Professional Documents
Culture Documents
1. Zakres wiczenia
wiato elektryczne mona wytwarza dwoma podstawowymi sposobami: poprzez ogrzanie odpowiednich staych cia do wysokiej temperatury umoliwiajcej powstanie promieniowania wietlnego lub przez spowodowanie promieniowania luminescencyjnego. Urzdzenie przetwarzajce energi elektryczn na promieniowanie wietlne nazywamy oglnie rdem wiata. Celem wiczenia jest poznanie wasnoci wybranych rde wiata: wietlwki, lampy rtciowej, lampy sodowej, W ramach wiczenia zostan wykonane pomiary parametrw elektrycznych rde przy rnych wartociach napicia zasilajcego. Pomiary dotycz: napicia zaponu, napicia ganicia (dla lampy rtciowej czas powtrnego zaponu), napicia i prdu lampy, mocy lampy, mocy ukadu lampa-dawik, Przedmiotem bada s: wietlwka o mocy 40W LF10 lampa rtciowa LRF400 o mocy 400W lampa sodowa
skotopowe
fotopowe
(V )
V max
Jak wida z przedstawionego wykresu najsilniejszym bodcem wietlnym przy widzeniu fotopowym jest promieniowanie monochromatyczne - zielonozte o dugoci fali =555nm, natomiast przy widzeniu skotopowym jest promieniowanie zielone o dugoci fali =510nm. Najwikszy kontrast barw zachodzi midzy wyej wymienionymi barwami a barwami skrajnymi w widmie. Promieniowanie nadfioletowe-(ultrafioletowe) jest promieniowaniem niewidzialnym w zakresie fal od 10 380nm. Promieniowanie nadfioletowe wykorzystywane jest w praktyce w rdach wiata, w ktrych zachodzi zjawisko luminescencji. Luminescencja w wietlwce jest wic zjawiskiem pobudzania falami o dugoci =254nm, emitowanymi przez pary rtci, skadnikw tzw. luminoforw, w ktrych to niewidzialne promieniowanie UV, zmienia si na promieniowanie widzialne. Taka transformacja dugoci fali stosowana jest w wietlwkach oraz lampach rtciowych o skorygowanej barwie wiata.
380
Fe1 k d 680
F
380
780
e1
[lm]
(2.1)
gdzie:
Fe1 V k
(2.2)
gdzie:
cm 2 1 10 4 1asb = nt = sb ;
Apostilb jest jednostk luminancji, ktr posugujemy si zwykle przy wietle odbitym od powierzchni matowych czyli rozpraszajcych. Stosownie do podanej wyej definicji luminancj L wyraa wzr:
L = dI ds cos
(2.3)
gdzie:
ds cos - jest rzutem elementarnej powierzchni ds na paszczyzn prostopad do kierunku patrzenia obserwatora.
(2.4)
Jednostk natenia owietlenia jest luks [lx]. Wprowadzajc poznane wczeniej wielkoci wietlne, natenie owietlenia mona wyrazi rwnie nastpujcym wzorem:
E=
I r2
cos
[lx]
(2.5)
gdzie:
I
r-
Powyszy wzr wyraa jednoczenie w postaci oglnej PRAWO ODWROTNOCI KWADRATW, zwane czsto gwnym prawem fotometrycznym, ktre jest podstaw do obliczania nate owietlenia ze wiatoci oprawy owietleniowej.
(2.6)
gdzie: t - jest czasem, lub jeeli strumie wietlny jest niezmienny w czasie, wzorem:
Q = t
(2.7)
dowoln barw wiata, a w szczeglnoci rne odcienie wiata biaego. Rura po wypompowaniu powietrza wypeniona jest naturalnym gazem z zawartoci kropli rtci. Wskutek przepywu pomidzy wolframowymi elektrodami gaz-argon i rt silnie si nagrzewaj: rt zmienia si w par i, poza sabym jarzeniem, silnie emituje promienie nadfioletowe o dugoci =254[nm]. Luminofory przetwarzaj niewidzialne promieniowanie UV na promieniowanie widzialne. Na rysunku 2 zostaa przedstawiona charakterystyka ukadu wietlwka-statecznik.
U
Zapon wietlwki wymaga pewnego udaru napicia i maego prdu, przy pracy za jest odwrotnie - napicie jest nisze, a prd wikszy. Wraz ze wzrostem prdu maleje oporno rury, ktra jako odbiornik energii elektrycznej ma charakter rezystancji. Wczenie wietlwki bezporednio do sieci doprowadzioby do gwatownego wzrostu prdu i spalenia elektrod rury. Zapobiega temu dodatkowy opr, stabilizujcy proces wyadowania, czyli ograniczajcy wzrost prdu. Oporno t moe stanowi dawik (stabilizator indukcyjny), kondensator (stabilizator pojemnociowy) ewentualnie oporno czynna (stabilizator rezystancyjny). W celu zawiecenia rury o gorcej podgrzewanej przy zaponie katodzie naley w obwd rury wczy tzw. zaponnik. Najczciej stosowanym zaponnikiem jest zaponnik lampowy. Zasadnicz jego czci jest maa lampka tlca, zwana neonwk, o jednej elektrodzie sztywnej i drugiej bimetalowej, ktra odgina si pod wpywem i zwiera z pierwsz. Gdy ukad jest wyczony, obwd zaponnika jest otwarty. Po wczeniu wietlwki wystpi na elektrodach lampki zaponnika cakowite napicie sieci, co spowoduje w niej wyadowanie elektryczne. Wskutek wytworzonego przy tym wyadowaniu ciepa, elektroda bimetalowa rozginajc si zewrze obwd zaponnika. Wwczas prd o wartoci okoo 1,5 razy wikszej od prdu roboczego popynie w obwodzie przedstawionym na rysunku 3. Pod jego wpywem rozgrzewaj si skrtki wietlwki i midzy kocami kadej z elektrod nastpi jonizacja i lekkie wiecenie.
C1
Z
C2
w ie tl w k a
W tym samym czasie lampka zaponnika (ktrej elektrody s zwarte) stopniowo stygnie i po krtkiej chwili obwd zostaje nagle przerwany. Zmiana natenia prdu w czasie elektromotoryczna ( L
di dt di dt
jest przy
tym bardzo wielka, dlatego te w dawiku o indukcyjnoci L wystpi znaczna sia ), a wywoana przez to fala przepiciowa (o napiciu okoo 700V) spowoduje przeskok uku midzy elektrodami wietlwki oraz jej zawiecenie. Cay przebieg zaponu trwa okoo 1 3s. Zaponnik jest tak skonstruowany e napicie jakie teraz na nim wystpi nie wystarczy do jego zawiecenia. W czasie wiecenia wietlwki prd pynie wic w obwodzie zaponnika tylko przez kondensator C1. Kondensator ten jest doczony rwnolegle do lampki zaponnika i suy do tumienia zakce radiowych oraz zmniejszenia iskrzenia na elektrodach zaponnika. W ukadzie podanym na rysunku 3 poza omawianym ju statecznikiem i zaponnikiem rwnolegle wczony jest kondensator C2, ktry suy do kompensacji mocy biernej pobranej przez wietlwk stabilizowan indukcyjnie, poprawiajc niski wspczynnik mocy o wartoci okoo 0,5 do okoo 0,9. Jak ju zaznaczono na wstpie, barwy wietlwek zwizane s cile z doborem odpowiednich receptur substancji fluorescencyjnych. Do oglnych celw owietleniowych stosowane s barwy wietlwek o odcieniu biaym. Barwy te scharakteryzowane s poprzez tzw. temperatury barwowe. wietlwki mog by z dobrym przyblieniem rozpatrywane jako liniowe rda wiata. Krzywe rozsyu wiatoci wietlwki bez odbynika w dwu paszczyznach w stosunku do jej osi poprzecznej i podunej przedstawia rysunek 4.
210
180
150 120 90 60
300
300 330 0 30
Rys. 4. Krzywe rozsyu wiatoci w dwu paszczyznach wzgldem osi wietlwki : a) poprzecznej, b) podunej
Luminancja wietlwki jest niewielka najwyej 0.5 0.6 sb. Luminancja tego rzdu nie razi co prawda wzroku, ale moe wywoa olnienie, szczeglnie jeeli wzrok jest przystosowany do niskich poziomw luminancji. Wpyw napicia roboczego na zmiany parametrw elektrycznych i wietlnych pokazuje wykres na rysunku5.
(%) 140
parametry elektryczne i swietlne swietlowki
4 5
Rys. 5. Wpyw napicia roboczego na wzgldne zmiany parametrw elektrycznych i wietlnych wietlwki
Z przedstawionego wyej wykresu wynika, i naley dy do utrzymania napicia roboczego w pobliu wartoci znamionowej (230V), gdy s to optymalne warunki pracy tego rda wiata.
Istotnym elementem wystpujcym przy eksploatacji wietlwek jest zjawisko stroboskopowe tzn. zjawisko pulsacji wiata. Zjawisko to polega na tym i lampa przygasa 2 razy w okresie zmiany prdu, czyli przy czstotliwoci znamionowej 50Hz, 100 razy na sekund. Jest to mczce dla wzroku, a nawet moe by niebezpieczne, jeeli w pomieszczeniu znajduj si maszyny wirujce. Powstajce wwczas zudzenia optyczne mog wywoa wraenie pozostawania elementw wirujcych w bezruchu. Efekt stroboskopowy ogranicza si przy oprawach jednorurowych i przy instalacji trjfazowej doczajc ssiadujce lampy do rnych faz, wwczas migotanie ich jest przesunite w fazie i znacznie zagodzone. Istniej rwnie inne sposoby ograniczania tego zjawiska przy stosowaniu ukadw dwu i wicej rurowych zasilanych jednofazowo. Na rysunku 6 pokazano przykady rnych ukadw pocze wietlwek.
a) Z
b) L1
Z L2 Z L3 230V N Z
Rys. 6. Ukady pocze wietlwek: a) ukad agodzcy efekt stroboskopowy, b) ukad gwiazdowy zasilany trjfazowo
a rg o n i rte c E1
R J E2
D C
230V
Rys. 7. Schemat budowy i ukadu pocze wysokoprnej lampy rtciowej, - oznaczenia J jarznik; E1,E2 elektrody; R opornik; D dawik(statecznik) ; C kondensator.
Jarznik lampy rtciowej wypeniony jest gazem-argonem oraz zawiera pynn rt. Umieszczony jest w zewntrznej bace ze szka przezroczystego lub matowego, ktra chroni go od zewntrznych uszkodze oraz stanowi izolacj ciepln. Dawik wczony szeregowo z jarznikiem jest stabilizatorem indukcyjnym, natomiast kondensator suy podobnie jak przy wietlwce do indywidualnej kompensacji mocy biernej pobieranej przez lamp . Po przyczeniu lamp do sieci midzy elektrod gwn E1 i ssiadujc z ni elektrod pomocnicz e (konstrukcje lamp rtciowych dopuszczaj rwnie drug elektrod pomocnicz przy elektrodzie E2), wytwarza si pole elektryczne wystarczajce do powstania wyadowania ukowego midzy tymi elektrodami dziki obecnoci w jarzniku argonu, w ktrym pocztkowo odbywa si wyadowanie. Wyadowanie to daje stopniowy wzrost temperatury wewntrz jarznika, przy czym metaliczna rt paruje powodujc zmniejszenie si opornoci midzy elektrodami gwnymi E1 i E2. W momencie, gdy oporno ta staje si mniejsza od opornoci opornika zaponowego R, wyadowanie przenosi si midzy elektrody gwne. Wyadowanie pomocnicze ganie. Napicie uku midzy elektrodami gwnymi szybko wzrasta a do ustalenia si w jarzniku temperatury okoo 600C i cinienia pary rtci do okoo 20atm (dla lamp wysokiej prnoci). Cakowity proces zaponu trwa w lampie rtciowej okoo 3 5min. Wyadowanie w parach rtci ma tutaj miejsce przy duym cinieniu, dziki czemu sup wyadowczy w jarzniku sam jest rdem promieniowania widzialnego. Zbdny jest zatem luminofor. Barwa wiata wyadowania na pocztku jest niebieska, potem staje si biao-niebieska. Na skutek bardzo maego udziau promieni czerwonych wiato to jest nieprzyjemne dla oka i powoduje znieksztacenia w odtwarzaniu barw owietlanych przedmiotw. Ta cecha jest najwiksz wad lampy rtciowej. Po zgaszeniu lampa rtciowa nie od razu zawieca si po ponownym wczeniu do sieci. Zapon nastpuje dopiero po ostygniciu jarznika i po obnieniu prnoci pary rtci(ok.5min). Naley to tumaczy faktem, i zapon moe nastpi tylko przy odpowiednio niskim cinieniu pary rtci (przy wysokim cinieniu potrzebne jest napicie zaponu wysze od napicia sieci).
10
Podstawow zalet lampy rtciowej jest duy strumie wietlny i znaczna skuteczno wietlna ( =
wietlwkach ze wzgldu na brak luminoforu (stosowany w bakach luminofor nie usuwa tego zjawiska, ale go znacznie agodzi). Na rysunku 8 przedstawiony zosta wpyw napicia na zmiany parametrw elektrycznych i wietlnych lampy.
(%) 140 1 130 2 120 4 110 100 90 80 70 60 50 95 100 105 110 115 120
napiecie robocze (%) 1 - pobor mocy 2 - natezenie pradu 3 - strumien swietlny 4 - skutecznosc swietlna
4 2 1 3 80 85 90
Rys. 8. Wpyw napicia roboczego na zmiany parametrw elektrycznych i wietlnych lampy rtciowej W celu poprawy barwy wiata stosowane s czsto lampy wyadowcze rtciowe z powok luminoforow. S to tzw. lampy o skorygowanej barwie wiata. Warstwa luminoforu na bace zewntrznej nie tylko polepsza barw wiata, ale rwnie zmienia luminancj jarznika powodujc powstawanie zjawiska olnienia. Lampy wyadowcze rtciowe o skorygowanej barwie wiata maj w zasadzie bardzo podobn budow do opisanych ju wczeniej zwykych lamp wyadowczych rtciowych, dlatego nie bd bliej omawiane. Istotn cech wszystkich lamp wyadowczych jest ich trwao znamionowa mierzona w liczbie godzin pracy w trybie cigym. Dla wietlwki LF40 trwao znamionowa wynosi ok.7500h, natomiast dla lampy rtciowej ok.4000h. Trwao lampy uzaleniona jest midzy innymi od napicia zasilajcego (maleje przy przekraczaniu wartoci znamionowej) oraz od liczby wcze. Im czciej wczana jest lampa, tym mniejsza cakowita liczba godzin poprawnej pracy.
11
3. Badania lamp fluorescencyjnych i wyadowczych 3.1. Badanie wietlwki 3.1.1. Napicie zaponu oraz napicie ganicia
Napicie zaponu i napicie ganicia mierzymy w ukadzie jak na rysunku9. Wyniki pomiaru umieci w tablicy1. Pomiar powtrzy czterokrotnie.
LF 10 40
3.1.2. Pozostae wielkoci elektryczne napicie na zaciskach lampy, natenie prdu, moc
Pozostae wielkoci elektryczne mierzymy w ukadzie jak na rysunku 10. Pomiary naley wykonywa po ustabilizowaniu si rda, czyli po ponad 6 minutach od chwili zaponu lub po okoo 2 minutach od chwili zmiany napicia zasilania. Zmiany napicia od kilku woltw powyej napicia zaponu do 210V - co okoo 15V, od 210V do okoo 240V - co 5V. Pomiary naley wykona dwukrotnie: z kondensatorem C i bez. Kondensator wczony jest rwnolegle wzgldem autotransformatora (linia przerywana na schemacie).
D
A
W1
W2
V1
V2
12
3.2. Badanie lampy rtciowej 3.2.1. Napicie zaponu oraz napicie ganicia
Napicie zaponu i napicie ganicia mierzymy w ukadzie jak na rysunku 9. Zamiast wietlwki wczamy lamp rtciow. Pomiar wykonujemy jednokrotnie, a wic mierzymy napicie zaponu, nastpnie ganicia i po ponownym przyoeniu napicia (penego) mierzymy czas, po ktrym nastpi powtrny zapon. Wyniki wpisujemy do tablicy 2.
3.2.2. Pozostae wielkoci elektryczne napicie na zaciskach lampy, natenie prdu, moc
Mierzymy w ukadzie jak na rysunku 10 (zamieniamy wietlwk na lamp rtciow). Pomiary wykonujemy po ustabilizowaniu si rda, czyli po okoo 20min. pracy lampy po zaponie lub okoo 4 minut po zmianie napicia zasilania. Zmiany napicia zasilajcego - jak w przypadku wietlwki. Wyniki wpisujemy do tablicy2.
Napicie ganicia: 1. 2. 3. 4.
U1
U2
P1
P2
S=U1 I
cos =
P1 U1 I
R=
U2 I
Dane znamionowe lampy rtciowej: Napicie zaponu: Napicie ganicia: Czas ponownego zaponu:
U1
U2
P1
P2
S=U1 I
cos =
P1 U1 I
R=
U2 I
4. Wykonanie sprawozdania
Sprawozdanie powinno zawiera (obok opracowania wynikw pomiarw): komentarz na temat narysowanych wykresw, wnioski praktyczne dotyczce charakteru omawianych przebiegw uwzgldnienie pojemnoci C w ukadzie wietlwki), dyskusj na temat poboru mocy ukadu lampa-dawik i samej lampy,
(szczeglne
a)a)
a)
r r
b) b)
b)
1 r 5
1 r 5 1 r 5
Literatura:
1) 2) 3) 4) Miedziski B. Elektrotechnika. Podstawy i instalacje elektryczne PWN 2000 Nikoajew A. Zbir zada z techniki owietlenia Wyd. Politechniki Biaostockiej 1991 Golik W. Laboratorium z techniki wietlnej Wyd. Politechniki Poznaskiej 1987 Grabowski Z., Szypowski T. Owietlenie elektryczne PWN 1965
14
SPIS TRECI
1. Zakres wiczenia................................................................................................................2 2. Wprowadzenie....................................................................................................................2 2.1. Promieniowanie wietlne..................................................................................................2 2.2. Podstawowe wielkoci wietlne i ich jednostki................................................................3 2.2.1. Strumie wietlny ().....................................................................................................3 2.2.2. wiato (I) ..................................................................................................................4 2.2.3. Luminancja (L) .............................................................................................................4 2.2.4. Natenie owietlenia (E) .............................................................................................4 2.2.5. Ilo wiata (Q) ............................................................................................................5 2.3. Elektryczne rda wiata................................................................................................5 2.3.1. Lampy wyadowcze fluorescencyjne (wietlwki) ......................................................5 2.3.2. Lampy wyadowcze rtciowe........................................................................................9 3. Badania lamp fluorescencyjnych i wyadowczych...........................................................12 3.1. Badanie wietlwki.........................................................................................................12 3.1.1. Napicie zaponu oraz napicie ganicia...................................................................12 3.1.2. Pozostae wielkoci elektryczne napicie na zaciskach lampy, natenie prdu, moc..................................................................................................12 3.2. Badanie lampy rtciowej................................................................................................13 3.2.1. Napicie zaponu oraz napicie ganicia...................................................................13 3.2.2. Pozostae wielkoci elektryczne napicie na zaciskach lampy, natenie prdu, moc..................................................................................................13 3.3. Wyniki pomiarw ..........................................................................................................13 4. Wykonanie sprawozdania..................................................................................................14 5. Pytania sprawdzajce i zadania.........................................................................................14
15