Iwona i Lech Cielakowie

Konkurs z jzyka polskiego dla gimnazjalistw Wiadomoci i zadania

Autorzy: Iwona Cielak, absolwentka Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu; nauczycielka jzyka polskiego w Zespole Szk nr 7 w Toruniu; autorka Nowego szkolnego sownika ortograficznego. Jest egzaminatorem Okrgowej Komisji Egzaminacyjnej w Gdasku z zakresu czci humanistycznej egzaminu gimnazjalnego i egzaminu maturalnego z jzyka polskiego. W latach 20062011 prowadzia kursy dla gimnazjalistw przygotowujce do egzaminu z czci humanistycznej, organizowane przez Studium Owiatowe Tutor. Jej uczniowie zajmowali wysokie lokaty w konkursach kuratoryjnych w etapie wojewdzkim. Lech Cielak, absolwent Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu; nauczyciel jzyka polskiego i sztuki w Gimnazjum w Cierpicach k. Torunia. Jest autorem programw wasnych w zakresie rozwijania zdolnoci artystycznych uczniw oraz przygotowania do egzaminu gimnazjalnego z czci humanistycznej. W pracy zawodowej jest animatorem wielu dziaa kulturalnych, wsppracuje z grupami uczniw w zakresie rozwijania zdolnoci teatralnych, literackich, muzycznych i plastycznych. Autorzy wsplnie wydali cztery ksiki: Egzamin gimnazjalny. Jak to napisa?, Sprawdzian szstoklasisty. Jak to napisa?, Egzamin gimnazjalny. Jak to zrozumie?, Egzamin gimnazjalny. Jak to odczyta? Lektury obowizkowe w gimnazjum.

Redaktor wydania:

Zdzisaw Gowacki
Redakcja techniczna:

Robert Ciechanowski
Projekt okadki:

Mirosaw Godkowski, Zdzisaw Gowacki

Copyright by Oficyna Wydawnicza Tutor

Wydanie I. Toru 2011 r. Oficyna Wydawnicza Tutor 87-100 Toru, ul. Warszawska 14/2, tel./fax 56 65-999-55 Wysykowa Ksigarnia Internetowa: www.tutor.edu.pl Druk i oprawa: Toruskie Zakady Graficzne Zapolex Sp. z o.o.

ISBN 978-83-89563-55-2

Spis treci

Wstp Wiadomoci Fleksja

Temat i kocwka Czci mowy
Odmienne czci mowy Samodzielne i niesamodzielne czci mowy Nieodmienne czci mowy Czasownik Rzeczownik Przymiotnik Liczebnik Zaimek Odmiana zaimkw Przyswek Przyimek Spjnik Wykrzyknik Partykua

7 9 9 9 9 9 10 10 11 16 21 23 25 26 26 27 27 28 28 29 29 29 34 37 37 37 38 38 43 45 46 47 47 47 48 48 49 49 50 50 50 59

wiczenia Fleksja
Zadania z konkursw Zadania dodatkowe

Wiadomoci Skadnia
Wypowiedzenie Zdanie
Zdanie pojedyncze Zdanie zoone Wypowiedzenia wielokrotnie zoone

Rwnowaniki zda Rodzaje zwizkw skadniowych

Zwizek zgody Zwizek rzdu Zwizek przynalenoci Wyrazy poza zwizkami zdania

Mowa zalena i niezalena Mowa pozornie zalena

wiczenia Skadnia
Zadania z konkursw Zadania dodatkowe

Wiadomoci Fonetyka
Narzdy mowy Goski
Podzia spgosek

63 63 63 63 64 65 66 66 66 67 67 68 69 69 70 70 70 74 76 76 76 77 77 77 77 78 78 79 79 79 79 79 85 85 85 86 87 88 89 89 89 90 91 92 93 93 94 94 94 95 95 95 95 96 96

Litery Sylaby Upodobnienia spgosek

Upodobnienie pod wzgldem dwicznoci Upodobnienie pod wzgldem miejsca artykulacji

Uproszczenia grup spgoskowych Akcent wyrazowy Akcent zdaniowy Intonacja

wiczenia Fonetyka
Zadania z konkursw Zadania dodatkowe

Wiadomoci Sownictwo i stylistyka

Tre i zakres znaczeniowy wyrazu Synonimy Antonimy Wyrazy wieloznaczne (wyrazy polisemiczne) Homonimy Neologizmy Archaizmy Eufemizmy Kolokwializmy Wulgaryzmy Zwizki frazeologiczne
Pochodzenie zwizkw frazeologicznych

Styl
Styl urzdowy Styl potoczny Styl artystyczny Styl retoryczny Styl naukowy Styl publicystyczno-dziennikarski

Stylizacje
Stylizacja archaiczna (archaizacja) Stylizacja gwarowa (dialektyzacja) Stylizacja rodowiskowa Stylizacja biblijna Parodia

Sowniki i encyklopedie
Sownik jzyka polskiego Sownik ortograficzny Sownik wyrazw bliskoznacznych Sownik frazeologiczny Sownik poprawnej polszczyzny Sownik wyrazw obcych Sownik etymologiczny Encyklopedia Inne sowniki

wiczenia Sownictwo i stylistyka

Zadania z konkursw Zadania dodatkowe

97 97 97 106 108 108 108 111 111 114 114 114 118 119 119 119 121 123 125 125 125 126 128 128 128 129 129 130 131 131 131 132 132 133 138 140 141 142 142 142 145 147 147 147 147

Wiadomoci Sowotwrstwo
Budowa wyrazu pochodnego Wyrazy zoone Skrty i skrtowce

wiczenia Sowotwrstwo
Zadania z konkursw Zadania dodatkowe

Wiadomoci Nazwy wasne

Nazwy miejscowe Nazwiska i ich odmiana Odmiana i pisownia nazwisk obcych

wiczenia Nazwy wasne

Zadania z konkursw Zadania dodatkowe

Wiadomoci Wybrane zasady pisowni

Pisownia rz, Pisownia h, ch Pisownia , u Pisownia , Pisownia om, em, on, en Pisownia w i s po literze spgoskowej Pisownia wybranych przyrostkw Pisownia wybranych przedrostkw Pisownia j, i Pisownia czna i rozdzielna Zasady uycia wielkich liter Zasady uycia maych liter Dzielenie wyrazw

wiczenia Wybrane zasady pisowni

Zadania z konkursw Zadania dodatkowe

Wiadomoci Interpunkcja
Kropka rednik

Przecinek Wielokropek Mylnik (pauza) Dwukropek Pytajnik Wykrzyknik Nawias Cudzysw

147 151 151 151 152 152 153 153 154 154 154 154 156 156 162 162 162 165 168 168 169 173 174 176 176 177 180 181 182

wiczenia Interpunkcja
Zadania z konkursw Zadania dodatkowe

Wiadomoci Poprawno jzykowa wiczenia Poprawno jzykowa

Zadania z konkursw Zadania dodatkowe

Odpowiedzi Fleksja Skadnia Fonetyka Sownictwo i stylistyka Sowotwrstwo Nazwy wasne Wybrane zasady pisowni Interpunkcja Poprawno jzykowa Bibliografia

Wstp

Kadego roku kurator owiaty w poszczeglnych wojewdztwach organizuje dla uczniw gimnazjum konkurs z jzyka polskiego. W zarzdzeniach i regulaminach publikuje informacje o zasadach organizacji konkursu, podaje cele i wymagania stawiane ich uczestnikom. Adresatami konkursu z jzyka polskiego s uczniowie zdolni, wykazujcy szczeglne zainteresowanie przedmiotem, prezentujcy rozleg wiedz i umiejtnoci humanistyczne. Konkurs jednak nie tylko sprawdza poziom wiedzy i umiejtnoci. Obowizujca literatura i zakres wymaga wedug zaoe organizatorw ma wspiera rozwj uczniw, rozwija ich zainteresowania poznawcze i uzdolnienia oraz wdraa do samoksztacenia i przygotowania do nauki w szkoach wyszego szczebla. Wiedza i umiejtnoci uczestnikw konkursu sprawdzane s podczas eliminacji szkolnych, rejonowych i wojewdzkich. We wszystkich etapach konkurs ma form pisemn, czasami dochodzi rwnie cz ustna. Konkurs przedmiotowy z jzyka polskiego obejmuje treci okrelone w podstawie programowej oraz treci wykraczajce poza podstaw, wskazane w regulaminie szczegowym konkursu. Uczniowie wykazuj si umiejtnoci tworzenia wasnego tekstu, znajomoci zagadnie z zakresu gramatyki, ortografii, analizy i interpretacji tekstu rdowego, wskazan w regulaminie literatur, a czsto rwnie wiadomociami z wiedzy o kulturze. Ksika Konkurs z jzyka polskiego dla gimnazjalistw to opracowanie, ktre ma pomc uczniom w przygotowaniu si do tego konkursu. Zawiera rozdziay powicone poszczeglnym dziaom gramatyki, jak: fleksja, skadnia, fonetyka, sowotwrstwo, sownictwo i stylistyka. Ponadto zamieszczone s w nim wybrane zasady pisowni i interpunkcji oraz dzia powicony nazwom wasnym i poprawnoci jzykowej. Kady z rozdziaw zawiera cz teoretyczn, ze szczeglnym uwzgldnieniem sytuacji problemowych, oraz zestawy zada konkursowych z odpowiedziami. Naley zaznaczy, e zadania zostay zaczerpnite z testw wojewdzkich konkursw z jzyka polskiego organizowanych przez kuratoria owiaty w ostatnich latach. Ucze, korzystajc z poradnika, nie tylko skutecznie powtrzy wiadomoci, ale rwnie, wykonujc zadania konkursowe, utrwali i zweryfikuje swoj wiedz dziki zawartym w nim odpowiedziom. Ksika jest rwnie doskona pomoc dla polonisty jako kompletne rdo wiedzy i zbir trudnych zada konkursowych. Moe by z powodzeniem wykorzystywana na zajciach k zainteresowa, lekcjach jzyka polskiego oraz podczas indywidualnej pracy ucznia. Warto zachca uczniw do udziau w konkursie. Najlepsi z nich mog uzyska tytu laureata lub finalisty. Laureatami zostaj uczniowie, ktrzy przekroczyli okrelony w regulaminie prg punktw. Zgodnie z obowizujcymi przepisami laureaci konkursu s zwolnieni z odpowiedniej czci egzaminu gimnazjalnego na podstawie zawiadczenia stwierdzajcego uzyskanie tytuu laureata, co jest rwnoznaczne z uzy-

skaniem z tej czci najwyszego wyniku. Ponadto otrzymuj celujc ocen kocow z jzyka polskiego. Najwaniejsze jest jednak to, e s przyjmowani do wybranej przez siebie szkoy ponadgimnazjalnej niezalenie od kryteriw zawartych w statucie danej szkoy. Korzyci maj rwnie finalici konkursu, czyli uczniowie, ktrzy uzyskali niszy procent punktw. Oprcz tytuu finalisty, wpisywanego na wiadectwie w czci dotyczcej szczeglnych osigni ucznia, zdobywaj okrelon liczb punktw przy rekrutacji do szkoy ponadgimnazjalnej. Majc na uwadze jak najlepsze przygotowanie uczniw do konkursu z jzyka polskiego, polecamy rwnie korzystanie z nastpujcych poradnikw naszego autorstwa:
l

Jak to zrozumie? zawiera wiadomoci niezbdne do analizy i interpretacji tekstw literackich oraz wiczenia sprawdzajce; Jak to napisa? zbir wskazwek dotyczcych redagowania rnych form wypowiedzi wraz z przykadami oraz kryteriami oceniania; Jak to odczyta? powtrka lektur gimnazjalnych. Z yczeniami sukcesw Autorzy

Wiadomoci

Fleksja
Fleksja to dzia gramatyki zajmujcy si odmian wyrazw, ich klasyfikacj i podziaem na czci mowy.
Fleksja

Temat i kocwka
Wszystkie wyrazy odmienne skadaj si z dwch czci: tematu czci wyrazu powtarzajcej si we wszystkich formach odmiany wyrazu; z tematem zwizane jest znaczenie wyrazu, np. brat, brat-a, brat-u; pol-e, pol-a, pol-u; kocwki czci wyrazu, ktra wystpuje po temacie i zmienia si podczas odmiany, np. brat- (brak kocwki fleksyjnej), brat-a, brat-u, pol-e, pol-a, pol-u. W temacie mog zachodzi obocznoci, czyli wymiana samogosek lub spgosek.
Przykady d, do-u, dol-e las, las-u, lesi-e dobr-y, dobrz-y, dobr-ych wez-m, we, wzi-
Uwaga!
Temat

Kocwka

Tematy oboczne d, do-, dollas, lesidobrz-, dobrwez-, we, wzi:o, :l

Obocznoci tematu

a:e, s:s r:rz e: (e ruchome), z:z

e ruchome to e znikajce w niektrych formach odmiany wyrazu. oznacza brak kocwki fleksyjnej.

Temat i kocwk wyodrbniamy podczas odmiany rzeczownikw, przymiotnikw, liczebnikw, zaimkw i czasownikw.

Czci mowy
Odmienne czci mowy
Cz mowy Czasownik Podstawowe znaczenie Oznacza czynnoci i stany, np. czyta, spa.
Odmienne czci mowy

Podstawowe pytania co robi? co si z nim dzieje? w jakim stanie jest? kto? co?

Rzeczownik

Oznacza rzeczy, np. dom, pirnik; osoby, np. czowiek, kucharz; zwierzta, np. pies, yrafa; roliny, np. drzewo, ra; zjawiska przyrody, np. burza, ulewa; czynnoci i stany, np. czytanie, sen; cechy, np. zielono, mdro.

10

Fleksja Wiadomoci

Cz mowy Przymiotnik

Podstawowe znaczenie Oznacza cechy, jakie posiadaj rzeczy, osoby, zwierzta, roliny, zjawiska przyrody, czynnoci i stany, np. dobry, czarny, niskie, naga, niewyrane, spokojny. Oznacza liczb, np. pi, szecioro; kolejno, np. pierwszy, dwudziesty. Oznaczaj osoby lub przedmioty, np. ja, on, co; zastpuj inne czci mowy, np. swj, jaki, ile, tyle.

Podstawowe pytania jaki? jaka? jakie? ktry? ktra? ktre? czyj? czyja? czyje? ile? ktry z kolei? Odpowiadaj na pytania czci mowy, ktre zastpuj.

Liczebnik Zaimek: rzeczowny przymiotny liczebny

Nieodmienne czci mowy

Nieodmienne czci mowy

Podstawowe znaczenie Oznacza waciwoci czynnoci, np. szybko bieg; stanw, np. smacznie spa. Oznacza sposb, miejsce, czas wykonywanej czynnoci lub stan, np. tak, jako, tam, gdzie, wtedy, kiedy. Oznacza relacje miedzy czciami zdania pojedynczego: przestrzenne, np. nad rzek, pod stoem, za gr, przy stole; czasowe, np. od rana, do wieczora, przed tygodniem; celowe, np. po zakupy, na ryby; przyczynowe, np. ze strachu. Wskazuje na stosunki wsprzdne midzy czciami wypowiedzenia pojedynczego oraz na stosunki wsprzdne i nadrzdno-podrzdne midzy wypowiedzeniami np. i, oraz, ale, wic, bo. Wyraa lub uwydatnia rozkaz, pytanie, przypuszczenie, zaprzeczenie, yczenie, np. Chod no. Podstawowe pytania jak? gdzie? kiedy?

Cz mowy Przyswek

Zaimek przysowny Przyimek

Odpowiada na pytania przyswka.

Spjnik

Partykua

Samodzielne i niesamodzielne czci mowy

Samodzielne czci mowy

Samodzielne czci mowy maj wasne znaczenie i s odrbnymi czciami zdania, np. Moi koledzy wyjechali (trzy wyrazy i trzy czci zdania).

Niesamodzielne czci mowy

Niesamodzielne czci mowy znaczenie zyskuj w poczeniu z innymi (samodzielnymi) czciami mowy, np. Jacek i Ola nie napisali listw do rodzicw (osiem wyrazw i cztery czci zdania; wyrazy niesamodzielne: i, nie, do zyskuj znaczenie w poczeniu z innymi wyrazami).

Fleksja Wiadomoci

11

Czci mowy

samodzielne rzeczownik czasownik przymiotnik liczebnik zaimek przyswek wykrzyknik

niesamodzielne spjnik przyimek partykua

Czasownik
Odmiana i formy gramatyczne
Czasowniki:
l l l l l l l

Czasownik

odmieniaj si przez osoby, liczby; wystpuj w trzech czasach: przeszym, teraniejszym i przyszym; wystpuj w trzech trybach: orzekajcym, rozkazujcym, przypuszczajcym; mog wystpowa w trzech stronach: czynnej, biernej, zwrotnej; mog posiada aspekt dokonany lub niedokonany; mog wystpowa w okrelonej formie rodzaju; wystpuj w formie osobowej i formach nieosobowych.

Odmian czasownikw przez osoby, czasy i tryby nazywamy koniugacj. Koniugacja to rwnie model odmiany czasownika, czyli zbir jego form fleksyjnych.

Tryby czasownika Tryb orzekajcy (oznajmujcy)

Czasownik w trybie orzekajcym moe wystpowa w trzech czasach.
Czas teraniejszy Aspekt Osoba 1. ja 2. ty 3. on ona ono widz widzisz widzi widzi widzi Liczba pojedyncza Niedokonany Dokonany Osoba 1. my 2. wy 3. oni one widzimy widzicie widz widz Aspekt

Tryby czasownika

Liczba mnoga Niedokonany Dokonany

12

Fleksja Wiadomoci

Czas przeszy Aspekt Osoba 1. ja 2. ty 3. on ona ono

Liczba pojedyncza Niedokonany Dokonany Osoba widziaem widziae widzia widziaa widziao zobaczyem zobaczysz zobaczy zobaczya zobaczyo 1. my 2. wy 3. oni one Aspekt

Liczba mnoga Niedokonany Dokonany

widzielimy widzielicie widzieli widziay

zobaczylimy zobaczylicie zobaczyli zobaczyy

Czas przyszy Aspekt Osoba

Liczba pojedyncza Niedokonany Dokonany Osoba Forma zoona Forma prosta zobacz zobaczysz zobaczy 1. my 2. wy 3. oni one Aspekt

Liczba mnoga Niedokonany Dokonany

Forma zoona bdziemy widzieli bdziemy widzie bdziecie widzieli bdziecie widzie bd widzieli bd widzie bd widziay bd widzie

Forma prosta zobaczymy zobaczycie zobacz

1. ja 2. ty 3. on ona ono

bd widzia bd widzie bdziesz widzia bdziesz widzie bdzie widzia bdzie widzie bdzie widziaa bdzie widzie bdzie widziao bdzie widzie

Tryb rozkazujcy

Uwaga!

Czasownik w trybie rozkazujcym

l l

nie ma form czasu ani rodzaju, nie ma 1. osoby liczby pojedynczej, w 3. osobie trzeba doda sowo niech lub niechaj.

Liczba pojedyncza Aspekt Osoba 1. ja 2. ty 3. on ona ono pisz niech pisze napisz niech napisz Niedokonany Dokonany Osoba 1. my 2. wy 3. oni one piszmy piszcie Aspekt

Liczba mnoga Niedokonany Dokonany

napiszmy napiszcie niech napisz

niech pisz

Fleksja Wiadomoci

13

Tryb przypuszczajcy
Uwaga!

Czasownik w trybie przypuszczajcym nie ma form czasu.

G
Liczba mnoga Aspekt Niedokonany Dokonany

Liczba pojedyncza Aspekt Osoba 1. ja 2. ty 3. on ona ono pisabym pisaby pisaby pisaaby pisaoby napisabym napisaby napisaby napisaby napisaoby Niedokonany Dokonany Osoba 1. my 2. wy 3. oni one piszmy piszcie pisaliby pisayby

napiszmy napiszcie napisaliby napisayby

Strony czasownika
Nazwa strony czasownika Czynna Konstrukcja formy
osobowa forma

Strony czasownika

Przykad 1. czasownik przechodni czesze ubraa

Przykad 2. czasownik nieprzechodni ley

Uycie w zdaniu Mama czesze crk. Dziewczynka ubraa choink. Ksika ley na pce. Crka jest czesana przez mam. Choinka zostaa ubrana przez dziewczynk.

Relacja midzy podmiotem i czynnoci. Wykonawca czynnoci jest podmiotem zdania (mama, chopiec, ksika). Podmiotem jest rzecz lub osoba, wzgldem ktrej jest wykonywana jaka czynno.

czasownika

Bierna

poczenie oso-

jest czesany bowej formy czasownika by, zo- zostaa ubrana sta i przymiotnikowej formy czasownika (imiesowu przymiotnikowego) bowej formy czasownika i zaimka zwrotnego si czesze si ubra si

Zwrotna

poczenie oso-

Crka si czesze. Podmiotem jest Chopiec ubra jednoczenie si sam. wykonawca i przedmiot czynnoci (czynno wykonywana przez podmiot wzgldem samego siebie).

Uwaga!

Istniej czasowniki, ktre nie maj form strony biernej. Nazywamy je nieprzechodnimi. Np. biega, krzycze, spa. Czasowniki, ktre maj formy strony biernej, nazywamy przechodnimi, np. napisa zosta napisany, malowa jest malowany.

14
Aspekt czasownika

Fleksja Wiadomoci

Aspekt czasownika
Czasowniki mog posiada aspekt niedokonany lub aspekt dokonany. Niedokonane czasowniki oznaczaj trwanie czynnoci lub stanu w przeszoci, teraniejszoci lub przyszoci (czynno nie zostaa zakoczona), np. czytaem, czytam, bd czyta, wracaem, wracam, bd wraca. Dokonane czasowniki oznaczaj zakoczenie czynnoci lub stanu w przeszoci lub w przyszoci i nie posiadaj formy czasu teraniejszego, np. przeczytaem, przeczytam, wrciem, wrc.

Forma osobowa i nieosobowa

Osobowe formy czasownika to formy, ktre powstaj podczas odmiany przez osoby, czasy, tryby (patrz: tabela).
Nieosobowe formy czasownika Bezokolicznik Formy zakoczone na -no, -to Imiesw przymiotnikowy

Nieosobowe formy czasownika

1. Bezokolicznik nieodmienna forma czasownika o zakoczeniu - lub c, np. gra, wzi, biec, mc. 2. Formy zakoczone na -no, -to, np. wykryto, uszyto, schowano, narysowano. 3. Imiesw przymiotnikowy forma czasownika o odmianie przymiotnikowej (posiada waciwoci zarwno czasownikw, jak i przymiotnikw), odmieniajca si przez przypadki, liczby, rodzaje. Rozrniamy dwa typy imiesoww przymiotnikowych: czynne temat 3. osoby liczby mnogiej czasu teraniejszego czasownikw niedokonanych + przyrostek -c + kocwki przymiotnikowe: -y, -a, -e, -ego,-ej itd. myl mylcy, mylca, mylce bierne temat czasu przeszego lub teraniejszego czasownikw przechodnich + przyrostki: -n, -on, -t + kocwki przymiotnikowe: -y, -a, -e, -ego,-ej itd. czytam czytany, czytana, czytane wybi wybity, wybita, wybite

Imiesw przyswkowy

4. Imiesw przyswkowy forma czasownika oznaczajca czynno lub stan, ale podobnie jak przyswek pozostaje nieodmienna. Rozrniamy imiesowy przyswkowe: wspczesne temat 3. osoby liczby mnogiej czasu teraniejszego czasownikw niedokonanych + przyrostek -c, np. myl mylc

Uwaga!

Imiesw wspczesny oznacza czynno wykonywan rwnoczenie z czynnoci wyraon przez czasownik w formie osobowej wystpujcy w tym samym wypowiedzeniu, np. Idc ulic, podziwiaem kamienice. Czytajc lektur, bd robi notatki.

uprzednie temat czasu przeszego czasownikw dokonanych + przyrostki: -wszy (po temacie zakoczonym na samogosk), -szy (po temacie zakoczonym na spgosk), np. przeczyta przeczytawszy usiad usiadszy