Zdzisaw Gowacki

Magiczna chemia
Zagadnienia z chemii nie tylko dla olimpijczykw gimnazjalistw i licealistw

Redakcja techniczna:

Robert Ciechanowski
Projekt okadki:

Mirosaw Godkowski, Zdzisaw Gowacki

Korekta merytoryczna

Aleksander Kazubski
Korekta

Iwona Cielak, Magorzata Szmidt

Rysunek na okadce:

Aleksandra Gowacka
Ilustracje:

Katarzyna Danielewska

Copyright by Oficyna Wydawnicza Tutor

Wydanie I. Toru 2012 r. Oficyna Wydawnicza Tutor ul. Warszawska 14/2 87-100 Toru tel./fax (56) 65-999-66 e-mail: tutor@tutor.torun.pl Ksigarnia Internetowa: www.tutor.edu.pl, www.szkolna.pl

ISBN 978-83-89563-52-1

Spis treci

Wstp
Dzieci gwiazd

5 15 21 34

Rozdzia
Magiczna chemia

1 2 3
35 67

Rozdzia
Chemia i historia

Rozdzia
Chemiczne Noble
W gronie laureatw Wielcy pominici

Rozdzia
Izomery chemiczne anagramy
Izomery chemiczne anagramy Izomeria geometryczna cis/trans czy Z/E? Analiza konformacyjna czsteczek

4
72 78 82

72

Rozdzia
W krainie chiralnych moleku
Jak zmierzy skrcalno optyczn substancji? Zasada pomiaru polarymetrycznego Substancje aktywne optycznie Biomolekularna homochiralno Talidomidowe dzieci

5
94 95 96 98 101

86

Rozdzia
Elementy stereochemii
Jakub Henryk vant Hoff ksztaty czsteczek Pechowe ycie Archibalda Coupera Tetraedryczne modele czsteczek Emil Fischer losowa konfiguracja absolutna System D/L (Fischera) System R/S (CahnaIngoldaPreloga) Cukry i witaminy. Wzory taflowe Hawortha

6
107 108 108 112 116 117 121

107

Rozdzia
Kwasy i zasady, sole i bufory
Teorie kwasw i zasad Iloczyn rozpuszczalnoci (Ir) Roztwory buforowe Superkwasy

7
146 163 165 179

146

Rozdzia
Wglowodory aromatyczne
Struktura benzenu, charakter aromatyczny i teoria rezonansu Nietypowe zachowanie benzenu w reakcjach chemicznych Energetyczne schody trwao piercienia benzenowego Wglowodory aromatyczne i antyaromatyczne Pochodne benzenu Efekty kierujce nowo wprowadzane podstawniki Zwizki aromatyczne dookoa nas

8
184 187 189 190 193 197 201

183

Rozdzia
Anegdoty o uczonych

204

Podpowiedzi
Chemia i historia

2 5 6 7
237 238

210 218 222 229

Podpowiedzi
W krainie chiralnych moleku

Podpowiedzi
Elementy stereochemii

Podpowiedzi
Kwasy i zasady, sole i bufory
Roztwory buforowe Rozpuszczanie, dysocjacja, hydratacja i hydroliza

Podpowiedzi
Wglowodory aromatyczne

245 250

Bibliografia
czyli ksiki, ktre warto przeczyta

www.szkolna.pl

Wstp
Dzieci gwiazd

Magiczna chemia to ksika o chemii i o chemikach. Napisana zostaa z myl o uczniach szczeglnie zainteresowanych tym przedmiotem o tych, ktrzy bior udzia w konkursach i olimpiadach przedmiotowych. Jest adresowana take do nauczycieli chemii oraz do osb zamierzajcych studiowa lub studiujcych na kierunkach chemicznych, przyrodniczych lub medycznych. Przedstawione w tej ksice zagadnienia i zadania wykraczaj poza typowy szkolny program nauczania chemii, ale nie s to tematy trudne do ogarnicia. Z pewnoci prawie kady gimnazjalista bdzie w stanie zrozumie nowe dla niego zagadnienia oraz rozwiza zadania. Ksika, obok treci popularnonaukowych, zawiera bogactwo ciekawostek z historii chemii i z ycia chemikw na pewno uatrakcyjni one jej lektur. Ksika Magiczna chemia tak jak kady inny przedmiot zbudowana jest tylko z trzech czstek elementarnych: protonw, neutronw i elektronw. Protony i neutrony powizane siami jdrowymi tworz jdra atomw rnych pierwiastkw. Atom kadego pierwiastka skada si z jednego niewielkiego jdra i elektronw rozmieszczonych wok niego. Ksika zbudowana jest gwnie z atomw wgla, wodoru i tlenu, ktre tworz czsteczki celulozy gwny skadnik papieru. Atomy pierwiastkw s najwaniejszymi cegiekami, z ktrych zbudowane jest nasze otoczenie. Klejem, czyli siami czcymi je w wiksze struktury, s wizania chemiczne nalece do grupy oddziaywa elektromagnetycznych. Chemia to bardzo szeroka dyscyplina naukowa. Przedmiotem bada chemikw s nie tylko wszystkie wytworzone przez natur otaczajce nas substancje, ale take tysice nowych zwizkw chemicznych, otrzymywanych w laboratoriach. Metody stosowane przez chemikw pozwalaj na modyfikacje wiza chemicznych. W trakcie przemian chemicznych zmienia si uporzdkowanie atomw i rozkad gstoci elektronowej zmiany te dotycz najczciej walencyjnych (zewntrznych) powok elektronowych w atomach. Jdro atomu jest dla chemika monolitem nie do ruszenia, nie moe on zmieni ani skadu, ani adunku jdra atomowego! Zmiana
www.szkolna.pl

Magiczna chemia. Zagadnienia z chemii nie tylko dla olimpijczykw

energii w procesach chemicznych jest niewielka w porwnaniu z olbrzymi energi si jdrowych spajajcych jdra atomw, dlatego w trakcie reakcji chemicznych nie mona zmieni atomu jednego pierwiastka w inny. W naszym otoczeniu znajduje si zawsze kilkadziesit pierwiastkw, bez ktrych nie moemy si obej. Patrzc na t rnorodno pierwiastkw na Ziemi, mona odnie wraenie, e wystpuj one powszechnie we Wszechwiecie. Tymczasem Wszechwiat zbudowany jest w 75% z wodoru i 25% z helu pozostae pierwiastki to niewiele znaczcy drobiazg. Gdzie i kiedy powstay pierwiastki chemiczne? Jak to si stao, e Ziemia stanowi odmienn wysp w niezmierzonej przestrzeni Wszechwiata? Jak powstao ycie? Ludzie od zarania szukali odpowiedzi na wiele fundamentalnych pyta. Jaki by nasz pocztek i jaki bdzie nasz koniec? Czy Wszechwiat i ycie powstay w akcie boskiego stworzenia, czy na drodze ewolucji? Czy jestemy we Wszechwiecie jedynymi rozumnymi istotami? Czy Wszechwiat, ktry obecnie penetrujemy, jest jedyny? Czego ju si dowiedzielimy o naszym Wszechwiecie? Z du pewnoci moemy stwierdzi, e na pocztku byo wielkie bum (ang. big bang) okrelane w jzyku polskim jako Wielki Wybuch. Okoo 14 miliardw lat temu z pewnego najbardziej tajemniczego punktu zacz si wyania Wszechwiat w postaci materii (w formie energii, masy i oddziaywa), przestrzeni i czasu. Ekspansja ta trwa do dzisiaj. Patrzc na nasze otoczenie, trudno przyj do wiadomoci fakt, i Ziemia pdzi przez Wszechwiat z niewyobraaln prdkoci, popychana energi wytworzon 14 miliardw lat temu. Albert Einstein, mieszkaniec twardej i stabilnej Ziemi, pracujc nad ogln teori wzgldnoci w latach 190715, jako pierwszy doszed do wniosku, e Wszechwiat w ktrym yje, nie moe by statyczny. Z jego teorii i oblicze wynikao, e albo si rozszerza, albo si kurczy. To mu si nie podobao, poprawi wic teori i wprowadzi do wzorw sta kosmologiczn ktra zatrzymaa Wszechwiat w ryzach. Obowizywa wwczas dogmat, e Wszechwiat jest niezmiennym i nieporuszajcym si ukadem galaktyk. Einstein, ktry zrewolucjonizowa ca wspczesn fizyk, tego dogmatu nie mia rusza. Po wielu latach nazwa wprowadzenie staej kosmologicznej najwiksz pomyk swojego ycia. Kilka lat pniej, w 1922 roku, rosyjski matematyk, fizyk i kosmolog Aleksander Friedmann wyprowadzi rwnania opisujce ewolucj Wszechwiata rwnie postulujce jego rozszerzanie si. Niezalenie od niego, w 1927 roku takie wnioski wywww.szkolna.pl

Wstp Dzieci gwiazd

prowadzi take katolicki belgijski ksidz, kosmolog, pracujcy na uniwersytecie w Louvain, Georges Lematre. Na tej podstawie wysun hipotez o pocztku Wszechwiata wybuchajcym pierwotnym atomie. Oczywicie nikt, wcznie z Einsteinem, nie uzna od razu tej teorii za poprawn. Dopiero dwa lata pniej, w 1929 roku, Lematre mg sta si ojcem chrzestnym teorii Wielkiego Wybuchu, wtedy to wyniki jego prac i postulaty zostay potwierdzone przez obserwacje Hubblea. Wielki i uznany astronom odkrywca galaktyk i twrca ich klasyfikacji Edwin Hubble zaobserwowa, e wiato galaktyk wykazuje przesunicie ku czerwieni wprost proporcjonalne do ich odlegoci od Ziemi a to oznaczao, e wszystkie galaktyki z du prdkoci oddalaj si od siebie. Okrelenie teoria wielkiego bum (ang. big bang theory) zostao wymylone przez Freda Hoylea, ktry nalea do gwnych oponentw tej teorii i w ten sposb lekcewaco i zoliwie nazywa j w swoich wystpieniach i publikacjach. Na pocztku lat 50. XX wieku stworzenie wiata w jednym momencie opisywane przez teori Wielkiego Wybuchu popar papie Pius XII, widzc w tym akcie dowd na istnienie Boga. Po przeciwnej stronie stanli nawiedzeni dogmatycy partyjni w ZSRR z rozkazu politbiura uczonych zwolennikw tej teorii wiziono, zsyano do agrw, a niektrych po fikcyjnych procesach rozstrzelano. Teori ewolucji Wszechwiata rozpocztej wielkim bum wzmocnio odkrycie w latach 60. ubiegego wieku mikrofalowego promieniowania ta. Istnienie promieniowania wypeniajcego jednorodnie cay Wszechwiat i bdcego pozostaoci po Wielkim Wybuchu przewidzieli pod koniec lat 40. XX wieku pracujcy wraz z Georgeem Gamowem jego doktoranci: Ralph Alpher i Robert Herman. Praca ta jednak nie zyskaa rozgosu i zostaa zapomniana. Niezalenie w latach 60. istnienie promieniowania reliktowego ponownie przewidzieli Amerykanie: Robert Dicke i James Peebles oraz niezalenie Rosjanin Jakowlew Zeldowicz. W 1964 roku amerykascy astronomowie Arno Allan Penzias1 i Robert Woodrow Wilson, pracujcy w Laboratorium Bella, podczas obserwacji radiowych ta nieba przypadkowo odkryli istnienie cieplnego promieniowania, odpowiadajcego temperaturze rwnej 3 K odbieranego przez nich jako cigy szum. Nie zdawali sobie sprawy, e te przeszkadzajce im szumy, dochodzce z kadego miejsca we Wszechwiecie, to promieniowanie poszukiwane przez kosmologw. Podejrzewali, e szumy pojawiy si w wyniku zanieczyszczenia anteny biaym, brzydko pachncym,
1

Arno Allan Penzias urodzi si w Monachium w 1933 roku w rodzinie ydowskiej. Jego ojciec mia obywatelstwo polskie i w przededniu II wojny wiatowej rodzinie grozia deportacja do Polski. Dziki pomocy z Ameryki udao im si opuci Niemcy i wyemigrowa do USA.

www.szkolna.pl

Magiczna chemia. Zagadnienia z chemii nie tylko dla olimpijczykw

dielektrycznym materiaem pozostawianym przez gobie goszczce w antenie. Przypadkowo o ich kopotach dowiedzieli si Robert Dicke i James Peebles po konsultacjach i dodatkowych pomiarach, w 1965 roku, w odrbnych pracach opublikowali informacje o znalezionym promieniowaniu oraz teoretyczne uzasadnienie jego wystpowania. Ku ogromnemu zdziwieniu badaczy, tylko niewiadomi obserwatorzy-odkrywcy: Penzias i Wilson otrzymali Nagrod Nobla w dziedzinie fizyki w roku 1978 za odkrycie promieniowania reliktowego. Noblici, oprcz sporej nagrody pieninej, otrzymuj dyplomy oraz zote medale. Napis na medalu to cytat z Eneidy Wergiliusza, ktry gosi: Inventas vitam juvat excoluisse per artes (co znaczy, w niezbyt dosownym tumaczeniu Uczymy ycie lepszym przez nauk i sztuk). Obraz medalu z podobizn Nobla znajduje si na okadce tej ksiki. Jego blaski i cienie wielokrotnie bd pojawiay si na stronach tej ksiki. W ostatnim stuleciu, wrd rywalizujcych bezwzgldnie midzy sob naukowcw, jest to najbardziej podane wyrnienie. Rzadko si zdarzao2, eby nagroda ta, przyznawana w dziedzinie chemii, fizyki lub medycyny i fizjologii, trafia do osb, ktre na ni nie zasuyy. Czsto natomiast zdarzao si, e nie otrzymay jej osoby, ktre swoimi dokonaniami przerosy innych laureatw. Bdzie o nich mowa dalej.

Skd na Ziemi wzio si zoto, ktre suy midzy innymi do wyrobu medali noblowskich? Zoto jest pierwiastkiem cikim, byszczcym, nieulegajcym korozji metalem, ktry od wiekw rozpala ludzkie emocje i wzbudza podanie. O tym, e moe to prowadzi do nieszczcia, przekona si ju w staroytnoci mityczny Midas. Spenio si jego yczenie wszystko, czego dotkn, stawao si zotem, take jedzenie. Alchemicy, prekursorzy chemikw, od wiekw poszukiwali kamienia filozoficznego, za pomoc ktrego mogliby przemienia rne substancje w zoto. Proces powstawania pierwiastkw okrela si mianem nukleosyntezy. Kady pierwiastek charakteryzuje liczba atomowa, czyli liczba protonw w jdrze. eby otrzyma kolejny pierwiastek, naley z olbrzymi si wtoczy do jdra kolejny proton nie jest to atwe zadanie, bo protony s naadowane dodatnio i si odpychaj. Dopiero kiedy protony s bardzo blisko siebie, w jdrze zaczynaj dziaa midzy nimi siy
2

Tak byo w przypadku portugalskiego psychiatry i neurochirurga Egasa Moniza, laureata Nagrody Nobla w 1949 roku za odkrycie i stosowanie jednej z najbardziej brutalnych technik w chirurgii mzgu leukotomii, zwanej te lobotomi przedczoow. Ci, ktrzy ogldali film Lot nad kukuczym gniazdem, z pewnoci pamitaj, jak podobny zabieg wyleczy gwnego bohatera.

www.szkolna.pl

Wstp Dzieci gwiazd

jdrowe spajajce jdro. atwiejszym procesem jest wprowadzenie do jdra nadmiaru obojtnych neutronw, z ktrych cz moe rozpa si na protony zwikszajc tym sposobem liczb atomow. Warunki, jakie istniay we Wszechwiecie w 3.4. minucie po Wielkim Wybuchu umoliwiay syntez jedynie najlejszych pierwiastkw. Mogy wtedy zachodzi jedynie reakcje pomidzy czstkami o niezbyt duym adunku elektrycznym. Po zwizaniu wszystkich neutronw materia we Wszechwiecie skadaa si w 76% z jder wodoru oraz w 24% z izotopu helu o liczbie masowej 4. Powstay take jdra deuteru 2H, helu 3He, litu 6Li, 7Li oraz w bardzo niewielkich ilociach berylu i boru. Powstanie pierwiastkw, ktrych jdra atomowe zawieraj mniej ni 26 protonw, zwizane jest z narodzinami i rozwojem gwiazd. W 100 000 lat po Wielkim Wybuchu Wszechwiat wypeniony by gazem, skadajcym si przede wszystkim z atomw wodoru stanowicych ponad 75% materii oraz w pozostaej czci gwnie z atomw helu. W wyniku termicznego ruchu atomw powstaway niejednorodnoci materii o charakterze przypadkowym. W zagszczeniach w wyniku grawitacyjnego przycigania tworzyy si coraz wiksze skupiska materii. Prowadzio to ostatecznie do powstania gwiazd. 10 miliardw lat po Wielkim Wybuchu istniaa ju znaczca liczba gwiazd. Do dzisiaj powstaj nowe gwiazdy z materii midzygwiezdnej. We wntrzu gwiazdy materia znajduje si pod olbrzymim cinieniem. Temperatura osiga tak warto, e gwiazda si zapala jdra wodoru zaczynaj czy si ze sob. Zachodz reakcje jdrowe. Wyzwala si olbrzymia energia, ktr obserwujemy jako wiecenie gwiazdy. W wyniku spalania zmniejsza si gsto wodoru w centrum gwiazdy, maleje liczba zachodzcych reakcji, jednoczenie zmienia si skad materii we wntrzu gwiazdy. Wzrasta znaczco udzia ciszych jder helu, dlatego w wyniku si grawitacji materia gwiazdy ulega ponownemu spreniu. We wntrzu podnosi si gsto i temperatura. Jeeli masa gwiazdy jest dostatecznie dua, to temperatura osignie dostatecznie du warto do zainicjowania syntez wikszych jder. Mwimy, e gwiazda przechodzi do nowej fazy, fazy helowej. W fazie tej powstaj jdra cisze ni w czasie etapu wodorowego, w tym jdra wgla. Sytuacja zaczyna si powtarza powstaj cisze jdra, wzrasta gsto i temperatura w jdrze gwiazdy, co umoliwia syntez jeszcze ciszych jder. Nastpuje kolejna faza. Gwiazda przechodzi do epoki wglowej. Potem mwimy o epoce neonowej. Nastpny etap to epoka tlenowa z reakcjami prowadzcymi do procesu, w wyniku ktrego powstaj jdra krzemu. Reakcje syntezy jdrowej wewntrz gwiazdy w poszczeglnych etapach staj si coraz szybsze. Ostatnim etapem jest epoka krzemowa prowadzca do powstania trwaych jder elaza. Wytworzone dotychczas nowe jdra s
www.szkolna.pl

10

Magiczna chemia. Zagadnienia z chemii nie tylko dla olimpijczykw

bardzo stabilne wszystkie reakcje byy egzoenergetyczne. Wyzwalajcy si nadmiar energii nie pozwala na zatrzymanie si procesw syntezy. Dalszych etapw w tym procesie ju nie ma, gdy reakcje syntezy jdrowej wikszych jder od jdra elaza wymagaj dostarczenia olbrzymich energii. W rezultacie jdra o liczbie atomowej wyszej od 26, a tak ma elazo, s ju mniej trwae.
Do rozwizania problemu nukleosyntezy najwikszy wkad wnis Fred Hoyle. Kluczowym etapem w acuchu syntez jdrowych jest otrzymanie jder wgla o liczbie masowej 12. Mogyby one powstawa w wyniku jednoczesnego zderzenia i poczenia trzech jder helu, ale taki przypadek jest mao prawdopodobny (cieka 1.). Bardziej prawdopodobny jest cykl, w trakcie ktrego najpierw powstaje jdro berylu, ktre w kolejnym kroku czy si z jdrem helu (cieka 2.). Wad tego rozwizania by krtki czas ycia jder berylu w porwnaniu z dugim czasem przemiany poczonego jdra berylu z jdrem helu w jdro wgla. Dugi czas przemiany wynika z potrzeby uwolnienia nadmiaru energii z nowego jdra. Hoyle obliczy, e rozwizaniem tego problemu byoby wystpowanie jder wgla w stabilnym wzbudzonym stanie o energii wyszej o 7,65 MeV od stanu podstawowego. Ale taki stan nie zosta jeszcze przez fizykw jdrowych odkryty!

++ ++ ++
BUMM...

+ + ++ + +
12 6C

3 4 He 2
cieka 1.

++
BUMM...

++ + +
BUMM...

++ 2 4 He 2
8 4 Be

+ + ++ + +
12 6C

++

4 2 He

+ 8 Be 4

cieka 2. Schemat 1. cieka 1. mao prawdopodobna synteza jder wgla w wyniku jednoczesnej syntezy trzech jder helu. cieka 2. dwuetapowa synteza jdra wgla z trzech jder helu. W pierwszym etapie z dwch jder helu powstaje jdro berylu, ktre w drugim etapie czy si z trzecim jdrem helu i wwczas powstaje jdro wgla.

www.szkolna.pl

Wstp Dzieci gwiazd

11

W 1953 roku Hoyle przebywa w Caltech (California Institute of Technology), gdzie pracowa jeden z najbardziej znanych dowiadczalnych fizykw jdrowych William Fowler. Hoyle przedstawi mu problem. Skoro w naszym otoczeniu jest mnstwo atomw wgla, skoro powstao ycie oparte na tych atomach, to znaczy, e takie atomy musiay powsta i e stan wzbudzony, ktry jest niezbdny do ich syntezy musi istnie a Fowler powinien go znale. Fowler nie mia czasu i ochoty zajmowa si tym problemem, szybko spawi natrtnego dziwaka zajmujcego si kosmologi w dodatku zwolennika stanu stacjonarnego Wszechwiata. Hoyle wrci, by natrtny, kolejny jego argument by intrygujcy: jeeli Fowler znajdzie ten stan wzbudzony, to dokona jednego z najwaniejszych odkry w historii fizyki jdrowej; jeeli nie znajdzie, to straci tylko kilka dni pracy. Fowler da si namwi, ustawiono aparatur do pomiarw. Po dziesiciu dniach pracy zesp Fowlera odkry poszukiwany stan wzbudzony. Hipoteza Hoylea zostaa udowodniona. Dalsze lata wsppracy zaowocoway opublikowan w 1957 roku prac Synteza pierwiastkw w gwiazdach, znan jako B2HF. Przyja i wsppraca obu naukowcw zostay gwatownie przerwane w 1983 roku, kiedy to szwedzki Komitet Noblowski za badanie i wyjanienie procesw nukleosyntezy przyzna Nagrod Nobla tylko amerykaskiemu astrofizykowi Williamowi Fowlerowi cakowicie ignorujc wkad brytyjskiego uczonego Freda Hoylea.

Cisze pierwiastki o liczbach masowych A wikszych od 56 powstaj w procesach wychwytu neutronw. Neutrony s chwytane przez jdra atomowe w procesach (n, g). Oznacza to, e jdro typu (A, Z) w wyniku procesu wychwytu neutronu (n, g) przechodzi w jdro o wikszej liczbie neutronw, czyli staje si jdrem (A+1, Z), nadmiar energii emitowany jest jako promieniowanie g. Zwiksza si liczba neutronw w jdrze. Zachodz procesy wielokrotnego wychwytu neutronw. W ten sposb powstaj jdra cisze. Jeeli powstae jdro oddali si od cieki stabilnoci, gdy stao si jdrem o nadmiarze neutronw, to wtedy zachodzi rozpad promieniotwrczy b-, z jder atomw emitowane s elektrony (e-). Wwczas jeden z neutronw jdra zamienia si w proton powstaje jdro nowego pierwiastka. W tych procesach otrzymujemy jdra o liczbach masowych A dochodzcych do 150. Takie procesy wychwytu nazywamy procesami typu s (powolnymi slow) z tego powodu, e wychwyty neutronw zachodz rzadko. Pod koniec, trwajcej bardzo
A A+1 A+1 Z X + n Z X Z+1Y + e
Schemat. Pierwiastek X o liczbie atomowej Z przemienia si w pierwiastek Y o wyszej liczbie atomowej (Z+1).

www.szkolna.pl

12

Magiczna chemia. Zagadnienia z chemii nie tylko dla olimpijczykw

krtko, epoki krzemowej gwiazda nie moe ju wytwarza energii. Nastpuje zaamanie si gwiazdy dochodzi do wybuchu supernowej. W wyniku implozji znaczca cz materii wyrzucana jest na zewntrz. Sama gwiazda w zalenoci od swojej wielkoci staje si albo czarn dziur albo gwiazd neutronow. W tym czasie powstaje midzy innymi olbrzymia liczba neutronw. Wychwyty neutronw przez lejsze jdra staj si bardzo czste. W wyniku tych gwatownych nukleosyntez produkowane s najcisze znane nam pierwiastki o liczbach masowych sigajcych 210. Mwimy w tym przypadku o procesach r (szybkich rapid) procesach wychwytu neutronw o duych energiach w bardzo krtkich odstpach czasu. W procesach r powstay atomy zota! Prawie wszystkie atomy, z wyjtkiem atomw wodoru, z ktrych powstaa Ziemia, a na niej ycie, narodziy si w jdrach gwiazd. Jestemy dziemi gwiazd! Ziemia powstaa jako cz tworzcego si Ukadu Sonecznego, ktry uformowa si z wielkiej wirujcej chmury gazw, pyu i ska. Zawarty w mgawicy wodr i hel pochodziy gwnie z Wielkiego Wybuchu. Cisze pierwiastki, a do wgla, powstaway w wyniku syntezy termojdrowej w gwiazdach, a pierwiastki o wikszych liczbach atomowych rodziy si w trakcie wybuchw supernowych. Okoo 4,6 miliarda lat temu prawdopodobnie nieodlega gwiazda zapada si w supernow, wyrzucajc z siebie z du prdkoci zewntrzne fragmenty. Powstay w ten sposb strumie materii, przechodzc przez mgawic soneczn, zainicjowa zagszczanie si materii, wprawiajc j jednoczenie w ruch obrotowy. Wikszo masy (ponad 99%) dysku skoncentrowaa si w jego centralnej czci. Zapadanie grawitacyjne materiau mgawicy przeksztacao energi grawitacyjn oboku w energi ciepln. W centrum mgawicy szybko przemiany energii grawitacyjnej w ciepln przewyszaa szybko przenoszenia tej energii na zewntrz, co prowadzio do znacznego rozgrzania si centralnej czci dysku. Dalsze zapadanie wywoao reakcj termojdrow przemieniajc atomy wodoru w hel. Powstawao Soce, rodzia si moda gwiazda. Jednoczenie z tworzeniem si Soca w wirujcym dysku zachodziy procesy tworzenia si planet. Materia wirujca z odpowiedni prdkoci nie spadaa do centrum. Powstajce w dysku niejednorodnoci narastay i powikszay si, rnice w prdkoci obrotowej sprawiay, e zagszczenia przyjmoway najpierw form piercieni. Sukcesywnie dochodzio do kolizji rnych obiektw, co prowadzio do powikszania ich masy. Pod wpywem grawitacji trway lokalne procesy dalszego ich zagszczania. Wan rol odegray w tym gazy, ktre wyhamowyway obiekty i umoliwiay im zlepianie si. W ten sposb powstaway planety. Jedn z nich, oddalon od Soca o okoo 150 milionw kilometrw, bya Ziemia.
www.szkolna.pl

Wstp Dzieci gwiazd

13

Pierwsz wan teori naukow opisujc wczesny gorcy Wszechwiat bya rozprawa doktorska Ralpha Alphera opublikowana w 1948 roku. Wspautorem tej pracy mia by tylko promotor pracy George Gamow. Dopisa on jednak jeszcze, dla artu, jako wspautora, Hansa Bethego. W ten sposb powstaa teoria AlpheraBetheGamowa (zwana rwnie teori Alfa-Beta-Gamma). Teoria kosmologiczna abg wyjaniaa udzia czstek elementarnych w tworzeniu si gorcego Wszechwiata. Zakadaa istnienie tu po Wielkim Wybuchu wycznie neutronw, z ktrych na drodze reakcji termojdrowych powstay jdra wszystkich pierwiastkw. W kolejnej pracy Alpher i Robert Herman, jako pierwsi, wysunli rwnie hipotez istnienia promieniowania reliktowego o czym niestety kosmologowie zapomnieli. Alpher mia powody, eby czu si bardzo pokrzywdzonym. By autorem teorii Alfa-Beta-Gamma, a zosta potraktowany jak mao znaczcy wsppracownik Gamowa i Bethego. Kiedy w latach 60. odkryto promieniowanie reliktowe, nikt o nim nie wspomina. Szwedzki Komitet pomin go w 1978 roku, przyznajc Nagrod Nobla tylko Penziasowi i Wilsonowi, radioastronomom, ktrzy niewiadomi odkrycia, pierwsi usyszeli pomruki Wielkiego Wybuchu. Drug fundamentaln prac na temat mechanizmw produkcji cikich pierwiastkw jest, wczeniej ju wymieniona, opublikowana w 1957 r. Synteza pierwiastkw w gwiazdach3. To rewolucyjne i cigle aktualne caociowe przedstawienie procesw nukleosyntezy jest znane jako B2HF od pierwszych liter nazwisk naukowcw, ktrymi s: Margaret Burbidge, Geoffrey Burbidge, William Fowler oraz Fred Hoyle. Medal Catherine Wolfe Bruce (Bruce Medal)
Zoty Medal Catherine Wolfe Bruce jest przyznawany corocznie przez Towarzystwo Astronomiczne Pacyfiku (Astronomical Society of the Pacific) jednej osobie jako wyrnienie za caoksztat pracy naukowej, ktra wniosa wybitny wkad w rozwj astronomii. Medal przyznawany jest od 1898 r. i uznawany jest za jedn z najbardziej prestiowych nagrd w dziedzinie astronomii. Wszyscy autorzy pracy B2HF zostali wyrnieni t nagrod: Fred Hoyle w 1970 r., William Fowler w 1979 r., Margaret Burbidge w 1982 r. i Geoffrey Burbidge w 1999 r.

Motorem i koordynatorem bada prowadzcych do odkrycia tajemnic nukleosyntezy by sir Fred Hoyle wybitny brytyjski astronom, kosmolog, matematyk i astrofi3

Burbidge, E.M., Burbidge, G.R., Fowler, W.A., Hoyle, F., 1957, Synthesis of the Elements in Stars, Revs. Mod. Physics, 29, 547

www.szkolna.pl

14

Magiczna chemia. Zagadnienia z chemii nie tylko dla olimpijczykw

zyk teoretyczny, ktry, ku zdziwieniu caego naukowego wiata, nigdy za swoje odkrycia nie otrzyma Nagrody Nobla. W 1983 roku za badanie i wyjanienie procesw nukleosyntezy przyznano Nagrod Nobla w dziedzinie fizyki tylko amerykaskiemu astrofizykowi Williamowi Fowlerowi jednemu z czwrki B2HF.
Dlaczego Hoyle nie otrzyma Nobla? Podobno dlatego, e krytykowa werdykty szwedzkiego Komitetu Noblowskiego. W listopadzie 1967 roku doktorantka profesora Anthonyego Hewisha Jocelyn Bell, pracujca w obserwatorium radioastronomicznym w Cambridge, za pomoc skonstruowanego przez siebie (z udziaem innych doktorantw) radioteleskopu zaobserwowaa niezwyke zjawisko. Byy to regularne impulsy w odstpach 1,34 sekundy dochodzce z przestrzeni kosmicznej ze rda radiosygnaw oznaczonego symbolem CP 1919. Sygnay na pierwszy rzut oka sprawiay wraenie sztucznych, dlatego te pierwotnie oznaczaa je dowcipnie skrtem LGM (Little Green Men Mae Zielone Ludziki). Pocztkowo Hewish uzna te sygnay za wynik interferencji, ale Bell znalaza w styczniu 1968 roku kolejne rdo impulsw (pulsar), a dwa nastpne w lutym. Bell pierwsza zasugerowaa, e efekt ten moe by spowodowany bardzo szybk rotacj masywnej gwiazdy, powodujcej w efekcie emisj promieniowania elektromagnetycznego. Po jakim czasie profesor Hewish przeanalizowa wyniki ponownie i w efekcie powstaa przeomowa publikacja o pulsarach4. Kilka lat pniej, w 1974 roku, Antonyemu Hewishowi i Martinowi Ryleowi przyznano Nagrod Nobla w dziedzinie fizyki za pionierskie badania w dziedzinie radioastronomii i odkrycie pulsarw. Komitet Noblowski cakowicie pomin osob rzeczywistej odkrywczyni Jocelyn Bell, co zostao zauwaone i oprotestowane przez rodowisko astrofizykw. Sir Fred Hoyle uwaany za jednego z najznamienitszych astronomw naszych czasw, napisa list protestacyjny w tej sprawie, ktry ukaza si w wysokonakadowym brytyjskim dzienniku The Times.

Wicej fascynujcych historii z ycia wielkich uczonych i odkrywcw znajdziecie w zamieszczonej na kocu literaturze. Wymienione tam ksiki naprawd warto przeczyta. Powstay pierwiastki, Ziemia ostyga. Nadszed czas, eby pojawili si chemicy.

Hewish, A., Bell, S.J., Pilkington, J.D.H., Scott, P.F., Collins, R.A., 1968, Observation of Rapidly Pulsating Radio Source, Nature, 217, 709

www.szkolna.pl

Rozdzia
Magiczna chemia

Okoo 4,6 miliarda lat temu wielkie skupisko pierwiastkw powstaych w procesie nukleosyntezy utworzyo Ukad Soneczny. Powstaa grupa planet krcych dookoa modej gwiazdy. Prawdopodobnie bezporedni przyczyn uformowania si tego ukadu by wybuch pobliskiej supernowej. Ziemia wyposaona w zestaw blisko stu rnorodnych pierwiastkw i zasilana energi soneczn, ktra dociera do niej w postaci fal elektromagnetycznych, stanowi olbrzymie naturalne laboratorium chemiczne. Do tworzenia nowych moleku, wytwarzania nowych i rozbijania starych wiza chemicznych, ktre maj charakter oddziaywa elektromagnetycznych, wystarcza energia promieniowania sonecznego. Ziemski magazyn pierwiastkw ma stay skad, gdy do procesw tworzenia nowych pierwiastkw, ktrych jdra scalaj niewiarygodnie silne oddziaywania nazywane jdrowymi, wymagane s olbrzymie energie. Ponad cztery miliardy lat temu rozpocz si najbardziej tajemniczy i magiczny proces ewolucji chemicznej. Pojedyncze atomy zaczy si czy w coraz bardziej skomplikowane czsteczki. Na kadym etapie tego procesu zwyciay molekuy i struktury trwalsze, czsto lepiej zorganizowane. Jednym z przejaww takiego doboru jest homochiralno (jednorczno) zwizkw naturalnych. Przeczytacie o tym w dalszych rozdziaach. Uywajc obrazowej analogii, mona powiedzie, e w naturze dominuj czsteczki jednorczne i wykorzystywane s klucze, ktre we wszystkich zamkach obracaj si w t sam stron. Dlaczego? Bo tak jest korzystniej. Pierwsze organizmy, ktre uwaa si za ywe, pojawiy si na Ziemi 3,8 miliarda lat temu. Najbardziej prawdopodobna hipoteza zakada, e ycie na naszej planecie powstao samorzutnie. By to proces dugotrway, zoony i doskonalcy si metod prb i bdw. O ile przedstawione we wstpie procesy jdrowe, ktre doprowadziy do powstania caej gamy pierwiastkw, mona do dokadnie przeledzi, to pene opisanie wszystkich etapw ewolucji od pojedynczych atomw do ywych organizmw jest i bdzie zadaniem niewykonalnym.
www.szkolna.pl