Budownictwo 13

Halina Kubiak
OCENA NIEZAWODNOCI
I BEZPIECZESTWA KONSTRUKCJI
Wprowadzenie
Rozpatrywane poniej zagadnienia analizy niezawodnoci konstrukcji oparte
s na zaoeniu, e konstrukcja moe znajdowa si jedynie w jednym z dwch do-
puszczalnych stanw: stanie bezpiecznym lub stanie awarii. Stan awarii wystpuje
wtedy, gdy konstrukcja przekroczy pewne naoone przez projektanta ogra-niczenia.
Przykadowo za awari mona uzna przekroczenie zaoonego poziomu przemiesz-
cze lub amplitud drga. Tak okrelona awaria nie musi pociga za sob adnych
tragicznych nastpstw, z jakimi, w rozumieniu potocznym, kojarzy si sowo awaria
[1].
Niezawodnoci nazywamy prawdopodobiestwo, e konstrukcja nie ulegnie awarii
w zaoonym czasie jej eksploatacji pod warunkiem, e w chwili odbioru nie ma ona
wad.
Bezpieczestwo jest to prawdopodobiestwo, e konstrukcja nie ulegnie zniszczeniu
w okresie jej realizacji i eksploatacji.
Jak wida, niezawodno zwizana jest z pojciem awarii i zaley od typu konstruk-
cji oraz rodowiska, w ktrym jest eksploatowana.
Bezpieczna eksploatacja obiektu zaley oczywicie od jakoci jego wykonania. Ja-
ko elementu lub konstrukcji okrelamy w chwili odbioru, natomiast bezpiecze-
stwo, jak rwnie niezawodno w zaoonym czasie eksploatacji. Sposobem okre-
lania tych prawdopodobiestw zajmuje si teoria niezawodnoci i teoria bezpie-
czestwa [2].
1. Cel i zakres pracy
W artykule przeprowadzono obliczenia wskanika niezawodnoci Cornella
i prawdopodobiestwa awarii dla dwch przypadkw obcie powoki cylindrycz-
H. Kubiak

88
nej, pracujcej jako komin przemysowy. Komin jest obciany obcieniem piono-
wym i obcieniem wiatrem; oba te obcienia traktowane s jako zmienne losowe.
2. Prawdopodobiestwo awarii
Awaria jest pojciem zwizanym z przekroczeniem przez zmienne okrelajce
zachowanie si konstrukcji pewnej a priori zadanej granicy. Moe to by niepoda-
ne ze wzgldu na stan samej konstrukcji albo z uwagi na szkodliwe oddziaywanie
na ludzi lub zwizane z rozpatrywan konstrukcj inne urzdzenia.
Jeeli stan konstrukcji oznaczymy zmienn S i zaoymy, e jest to zmienna losowa
zalena od jej parametrw, oraz bdziemy dalej zakadali, e funkcja gstoci
zmiennej S jest znana i wynosi p(s), a graniczn wielko, ktrej przekroczenie
oznacza awari, oznaczymy przez R i take przyjmiemy, e jest to zmienna losowa o
znanej gstoci p(r), to awaria nastpi, gdy [2]
R S > (1)
Wielkoci wystpujce w powyszej nierwnoci musz by porwnywalne, zosta-
y one przedstawione na rysunku 1.


Rys. 1
Po wprowadzeniu zmiany oznacze funkcji gstoci:
) x ( p ) s ( p
s
=

i ) x ( p ) r ( p
R
=
i dystrybuant:
) x ( P ) s ( P
s
=

i ) x ( P ) r ( P
R
=
moemy zapisa, e prawdopodobiestwo
x S >
Ocena niezawodnoci i bezpieczestwa konstrukcji

89
ktre mona obliczy z wyraenia

| | | |
( )
} } }

=
= s s s =
1 2
2 1 2 1
2 2 1 1 2 1
x x x
n n
n n n
n
dx ... dx dx x ,..., x , x p ...
x X ,..., x X , x X Pr x ,... x , x P
(2)
wynosi
( ) x P ] x S Pr[
s
= > 1 (3)
Prawdopodobiestwo, e granica R bdzie zawarta w przedziale ) ( x , dx x wynosi
dx p
R
. Awaria zajdzie dla wszystkich moliwych wartoci x, jeeli granica R jest
w przedziale , x , dx x ) ( a zmienna okrelajca stan konstrukcji . x S >

Prawdopodobiestwo awarii P
a
wynosi
| | dx ) x ( p ) x ( P P
R s a
}
+

= 1 (4)
Niezawodno konstrukcji, czyli prawdopodobiestwo P
n
, e awaria nie wystpi,
musi wraz z prawdopodobiestwem awarii da w sumie 1, std

a n
P P = 1 (5)
Bardzo czsto w celu przedstawienia podstawowych zagadnie analizy niezawodno-
ci rozpatruje si przykad pryzmatycznego prta rozciganego si S o wytrzymao-
ci na rozciganie R.
Zniszczenie (przekroczenie granicy plastycznoci, zerwanie) prta nastpi, gdy
podobnie jak (1) R s S. Rozpatrywany problem mona rwnie przedstawi, defi-
niujc tzw. funkcj graniczn

S R ) S , R ( g = (6)
Zniszczenie prta nastpi, gdy g s 0, a wic prawdopodobiestwo zniszczenia jest
rwne
) ( F P
g f
0 = (7)
gdzie F
g
(0) jest dystrybuant zmiennej losowej ( ). S , R g g =

Powysze sformuowanie jest szczeglnie wygodne, gdy zmienne R, S maj rozkad
normalny, odpowiednio ( )
R
o
, R N o i ( )
S
o
, S N o (z pomijalnie maym prawdopodo-
H. Kubiak

90
biestwem przyjmowania wartoci ujemnych). W takim przypadku rwnie
g ma rozkad normalny o wartoci redniej
o o
S R g =
0

i odchyleniu standardowym
( )
2
1
2 2
S R g
o + o = o
Prawdopodobiestwo zniszczenia wyraa si nastpujco:
( ) | u =
|
|
.
|

\
|
o
u =
g
f
g
P
0
(8)
gdzie ( ) u

jest dystrybuant standardowego rozkadu normalnego, a | oznacza
tzw.
wskanik niezawodnoci. Wielkoci wystpujce w powyszym wzorze przed- sta-
wiono na rysunku 2. Naley podkreli, i znak rwnoci w tym wzorze mona po-
stawi jedynie w przypadku zmiennych gaussowskich.


Rys. 2
W przypadku oglnym stan konstrukcji moe zalee od wielu parametrw loso-
wych. Reprezentowa one mog losowe wasnoci obcie, materiau oraz geome-
trii konstrukcji. Podstawowe parametry losowe bd grupowane w wektorze
kolum-
nowym { }
n
X ,..., X , X X
2 1
= . W niektrych pracach wektor X bywa take
nazywany
wektorem zmiennych bazowych. Mona zapisa, i stan konstrukcji
w przestrzeni realizacji x wektora X zdefiniowany jest za pomoc losowej funkcji
granicznej g(X) nastpujco:
0 s ) x ( g : obszar awarii
f
O
0 = ) x ( g : powierzchnia graniczna (9)
0 > ) x ( g : obszar bezpieczny
s
O
Ocena niezawodnoci i bezpieczestwa konstrukcji

91
Obszary awarii graniczny i bezpieczny dla jednej zmiennej losowej pokazano na
rysunku 3, dla dwu zmiennych losowych na rysunku 4.


Rys. 3

Rys. 4
H. Kubiak

92
Korzystajc z wprowadzonego warunku granicznego (6), prawdopodobiestwo awa-
rii wyraa si wzorem

( )
}
s
=
0 x g
x f
dx ) x ( f P (10)
gdzie ) x ,..., x ( f ) x ( f
n x ,..., x x
n
1
1
= oznacza czn gsto rozkadu prawdopodobie-
stwa podstawowych parametrw losowych. Znajc warto P
f
, wskanik niezawod-
noci zdefiniowany moe by nastpujco:
) P (
f
1
u = | (11)
gdzie
1
u jest funkcj odwrotn dystrybuanty rozkadu normalnego.
3. Algorytm postpowania i zakres stosowalnoci
wskanika niezawodnoci Cornella
W przypadku stosowania probabilistycznych modeli konstrukcji, tzn. traktowa-
nia obu stron nierwnoci (1) jako zmiennych losowych, powstaje problem okrele-
nia odpowiednich miar niezawodnoci lub bezpieczestwa konstrukcji [2]. Jedn z
takich miar jest wskanik bezpieczestwa nazywany rwnie wskanikiem nieza-
wodnoci Cornella.
Czsto w praktycznych problemach analizy konstrukcji nieznane s rozkady pod-
stawowych zmiennych losowych X. Zakada si jedynie znajomo wektora wartoci
rednich oraz macierzy kowariancji postaci

(
(
(
(
(
(

=
0
0
2
0
1
0
n
X
X
X
X ,
(
(
(
(
(

o o o o o
o o o o o
o o o o o
=
2
2 2 1 1
2 2
2
2 1 2 21
1 1 2 1 12
2
1
n n n n n
n n
n n
x
...
...
C

(12)
gdzie
0
i
X jest wartoci redni, o
i
odchyleniem standardowym zmiennej X
i
, za
kl

jest wspczynnikiem korelacji zmiennych X
k
i X
l
. Po rozwiniciu funkcji g(X) w
szereg Taylora wok wartoci rednich oraz zachowaniu dwu pierwszych wyrazw
rozwinicia funkcja graniczna przybiera posta
( )
0
1
0
0
i i
X x
n
i i
X X
x
) X ( g
) X ( g ) X ( g ) X ( g
c
c
+ = ~
= =

(13)
Ocena niezawodnoci i bezpieczestwa konstrukcji

93
Warto oczekiwan oraz wariancj zlinearyzowanej funkcji losowej ) X ( g moe-
my zapisa jako:
) X ( g ) X ( g ) X ( g
0 0 0
= ~ (14)

0
0
2 2
X x
T
x
X x
g g
) X ( g C ) X ( g ) X ( ) X (
=
=
V V = o ~ o (15)
gdzie
0
X x
) X ( g
=
V jest gradientem funkcji g(X) obliczonym dla wartoci rednich
wektora X (macierz wraliwoci konstrukcji, systemu). Z twierdzenia o maksymal-
nej entropii wynika, e rozkadem, ktry przy znajomoci jedynie dwch pierwszych
momentw maksymalizuje funkcjona entropii informacyjnej, jest rozkad normalny.
Majc zatem do dyspozycji jedynie informacje o momentach statystycznych dane
wzorem (12), mona przyj, e zmienne X s typu gaussow
skiego, a co za tym
idzie - rwnie funkcja ) X ( g ma rozkad normalny. Tak wic
prawdopodobiestwo
awarii dla warunku opartego na zlinearyzowanej funkcji granicznej ma posta [1]
| | | | ) (
) X ( g ) X ( g ) X ( g
P ) X ( g P ) X ( g P
C
g g
| u =
(
(

o
s
o

= s ~ s
0 0
0 0
gdzie |
C
jest wskanikiem niezawodnoci Cornella danym jako
) X (
) X ( g
g
C
o
= |
0

Przykad 1
Okreli niezawodno powoki cylindrycznej przy uyciu wskanika niezawod-
noci Cornella, przyjmujc jako warunki graniczne:
1. Warunek nieprzekraczalnoci dopuszczalnego przemieszczenia w
3
punktu po-
woki na wysokoci h = h
max
.
2. Warunek nieprzekraczalnoci M
11
na wysokoci h = 0,0 m (miejsca utwierdze-
nia) powoki.
Wektor wartoci oczekiwanych i macierz kowariancyjn wyznaczono, stosujc
me-
tod linearyzacji statystycznej dla wektora , ) w , M

( g
T 3 11
= w ktrym pierwszy
ele-
ment oznacza moment zginajcy powoki walcowej obcionej parciem wiatru
i obcieniem pionowym q [3], a drugi maksymalne przemieszczenie od tego
obcienia. Obcienia oraz q traktowane s jako zmienne losowe o danych war-
tociach oczekiwanych
0
, q
0
oraz odchyleniach standardowych o

i o
q
.
Wspczynniki zmiennoci
q
= 10%,

= 15%, centralny wspczynnik bezpiecze-

stwa
c
= 1,5. Wysoko analizowanej powoki wynosi l = 100 m, promie powoki
= 5 m.
H. Kubiak

94
Rozwizanie:
Wektor ) w , M ( ) X ( g
T 3 11
= ma posta zgodnie z [3]
| |
( ) ( )

|
|
.
|
+
(

v
_
+

\
|
+ +
v
+
_
v
= + =
|
|
.
|

\
|
+ + + =
= + =
=
2
2 2 2 1
11 22 2
2
1 2 11 3 3 3 3 3 3
11 11
2
11 11
2
11
11 11 11 11 11
2
1
2
1 1
2 2
3
2
3
2
S C S C
Eh
N N
Eh
w
S S
Eh
l q
N
Eh
w ) w w ( w w w
M

N
h
H M

N
h
H M
) M

M ( M M M
) X ( g
no no o o o
,
o
o
dop
o
dop
o o
dop
o
w
o
w
o
q
o
q dop
o o
dop
o
dop

gdzie:
| |
2 1
2
11
S S
l q
M

o
o
q

e
= - warto oczekiwana momentu M
11
od obcienia obcie-
niem pionowym,
( )
(
(

|
|
.
|

\
|

e
_
=
e
_
=

6
2
1
2
2
0
2
2
2
2 1
1
2 2
2
11
1
S
n
a
z S C S C M

n o n n o
w
- warto oczekiwana mo-
mentu M
11
od obcienia wiatrem,

|
|
.
|

\
|
=
l
u
l q N
o o
q
1
11
1 - warto oczekiwana siy N
11
od obcienia obcieniem
pionowym,
) u cos( A N
o o
w
2 11
_ = - warto oczekiwana N
11
od obcienia wiatrem, gdzie:
2
3
2
1
1 2
6
1
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
+
|
_ =
l
k
k
l
k
k l
k
k
z
z
z
z
) z (
a
A i
2
2 ,
w B =

Std

=
2 2
3
1 1
11
B A q w
B A q M
) X ( g
o o
dop
o o
dop

gdzie:
( )

e
+
|
|
.
|

\
|
=
2 1
2
1 2
1
1
3
2
S S
l
l
u l Hh
A
Ocena niezawodnoci i bezpieczestwa konstrukcji

95
| |

+
v
+
|
|
.
|

\
|

_
v
=
1 2
1
2
2
1
2
S S
Eh
l
l
u
l
Eh
A
( )

)

(
(

_ +
|
|
.
|

\
|

e
_
=

2
6
2
1
2
2
0
2
2
1
1
u cos A S
n
a
z B
n

( ) ( ) ( ) ( )
)
`

+ + + _ v
_

_
+
+
=
k
n
z a F E D u cos A
Eh
B
n
a
S z
Eh
B
0
2
6
2
2
2
2 0
2
2
2
1 1
1 2
1

gdzie:
) u sin( u z a , D
k
2 2
1
5 0 _ =
|
|
.
|

\
|
_

_ _

=

6
2
2
2
2 2
1
1
2
2
) u n cos(
n
a
) u sin( u a
z
E
n k

(

+ |
.
|

\
| t

=

6
2
2
6
2
2 1
1 2 1 2 n
a n
sin
n
na
a
z
F
n n k


Ostatecznie funkcj graniczn moemy zapisa:

| |
( )
( )
(

=
, q g
, q g
) , q ( g
2
1
, gdzie:
1 1
11
1
B A q M ) , q ( g
o o
dop
=


2 2
3
2
B A q w ) , q ( g
o o
dop
=
Zmienn losow (w przypadku obcienia wiatrem wspczynnik ) opisano zgodnie
z norm PN-77/B-02011 jako obcienie charakterystyczne zalene od cinienia,
prdkoci wiatru, wspczynnika aerodynamicznego i wspczynnika dziaania po-
ryww wiatru ) C q (
k
| = .
Wektor parametrw losowych mona zapisa nastpujco: ), , q ( X
T
= a wektor
wartoci oczekiwanych i macierz kowariancyjn:
)
`

=
o
o
q
X
0
| |
(
(

o
o
=

2
2
0
0
q
x
C
gdzie elementy zerowe wynikaj z niezalenoci zmiennych losowych q i .

Funkcja graniczna przyjmuje posta
(
(

=
(

=
o
max dop
o
max dop
w w
M M
) X ( g
) X ( g
) X ( g
3 3
11 11
2
1

H. Kubiak

96
przy czym
(
(
(

c
c
c
c
= V
3
2
11
1
3 11
0
0
w
g
M
g
) w , M ( g
Wariancja funkcji granicznej opisana bdzie
2 2 3 11 2
w M g
) w , M ( o + o = o
co, po obliczeniu, daje
(

= o
026 0
004 34
,
.
) , q (
g

Warto oczekiwana momentu dopuszczalnego
= =
11
5 1
m
o
dop
M , M m / Nm k , , , 58 203 72 135 5 1 =
gdzie
11
m
M maksymalny moment utwierdzenia.

Przemieszczenie dopuszczalne
m ,
H
w
dop
25 0
400
0 3
= =
Warto rednia zapasu bezpieczestwa momentw
m / kNm , , , M M
o
m
o
dop
48 49 10 154 58 203 = =
Warto rednia zapasu bezpieczestwa przemieszcze
076 0 174 0 25 0
3
, , , w w
o
m dop
= =
Wskanik bezpieczestwa ze wzgldu na warunek dotyczcy momentw
455 1
004 34
48 49
,
,
,
= = |
Prawdopodobiestwo awarii ze wzgldu na przekroczenie momentw dopuszczal-
nych wynosi
02 0 5 0 , ) ( erf , P
M
M
a
= | =
Ocena niezawodnoci i bezpieczestwa konstrukcji

97
Wskanik bezpieczestwa ze wzgldu na warunek dotyczcy przemieszcze
923 2
026 0
076 0
,
,
,
= = |
Prawdopodobiestwo awarii ze wzgldu na przekroczenie przemieszcze dopusz-
czalnych wynosi
5
10 2 5 0

= | = ) ( erf , P
w
w
a


Przykad 2
Powoka cylindryczna jest poddana obcieniu losow si od wiatru

=
_ =
6
0
2
n
n k w
) u n cos( a z P
i losowym obcieniem pionowym q, zmienne losowe i q maj normalny rozkad
gstoci. Warto rednia siy
2
6
0
2
56 0 m / kN ) u n cos( a z , P
n
n k
o
w
=
_ =
a warto rednia obcienia pionowego . m / kN q
o 2
10 =
Wspczynnik zmiennoci obcienia
p
= 10%. Maksymalne dopuszczalne prze-
mieszczenie w
3
jest te zmienn losow o normalnym rozkadzie gstoci i wsp-
czynniku zmiennoci
w
= 15%. Zaoono, e zmienne s niezalene. Celem oblicze
jest okrelenie wskanika bezpieczestwa i prawdopodobiestwa awarii
polegajcej na przekroczeniu przez maksymalne przemieszczenie w
3
wartoci
dopuszczalnej . w
g
3
Przyjto przy tym, e przekrj powoki zosta zaprojektowany
w ten sposb, aby centralny wspczynnik bezpieczestwa
4 1
3
3
,
w
w
o
m
o
g
c
= =
Rozwizanie:
Warto oczekiwana maksymalnego przemieszczenia
m , B A q w
o o o
m
174 0
1 1
3
= + =
Odchylenie standardowe
H. Kubiak

98
0174 0 174 0 1 0 , , ,
wm
= = o
Warto oczekiwan przemieszczenia dopuszczalnego wyznaczamy na podstawie
centralnego wspczynnika
o
m
o
g
c
w
w
3
3
= , skd m , , , w
o
g
2436 0 174 0 4 1
3
= =
Odchylenie standardowe przemieszczenia dopuszczalnego wynosi
m , , ,
wg
03654 0 2436 0 15 0 = = o
Awaria wystpi, gdy zapas bezpieczestwa
3 3
m g
w w F =
Warto rednia zapasu bezpieczestwa
m , w w F
o
m
o
g
o
0692 0
3 3
= =
Odchylenie standardowe zapasu bezpieczestwa
m ,
wm wg F
04 0
2 2
= o + o = o
Wskanik bezpieczestwa
73 1
04 0
0692 0
,
,
, F
F
o
= =
o
= |
Prawdopodobiestwo awarii konstrukcji
3
10 7 73 1 5 0 5 0

= = | = ) , ( erf , ) ( erf , P
a

Wnioski
1. Wskanik Cornella jest stosowany do oceny niezawodnoci w przypadku gaus-
sowskiego rozkadu zmiennych losowych, moe on przyjmowa rne wartoci
dla rwnowanych sformuowa powierzchni granicznej.
2. Prawdopodobiestwo awarii powierzchni cylindrycznej ze wzgldu na prze-
kroczenie momentw dopuszczalnych jest o rzd wielkoci wiksze od prawdo-
podobiestwa awarii wywoanej przekroczeniem przemieszcze poziomych
wierzchoka komina.
Ocena niezawodnoci i bezpieczestwa konstrukcji

99
3. W celu jednoznacznego okrelenia niezawodnoci powyszej powierzchni naley
przeprowadzi jeszcze analiz konstrukcji przy innym rozkadzie zmiennych lo-
sowych z uyciem np. metody stochastycznych elementw skoczonych.
Literatura
[1] Stocki R., Optymalizacja niezawodnociowa konstrukcji prtowych w zakresie duych prze-
mieszcze. Teoria i program komputerowy, Praca doktorska, PPT PAN, Warszawa 1999.
[2] Szymczak C., Elementy teorii projektowania, Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej, Gdask
1995.
[3] Bielak S., Nieliniowa teoria powok, Wysza Szkoa Inynierska w Opolu, Opole 1995.
[4] PN-77/B-02011 Obcienie wiatrem. Obcienia w obliczeniach statycznych, Wydawnictwa
Nor-malizacyjne Alfa, Warszawa.