32

kultura popularna 2012 nr 3 (33)

Rafa Ilnicki

Kulturowe znaczenie portalu Facebook

Od folkloru do protez egzystencjalnych.

1 Fragment ksiki R. A. York, Agata Christie. Power and Illusion, Palgrave MacMillan, Houndmills New York 2007.

Rafa Ilnicki Od folkloru do protez egz ystencjalnych.

33
Rafa Ilnicki filozof-kulturoznawca, doktorant w Instytucie Kulturoznawstwa UAM. Stypendysta Fundacji im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na rok 2012 oraz Miasta Poznania w roku 2012. Autor ksiki Bg cyborgw. Technika i transcendencja (2011). Redaktor tomu Sfery refleksji religioznawczej (2012). Interesuje si wieloaspektowym wpywem techniki na kultur, ktry bada z perspektywy filozoficznej.

Artyku skada si zdwch czci. Pierwsza ma ukaza, wjaki sposb portal Facebook jest rdem folkloru. Poruszone zostan te aspekty, ktre ukazuj specyfik ksztatowania si fenomenw kulturowych wrzeczywistoci za poredniczonej elektronicznie. Wdrugiej czci dokonam podsumowania, wskazujc na pewne oglne mechanizmy dziaania portalu Facebook, dziki czemu wzestawieniu zczci powicon folklorowi unaoczniony zostanie fakt, e to medium spoecznociowe wjego znaczeniu kulturowym tworzy folklor, dziaajc przy tym jako globalna technologia intymnoci. Naley jednak podkreli, e celem nie jest tutaj wyrnianie aspektu lokalnego (folkloru) iglobalnego (technologii), lecz wskazanie, wjaki sposb te dwie paszczyzny opisu s wzajemnie okrelone izdeterminowane przez siebie, pozostawiajc take miejsce oraz przestrze dla spoecznej indeterminacji nadawania kulturowych sensw zarwno przez uytkownikw, jak itechnologicznie zapro gramowan logik dziaania programu, ktra tyme uytkownikom podpowiada isugeruje rne sposoby interakcji, jako spoecznociowy system ekspercki 1.

I /// FOlKlOR NA PORtAlu FACEBOOK

Facebook jest portalem gromadzcym setki milionw uytkownikw, trudno zatem pomin jego rol kulturotwrcz, przybierajc gwnie posta tworzenia specyficznych lokalnoci, ktre Lev Manovich nazywa oprogramowaniem kultury (Manovich, 2011: 11). Pomimo jednego wsplnego interfejsu, ktry mona take modyfikowa rnymi rozszerzeniami, caa struktura komuni kacyjna portalu jest dostosowywana do lokalnego kontekstu jej uycia. Przez lokalno rozumiem wsplnotowo skonstruowan przestrze egzystencjaln uytkownikw zupenie abstrahuj tutaj od warunkw geograficznych jako podstawy formowania rnych cech folklorystycznych. Sam wsobie Facebook, jeli mwi ojego specyfice jako portalu, zkoniecznoci tworzy wizi midzyludzkie 2. Wie si to zistnieniem mechanizmw zawartych wprogramie spoecznociowym 3, ktry przedkada jedne poczenia nad innymi. Wpierwszej kolejnoci wywietlaj si nam na cianie (przestrzeni wymiany wiadomoci midzy znajomymi) te nowoci, uaktualnienia statusw osb, zktrymi najczciej wchodzimy winterakcje. Facebook wyposaony jest wfiltry, systemy eksperckie, bazy danych, ktre maj na celu kojarzenie pewnych informacji oraz dostosowywanie czstotliwoci uytkowania, tak aby wytworzy odpowiedni folklor poprzez kojarzenie uytkownikw itym
1 Mwic ospoecznociowym systemie eksperckim, mam na myli sam struktur portalu Facebook, ktry zorganizowany jest wten sposb, eby podpowiada isugerowa uyt kownikom zapoznanie si zdanymi treciami, ale take sposobami wykorzystania serwisu. Aspekty tej funkcji s istotne do wyrnienia, jako e wpywaj one bezporednio na podstawow aktywno osb korzystajcych zportalu Facebook, dostarczajc gotowych rozwiza wkwestii zarzdzania iporzdkowania treci. Moliwe jest take zanalizowanie jedynie technologicznej, czyli informatycznej paszczyzny spoecznociowego systemu eksperckiego, jednak rezygnuj zjej opisu, poniewa dla wikszoci uytkownikw pozostaje ona niejawna zracji ich czstego braku kompetencji informatycznych. Wtym sensie nie odgrywa ona istotnej roli jako jedna zdeterminant tworzenia si okrelonego folkloru. 2 Proces ten okrelam mianem algorytmw zacieniania wizi iopisuj go wartykule Fa cebook jako portal kognitywnej saturacji ikolektywnej dystrybucji uwagi (praca zoona jako propozycja do czasopisma). 3 Facebook, podobnie jak wszelkie aplikacje internetowe, jest pewnym programem.

34

kultura popularna 2012 nr 3 (33)

samym wzmacnianie relacji midzy nimi. Proces ten jest gwarantem prze trwania danej wsplnoty, ktra przestaje traktowa Facebook jako miejsce wymiany informacji lub przestrze dziaa wizerunkowych, lecz zamiast tego internalizuje powstay na portalu folklor iodczuwa potrzeb uczestniczenia wjego przemianach oraz aktywnego wsptworzenia.

Gdzie jest Facebook? Metody badania

Nie czyni rozrnienia na folklor iefolklor, poniewa Facebook, jako medium elektroniczne, peni swoj rol folklorystyczn przede wszystkim wrzeczywistoci niezaporedniczonej elektronicznie, stajc si elementem codziennych dyskusji iprzenikajc do wikszoci sfer ycia jego uytkow nikw. Dlatego te bd zamiennie, wzalenoci od kontekstu, stosowa okrelenia folklor iefolklor. Uwaam, e folklor iefolklor s ontologicznie rwnorzdne, natomiast wzalenoci od poszczeglnych wsplnot mona wyrnia dopiero proporcje wynike zich elektronicznego zaporedniczenia. Wartykule przyjmuj perspektyw etnografii online, na ktr skada si transdyscyplinarna refleksja dotyczca przestrzeni elektronicznych (Ilnicki, 2010). Analizy, ktre przedstawiam, s efektem ponad trzyletniej obserwacji uczestniczcej realizowanej na tym portalu. Uzupenieniem ich byy rozmowy, ktre prowadziem zuytkownikami portalu zracji tego, e przedmiotem mojego zainteresowania s media techniczne, czsto byem pytany ofenomeny, ktre dotycz wanie tego portalu, iwten sposb uzupeniaem wiedz na temat mechanizmw dziaania ispoecznej recepcji portalu Facebook. Ludzie starali si zrozumie, jak on dziaa, dlaczego niektrzy zachowuj si na nim wokrelony sposb, czasem identyczny ztym, wjaki funkcjonuj wrzeczy wistoci niezaporedniczonej elektronicznie, czasem za diametralnie rny. Takie informacje zwrotne pozwalay mi na ledzenie folkloru na portalu Facebook wmomencie jego powstawania. Byo to dla mnie tym bardziej istotne, e moemy tu mwi ozoonych strategiach uytkowania, ktre znajduj rne odniesienie do ycia wrzeczywistoci pozafacebookowej. Czsto pytano mnie ofenomen radoci oraz imperatyw ukazywania si na portalu jako osoba szczliwa. Wtedy wskazywaem na rdo genetyczne pierwsze profile tak wanie byy skonstruowane. Mwic olokalnym ifolklorystycznym wymiarze portalu Facebook, nie mona zapomina otym, e przecie tworzy on globaln struktur medialn ijest przemysem spoecznociowym, dlatego musi do pewnego stopnia asymilowa pewne wzorce, jeli nie na zasadzie wiadomego ich wczania, to przenikania, uzupeniania ikrzyowania ztymi lokalnymi. Wtym aspekcie uytkownicy przejmuj nie tylko formalny wzr autoprezentacji obecny wprofilu, ale take pewien nastrj. Za szczliwych uytkownikw (widoczne jest to wprofilach, zdjciach, komentarzach) odpowiedzialny jest take spoeczny imperatyw korygujcy niezadowole nie. Czsto gdy uytkownik narzeka, zamieszcza smutn informacj (ale nie tragiczn, jak wie oczyjej mierci), od razu kilku znajomych odnosi si do tego sowami, ktre maj ukaza dobr stron sytuacji, wskazujc na konieczno zadowolenia, ajeli to nie jest moliwe to chocia podkreli, e nie jest a tak le, eby publicznie okazywa zniechcenie. Kto zapyta mnie, jak to jest moliwe, e smutni Polacy (odwouj si tutaj do kulturowego stereotypu, ktry przywoa mj rozmwca), ktrzy

Rafa Ilnicki Od folkloru do protez egz ystencjalnych.

35

nie okazuj radoci wyciu, tak chtnie robi to na Facebooku. Ot nie ma midzy tymi dwoma trybami funkcjonowania zasadniczej sprzecznoci, naley bowiem pamita oroli interfejsu. Nie mona zbytnio upraszcza; logujc si na portalu Facebook, nie zostalimy jako uytkownicy przeniesieni do krainy szczliwoci, lecz atmosfera panujca wrd ju zalogowanych, komunikujcych si osb tworzy pewn struktur symboliczn, zktrej trudno si wyama imperatyw pozytywnoci. Podkrelam, e zupenie abstrahuj od kategorii symulacji oraz redukowania zachowa teleobecnych do dziaa wizerunkowych. Kluczowy dla zrozumienia tego aspektu kulturo wego uczestnictwa wportalu Facebook jest wanie powstajcy wnim folklor. Odpowiadajc na pytanie gdzie jest Facebook?, naley wskaza na fakt, e folklor na nim powstay przenika do wszelkich sfer ludzkiej egzystencji, dlatego te terytoria elektroniczne nie posiadaj na niego wycznoci. Jest on tyle efemeryczny, co konkretny wobu wymienionych rzeczywistociach. Wstp ten mia na celu ukazanie, wjaki sposb obcowaem zrnymi folklorami portalu Facebook, atake zwrcenie uwag na fakt, e s one kontynuowane take po wyczeniu komputera, przenikajc do codziennoci jego uytkownikw.

Facebook jako folklor

Cigle wprowadzane na portalu zmiany iinnowacje nie uchodz uwadze uytkownikw, ktrzy na bieco odnosz si do modyfikacji. Pojawiaj si protesty, powstaj przemiewcze obrazki oraz inna twrczo, ktra odnosi si do zmian wprowadzanych za spraw zarzdze Marka Zuckerberga, zaoyciela portalu. Dziaania kontr ianty najczciej nie maj realnego wpywu na zachodzce zmiany ipeni funkcj bufora uytkownicy przyzwyczajaj si do wprowadzanych uaktualnie po chwilowej eskalacji protestw. Dziki tworzeniu wsplnot wok poszczeglnych innowacji powstaj take spoecznociowe systemy wczesnego ostrzegania, tak jak wprzypadku zmiany, ktra pozwala automatycznie dodawa zdjcie profilowe do reklam. Taki folklor mona wiza zkultur fanowsk lub antyfanowsk. Przy czym wdrugim przypadku jest to problematyczne poniewa uytkownicy mog ustosunkowywa si do zmiany jedynie za pomoc lubienia danej treci, nie ma miejsca na negatywno wsensie wyraenia dezaprobaty. Elementem folkloru jest tutaj komentowanie przez uytkownikw danych informacji poprzez zawieranie wkomentarzach nastpujcych stwierdze: nie lubi, zdecydowanie nie lubi, powinien by przycisk bardzo nie lubi, nie klikn lubi. Bardzo interesujce jest to, e uytkownicy wswoich wsplnotach tworz mechanizmy, ktra maj obchodzi system informatyczny istruktur portalu Facebook na gruncie przemian symbolicznych, azatem poprzez tworzenie folkloru. wiadczy to jednoznacznie nie tylko okulturotwrczej roli tego portalu, ale przede wszystkim ujawnia nam sam zoony mechanizm powstawania folkloru, ktry zwizany jest zmaterialnoci Facebooka, czyli jego kodem. Peni to take nieoczywist funkcj zachcania uytkownikw do interakcji. Nie przypisuj innowacjom na Facebooku dominujcej roli wksztatowaniu si lokalnoci isymbolicznego wymiaru dziaa spoecznociowych, ale zwracam uwag na to, e ogromna ilo komentarzy, odniesie, zamieszczanych materiaw odnosi si bezporednio do tyche modyfikacji izwizanego znimi folkloru. Wartym wspomnienia zjawiskiem foklorystycznym jest take rozprze strzenianie paniki wok nowopowstaego portalu Google+, rzekomej kon kurencji dla Facebooka. Paradoksalnie jednak trudno mwi omasowej

36

kultura popularna 2012 nr 3 (33)

rezygnacji uytkownikw portalu Marka Zuckenberga irejestrowaniu si na konkurencyjnym portalu, podobnie jak trudno zaobserwowa wspwyst powanie uytkownikw na obu platformach spoecznociowych. Nie wdajc si wrozwizania technologiczne naley podkreli, e to co jest rdem przywizania ludzi do Facebooka jest wanie folklor. Strategia marketingowa Google+ polegaa na osiganiu tajemniczoci ito podwjnej zjednej strony moliwo zalogowania si do portalu maj jedynie zaproszeni, zdrugiej strony poprzez wprowadzenie krgw znajomych uytkownicy nie tworz jednolitej listy osb widocznej dla kadego, lecz s uszeregowani wkrgach, nie wiedzc przy tym, wjakim krgu si znajduj. Google+ pomimo swoich zalet iinnowacji pozostaje nadal pasoytem 4 portalu Facebook, ztym e jego medialne funkcjonowanie nie jest poparte tworzeniem si folkloru. To raczej Google+ wapokaliptycznym (koniec Facebooka!) lub aprobatywnym tonie (to rozszerzenie Facebooka, mog funkcjonowa tu itu) zostaje przeniesiony iwczony do portalu Facebook. Jest to jego podstawowe stadium rozwoju, jednak przykad ten ma unaoczni, jak silny jest folklor na niebieskim portalu, ktry wcza do wasnych regulacji symbolicznotechnologicznych coraz wicej treci, zwikszajc tym samym swj zakres kulturowego obo wizywania iznaczenia.

Folklor i nieporadno uytkownikw

Do powstawania folkloru zmusza take brak globalnych regulacji kulturo wych. Uytkownicy, rozmawiajc ze sob, wchodzc winterakcje, na bieco wypracowuj pewne rozwizania, ktre nie s efektem dugotrwaych roz mw, lecz stanowi raczej spontaniczne odnoszenie si do wymogw chwili. Szczeglnie dotyczy to zawierania nowych przyjani oraz ich koczenia. Wtym wypadku folklor wynika bezporednio zbraku wzorca owszem, istnieje interfejs sucy do komunikacji, jednak jego rola zyskuje znaczenie, dopiero kiedy zostaje wpisana wrelatywnie trwae struktury folkloru. Ta nieporadno uytkownikw zmusza ich do dziaania, eksperymentowania zrnymi rozwizaniami, ktre doprowadzaj do wyksztacenia si okrelonych efolklorw. Naley t sytuacj uzna take za sprowokowan przez serwis, oferujcy pewn struktur, ktra jest dopiero wypeniana przez uytkow nikw. Wten sposb pozostawia, by nie powiedzie wymusza, konkretne aktywnoci po stronie prosumentw, ktrzy nie tyle uytkuj gotowy produkt, ile go wsptworz przez cay czas swojej aktywnoci na portalu Facebook. Problematyczne jest natomiast koczenie znajomoci. Uytkownik, zktrego przyjani rezygnujemy, przestaje by widoczny na licie naszych znajomych, jednak nie otrzymuje on komunikatu otym, e zosta wyczony zgrona naszych znajomych. Ta dysproporcja nie pozostaje bez konsekwencji dla folkloru trudno bowiem mwi otym, e pojawiy si zwyczaje, pro cedury ikulturowe legitymizowane sposoby usuwania znajomych. Zmoich obserwacji wynika, e wikszo osb raczej blokuje innym uytkownikom dostp do publikowanych przez siebie treci oraz wycza ich ze strumienia wiadomoci transmitowanego na ich cianie, ni decyduje si na usunicie danego uytkownika zlisty swoich znajomych. Zwracam tu uwag na fakt,
4 Wrozumieniu pasoytniczej teorii kultury, ktrej autorem jest Michel Serres.

Rafa Ilnicki Od folkloru do protez egz ystencjalnych.

37

e istniej miejsca oraz procesy, ktre nie doczekay si rozwiza wokrelo nym folklorze iwci s przedmiotem deliberacji oraz wtpliwoci. Mwi oczywicie opewnej tendencji, abstrahujc od konkretnych przykadw, ktre zwizane s raczej zindywidualnymi strategiami, nieznajdujcymi uznania wrd innych uytkownikw. Przykadem takiego sposobu partycypacji byoby masowe usuwanie znajomych.

Formy uznania
Jeli miabym okreli podstawow funkcj portalu Facebook, to jest ni wyraanie uznania, aprobaty. Realizuje si ono zarwno poprzez przycisk lubi, ktry suy do zatwierdzania wszelkich treci, ktre odpowiadaj uytkownikom, jak ispecyficzne formy rytuaw interaktywnych, ktre maj wzbogaci docenianie treci zamieszczanych wportalu. Omwi trzy znich, wskazujc, jakie rodzaje folkloru mog wok nich si wyksztaci. Nie roszcz przy tym pretensji do wyczerpania tematu, wiedzc, e istnieje tak wiele spoecznoci wprowadzajcych zasady kulturowego uczestnictwa wykraczajce poza technologiczne zdeterminowanie portalu Facebook, e trudno je wszystkie opisa, zwaszcza e czsto s nieoczywiste. Trudno bowiem obserwowa co, co dla jednego uytkownika moe wydawa si szumem komunikacyjnym, bdem, niedopatrzeniem, niedbalstwem lub tendencjami przeciwnymi, dla innego bdzie jednak rytuaem interaktywnym majcym na celu podtrzymanie oraz rozwj danego lokalnego folkloru. Ikona lubi peni funkcj podstawowej czynnoci uytkownikw, ktrzy wprowadzaj rne schematy jej uywania. Cz stosuje si do regu wymiany kulturowej, odpowiadajc lajkiem (tak przez uytkownikw okrelana jest jednostka lubienia danej treci, im wicej uytkownikw kliknie opcj lubi, tym wicej dany uytkownik ma lajkw, awic tym wiksze jest jego uznanie). Rewanujc si za kad wten sposb otrzyman form uznania 5, cz uytkownikw lubi niemal wszystkie treci zamieszczane przez ich znajomych (najprawdopodobniej nie zapoznaje si znimi wszystkimi, tylko stara wyrazi oglniejszy komunikat lubi to, co robisz, pamitam otobie), ijest to forma daru radykalnego, ktrego nie mona odzwierciedli, poniewa kto nie ma czasu odlajkowa zwrotnie wszystkich treci (Baudrillard 2007) 6. Cz uytkownikw (twierdzenie to opieram na obserwacji uczestniczcej zachowa na portalu Facebook oraz na bezporedniej rozmowie zludmi na temat ich dowiadcze) stosuje bardziej zoone algorytmy interakcji, dyspo nujc lajkami wtaki sposb, eby nie zostali posdzeni oich naduywanie, bowiem wtedy staliby si niewiarygodni, aich dziaania miayby jedynie status ilociowy (automatyzm uznania wyraajcy si wlubieniu wszystkiego), nie jakociowy (wyraajcy rzekom relacj obdarowywania). Dochodzi tutaj do powstania wielu mechanizmw, ktre powoduj, e kontekst lubienia danych
5 Osabiajc kulturow teori daru, jej sens, mona odwoa si do lubienia jako do jego wspczesnej realizacji. Podkrelam jednak, e owo lubienie najczciej posiada charakter ludyczny inie musi by zwizane zutrwalaniem oraz tworzeniem folkloru, stanowic automatyczny gest uytkownika wstosunku do wybranych przez niego treci. 6 Jest to jednak prba wrczenia komu brutalnie pewnego daru, bazujc jedynie na iloci klikni. Mwic tutaj odarze radykalnym, mam na myli raczej aktywno uytkownika, ktry wci daje komu wyraz uznania, bez wzgldu na to, czy zostanie on odwzajemniony wogle lub wokrelonym stopniu (bowiem caociowy rewan nie jest czsto moliwy ze wzgldu na czas iuwag, jakie naleaoby powici na zwrotne lubienie zamieszczanych treci iuaktualnie statusu).

38

kultura popularna 2012 nr 3 (33)

treci iaktywnoci nie ogranicza si jedynie do wyraenia wasnej aprobaty, lecz posiada wymiar kulturowy. Mona bowiem stratyfikowa lajki; posiadaj one swoj lokaln hierarchi spoeczn, jak wprzypadku gdy osoba znana czy te popularna wdanym rodowisku lub nieokazujca przewanie wtej postaci uznania nagle zacznie je manifestowa. Wten sposb uznanie staje si istotnym elementem folkloru, poniewa od tego, kto iwjakim kontekcie lubi okrelon tre, zaley czsto folklor bdcy podstaw tworzenia si kolejnych dyskursw isensw wok okrelonych treci. Tutaj take mona przywoa koncepcj wita poprzez odwoanie si do wydarze, wktrych osoba lubica nasze treci funkcjonuje wfolklorze uznanym jako pewne odniesienie dla pozostaych uytkownikw. Wtym sensie take folklor staje si nadbudow na infrastrukturze technologicznej portalu Facebook. Oglne zachowanie lokalne zdradza take sformuowanie kradn (poy czam), ktre dotyczy zamieszczonych przez innych uytkownikw treci. Sam portal nie wprowadza wprzypadku kopiowania zamieszczonych informacji adnych ogranicze (wyjwszy ustawienia konta uytkownika oraz prywatnoci, ktre mog modyfikowa dostp do poszczeglnych treci okrelonej grupy uytkownikw). Istnieje funkcja dzielenia si naszymi zasobami zinnymi uytkownikami (oile oczywicie j wczymy do pewnej grupy dostpowej 7), jednak wok interesujcych treci wyksztaci si pewien lokalny rytua. Osoba, ktra chce skopiowa dany odnonik, komentarz, cytat czy jakkolwiek inn informacj, zamieszcza pod tym materiaem komentarz kradn, po czym wkleja go na swj profil razem zodniesieniem do uytkownika, od ktrego dana informacja zostaa pobrana. Cz osb nie przekopiuje jednak danej treci, jeli nie otrzyma zgody uytkownika, dlatego te zwraca si zpytaniem mog ukra?, po czym nastpuje zgoda wyraona najczciej sowami oczywicie, jasne, nie ma problemu. Jest to podstawa zacieniania wizi inie mona postrzega jej wycznie jako naddatku pewnej funkcji techno logicznej. Pomidzy wklejaniem danej treci na rne ciany dochodzi do kultywowania folkloru, wspominania, tworzenia kolektywnych opowieci iodniesie penicych istotn rol kulturow, bowiem wprowadzajcych kontekst dla uytkownikw. Najwicej moliwoci wsferze uznania, jeli chodzi ozrnicowanie odpowiedzi oraz rodkw ekspresji, peni funkcja komentowania, ktra przybiera take posta pewnych obyczajw komunikacyjnych majcych wyrazi okrelone kulturowe sensy wstosunku do uytkownikw, zktrymi wchodzi si winterakcje.

urodziny
Jednym zpodstawowych rytuaw spoecznociowych na portalu Facebook jest skadanie sobie ycze urodzinowych. Mona tutaj mwi ornych lokalnych tradycjach. Pokrtce omwi niektre znich, by stao si jasne,
7 Mechanizm inicjacji opiera si najczciej na zatwierdzeniu czyjej oferty doczenia do grupy znajomych. Trudno tutaj mwi ojakich szczeglnych strukturach, ktre mona by uzna za przykady wyranego folkloru, biorc pod uwag sam aktywno dodawania do znajomych. Jednak istniej wyjtki. Kiedy chciaem znale si wgrupie znajomych pewnego autora ksiek powiconych cyberkulturze, zostaem zapytany, czy znam jego twrczo. Otrzymaem standardowy list, wktrym autor twierdzi, e jego profil ma charakter promocyjny izaley mu na akceptowaniu jedynie tych osb, ktre bd mogy waktywny sposb odnosi si do zamieszczanych przez niego informacji oraz artykuw.

Rafa Ilnicki Od folkloru do protez egz ystencjalnych.

39

jak form mog one przybiera. Cz uytkownikw wprowadza okrelone rytuay: lubi wszelkie yczenia. Inni bezporednio odnosz si do ycze, starajc si nawiza dziki temu komunikacj. Tutaj take uwidacznia si folklor danej wsplnoty, gdzie wyranie wida, e yczenia skadane przez dalszych znajomych przybieraj formy standardowych, przyjtych wdanej kulturze form (sto lat!, wszystkiego najlepszego!), podczas gdy pozostae odwouj si wmniejszym lub wikszym stopniu do wydarze podkrelajcych relacje czce dane osoby. Podsumowujc t cz artykuu, naley podkreli, e mamy do czynienia zzupenym przesuwaniem si granic prywatnoci, ktre maj wpyw na po wstawanie folkloru. Wikszo uytkownikw stosuje strategie udostpniania oraz komentowania danych treci intuicyjnie lub te wsposb metodyczny iprzemylany stosujc okrelone strategie. Mimo to wprzypadku tworze nia si okrelonego folkloru do zasobw informacyjnych portalu Facebook przenika take cz subiektywnoci jego uytkownikw, wyraajca si wstosowaniu emocjonalnie zabarwionych komentarzy iprzenoszeniu coraz wikszego spektrum aktywnoci yciowych do tego globalnego medium spoecznociowego.

II /// FACEBOOK W FuNKCJI PROtEZy EGZyStENCJAlNEJ technologia prnoci

Celem nie jest tutaj negatywna waloryzacja portalu Facebook, jego moliwa dyskredytacja, lecz wskazanie na jedn zistotnych tendencji motywujcych uytkownikw do podjcia okrelonych dziaa, ktre skutkuj powstaniem folkloru. Skoro to medium spoecznociowe jest miejscem, wktrym powstaje kultura oraz krystalizuj si mechanizmy zachowania przenoszone do wiata niezaporedniczonego elektronicznie, naley okreli, jaka jest podstawowa funkcja tego portalu 8. Twierdz, e gwn motywacj uczestniczenia wtym portalu jest kulturowa prno uytkownikw, przy czym rozumiem przez to pojcie aktywnoci podejmowane zprzyzwyczajenia ibdce raczej atwym sposobem na zyskanie aprobaty ipewnych form uznania. Zatem abstrahuj do pewnego stopnia od prnoci jako cechy typowo psychologicznej, bowiem stosowanie jej wtym kontekcie byoby zbytnim uproszczeniem, zwaywszy na to, e portal Facebook zmusza uytkownikw do przeformuowania nie tylko sposb tworzenia folkloru, ale take pewnych kategorii osobowocio wych iaksjologicznych. Dzieje si tak, poniewa wdanych wsplnotach ispoecznociach dla sprawnego funkcjonowania (chociaby wpodstawowym wymiarze komunikacyjnym) konieczne jest bycie zalogowanym do tego portalu, awic czsto pewien funkcjonalizm iinstrumentalizm uytkowania nie jest bezporednio zwizany zwystpowaniem pewnych cech osobowociowych, mimo e treci publikowane przez poszczeglne osoby na interfejsie tego medium spoecznociowego mog sprawia takie wraenie. Dodawanie kolejnych stron do lubienia, komentowanie zdj, wiadomoci, aktualnych
8 Zwrcenie uwagi na ten aspekt portalu Facebook zawdziczam Mirosawie ciupiderModkowskiej.

40

kultura popularna 2012 nr 3 (33)

doniesie jest mniej efektywne ni inne miejsca, wktrym te aktywnoci mogyby zpewnoci zosta zrealizowane wsposb gwarantujcy wiksz skuteczno. Facebook jest poczeniem wszelkich moliwych relacji czcych ludzi od zupenie ludycznych po profesjonalne. Jeli jednak wzajemnie si one krzyuj, nachodz na siebie, konfliktuj, uzupeniaj, to niemoliwa do utrzymania jest jedna strategia zarzdzania profilem przez uytkownika. Jeli chce on partycypowa wpracach portalu na odpowiednim poziomie, zmuszony jest nieustannie adaptowa si do relacji narzuconych przez innych uytkownikw, infrastruktury technologicznej portalu oraz relacji bdcych efektem oddziaywania okrelonego kontekstu, ktry nie tylko modeluje oraz profiluje poszczeglne wypowiedzi, lecz moduluje take nieustannie wasn strategi nawigowania ipartycypacji. Kulturowa prno zwizana jest tutaj zpewn atwoci poruszania si po serwisie jego oglne ramy pozwalaj na dzielenie si dowolnymi treciami dotyczcymi rnych dziedzin ycia, przez co uytkownicy przyzwyczajaj si do tego, e swobodnie mog eksplorowa to medium ibez wikszego wysiku otrzymywa interaktywne dowody uznania igratyfikacji za umieszczanie lubianych przez innych treci. Wtym sensie te naddatek tego publikowania czsto przybiera posta gry zkonwencj, kiedy to uytkownicy, by wyrni si spord innych, s zmuszeni do sigania po coraz to nowsze rozwizania formalne oraz dyskursywne, ktre utrzymuj profil danej osoby przy yciu, czyli wcentrum wydarze iuwagi 9. Bycie podziwianym sprowadza si do bycia ogldanym, ale te do otrzy mywania interaktywnych gratyfikacji wpostaci pochlebnych ipozytyw nych komentarzy, lubienia poszczeglnych treci, atake wklejania treci opublikowanych na danym profilu. Kulturowa prno odnosi si take do folkloru, bowiem skoro uytkownicy wci ponawiaj interakcj ztymi samymi treciami, to naley podkreli znaczenie tendencji, wktrej dochodzi do zacieniania oraz intensyfikowania si interakcji prowadzcej do wyonienia si schematw komunikacyjnych oraz form dyskursywnych waciwych dla danej spoecznoci. Kulturowa prno jawi si wtym kontekcie jako gra rnicy (wprowadzanie nowych treci irozwiza wkwestii sowa) oraz powtrzenia (utrwalania zastanych struktur interakcji uytkownikw).

Hiperinstrumentalizm i folklor
To, wjaki sposb profil jest przedstawiany, odnosi si cile do struktury programu (por. Ilnicki, 2011). Hiperinstrumentalizm prezentacji oraz propono wanej przez t struktur interakcji jest wni wbudowany zaprogramowany. Uytkownicy zostaj zalogowani do rzeczywistoci, wktrej kady element ich opisu znajduje swoje ustalone iwyrnione miejsce. Ten hiperinstrumentalizm statystyczne istrukturalne uprzedmiotowianie tosamoci uytkownikw iwpisywanie jej wramy okrelone wprogramie Facebook jest oswajany oraz humanizowany przez rne formy folkloru, ktry czyni egzystencj wrodowisku zaporedniczenia elektronicznego bardziej ludzk, tworzc wten sposb pewn superstruktur na infrastrukturze technologicznej. Wefekcie hiperinstrumentalizmu uytkownicy rezygnuj ze sfery swojej prywatnoci wrny sposb. Czsto informacje oprzekonaniach religijnych, politycznych, szczegowych zainteresowaniach istatusie rodzinnym s
9 Kwesti t rozpatruj szerzej wartykule Facebook portal kognitywnej saturacji ikolektywnej dystrybucji uwagi (zoony jako propozycja do czasopisma).

Rafa Ilnicki Od folkloru do protez egz ystencjalnych.

41

widoczne dla wszystkich ogldajcych dany profil. Tworzenie pewnych stylw prezentacji staje si antidotum na petryfikacj tosamoci wstrukturze portalu. Prowadzi to bezporednio take do wyonienia si specyficznego dla danego typu przedstawiania wasnego profilu folkloru. Czsto bowiem umieszczane informacje maj charakter przemiewczy, artobliwy, s odniesieniem do jakich ukrytych sensw ikodw kulturowych znanych tylko czci uyt kownikom. Wten sposb nastpuje folkloryzacja, ktra stanowi nadbudow na technologicznej infrastrukturze portalu, standaryzujc iporzdkujc wszelkie umieszczane na nim treci podug pewnych przygotowanych do tego celu kategorii. Zatem pozornie wszystko jest na wierzchu, wrzeczywistoci natomiast pozostaje ukryte. Jest to sposb prezentacji paradoksalny, ale po wszechnie stosowany przez uytkownikw tego medium spoecznociowego.

Facebook zawsze wczony i uytkownik zawsze podczony, czyli Facebook jako proteza egzystencjalna
Sherry Turkle wudzielonym przez siebie wywiadzie twierdzi, e technologie ewoluoway od narzdzi do protez 10, dodabym protez naszej egzystencji. Sama funkcja spoecznociowa elektronicznego rodowiska powoduje, e relacje midzyludzkie s wcoraz wikszym stopniu mediowane przez ten portal. Jestemy przyzwyczajani do reagowania na wszystko, co si dzieje na Facebooku bez wzgldu na to, czy akurat jestemy podczeni, otrzy mujemy powiadomienia na poczt (mona je wyczy), wktrych zostaje przekazana informacja obiecej aktywnoci uytkownikw. Podobnie jest zwszechobecnoci portalu Facebook na urzdzeniach mobilnych telefonach komrkowych, tabletach, laptopach. Wszdzie protezujemy egzystencj, bowiem wiat, jaki do nas dociera za pomoc portalu spoecznociowego wymylo nego przez Marka Zuckerberga, stanowi czsto pierwsze rdo informacji osytuacji rodziny, znajomych, przyjaci. Wten sposb Facebook wramach swej podstawowej funkcji jako technologii intymnoci 11 przechodzi do fazy, wktrej peni rol protezy intymnoci. Bardzo trudno jest si wylogowa, odczy, poniewa nie traktujemy tego portalu jako neutralnego narzdzia irezygnujc zuczestnictwa wposzczeglnych aktywnociach, skazujemy si na rodzaj wykluczenia, ktre przybiera posta niedostpnoci odebrana nam zostaje jedna zpodstawowych protez, strumie informacji zostaje odcity. Funkcjonowanie mediw technicznych jako protez, ktre zostay wczone do naszego podstawowego wyposaenia egzystencjalnego, powoduje, e uytkownicy czsto rozpoczynaj dzie ikocz go na Facebooku, cay czas szukajc moliwoci interakcji. Wtym celu take tworz si poszczeglne folklory, ktre s relatywnie trwaymi strukturami interakcji midzy komu nikujcymi si jednostkami.

10 ZSherry Turkle rozmawia Henry Jenkins: http: / / henryjenkins.org / 2011 / 08 / an_inte rview_with_sherry_turkl.html, data dostpu: 25.08.2011. 11 Jest to okrelenie Sherry Turkle.

42

kultura popularna 2012 nr 3 (33)

Kolektywna dezintencjonalizacja
Uytkownicy portalu Facebook interesuj si tym, co znajduje si na tym portalu, czyli tymi treciami oraz danymi, ktre s umieszczane wnim przez serwis oraz pozostaych uytkownikw. Zatem ukierunkowanie uwagi iintencji moe dokonywa si jedynie wtym rodowisku. Moliwa jest take transcendencja przekroczenie struktury portalu, ktre jednak odbywa si za porednictwem prymitywnej deterytorializacji wpostaci przenoszenia uwagi na rda zewntrzne poprzez linkowanie. Jednak najczciej po niej nastpuje reterytorilizacja intencji, czyli powrt do portalu Facebook, by skomentowa to, co zostao wywietlone, odtworzone winnych zasobach. Intencjonalno jest zatem ukierunkowana zwrotnie ku treciom podstawo wym portalu Facebook, ktre dziaaj jako uniwersalne odniesienie wszelkich dziaa podejmowanych przez uytkownikw. Wkonsekwencji tego procesu wjego globalnym wymiarze nastpuje kolektywna dezintencjonalizacja, czyli pozbawienie zalogowanych do serwisu osb celw przy jednoczesnym wprowadzeniu quasicelw wpostaci zada do wykonania, ktre sprowadzaj si do interpasywnego 12 monitorowania nowoci. Wten sposb intencje uytkownikw, te indywidualne oraz zbiorowe, s dewastowane, to znaczy sukcesywnie osabiane, bowiem fragmentaryczne, niespjne, krtkotrwae czynnoci nie s wstanie stworzy warunkw dla dugoterminowych intencji. Czsto powstaj folklory krtkiego trwania, ktre szybko zostaj wytworzone iwrwnie szybkim tempie zanikaj. Dlatego te zachodzi potrzeba zarz dzania intencjonalnoci na wzr pewnego metaprogramu, ktry zawieraby charakterystyk pewnej intencji oglnej, ktr moe by poznanie nowych osb, realizacja okrelonej strategii uytkowania, wprowadzenie jakiej formy dziaa marketingowych, a po ludyczne egzystowanie polegajce na ju zdeintencjonalizowanej aktywnoci. Wszystkie te zamierzenia peni funkcj oglnego ukierunkowania, zktrym s wdanym stopniu skorelowane wszelkie pozostae dnoci oraz podejmowane dziaania. Wtym aspekcie, podobnie jak wprzypadku hiperinstrumentalizmu, folklor peni funkcj oporu przeciw dyktaturze nowoci ipladze opiniotwrstwa. Doprowadza bowiem do tworzenia relatywnie trwaych sposobw izasad wspdziaania ze sob uytkownikw, ktre poprzez wprowadzanie wasnych regulacji unikaj poddawania si sugestiom portalu majcym prowadzi do dezintencjonalizacji na rzecz cigle dostarczanych nowoci. Problemem jest natomiast utrzymanie cigoci umieszczanych informacji ispjnoci, wic nawet jeli uytkow nicy zdecyduj si na wprowadzenie pewnego metaprogramu zarzdzania intencjonalnoci, by uchroni si przed kolektywn dezintencjonalizacj, to ten efolklor musi zdecydowanie rni si od jego tradycyjnych wersji. Tradycyjne wersje zachowyway cigo wczasie iodnawiay pewne sensy iwartoci, podczas gdy na portalu Facebook takie istnienie jest trudne do utrzymania, jako e rodowisko cigle si zmienia, wymuszajc tworzenie si coraz to nowych form komunikacji ipartycypacji. Skutkiem kolektywnej dezinstytucjonalizacji jest take tworzenie sztucz nych obwodw intencji. To bdne koo powracania do portalu Facebook, kiedy waciwie nie ma si adnego celu, wtedy te nastpuje nieskoczone
12 Jest to pojcie Roberta Pfallera pierwotnie uywane wodniesieniu do sytuacji odbiorcy sztuki interaktywnej.

Rafa Ilnicki Od folkloru do protez egz ystencjalnych.

43

browsowanie, czyli przegldanie uaktualnie statusw, komentarzy, zdj, linkw. Midzy innymi to wanie jest podstaw tworzenia folkloru na tym portalu powracanie do jego zawartoci sprawia, e uytkownicy wypracowuj pewne schematy reagowania, sposoby partycypacji, czyli mwic wprost kultur posiadajc zarwno znamiona lokalnoci, jak iglobalnoci, bdc odniesieniem dla poszczeglnych folklorw.

Podsumowujc, naley wskaza, e Facebook jest medium intensywnie zmieniajcym kultur. Wcharakterze parodii zostao to przedstawione wodcinku You have 0 Friends serialu South Park, gdzie struktury komunikacji uywane wyciu codziennym zostay literalnie przeniesione ze schematw porozumiewania si na Facebooku. Na kulturow rol portalu skada si zarwno jego egzystencja wprzestrzeni elektronicznej, jak ipoza ni. M wic opewnej ewolucji tego medium, naley wskaza zarwno innowacje wchodzce wskad cigle poprawianego imodyfikowanego interfejsu, jak irwnoczenie zachodzce procesy folkloryzacji. Facebook peni zatem rol oprogramowania umysu pewnego rodzaju mindwareu, dziki ktremu uytkownicy zaporedniczaj swj kontakt ze wiatem na najbardziej pod stawowym poziomie egzystencji. Bibliografia: Baudrillard J. (2007), Wymiana symboliczna imier, prze. S. Krlak, Warszawa. Ilnicki R. (2010), Etnografia online eksplorowanie chaosmosu. Filozofia mediw ibadania empiryczne[ w: ] Wspczesne nurty badawcze modych naukowcw, red. D. CzakowskaZiobrowska, M. GwodzickaPiotrowska, Pozna 2010. Ilnicki R. (2011), Od programu komputerowego do kultury jako programu. Per spektywa studiw nad oprogramowaniem (software studies), MediaKultu raSpoeczestwo, (wdruku). Netografia: Manovich L. (2011), http: / / www.manovich.net / DOCS / Manoich.Cultural_So ftware.2011.pdf (data dostpu: 25.08.2011). Henry Jenkins interview with Sherry Turkle, http: / / henryjenkins. org/2011/08/an_interview_with_sherry_turkl.html (data dostpu: 25.08.2011).

Spoecznociowe oprogramowanie umysu Facebook jako mindware