini incelemekten daha nemlidir. htilalcilerin amalar hususunda anlalmas gereken bir gerek vardr, fakat; Ermeni ihtilalcilerinin amalar, dier milliyeti devrimcilerin amalarndan olduka farkldr. talyada yaayanlar talyandlar ve talyan devrimleri ounluun ynetimde olduu bir devlet amalyordu. Ayn ekilde, Polonya milliyetileri, Rus aznlklar tarafndan ynetilen ve ezilen Polonyal ounluun ynetimde olduu bir devlet meydana getirmeyi amalyorlard. Ayn durum tm dnya iin geerliydi. yi yada kt,
1 2

Louise Nalbandian, Ermeni htilalci Hareketi, Berkeley, 1963, s-156-158. Nalbandian, s-178.

348

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 19 Yl : 2005/2 (341-356 s.)

yntemleri nasl olursa olsun, bu milliyetiler en azndan ounluun kendi kendini ynetecei bir lke iin savayorlard. Fakat Ermeni milliyetileri iin durum ayn deildir. Ermeni ihtilalcileri, kendilerinin, nfusun yzde yirmisinden az olduklar bir lkeyi fethetmek iin savayorlard. zerinde hak iddia ettikleri Alt Vilayet olarak bilinen blgede, Mslman halk nfusu Ermeni halkn drde katlamaktayd. Polonyallarn, talyanlarn, zbeklerin, Gney Afrikallarn ve Cezayirlilerin aksine, Ermeniler, emperyalist bir hkmet tarafndan ynetilen bir ounluk deillerdi. Ermeniler, lke ounluunu bozguna uratp onlarn topraklarn ellerinden almak isteyen kk bir topluluktu. Ermeniler lkelerinin dmanlarndan yardm alan kk bir aznlk grubuydu, nk dardan yardm almadan Mslman ounluu yenmeleri imkanszd. Eer Ermeniler amalarnda baarya ulasalard ne yaparlard? Tarih bize Balkanlardaki Trklerin ac verici akbetinden dersler vermektedir. Bir Ermenistan meydana getirmenin tek yolu ounluu ya srgn etmek yada ldrmekti. htilalciler kendilerini Mslman egemenliinden kurtarmadklar srece, Anadoluda bir Ermeni Devleti asla var olamazd. Osmanlnn Ermeni ihtilalcilere verdii karlk dnldnde bu gerek mutlak suretle aklda bulundurulmaldr. Osmanllar sadece kendi hkmetlerini savunmuyorlard. Osmanllar, Ermeni ihtilalcilerin baarya ulat takdirde srgn edilecek yada ldrlecek olan kendi halkn savunuyorlard. 3. 1890 Ayaklanmalar Ermeni ayaklanmalar 1860larda ve daha ncesinde Bat Anadoluda balamtr. Fakat, 1890larda ihtilalci Ermeni rgtleri tasarlarn tam anlamyla uygulamaya geirmilerdir. 1894te, Sason blgesindeki Ermeniler hkmete kar ayaklanmtr. Geni isyanc topluluklar saldrlarn Osmanl Devletini temsil eden vergi toplayclarna, hkmet grevlilerine ve resmi dairelere yneltmilerdir. Ayn zamanda, bu topluluklar Krt airetleriyle de savamlardr. Eskiden beri, Ermeniler ve Krtler arasnda bir dmanlk var olagelmitir. Bu yzden, iin bu ksm anlalabilir. Ermeni ayaklanmas ister tasvip edilsin ister edilmesin, u anlalmaktadr ki isyanclar hkmete ve kendi ezeli dmanlarna saldrmlardr. Daha sonra cereyan eden olaylar ise hibir ekilde mazur grlemez. Osmanl ordusu isyanclarn zerlerine gitmi ve isyanclar geri ekilirken yollar stndeki ky sakinlerini katletmilerdir. Ancak buna karlk olarak, Osmanl ordusu ve sivil Mslman halk Ermenileri ldrmtr. nce Mslmanlar Ermenileri deil, nce Ermeniler Mslmanlar ldrmeye balamtr. Sonu iki taraf iinde bir felaket olmutur. 349

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 19 Yl : 2005/2 (341-356 s.)

Zeytun ve Mara blgesindeki Ermeni isyanclarn yaptklar da neredeyse ayndr. syan, blgede yaayan Mslmanlarn toplu halde katledilmesi olmutur. Ermeni liderin kendisi 25.000 Mslman ldrdn belirtmitir. Osmanl ordusunun bu katilleri cezalandrmaya bile imkan olmamtr nk Avrupa gleri onlar korumutur. Ayn yl iinde Vanda, Ermeni milliyetilerin yeniden ayaklanmas sonucunda, isyanclarn kendileri ve birok masum Mslman ve Ermeni hayatn kaybetmitir. 1909 ylnda Adanadaki durum da ayndr: Hi gelmeyen Avrupa desteine gvenen Ermeniler ayaklanma balatmlardr. En ok kayb Ermeniler vermi olsa da, phesiz ki atmay balatan Ermeni isyan glerinin kendileri olmutur. Trkler karlk vermitir. nk onlar sadece devletlerini deil ayn zamanda halklarn da koruyorlard. Samsunda, Vanda, Marata ve Adana da katliam balatan Ermeniler olmutur. Kendi lkelerindeki Osmanl vatandalarn ldrmeye balayanlar Ermeniler olmutur. Trkler Ermenilere deil, Ermeniler Trklere saldrmlardr. 4. Birinci Dnya Sava ncelikle 1912 ve 1913 yllarndaki Balkan Savalar gz nnde bulundurulmadan, Birinci Dnya Savanda yaanan olaylar anlalamaz. Balkan Savalar, ihtilalcilere, stratejilerinin baarl olacana inanmalarn salayan bir sebep sunmutu. Milliyeti eteler Balkanlardaki Trkleri ldrm ve onlar evlerini terk etmeye zorlamlard. Ordularn denetimini ele geirmek, katliam ve srgn olaylarnn sonuncusu olmutu. ou Trk olan Mslmanlar, 1912 ylnda, Osmanl mparatorluunda artk az bir ounlua sahip hale gelmilerdi. Balkan Savalarnn sonlarnda ise tamamen aznlk durumundaydlar. Osmanllarn Balkanlardaki Mslman halknn yzde yirmi yedisi lmt. Geriye kalan ise, kendilerini Mslman nfusundan arndrm Bulgar, Yunan, Karada ve Srp Devletleriydi. Bir zamanlar Mslman ounluklarn bulunduu topraklarda artk Hristiyan ounluklar bulunmaktayd. Bu, Ermenilerin daha uzun vadede yapmak istedikleri eyin tamamen aynsyd ve Balkanlarda ie yaramt. ki tarafta Balkan Savalarndan bir eyler renmiti. Trkler, Ermeni ihtilalcilerin baarya ulamas durumunda balarna ne geleceini biliyorlard. Anadoludaki Ermeni ihtilalcilerin amac, Trkleri Balkanlardan gitmeye zorlayan ihtilalcilerin amacyla aynyd. Bat Anadolunun Ermenilemesi iin o blgede yaayan Mslman ounluktan kurtulmak istiyorlard. Bunu yapmak iin de, Balkanlarda etkili olan taktiklerin aynlarn uygulayacaklard. Henz Birinci Dnya Sava balamadan nce bile, Ermeni gerilla rgtleri Rus mparatorluunda tekilatlanmaya balamlard. Bu rgtler hem Rusya hem de Osmanl mparatorluundaki Ermenileri kapsyordu. Takriben sekiz bin kadar Osmanl vatanda talim grmek ve tekilatlanmak zere Kazmana gitti. Alt bin kii Anadoludan Idra, daha fazlas da dier eitim kamplarna gitti. Trklere 350

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 19 Yl : 2005/2 (341-356 s.)

kar savamak ve Ruslarn sava mcadelesine destek olmak zere geri dndler. ok sayda silah, cephane, erzak ve hatta niforma Anadoludaki ambarlarda kullanma hazr bir ekilde gizlenmiti. Bu rgtler kk gerilla birlikleri deillerdi. Belli bir plan olmayan terrist saldrlar yapan birka kiiden ibaret deillerdi. Aslnda bu tarz kiisel saldrlarn says da olduka fazlayd ancak, asl Ermeni saldrs iyi silahlanm ve iyi eitilmi isyanc rgtlerden geldi. Saylar neredeyse yz bin kiiye kadar ulamaktayd. Osmanl yetkilileri sadece Sivas Vilayetinde takriben otuz bin gerilla olduunu hesaplamlard. Ermeni tarih miti, barsever Ermenilerin ortada hibir kkrtma olmakszn Trklerin saldrlarna maruz kaldklarn ne srmektedir. Gerek, bundan olduka farklyd. Vaziyeti anlamak iin, 1915 baharnda Osmanl-Rus snrndaki durumu tasavvur etmeye almak gerekir. Rus cephesindeki Osmanl ordusu virane durumdayd. Enver Paa cesur fakat kt tasarlanm bir saldryla Ruslar Sarkamta yenmeye almt. Fena halde baarszla uram, ordusunun drtte n kaybetmiti. Osmanl topraklaryla Rus igalci gleri arasndaki tek engel Dou cephesindeki Osmanl Ordusundan sa kalanlard. Bunlardan bazlar olduka iyi birliklerdi. Araziyi tanyan ve Doudaki jandarmalardan oluan birlikler bilhassa etkiliydiler. Fakat Osmanl gleri sayca azd. Ruslar sayca daha fazlayd ve daha iyi tehizatlanm durumdaydlar. Osmanl birliklerinin tek ans savunma durumunda kalmakt. n cephede herkese ihtiya duyuluyordu. Ancak, binlerce kii n cepheye ilerleyememiti. Onlarn savunma hattnn arkasnda savamalar gerekmekteydi. Aslnda iyi askerlerin bazlar n saflardan ekilip, iteki dmanlarla, Ermeni isyanclaryla savamaya yollanmt. Rus cephesi tehlikeliydi. Nihayet kt. Sonunda Ruslar beraberlerinde Ermeni isyanclar getirerek Dou Anadoluyu istila ettiler. 1915te, Anadoludaki Rus istilasna hem Osmanl Anadolusundan hem de Rusyadan gelen Ermeni birlikleri nclk ettiler. Ermeniler Ruslarn rehberliini yaptlar. En nemlisi, Ermeni eteleri ulam engelleyerek Doudaki askeri haberlemeyi kesti. Ermeni komitac ve etelerinin oluturduu tehlike hem Osmanl mparatorluunun hem de Anadoludaki Mslmanlarn hayatlarn ciddi bir ekilde tehdit ediyordu. Ermeni milliyetileri ayaklanmalar rgtlemeye balamadan hibir Ermeni srgn edilmemi, hibir Ermeni politikac idam edilmemi, hibir Ermeni Osmanl askerleri tarafndan ldrlmemi, hatta resmi olarak sava ilan edilmemiti. Ermeni isyanclarnn eylemleri yalnz ayaklanmalardan ibaret deildi. Osmanl Ermenileri Rus ordusuna casusluk yapyorlard. Kendi lkeleri olan Osmanl mparatorluu ba dman Rus mparatorluu ile savarken, Ermeniler Rusyann yannda 351

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 19 Yl : 2005/2 (341-356 s.)

savatlar. O zaman da itiraf ettikleri gibi, kendi lkelerinin ba dmanlaryla bir olup onlarla birlikte savaan vatan hainleriydiler. Ermeni ayaklanmasnn etkilerini grmek iin haritaya bakmak gerekir. Ayaklanmalarnn yalnzca merkezleri gsterilmektedir. Ermeni eteleri Dou Anadoluda faaliyet gstermekte, ulam engellemekte, haberleme hatlarn kesmekte ve en cra Mslman kylere saldrmaktaydlar. Haritada sadece byk etelerin asl faaliyet alanlar gsterilmektedir. lk bakta, baz ayaklanma blgelerinin garip bir ekilde seildii dikkati ekmektedir. Niin Sivas? Bir ayaklanma iin hi de msait bir yere benzememektedir. Sivas ilinde nfusun sadece yzde on Ermenidir. Sivas hem cepheden hem de Rus desteinden uzaktr. Fakat bir de yollara baknz. Rus cephesine varmak iin sava malzemeleri ve taburlar Sivastan gemek zorundadr. Ayn zamanda, Sivas tm sava blgesine giden telgraf sisteminin de merkezsi durumundadr. Sivas, ulamn ve haberlemenin dar kavadr. Sivastaki herhangi bir krlma Osmanl sava gcne vurulmu ar bir darbe olacaktr. Kilikya ve Urfadaki Ermeni ayaklanmalarnn olduu yerler de stratejik neme haiz noktalardr. Toros tnelleri tamamlanmad iin, Irak cephesine gnderilecek sava malzemeleri ve askerler Kilikyadan gemi aktarmas yaplarak Urfadan gemek zorundaydlar. ngilizler Geliboluya saldrmak yerine Kilikyaya saldrmay ciddi ekilde dnmlerdi (yle yapsalard baarl olurlard). Vandaki ve Rus snr blgelerindeki Ermeni gleri de potansiyel stratejik etkiye sahipti. Ruslar Bat ran istila etmilerdi. Osmanllarn Doudaki varln tehdit ederek Iraka saldrp ngilizlerle birlemeyi planlyorlard. (Hi kimse Osmanlnn ngilizleri yeneceini beklemiyordu) Ruslarn ilerlemesini durdurmak iin Osmanllar Douya hareket etmeliydi. Anadoludan rana muhtemel iki yol vard; kuzeyde Beyazttan geen yol veya gneyde Vandan geen yol. Bu iki yolun Ermeni ayaklanmasnn ana merkezleri olmas sadece bir tesadf mdr? Rus ordusunun Ermeni etelerine verdii emirler aratrlp incelenmedii mddete, Ermeni ayaklanmalarnn ne oranda Ruslarn amalarna hizmet etmek zere planlandn renemeyiz. Bu tr stratejik noktalarn seimi asla tesadfle aklanamaz. Burada nemli olan neden buralarn seildii deil, Osmanl ordular iin oluturduklar ciddi tehlikedir. Osmanllar ayaklanmalar bastrmak mecburiyetindeydiler, nk Ermeni eteler Mslmanlar katlediyordu; fakat Osmanllar bunu askeri sebeplerden dolay yapmak zorundaydlar. Ermeni isyanclar, Osmanllarn yenilmesi iin Ruslara yardm eden dman gleriydi. Ermenilerin Ruslara en nemli katks Osmanl askerini ayaklanmalarla megul ederek Osmanlnn sava gcn byk oranda zayflatmakt. Fakat olaya insanlk asndan baklrsa, Ermeni ayaklanmasnn en vahim sonucu, masum Mslman halknn Ermeni eteleri tarafndan ldrlmesidir. Unutulmamas gereken dier bir konu da, masum Ermeni sivillerin de intikam adna ldrlmeleridir. lk kan dken Ermeni isyanclard. Mslmanlar ok daha fazla kayp verdi. 352

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 19 Yl : 2005/2 (341-356 s.)

Osmanllar Ermenileri neden ge zorlad? Bunu, daha ncede ispatland gibi, dmana yardm ve yataklk edecei belli olan sivillerin yerini deitirmek iin yapt. Belki Ermenilerin ou Osmanllara kar gelmeyecekti, fakat Osmanllar, Ruslara, ngilizlere ve Franszlara kimin yardm edip kimin etmeyeceini nasl bileceklerdi? Bence, savan kzt anda imparatorluklarn ve halkn korumak iin Osmanllar nlem almak istediler ve isyana karmayan birok Ermeniyi de g ettirdiler. Fakat u unutulmamaldr ki Osmanllarn bu hareketin arkasnda geerli nedenleri vard, ve gene unutulmamal ki Mslmanlar yurtlarn terk etmeye ilk zorlayan Ermeniler ve Ruslard. Ortada phe kabul etmez bir gerek var. Birinci Dnya Sava esnasnda daha nceki yzylda olduu gibi Ermenilere kar ilk sava aan Trkler deildi. Sava balatan Ermenilerdi. 5. Azerbaycan ve Ermenistan Birinci Dnya Savann sonunda saldrlma sras Azerbaycan Trklerine gelmiti. Bakdeki Boleviklerle ittifak yapan Ermeni milliyetileri, Trk nfusunun yarsn ehri terk etmeye zorlad. Sadece Bakde, neredeyse hepsi Trk olan, 8 bin ile 10 bin kii kadar Mslman ldrld. Ermeni gerilla lideri Andranik 60 binden fazla Trk mlteciyi kamaya zorlayarak Nahivan ve Gney Azerbaycandaki kyleri yakp ykt. 420 ky talan edildi. Yzlerce ky hasar grd ve binlerce Trk katledildi. Erivandaki Trklerin te ikisi ldrld. Trkler Bakde ve dier baz yerlerde intikam aldlar, fakat ldrlen ve srlenlerin ou Trklerdi. Erivan, Kars ve Azerbaycandaki Trkler tamamen Ruslarn kontrol altndayd. Hemen hemen hepsi silahszd, savamak iin ne istekleri ne de gleri vard. Sava balatan Ermenilerdi. Trkler Ermenilere deil Ermeniler Trklere saldrd. 6. Ermeni ddialar Ermeni Soykrm olduunu iddia edenlerin, meseleleri olduu gibi ele almak yerine ayklayarak ve balamndan kararak inceleme alkanlklar var. Bize Osmanl Devletinin Ermenileri ge zorlad ve birok Ermeninin bu srada ld anlatlyor. lenlerin says abartlmsa da, doru yanlar var. Fakat hangi nokta gz ard ediliyor? O da udur: Gten sonra Ermenilerin ou hayatta kalmtr. Bu da soykrm plannn olmadnn gstergesidir. Bize 1890larda onbinlerce Ermeninin Mslmanlar tarafndan ldrld syleniyor. Bunun doru taraf var. Hi bahsedilmeyen ise onbinlerce Mslmann Ermeniler tarafndan ldrld ve bu katliam Ermenilerin balattdr. 353

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 19 Yl : 2005/2 (341-356 s.)

Birinci Dnya Sava ile alakal hi bahsedilmeyen bir gerei iyi biliyorsunuz -- onbinlerce Mslman ld. Sadece bir tarafn llerinin sayld her sava soykrmm gibi grnr. Sonu Bugn tarttmz fakat asla bahsedilmeyen bir gerek var -- Ermeniler kendi balattklar savalar yznden ldler. Trkler Ermeni saldrlarna karlk verdi. Trkler bazen ar tepki gsterdiler, bazen intikam duygusu ile hareket ettiler, bazen de Trklerin ve Krtlerin yaptklar doru deildi. Fakat kan dkmeyi Trkler balatmad. Trkler ve Ermeniler arasnda 1790larda balayan atmay Trkler balatmad. Trkler ve Ermeniler arasnda Birinci Dnya Sava esnasnda kan atmay da Trkler balatmad. 1796da Ermenilere saldran Trkler miydi? Hayr, kendi lkelerinin dmanlaryla ittifak yapanlar Ermeni isyanclard. 1828de Ermenilere saldran Trkler deildi. Fakat Trklerin evlerine ve arazilerine el koyanlar Ermenilerdi. 1878de Ermenilere saldran Trkler miydi? Hayr, Rus istilaclara bir kez daha yardm edenler Ermeni isyanclard. Erzurumdaki Trklere ikence edenler de Ermenilerdi. 1890larda Ermenilere ilk saldran Trkler miydi? Hayr, Trklere ilk saldranlar Ermeni isyanclard. 1909da Ermenilere ilk saldran Trkler miydi? Hayr, fakat Mslmanlara saldrmaya balayanlar Ermeni ihtilalcileriydi. 1915de Ermenilere ilk saldran Trkler miydi? Hayr, Van istila edip oradaki Mslmanlar ldrenler Ermeni isyanclard. Mslman kylerine baskn dzenleyip Mslmanlar yollarda ldrenler Ermenilerdi. Osmanlnn memurlarn ldren, Osmanl ordusunun haberleme sistemini tahrip eden, casus, gerilla ve partizan gruplar olarak Ruslarn yannda yer alanlar Ermenilerdi. 1919da Ermenilere ilk saldran Bak Trkleri miydi? Hayr, Trklere saldran Ermenilerdi. Bazlar Osmanllar tarafndan iyi ynetilmediklerini bahane ederek, Ermeni isyanclarnn eylemlerinde hakl olduklarn iddia ederler. Tarihteki birok dnemde Osmanlnn Dou Anadoluyu iyi ynetmedii dorudur. Fakat Ermeni isyannn balad dnemde Osmanl ynetiminin byk lde ilerleme kaydettii de bir gerektir. II. Mahmutla balayan, Tanzimat dneminde srdrlen ve ttihat ve Terakki Partisinin reformlaryla dorua kan 19. yzyl reformlar, Osmanl hkmetinin doudaki kontroln arttrmt. Ermenileri, ayn Zeytunda olduu gibi, ayaklanmaya sevk eden aslnda bu gelime ve ilerlemeydi; nk gl bir merkezi ynetim vergileri daha iyi topluyordu. 354

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 19 Yl : 2005/2 (341-356 s.)

Ermeni isyanlar srasnda hayat artlar daha iyiye gidiyordu. Rus istilasna urayan ve Mslmanlarn srld blgeler bu iyi artlarn dnda kalyordu. Rus eylemleri de Ermeni milliyetileri tarafndan destekleniyordu. Sulanmas gerekenler Ermeni milliyetileri ve onlarn Rus mttefikleriydi. Ermeni ayaklanmalarnn nedeni her ne olursa olsun Osmanllarn ve oradaki Mslmanlarn tepkileri hakl grlebilir. Mslmanlarn arlklar tpk Ermenilerin arlklar gibi hibir zaman hakl gsterilemez, fakat Ermeni ayaklanmasna kar gelmek ahlaki ve politik adan elzemdi. Ayaklanan Ermeniler Mslman ounluk zerinde egemenlik kurmak isteyen bir aznlkt. Byle bir adaletsizlie kar savamak padiah hkmetinin vazifesiydi. Aznlklarn bar iinde yaama haklar vardr. Btn yasal haklaryla, yasalar nnde eit olmaldrlar. Dini zgrlkler olmal ve korunmaldr. Tm bu haklar aznlklara garanti edilmelidir. Fakat bir aznln ounluk zerinde egemenlik kurma hakk asla olmamaldr. Bir aznln ounluu ldrerek ve yurdundan srerek ounluu ele geirme hakk asla olmamaldr. Milliyeti Ermeni isyanclar ite bunlar yapmaya altlar. Ermeni isyanclara kar duran Trkler ahlaki adan doru olan yaptlar. Kullandklar yntemler her zaman doru deildir. Savan kzt anlarda sular ilendi, hatalar yapld. Fakat Trkler bir aznln egemenliine kar koymakta kesinlikle haklydlar Trklerin kendilerini savunma haklar vard. Daha nce ifade etmitim ama bir kez daha tekrarlamaya deer. Osmanllar Ermeni asilere kar koyarken aklc bir davran iindeydiler. Ermenilerin teki asilerden hibir fark yoktu. Osmanllar Dou Anadolu, Arabistan ve Bosnada Mslman isyanclara, Balkanlarda ise Hristiyan isyanclara kar savamlard. mparatorluklarn ve halkn korumak iin savamlard. Doal olarak ayn ekilde Ermeni isyanclara kar savatlar. Bir ok hataya karn, Osmanllar grevlerini ifa etmeye altlar. Trkler ve Krtler kimseyi krmayan masum kuzular myd? Hayr. Fakat saldrya maruz kaldlar ve karlk verdiler. Bazen hiddetle ldrdler ve masumlar zarar grd. Her iki tarafta da masum Trkler ve Ermeniler zarar grd. Bazen Ermeniler Trklerden daha ok mu zarar grd? Evet. Savata geen bir yzylda bazen Trkler daha fazla kaybetti, bazen de Ermeniler: sava hali. Bunun yannda sava balatanlarla savaa kar duranlarn eylemleri arasnda ahlak bir fark vardr. Masum sivilleri ldrenlerin mazereti olamaz, ancak asl sulu katliam balatanlardr. Benim lkem Amerika, Adolf Hitler ve Nazilerin vahetine Alman ehirlerini bombalayarak karlk verdi. Bu esnada sivilleri de ldrd. Baz eylemler, mesela Drestlenin bombalanmas affedilemez. Ancak asl sulunun kim olduu konusunda phesi olan var m? Sulu olanlar Hitler ve yandalaryd. Asl sulu olanlar davalar uruna ldrme eylemini ilk balatanlard.

355

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 19 Yl : 2005/2 (341-356 s.)

Kimse Trklerin tamamen masum olduunu iddia etmesin, fakat asl sulu masumlar ldrmeyi ilk balatanlardr. Meseleleri kimin balatt sorusu nemlidir. Hem ahlak, hem tarih ynden nemlidir. Yzyl aan bir sava hali sresince Trkler ve Ermeniler birbirlerini ldrmlerdir. ldrme eyleminim kimin balatt sorusu iyi anlalmaldr, nk saldrganlk nadir olarak, fakat savunma hakk her zaman hakl gsterilebilir. Kendilerini savunanlarn eylemleri zaman zaman savunma snrlarn aabilir ve tam bir intikama dnebilir. Bu, savata ok sk karlalan bir durumdur ve eletirilmemelidir. Fakat sulanmas gerekenler, sava balatanlar, ilk vaheti yapanlar ve kan dklmesine sebep olanlardr. Meseleleri balatan her zaman Ermeni milliyetileri olmutur. Ermeni isyanclar olmutur. Su daima onlarn zerinde kalacaktr.

356