BIBLJOTECZKA O N IE R Z A POLSKIEGO

TOMIK VI

ANTONI LSARCZYK

PIECHUR A C Z O G I
z 14 IL U S T R A C JA M I

W A R SZA W A 1929 W O JS K O W Y INSTYTUT NAUKOW O-W YDAW NICZY

B IB LJ O T EC Z KA O N I E R Z A P O L S K I E G O
TOMIK VI__________________

ANTONI LSARCZYK

PIECHUR A C ZO G I

Z 14 I L U S T R A C J A M I

W ARSZAW A 1929 W O JS K O W Y INSTYTUT NAUKOW O-W YDAW NICZY

WSTP.
W p ie rw szym szeregu poda na bj Piechota, piechota, piechota!
( P ie o n i e r s k a )

Z A K A D Y G R A F IC ZN E

A N T O N I SZLACH OW ICZ i S-ka

W arsza w a , N o w o lip ie 11
Telefon 321-71

Wiecie, chopcy, e na polu bitwy za wsze najwicej znaczy piechota. O tak, to nie jest bynajmniej puste sowo! Szary pie chur, chocia pokryty kurzem, czy unurzany w bocie, w mundurze porozrywanym o krzak, druty i od pezania, wogle tak nie raz wygldajcy, e matka rodzona z trudemby go poznaa, jest jednak gwn osob tam, gdzie si way wynik zbrojnych za pasw. Oczywicie podstaw tej wartoci i znaczenia piechoty jest jej wywiczenie w subie polowej, zaprawienie do trudw marszowych, do chybkich skokw tyraljerskich, umiejino wyzyskania kadej kpki trawy, kadej brzdy i zagonu. Wszystko to

s wane rzeczy, a su one do tego przedewszystkiem, aeby kady szeregowiec umia zrobi naleyty uytek ze swego dobrego uzbrojenia. Wiecie dobrze, jaka jest ta wasza bro, znacie jej dziaanie, umiecie si z ni obcho dzi i ni walczy. Kiedy ruszajc do na tarcia jestecie jeszcze daleko od nieprzyja ciela, otwieraj ogie cikie karabiny maszy nowe waszego bataljonu i pozwalaj wam podsun si bliej wroga. Wtedy ju druyny bojowe zaczynaj sobie radzi wasnemi siami. Rczny lub lekki karabin maszynowy trzaska serjami, a i bro powtarzalna znaj duje odpowiednie cele. Tak wic skok za skokiem, uparcie i wytrwale przenosicie swj niszczcy ogie coraz bliej nieprzyjaciela, dopki nie nadjedzie czas wyrzucenia grana tw rcznych i uderzenia na bagnety. Dobra jest wasza bro i czsto wrg nie dotrzyma wam pola. Ale nieraz bdzie on zbyt silny, dobrze uzbrojony i okopany, a przytem broniony szerokiemi, gstemi pasmami kolczastych drutw. Stanowisk ta kich nie przeamie sama piechota, a wspar

cie artyleryjskie nie zawsze moe by celne i silne. Dzielne druyny musz w gstym ogniu nieprzyjaciela przypa do ziemi i trwa bez ruchu. Ale wtenczas wanie wspiera piechot bro nowa a potna, ktra tratuje i zrywa druty kolczaste jak pajczyn, siecze ogniem obsad okopw, przejeda rowy, druzgocze karabiny maszynowe i podrywa za sob zatrzymane druyny. Bro ta nazywa si czogiem. Ksieczka ta ma na celu przedstawi wam krtko, jakie s waciwoci czogw, jakie i w jaki sposb oddaj usugi piechocie, oraz jak naley si broni przed czogami nieprzyjacielskiemi.

I.

W aciwoci czogw.
C to s te czogi, na czem polega ich budowa i do czego su? Niektrzy z was widzieli je pewnie na wiczeniach w obozie letnim lub na manewrach, inni znw znaj je tylko z tablic, zawieszonych na cianach izb kompanijnych. W tych wic pogawdkach omwimy, jak te machiny walcz, jakiej si od nich pomocy moecie w boju spodziewa i jak sobie z niemi da rad, kiedy wyst puj w nieprzyjacielskich szeregach. Czog jest narzdziem walki o dwu za sadniczych waciwociach: ogie i ruch liwo. Jest to wic wz bojowy, uzbro jony w karabiny maszynowe lub dziaka psamoczynne, szczelnie opancerzony ze wszystkich stron, a mogcy porusza si nie-

tylko drogami, lecz rwnie naprzeaj przez pola. Nazwa czog" pochodzi std, e nie jedzi on na koach, jak np. wz lub samo chd, lecz sunie po ziemi, jakgdyby si czoga. Sprbujemy opisa ten sprzt wedug wymienionych cech zasadniczych. Zaczepna sia czoga polega przedewszystkiem na jego uzbrojeniu, skadajcem si z jednego lub wicej karabinw maszynowych wzgldnie dziaek, a czasem nawet dzia szybkostrzel nych. Bro ta mieci si w wieyczce pan cernej, obracajcej si naokoo, dziki cze mu mona strzela na wszystkie strony. Wielkie czogi mog mie po kilka wieyczek. Karabiny maszynowe, wzgldnie dziaka po czone s z lunetami, sucemi do dokad nego celowania. Strzelanie jest moliwe za rwno stojc w miejscu, jak i podczas jazdy. Oczywicie wspinanie si czoga i opada nie na nierwnociach gruntu i na przeszko dach musi si odbi ujemnie na celnoci ognia, poniewa trudno jest utrzyma cel na muszce. Dlatego te kady czog stara si podjecha jak najbliej do przeciwnika, aby

go zniszczy skutecznym ogniem z maej odlegoci. Bardzo wan cech czoga jest jego opancerzenie. Caa ta maszyna osonita jest dokadnie grub blach ze specjalnych gatunkw stali z domieszk niklu lub innych metali, co jej nadaje szczegln twardo i odporno na dziaanie pociskw. Pancerz nie jest jednolitej gruboci. Najsilniejszy bywa na wieyczce i zprzodu (np. 20 mm), nieco cieszy z bokw (np. 15 mm) oraz ztyu, a najsabszy od gry i od dou (np. 6 mm). Chroni on zaog czoga od ognia zwykej amunicji karabinowej i karabinw maszyno wych, nastpnie od szrapneli i odamkw granatw; przeciwpancerne pociski karabino we odbijaj si od grubszych czci pance rza a mog je ewentualnie przebi dopiero z odlegoci kilkudziesiciu krokw. W powo ce czoga s drzwiczki, zamykane na rygle od wewntrz, oraz wziutkie szpary, przez kt re zaoga moe widzie, co si wokoo dzieje, a wic kierowa maszyn i obserwowa. Na zewntrz wystaje rwnie lufa ruchomo za wieszonego karabina maszynowego lub ar

matki. Powstajcy przez to otwr w pan cerzu jest starannie zasonity tak zwan mask, t. j. rodzajem stalowej skrzynki, chronicej strzelca od pociskw, ktreby mogy wpa przez szpar midzy luf a pancerzem. Siy poruszajcej czog dostarcza silnik, umieszczony prawie zawsze w tylnej czci maszyny, a wic odwrotnie ni u samocho dw. Silnik obraca koa zbate, te za tak zwan gsienic, ktra odgrywa ogromnie wan rol przy jedzie przez pola. Wiecie przecie, jak atwo posuwaj si mae i du e wagony po szynach, a jakie trudnoci napotyka wz, jadcy botnist drog. Ot gsienice s wanie takiemiruchomemi szy nami, ktre czog jakgdyby rozwija pod sob podczas ruchu. Gsienica jest to zamknity acuch, skadajcy si z pyt czyli yew elaznych, lub z lin stalowych, albo te cza sem gumowy, a nawinity na koa (tylne zbate, zwane napdowem, i przednie, zwa ne krkiem zwrotnym) i na szereg dwigni sprynowych. Kiedy wic ruchem silnika zaczniemy obraca koa napdowe, gsieni

ca, przywarta do ziemi przez ciar czo ga, nie moe si poruszy. Wtenczas wz, pchany przez koa zbate, toczy si po ta mie gsienicy, jakgdyby po szynie bez ko ca, ktr cigle za sob zwija, a przed sob kadzie. Gsienice maj t wyszo nad koami, e dotykaj podoa du powierzchni, dziki czemu nie lizgaj si po bocie ani po nie gu i maj znaczn si cignc. Dziki temu czog moe jedzi swobodnie tak samo dro g, jak i przez zorane i rozmoke pola, przez rowy przydrone lub okopy i wyrwy od gra natw. Potrafi rwnie bez trudu wdrapa si na stromy wal, grobl lub pagrek, wogle wspi si wszdzie tam, gdzie wejdzie ko, lub czowiek bez pomocy rk. Zwalo ny wpoprzek pie drzewa np. m rednicy take nie stanowi przeszkody. Silnik, gsie nice i ciar czoga nadaj mu ogromn si walc, dziki ktrej amie i wywraca drzewa gruboci 25 40 cm, zwaszcza jeli one nie s gboko zakorzenione. Tak samo druzgocze ciany zwykych budynkw drewnianych i murowanych i przejeda

przez nie nawylot, jakgdyby byy zbudowa ne z desek. To te czogi dziaaj czsto niszczco samym swoim ruchem i cia rem, bez uycia broni palnej, np. tratuj i wgniataj w ziemi przeszkody z drutu jak traw. Kierowanie czogiem odbywa si w ten sposb, e wycza si czyli zatrzymuje pra w lub lew gsienic. Wtenczas dziaa tyl ko drugie koo napdowe i wz w miejscu skrca w prawo lub w lewo Szybko czogw jest bardzo rozmaita. O ile czogi z czasw wojny wiatowej robiy zaledwie 8 km na godzin, to najnowsze, zbu dowane w ostatnich czasach miewaj szyb ko 30- 50 km. Zwikszenie szybkoci osi gnito z jednej strony przez udoskonalenie gsienicy, robic j np. z gumy, robic w sze pytki gsienicy albo dajc czogowi bar dziej spryste zawieszenie z drugiej stro ny przez t. zw. czogi kombinowane. Ostat nie maj gsienice i koa. Drog posuwaj si na koach, a przed walk podnosz koa w gr i opuszczaj si na gsienice, ktre im pozwalaj porusza si naprzeaj. Oczy

10

11 jego cech jest to, e jest on krtkowidzcy i guchy. Pierwsza niedogodno pochodzi std, e zaoga musi by szczelnie osonita od pociskw nieprzyjacielskich, a obserwo wa moe tylko przez wziutkie 2 milime trowe szparki. Nic wic dziwnego, e zarw no kierowca, prowadzcy maszyn, jak te strzelec obsugujcy bro, maj bardzo ma e pole widzenia i niewiele mog przez te szczeliny zobaczy. Zaoga czogw jest rw nie gucha, poniewa zamknita jest w cias nej przestrzeni wrd gonego stuku silni ka, pracujcego pen moc, do czego si przycza jeszcze odgos strzaw z wasnych karabinw maszynowych lub a r m a t e k , cho cia wewntrz czoga brzmi on dosy a godnie. Wszystko to razem, a wic ciasnota miejsca, pmrok, straszny zgiek, swd sma rw i benzyny, gorco, czad prochu, wspina nie si i opadanie maszyny na przeszkodach i nierwnociach sprawia, e suba w czo gach jest bardzo cika i wymaga doboro wych, doskonale zaprawionych onierzy. Tak tedy w oglnych zarysach przedsta

wicie jazda na koach jest znacznie szybsza i stosuje si j wszdzie t a m, g d z i e ni e z a g r a a cel ny, o b s e r w o w a n y o g i e n i e p r z y j a c i e l s k i , a gdzie s znone drogi. W kadym czogu, czy zwykym czy te koowo-gsienicowym, trzeba zawsze rozr nia jedn szybko, ktr rozwija na do brych drogach, i drug, z jak zdolny jest porusza si w terenie nierwnym, porosym krzakami i poprzecinanym rowami. Ta wanie druga szybko, naturalnie troch lub nawet znacznie mniejsza od jazdy drogowej, ma bardzo due znaczenie pod czas walki. Wiecie przecie, e w tyraljerze ten strzelec, ktry jest dobrze wywiczony w biegu i w skokach od osony do osony, znaczenie trudniej moe by trafiony ni inny, ociay i powolny. Tak samo bardzo trudno jest czog szybkobieny, np. robicy w terenie wicej ni 12 km na godzin, wzi na cel i zniszczy. J ak kady ludzki wynalazek, tak te i czog nie jest pozbawiony pewnych wad, wynikajcych z jego budowy. Najujemniejsz

12

wia si machina bojowa, zwana czogiem Dziki swoim waciwociom, a wic sile ogniowej, opancerzeniu i zdolnoci ruchu naprzeaj prawie w kadym terenie, machi na ta jest ze swej istoty broni natarcia, przeznaczon do wspierania piechoty przedewszystkiem w zdobywaniu ufortyfikowa nych stanowisk obronnych. Gwnem zada niem tej pancernej broni przy zdobywaniu punktw oporu jest zrywanie drutw kol czastych, oraz niszczenie karabinw maszy nowych, dziaek i modzierzy piechoty i t. p. Oprcz tych naocznych skutkw, wkro czenie czogw do walki wywiera rwnie wielkie wraenie moralne i zaamuje bitno przeciwnika.

II. Rozwj czogw do r. 1928.

W rozdziale tym zapoznamy si z po chodzeniem czogw, a potem ze sprztem, posiadanym przez nasze wojsko i przez pa stwa bliej nas obchodzce 1. P o c z t k i c z o g w . Podczas niedawnej wojny wiatowej 1914 18, najkrwawsze i najzacitsze zapasy odgryway si na t. zw. froncie zachodnim pomidzy Niemcami z jednej, a Francuzami, Belgami, Anglikami i Amerykanami z dru giej strony. Oba wojska walczce zakopay si w ziemi, budujc olbrzymie, nieprzerwane pasy okopw, szerokie na wiele kilometrw, a oplecione gstemi i szerokiemi pasmami przeszkd z drutu kolczastego.

14

15

Dostpu do tych drutw i okopw broni straszny ogie karabinw maszynowych i artylerji. Nic te dziwnego, e ani Niemcy, ani ich przeciwnicy nie mogli przeama tak ufortyfikowanych i bronionych stanowisk i obie strony krwawiy si w bezskutecznych natarciach na odrutowane gniazda karabinw maszynowych. Prbowano zaradzi temu du giem, nieraz kilkudniowem bombardowaniem artylerji cikiej i polowej, ale zawsze pozo stawaa cz drutw nie zburzona oraz nie zniszczone gniazda oporu, ktre nieraz same wystarczay do zaamania natarcia. Trzeba wic byo koniecznie wynale tak machin, ktraby, nic sobie nie robic z ognia piechoty, bya zdolna stratowa kolczaste przeszkody i przej okopy, a potem zniszczy najgro niejsze karabiny maszynowe i w ten spo sb otworzy drog wasnej piechocie. Wtenczas to Francuzi i Anglicy zaczli robi prby w swych ogromnych fabrykach maszyn. Aeby dowiadczenia swe i przygo towania ukry w tajemnicy i nie zdradzi Niemcom przedwczenie, Anglicy budowane wozy bojowe nazwali dla niepoznaki ,,tan

kami, co oznacza cysterny, czyli wielkie beczki elazne. Ostatecznie, po wielu pr bach i nieudanych wystpach, w r. 1917 pojawiy si na polach walki frontu zachod niego czogi, odpowiadajce postawionym im wymaganiom. Zbudowano kilka typw ciszych i lej szych, ale najwicej byo w linji bojowej lek kich czogw zwanych Renault (czytaj ,,reno) od nazwska inyniera i fabrykanta, ktry je zbudowa. Te wanie czogi odday Fran cuzom wielk przysug w r. 1918, i dopo mogy im znacznie do ostatecznego pokonania Niemcw i zakoczenia wojny wiatowej. 2. L e k k i c z o g R e n a u l t ' a. Wojsko polskie w y p o s a o n e jest dotychczas w wyej wspomniany sprzt Re naulfa, wic te opisy rozpoczniemy od niego. (Rys. 1 i 2). Lekki czog Renault way okoo 7 tonn, czyli 70 centnarw metrycznych (po 100 kg). Zaoga jego skada si z dwch ludzi: me chanik siedzi nisko zprzodu i prowadzi czog, dowdca czoga stoi, obserwuje z wieyczki

16

17

i strzela. Uzbrojenie stanowi karabin maszy nowy Hotchkiss," wz. 1 14, lub to 37 mm 9 dziako psamoczynne. Bro ta umiesztzo-

wyniesienie broni ponad ziemi nie p o z w a la na o g i e nad g o w a m i w a s n y c h o d d z i a w , wic te czog, aby mc strze la, musi znajdowa si przed pierwszym rzu tem piechoty.

Lekki Rys. 1. Lekki czog Ren ault w przekroju. (U gry przekrj u dou poziomy). Wz uzbrojony w k. m. pionowy,

czog

Rys. 2. Renault, uzbrojony w dziako. (Wz plutonu z chorgiewk sygnaow).

dowdcy

na jest w wieyczce obracalnej na wszystkie strony, dziki czemu mona strzela wokoo niezalenie od kierunku marszu. Niedue

Zaopatrzenie w amunicj wynosi okoo 5000 naboi do karabinw maszynowych w tamach, lub okoo 250 naboi do dziaka (granaty i kartacze). Zapas 100 litrw ben zyny pozwala na 8 godzin marszu lub walki,

18

19

a przewoona amunicja zupenie wystarcza na caodzienn walk C e l o w a n i e o d b y w a si p r z y p o m o c y o p a n c e r z o ne j l u n e t y c e l o w n i c z e j , ktra umoli wia ogie bezporedni do odlegoci 600 m. Luneta ta jest sprzona z dziakiem wzgld nie karabinem maszynowym. Wskutek swej budowy i niemonoci walki na dalsz od lego czog ten jest wycznie broni piechoty, w tym samym rodzaju, co cikie karabiny maszynowe, modzierze piechoty i dziaka. Wyciga on jednak specjaln sil ze swej ruchliwoci w terenie i odpornoci na ogie nieprzyjacielski. W przecitnym terenie bez przeszkd, moe rozwin szybko maszerujcej pie choty, t j. okoo 6 km na godzin, najwy ej jednak 8 km. W terenie trudnym, z gro blami, rowami i t. d., szybko ta obniy si do okoo 2 km. Czog ten przechodzi do strome stoki wzgrz i waw, przebija mury koo 40 cm gruboci, wywraca pale i drzewa o rednicy 25 cm, przechodzi przez wod (brody i pytkie zalewy) gbokoci 70 cm. Na pozycji ufortyfikowanej przecho

dzi on bez trudu rowy blisko dwumetrowej szerokoci i rednie wyrwy od granatw, tar ga i tratuje wszelkie przeszkody z drutu kol czastego (kozy hiszpaskie i t. d.), wyrywa jc w nich przejcia dla piechoty, tak szero kie jak jego tor. Zrywanie drutw kolczastych odbywa si w ten sposb, e kilka czogw najeda jednoczenie na paliki rozpinajce przeszkod i przechodzi j w gb. Co si tyczy opancerzenia, wynosi ono zprzodu i na wiey 22 mm stali, z bokw 16 mm, a z innych stron 6 8 mm, Dziki temu czog Renault zprzodu i z bokw opiera si wszystkim pociskom, choby specjalnym przebijajcym, z karabinw po wtarzalnych i maszynowych. Mona wic powiedzie, e obawia si on jedynie ognia artylerji oraz specjalnej broni przeciwczogowej, o ktrej dalej pomwimy. Wymiary wyej opisanego czoga s na stpujce: dugo 4.1 m, szeroko 1.7 m, wysoko 2.1 m. Silnik 18-konny umieszczony jest w tylnej czci maszyny. Oprcz wozw bojowych istniej jeszcze czogi radjotelegraficznie. Czog taki nie po

20

21

siada uzbrojenia, natomiast jest wyposaony w radjowy aparat nadawczy i odbiorczy, dziki czemu moe porozumiewa si z przeoonem dowdztwem i z ssiadami. Zaog jego stanowi dowdca czoga, radjotelegrafista i mechanik. 3. C z o g i n a s z y c h s s i a d w . Lekki czog Renault'a zosta przyjty rwnie przez Rosj sowieck. Bolszewicy na podstawie rysunkw francuskich wybudo wali u siebie w r. 1923 czog zupenie po dobny, nadajc mu nazw Renault Russkij". Od swego pierwowzoru francuskiego rni si on tylko wysokoci (2.25 m) i pancerzem nieco grubszym ztyu (13 mm, u francu skiego 8 mm), wobec czego way w przy blieniu o p tonny wicej. Obecnie buduj sowiety ciki czog, majcy way 80 tonn, o szybkoci okoo 10 km na godzin, i z pancerzem gruboci 15 41 mm. Posiada on dwa dziaa 76 mm i 4 karabiny maszy nowe. Oprcz tego bd sowiety budowa czog czechosowacki, o ktrym powiemy niej.

Czechosowacja zbudowaa niedawno dosy oryginalny czog koowo-gsienicowy K. H. 50. Co do wymiarw jest on nieco wikszy od Renault'a, uzbrojenie posiada takie same, zaoga 2 3 ludzi. Opancerze nie zprzodu, z bokw i ztyu wynosi 13 mm; dziki dobroci stali jest on zupenie odporny na przeciwpancern amunicj karabinow. Silnik 50-konny, ciar okoo 7 tonn. Prze kracza on rowy okoo 2 m szerokoci, bro dzi moe w wodzie 80 cm gbokiej, wy wraca pojedyncze drzewa okoo 35 cm rednicy. (Rys. 3 i 4.) Najciekawsz jego wasnoci jest sposb ruchu. Posiadajc koa i gsienice, na drogach posuguje si koami i rozwija szybko do 35 km, czyli jedzie niewiele wolniej od samochodw osobowych. Zbliajc si do pola walki, przechodzi na gsienice. W tym celu zaoga wysiada, podkada pod wz kloce drewniane i przy wyszkolonej obsudze za 3 minuty czog moe posuwa si dalej na gsienicach. Szybko jego wynosi wtedy 9 12 km na godzin. Dziki jedzie na koach czog mniej si zuywa i zaoga

23

22

mniej si mczy przed walk, w boju nato miast czog ten ma naog podobne zalety i wady jak lekki Renault.

Sprzymierzona z nami Rumunja posiada w obecnej chwili te same czogi, co nasze wojsko. To samo dotyczy rwnie Litwy, oraz czciowo otwy, ktra ma te kilka rednich czogw angielskich starszego typu.

Czog

czechosowacki

Rys. 3. K. H. 50, widok gsienicach.

tylu.

Jazda

na

K. H. 50 tem bardziej zasuguje na nasz uwag, e niedawno Rosja sowiecka zakupia patenty na jego budow, moemy wic ewentualnie mie z nim do czynienia na placu boju.

Rys. 4. Czog K. H. 50, widok z przodu. Postawa na koach.

N iem cy dotychczas nie maj adnych

czogw, poniewa zabroniono im tego

24

25

w traktacie wersalskim, ktry zakoczy wojn wiatow. Jednake trzeba liczy si z tem, e w razie potrzeby, lub po zniesie niu zakazu, potrafi je w krtkim czasie wy budowa. Tak si przedstawia sprawa u naszych ssiadw. Poniewa jednak najwicej pracuj na tem polu pastwa zachodnie, mianowicie Francja, a przedewszystkiem Anglja, musimy si zapozna rwnie z ich sprztem. Moli we jest bowiem, e na dorobku tych pastw bdziemy si wzorowa w naszem uzbroje niu, lub te, e uczyni to nasi ssiedzi. 4. Na jn o w s z e czogi fra nc usk ie i angielskie. Wedug doszych wieci Francja zbudo waa nowy bardzo lekki czog (2 1 tonny), ma /2 jcy gsienice, oraz przednie koa, a uzbrojony w dziao polowe 75 mm. Szybko ma po dobno wynosi 60 km na g. Inne znw dwa typy, zdaje si prbne, podobne by miay bar dzo pod wzgldem wymiarw cech do Renaul t ' , lecz jeden z nich uzbrojony w dziao 75 a mm, drugi za zaopatrzony w gsienice gumo

we, dziki czemu osiga przecitn szybko marszow w kolumnie 8 km na g. (a wic tyle, ile wynosi najwysza szybko pojedyczego Renault'a starego typu). Jednake najciekawszym i najudatniejszym jest gotowy ju n o w y c z o g R e n a u l t wz r 1927. Zewntrznie jest bardzo podobny do starego wzoru z przed 10 lat, brak mu jednak ogona. Silnik posiada 60-konny, co wraz z ulepszonem sprystem zawieszeniem kaduba daje szybko 18 20 km na go dzin. Jest on wprawdzie ciszy o 1 tonn od dawnego, ale wieyczka jego i przednia cz posiada a 30 mm pancerz, co znacz nie zwiksza jego odporno na pociski. Anglicy wprowadzaj u siebie zasadniczo tylko czogi szybkobiene, czyli robice w te renie wicej ni 12 km na g. Robi oni licz ne dowiadczenia z rnemi wynalazkami, ale tutaj opiszemy przedewszystkiem model ju oficjalnie przyjty dla wojska brytyj skiego, mianowicie l e k k i c z o g V i c k e r s a (czytaj wikersa") wzr I i II. Way on 12 tonn i jest znacznie wikszy od czoga Renault: ma bowiem dugo 5 3 m, szeroko 2.75

26

27

m, wysoko 2,7 m. Posiada te potne uzbrojenie, mianowicie 1 dzieko 47 mm i 4 karabiny maszynowe. Zaoga wynosi 5-u ludzi, z ktrych 1 kierowca, 2 kanonierw i 2 strzelcw karabinw maszynowych. Opancerzenie wie yczki i przodu okoo 15 mm, boki 10 mm najlerszej stali, specjalnie skadanej war-

stwami. Dziki udoskonalonej budowie i sil nikowi 90-konnemu szybko tego czoga wy nosi naprzeaj w przecitnych warunkach terenowych 14 km na g., na drodze za okoo 20 km na g. Przekracza on rowy wicej ni dwumetrowe, przechodzi w brd 1.2 m wody, wali drzewa gruboci koo 40 cm. (Rys. 5.) Z opisu tego widzimy, e czog ten po siada bardzo du si ogniow, a poniewa

R ys. 5 Lekki czog Vickersa.

Ry 6 s. .
Angielski czog jednoosobowy, typu Carden Lloyd; ma i gsienice. kola

28

posuwa si tak szybko, j ak kawalerja do brym kusem, jest trudny do zwalczenia ogniem, mimo niezbyt grubego pancerza. Oprcz lekkich Vickers'w Anglicy wyprbowuj jeszcze t. zw. c z o g i n a jl e js z e , jedno- i dwuosobowe. S to maszyny mae i bardzo lekkie, wace ledwie 2 12 tonny, / a wysoko niektrych rwna si zaledwie

rabin maszynowy w ruchomej wieyczce, a szybko w terenie wynosi do 20 km na g. S to wic jakby opancerzeni tyraljerzy, mogcy wykonywa szybkie skoki i ukry si w bylejakiej dolince, a stamtd strzela, nie wystawiajc si na ogie przeciwnika. W dalszym rozwoju techniki przyjm si za pewne niskie wozy dwuosobowe, zaopatrzo ne w koa i gsienice. (Rys. 6 i 7.) Oprcz omawianych czogw lekkich istniej rwnie t. zw. c z o g i c i k i e , pot nie uzbrojone, a mogce wytrzyma nawet pociski artylerji polowej. Dotychczas tylko Anglicy i Francuzi posiadaj takie czogi, a do wiadomoci publicznej przedostay si wieci o nich dopiero niedawno. Cechy an gielskiego c i k i e g o V i c k e r s a s nast pujce: ciar koo 45 tonn, dugo 10.8 m, szeroko 3.8 m, wysoko 3.6 m. Uzbroje nie: 1 dziako 47 mm w grnej wieyczce i 4 karabiny maszynowe w osobnych wieycz kach bocznych, zaoga przypuszczalnie 10 ludzi. Szybko jego wynosi podobno 30 km na godzin, (Rys. 8).

Rys. 7. Angielski niski czog dwuosobowy (kotowo-gsienicowy), typu Carden Lloyd.

poowie wzrostu czowieka. Od gry i od tyu s otwarte; uzbrojenie ich stanowi 1 ka

30

31

Jest to wic rczy a potnie uzbrojony olbrzym, ziejcy ogniem na wszystkie strony, jednake sab jego stron jest stosunkowo cienkie opancerzenie, wynoszce zaledwie 16 do 20 mm.

i 4 karabiny maszynowe. Grubo pancerza dochodzi do 5 cm, a wic aeby go rozbi, trzeba bdzie zapewne specjalnych pociskw artyleryjskich (o stalowej gowicy) i to wy strzelonych z bardzo bliskiej odlegoci. Tego rodzaju cikie czogi, zwane te przebojowemi, maj suy do przeamywa nia szczeglnie silnych orodkw oporu i za puszczania si daleko w gb stanowisk prze ciwnika. Bd one torowa drog czogom lekkim przez zniszczenie broni przeciwczogowej.

Rys. 8 Ciki czog Vickersa

Ciki czog francuski, t. zw. Char 2 C jest najciszym z obecnie gdziekolwiek sto sowanych. Ciar jego wynosi 63 74 tonn, szybko okoo 10 km na g., a uzbro jony jest w 1 dziao 75 mm lub 155 mm

33

III. Bro przeciwczogowa.

W wojnach wszystkich czasw stale ro zwijaa si walka broni zaczepnej z odpor n, a wic najpierw midzy pancerzem a mie czem, pniej za midzy pancerzem a po ciskiem. To samo zjawisko zachodzi rw nie w technice czogowej. Gdy jedna stro na zacza naciera przy pom ocy opance rzonych czogw, strona przeciwna musiaa wynale odpowiednie narzdzie walki, su ce do unieszkodliwienia czogw, wzgld nie do ich zniszczenia. Najwikszym wrogiem czogw jest artylerja. Jednakowo, jak wiecie, baterje zaj muj zwykle stanowiska za wzgrzem, lasem i t.p., wogle tam, gdzie ich nie widzi nie przyjaciel, ale skd one widzie go nie mog.

Strzelanie odbywa si przy pomocy rozka zw, podawanych baterji telefonicznie przez jej obserwatora, wysunitego odpowiednio wprzd. Czog jednak jest celem bardzo m a ym i ruchliwym, wic te trafienie go z te go rodzaju dalekich i ukrytych stanowisk jest bardzo trudne. Dlatego te przeciwko czogom uywa si pojedynczych dzia, roz rzuconych w terenie, a strzelajcych ogniem bezporednim, t. zn. nie tak jak z garacza V. B., lecz celujc wprost przez muszk", jak z karabina. Jeden celny granat wy starczy, aeby czog rozbi, wzgldnie po wanie nadwery. Jednakowo artylerja ma tyle innych wanych zada, w ktrych nikt jej nie zdoa wyrczy, e nie mona wszystkich dzia uy do obrony przeciwczogowej. Dlatego te poszczeglne wojska staraj si wypo say sw piechot w odpowiednio skutecz n bro, ktraby jej samej umoliwia sta wienie czoa opancerzonym przeciwnikom. Najdawniejszymi najprostszym sposobem jest amunicja przeciwpancerna do zwykych karabinw powtarzalnych i samoczynnych.

34

35

Pociski tej amunicji maj zwierzchu powo k z miedzi lub mikkiej stali, w rodku za zamiast oowiu znajduje si trzpie czyli ko lec z bardzo twardej stali, podobnej do tej, z ktrej robi si pyty pancerne. Powoka pocisku uderzajc o pancerz, uszkodzi go nieco i rozpaszcza si, trzpie za si roz pdu przebija sw powok i dziurawi pan cerz. Pociski trzpieniowe karabina Mausera maj nastpujc si przebijajc: na 1000 m 5.5 mm stali, na 200 m 10 mm, na 100 m 11 mm. Pociski zwyczajne z rdzeniem oo wianym przebijaj na 1C00 m tylko 2 mm stali, na 200 m 5,2 mm, a na 100 m 5.5 mm. Dane te s zreszt dosy wzgld ne wobec wyrabi ania coraz lepszych gatun kw stali niklowo - chromowej i spajania pyt pancernych z kilku blach o odpowied nich a rnych rodzajach wytrzymaoci (twardo skombinowana z cigliwoci). Wskutek tego waciw, a skuteczn broni przeciwczogow s narzdzia specjal ne, mianowicie karabiny maszynowe o ka librze co najmniej 13 mm, a przedewszystkiem dziaka samoczynne i psamoczynne.

Jeszcze podczas wojny wiatowej Niemcy po sugiwali si cikim wielkokalibrowym ka rabinem powtarzalnym, obecnie za istnieje ju wiele typw bardzo udoskonalonej broni przeciwczogowej. Wymienimy tylko najwa niejsze i najnowsze dla orjentacji w ich dziaaniu i wartoci bojowej 1. Karabin maszynowy Beardmore Farquhar (angielski), kaliber 12,7 mm, wa y tylko 17 kg, a wygldem przypomina zu penie rczny karabin maszynowy. Lekka ta, a podobno bardzo skuteczna bro moe da piechocie wielk si do zwalczania na wet szybkobienych czogw. 2. Karabin maszynowy Oerlikon (szwaj carski), kaliber 20 mm, ciar 125 kg jest waciwie dziakiem samoczynnem, dajcem 100 130 strzaw na minut. Zdol no przebijania pancerza: 15 mm na 600 m, 25 mm na 200 m. 3. Woski karabin maszynowy Breda, kaliber 14 mm, ciar 35 kg (bez podstawy), dugo 2 m, nie zosta jeszcze wprowadzo ny do uytku, ale ma on z odlegoci 1000 m

36

37

przebija 20 mm stali niklowej. Byaby to bro znakomita. 4. Dziako Beardmore, kaliber 40 mm, ciar 189 kg, oddaje do 40 strzaw na mi nut i przebija 30 mm pancerz z odlegoci 300 m. Podobne dziako o kal. 47 mm zo stao take zbudowane przez nasz fabryk Pocisk" w Warszawie. Z pobienego tego zestawienia wida, e piechota na podstawie dotychczasowych wynikw techniki moe by uzbrojona odpo wiednio do podjcia skutecznej walki z czo gami, nawet bez poparcia artylerji. Jednak e z drugiej strony rwnie rozwj czogw idzie szybko naprzd. Do zatrzymania nowego lekkiego czoga Renault o 30 mm pancerzu nie wystarczy na wet aden z wielkokalibrowych karabinw maszynowych; trzeba bdzie do walki z nim uy broni o kalibrze najmniej 37 mm, a wic dziaka. Zauwamy jeszcze, e sku teczno broni przeciwczogowej zmniejsza si znacznie, jeli pocisk nie uderza w pan cerz prostopadle lecz ukonie i jeli cel

szybko si porusza. Wogle wyniki strzeleckie na placu boju s zawsze znacznie sabsze od dowiadczal nych prb, robionych na strzelnicach. Przedewszystkiem pochodzi to std, e w gstym ogniu nieprzyjacielskim trudno jest strzela tak spokojnie, a wic i tak celnie, jak na wiczeniach.

39

IV.

Organizacja i czno.
Lekkie czogi zorganizowane s wszdzie wedug podobnej zasady i grupuj si w plu tony, kompanje i bataljony, oraz w puki. Pluton czogw jest podstawow jednost k bojow ( c z e m w rodzaju druyny bojowej piechoty) i nigdy nie moe by rozdzielony. P l u t o n s k a d a s i z 5 c z o g w , t. j. z c z o g a d o w d c y p l u t o n u i z dwu s e k c y j p o d w a wozy, ktre podczas walki stale si wzajemnie wspieraj. W plu tonie czogw Renaulta 3 wozy uzbrojone s w dziaka (dowdcy plutonu i dowdcw sekcyj), a dwa pozostae w karabiny maszy nowe Hotchkiss. Odosobnione, pojedyncze czogi nigdy nie wystpuj do walki. Kompanja czogw skada si z 3 plu tonw bojowych i z plutonu reparacyjno-

przewozowego. Bataljon skada si z 3 kompanij, a dwa lub 3 bataljony wraz z war sztatami naprawy i taborem samochodowym tworz puk. Jak ju wspominalimy, istniej czogi radjotelegraficzne, majce rne zastosowanie. We Francji nie su one wycznie jednost kom czogw, lecz peni rol pancernych radjostacyj, np. przy dowdztwie dywizji. Na tomiast w Anglji wozy te przydzielane s do rozprzdzenia oddziaw czogw, ktrym su do utrzymywania cznoci na postoju, w marszu i w boju. W najnowszych rodza jach czogw angielskich dokonano bardzo dodatnich prb z radjotelefonem, dziki kt remu poszczeglne oddziay a nawet wozy mog z sob wygodnie rozmawia nawet na znaczn odlego. Narazie jednak do porozumiewania si podczas walki w obrbie kompanji, a zwa szcza plutonu, su m a e j edno- i dwub a r w n e c h o r g i e w k i , ktre dowdca czoga wysuwa przez otwr w wieyczce nazewntrz (wgr). W ten sposb moe do wdca plutonu dowodzi swoim oddziaem,

40

41

zmienia szyk, kierunek i t. p., a poszczegl ne czogi mog dawa znaki swemu dowd cy a nawet (czogi w Anglji) piechocie. Do porozumienia si z piechot stosuj czo gi a n g ie l s k ie nastpujce umwione sygnay: 1 (chorgiewka umwionej barwy, np. biao-zielona) Nawprost opr pokonany, mo na podej," 2 (inna chorgiewka np. czerwono-ta) Czog uszkodzony, nie cze ka na niego". Jeszcze inne znaki mona uoy, zale nie od potrzeby. Piechota, ze wzgldu na guchot czo gw, z wielk trudnoci moe si z niemi po rozumiewa. W kadym razie nic nie da si zrobi gosem; atwiej mona zwrci ich uwag znakami wzrokowemi np. m a c h a j c h e m e m lub chustk i tym sposobem wskazujc im kierunek, skd dochodzi silny ogie nieprzyjacielski, ktryby naleao przy tumi. Czsto jednak i to nie jest skutecz ne. Wtedy trzeba, eby piechur podszed do czoga i zwrci uwag jego zaogi umwionem stukniciem kolb w pancerz; wtenczas mona albo powiedzie dowdcy czoga

(strzelcowi), o co chodzi, albo te wsun kartk przez szczeliny wzrokowe. Dobrym sposobem wskazywania czogom celw, ktre maj zniszczy, albo kierunkw, w ktrych maj si posun s pociski smugowe, ktre znacz swj tor smug dy mu. Piechota oddaje serj strzaw do wy krytego lub domniemanego stanowiska wro giej broni: czog widzi powsta w powietrzu smug i poznaje w ten sposb danie oddziau piechoty, ktry ma wspiera.

43

V.

Czogi w m arszu.
W rozdziaach poprzednich zaznajo milimy si ju z budow i innemi cecha mi czogw. Wiemy, jaka to jest potna bro pomocnicza piechoty i czem si ona odznacza, moemy wic przej do rzeczy najwaniejszej, t. j. do uycia czogw w wal ce i do sposobw ich wydajnego wspdzia ania z piechot. Czogi to ogie i ruch zespolone niero zerwalnie w jedn maszyn. Dlatego te waciwem dla nich miejscem na polu walki jest natarcie, bo zadaniem tego dziaania jest wanie nie naprzd niszczcy ogie. U y w a n ie c z o g w w obronie byo by i c h m a r n o w a n i e m , bo tam s okopy, wic nie potrzeba pancerza, a e broni

musimy si zwykle w miejscu, wic ruch mniejsze ma wtenczas znaczenie i ruchli wo czoga nie byaby wyzyskana. Przypumy, e puk nasz od kilku dni idzie naprzd za cofajcym si nieprzyjacie lem, a dzisiaj wreszcie napotka na nad spodziewanie silny opr. Patrole nasze (wysane przez stra przedni, w ktrej idzie nasz bataljon) doniosy, e nieprzyjaciel obsadzi linj wzgrz, e jest dobrze okopany a w wielu miejscach wida druty kolczaste. Lotnicy nasi, ktrzy latoli w gb obszaru przeciwnika, zauwayli to samo i sfotografo wali najwaniejsze fortyfikacje i orodki oporu. Na podstawie meldunkw i zdj lot niczych wysze dowdztwo, t. j. dywizja i armja czyni przygotowania do natarcia. Poniewa stanowiska nieprzyjacielskie s bardzo silne, piechocie naley oszczdzi strat, jakie musiaaby niechybnie ponie, wic te puk nasz otrzyma kompanj czo gw, z ktremi jutro ruszy do natarcia. Kompanja ta zostaa przewieziona kolej do stacji, odlegej o j a k i e 10 km od obszaru zajtego przez puk, wyadowaa si

44

45

i na tak zw. s t a n o w i s k u z b i r k i czeka na dalsze rozkazy. Chodzi teraz o to, aeby nie przyjaciel przed czasem nie dowiedzia si o nadejciu tych posikw, poniewa wten czas zorganizowaby odpowiednio swoj obron przeciwczogow, porozstawiaby dzia a i t. d. Jego lotnictwo, chocia sabsze, przeszukuje teren za nami i atwo mogoby wykry czogi w marszu. Dlatego te wy rusz one dopiero po zachodzie soca i koo pnocy dotr do niewielkiego lasu, widnie jcego wpobliu, gdzie wybrano dla nich s t a n o w i s k o w y c z e k i w a n i a . Z ukrycia wyjd dopiero o wicie, o godzinie nazna czonej dla natarcia. Staramy si zawsze jak najbliej pod wozi czogi kolej, poniewa dugi marsz na gsienicach niszczy sprzt i wymaga ro bienia napraw, a ponadto rujnuje drogi. Niedogodno ta odpada przy maszynach koowo-gsienicowych. Gsienice czogw, zwaszcza na mokrej ziemi, pozostawiaj sze rokie i wyrane lady, ktre s bardzo zdradzieckie wobec nieprzyjacielskich lotni kw. To te lady te zaciera si np. kieru

jc t sam drog kolumny piechoty, kawalerji lub taborw; moe te ostatni czog cign za sob brony albo cikie gazie. Jeli czogi podjedaj w nocy do sta nowisk czoowych, skd maj wyj do na tarcia, stuk ich silnikw rozlega si w ciszy nocnej daleko. O ile wiatr niesie gos w stro n przeciwnika, moe on usysze podejrza ny haas z odlegoci do ptora km i cay sekret zostaby zdradzony przed czasem. Dlatego te dla zatajenia podchodzcych czogw wzlatuj zwykle patowce i, unoszc si nisko nad ziemi, zaguszaj haas wy woany przez tamte maszyny. W ten sposb czogi, dotychczas wy stpujce oddzielnie, zajmuj t. zw. s t a n o w i s k o w y p a d u , niedaleko za oddzia em piechoty, ktry maj wspiera. Dowd ca jednostki czogw wraz z kilkoma oficerami przyby na miejsce co najmniej kilka godzin wczeniej, zameldowa si w odpowiedniem dowdztwie piechoty i wszyscy razem omawiaj jak najbaerdzij szczegowo plan natarcia, ktre wkrtce

46

maj wsplnie wykona. Jest to rzecz o wielkiem znaczeniu, poniewa od dokadne go omwienia sprawy i od rozejrzenia si w terenie bdzie zaleao zwycistwo. IV.

Walka.
Podobnie jak ani sama artylerja, ani same kompanje karabnw maszynowych nie mog uderzy na nieprzyjaciela, wyrzu ci go z jego stanowisk obronnych i potem si w nich utrzyma, tak samo te same czogi nie potrafi tego uczyni. Walcz one wprawdzie w sposb odrbny, sobie tylko waciwy, ale mimo to musz zawsze cile wsppracowa z piechot, ktra uzupenia ich robot. Wtenczas dopiero osiga si peny skutek. Do natarcia wysze dowdztwo przy dziela zwykle jeden pluton lekkich czogw na kady bataljon piechoty, czyli kompanj na puk. Bataljony otrzymuj wic w ten sposb jakgdyby dodatkowy silny pluton

43

opancerzonej broni towarzyszcej. Natarcie przy uyciu czogw musi by szczeglnie dobrze obmylone. Rozpoczyna si je zwykle przed witem, aeby nieprzyjaciel spostrzeg czogi dopiero wtedy, kiedy one podeszy ju do jego okopw i mog otworzy celny ogie na blisk odlego. Dopki nie wybije oznaczona godzina, czogi pozostaj w ukryciu, bdto korzy stajc z naturalnych zason jak lasy, krzaki, doliny, wsie (jednak do rodka wsi nie wchodz), bd te sztucznie zamaskowane, co jest najskuteczniejszym sposobem ukry cia. Stanowisko wypadu, z ktrego czogi maj wyruszy do natarcia, znajduje si tam, skd rusza czoowy rzut bataljonu, ktry wspieraj, albo te poza tym rzutem. (Rys. 9). Mog one te zaj stanowisko nieco z boku, na skrzydle bataljonu, o ile tam jest dla nich dogodniejszy teren. Jeeli nieprzy jacielskie orodki oporu s daleko, to pie chota najpierw stara si podsun jak naj bliej, czogi za wtenczas szybko podje daj, wyprzedzaj czoow fal piechoty

50

51

i prowadz j za sob. Jeli za do pozycji nieprzyjaciela jest blisko, czogi ruszaj rw noczenie z piechot, a nawet odrazu j wy przedzaj. Natarcie rozpoczyna si od silnego og nia wasnej artylerji. Cz jej strzela na nieprzyjacielskie okopy, na stanowisku kara binw maszynowych i dziaek, aeby zada straty piechocie i zniszczy jej rodki walki. Inna za cz artylerji zasypuje granatami i szrapnelami nieprzyjacielskie baterje, ktre s przecie najpowaniejszym wrogiem czo gw. Trzeba je za wszelk cen jak najbar dziej obezwadni, i albo je porozbija, albo przynajmniej nie pozwoli im strzela spokoj nie i z jednego miejsca. Kiedy jaka baterja zostanie odkryta i musi zmieni stanowisko, to oczywicie ogie ustaje. Poniewa jednak nigdy nie uda si zu penie uciszy lub choby na dusz chwil unieszkodliwi wrogiej artylerji, bo na to po trzeba ogromnie duo dzia i pociskw, na ley j przynajmniej olepi. Do tego celu ogro mn usug oddaj dymy bojowe, bd to wystrzeliwane przez artylerj i modzierze

piechoty w granatach dymnych, bd te wytwarzane z t. zw. wiec dymowych. Wiecie, e ogniem artylerji kieruj oficerowie, t. zw. obserwatorzy, umieszczajcy si na pagr kach, dachach, wieach, wogle na miejscach wyniosych, skd maj rozlegy i daleki wi dok, a skd telefonicznie podaj rozkazy swym baterjom. Skoro wic takie punkty obserwa cyjne ostrzela si pociskami dymnemi, obser wator zostaje otoczony chmur dymu i albo nie widzi nic, albo mao i moe strzela tylko na chybi-trafi. Czasem znw uywamy innego sposobu. Zamiast olepia przeciwnika, poprostu ukry wamy w dymie same czogi. Jeeli wiatr jest przychylny i wieje w stron nieprzyjaciela, wtenczas w pierwszej linji zapala si duo wiec dymowych, a szeroka chmura dymu pynie zwolna na wroga, zasaniajc przed jego wzrokiem peznce wraz z ni nasze czogi i piechot, ktra idzie wlad za niemi. W jakime wic szyku ruszaj czogi do natarcia? Zasad jest, eby poszczeglne wozy mogy si wzajemnie wspomaga, za rwno sekcje, jak i poszczeglne czogi

52

53

w obrbie sekcji, to za zaley od ksztatu i pokrycia terenu oraz od siy nieprzyja ciela i typu czogw. Lekkie czogi Renault rozwijaj si nor malnie w odstpie po 50 m, natomiast czogi szybsze i potniej uzbrojone mog si znacz nie wicej od siebie oddala, np. lekkie Vickersy rozsuwaj si a na dwiecie kro kw. Poniewa bataljon naciera w pasie sze rokoci 1 km, wic czogi nie bd rozrzuco ne na caym froncie, lecz otrzymuj zadanie uderzenia w tem miejscu, gdzie moe by naj silniejszy opr, czyli tam, gdzie s najszer sze przeszkody druciane i gdzie najwicej karabinw maszynowych bdzie trzeba uprzt n. Jeli tedy nacieraj dwie kompanje pie choty, a pluton czogw bdzie dziaa wicej przed jedn, ni przed drug, nie znaczy to wcale, e ta druga nie jest przez nie wspie rana. Trzeba bowiem pamita, e najstra szniejszy dla piechoty jest ogie flankowy, bijcy zboku choby zdaleka, a wanie czogi zaatwiaj si przedewszystkiem z takiemi flankujcemi punktami oporu i gniaz

dami karabinw maszynowych i tym spo sobem pomagaj rwnie oddziaom idcym nieco w lewo lub w prawo od nich. Szyk plutonu czogw jest rozmaity za lenie od pooenia i zadania. Zdaa od wro ga posuwaj si zwykle w kolumnie sekcyj nej (rys. 10).

Wkroczywszy bezporednio do walki, jeli m aj uderzy na jaki szeroki punkt oporu, id w szyku rozwinitym, w rwnej linji (rys. 10). Jeeli za trafiaj na niedue gniazdo oporu, ktre da si zaj zboku, wtenczas oba skrajne wozy wysuwaj si naprzd, tworzc z plutonu jakby pksiyc, i oskrzydlaj nieprzyjaciela.

54

55

Zdarza si nieraz, e wasnemu natarciu zagrozi co ze skrzyda, np. flankujce gnia zdo karabinw maszynowych albo nage bocz ne przeciwuderzenie. Wtedy jedna sekcja czogw zwraca si w niebezpieczn stron choby to odbiegao od waciwego wyzna czonego im kierunku, zaatwia si z gronym przeciwnikiem, a potem dopiero docza si

do swego plutonu. W takich wypadkach roz cigo plutonu czogw przekracza jego normalny front, t. j. 200 m, ale dzieje si to tylko przejciowo. Szyk piechoty wspieranej czogami, jako te jej sposb walki jest w zasadzie taki sam, jak bez czogw. Jeli czogi nie s silnie ostrzeliwane przez artylerj, poszczeglne druyny bojowe posuwa si mog w od stpach midzy jednym a drugim, w prze ciwnym razie trzymaj si nieco wtyle. Od lego musi by taka, eby ani na chwil nie straci czogw z oczu w jakiej dolinie, za domami, w zarolach i t. p., i eby mc wspiera je skutecznym ogniem a wic bdzie to 50 250 krokw w zalenoci od terenu, jasnoci (wit, dzie mga,) i zady mienia. Jeeli pooenie nieprzyjaciela nie jest dostatecznie wyjanione i nie zna si zarysu jego fortyfikacyj i rozstawienia broni, nie mo na rzuca czogw naolep. Dlatego z po cztku piechota posuwa si naprzd, a za ni dopiero czogi. A teraz zobaczymy, jak wygldaj za-

56

57

pasy z nieprzyjacielem z bliskiej odlego ci, po dojciu do jego ufortyfikowanych stanowisk, bo dopiero wtenczas czogi wy stpuj w swojej waciwej roli. Chocia przeciwnik obwarowany jest jednym lub kil koma pasami drutw kolczastych, przeszko dy takie s dla czogw zabawk. Wdeptuj w ziemi koki i rozrywaj drut, tworzc dogodne cieki, ktremi przedziera si pie chota do szturmu. Druyny bojowe przebie gaj przez te przerwy w kolumienkach, jed nake trzymajc si mniej wicej o 30 kro kw za czogami, by si nie da pokaleczy przez pkajce i odskakujce druty. Czogi tymczasem sun wci naprzd, i przechodz okopy, obsiewajc je dobrze ogniem, aeby obsada nie moga si z nich wychyli. W zasadzie czyszczenie okopw naley do czogw uzbrojonych w dziaka. Czogi z karabinami maszynowemi osaniaj boki plutonu i oskrzydlaj przeciwnika. Wszystkie jednak wypatruj pilnie stano wisk karabinw maszynowych wzgldnie in nej broni towarzyszcej i z niemi si przedewszystkiem zaatwiaj, a to albo niszczc je

same lub ich obsug celnemi strzaami, albo te poprostu najedajc na nie i mia dc je swym ciarem. Ale przy tem wszystkiem dosy jeszcze zostao roboty dla nacierajcych piechurw. Trzeba pamita, e przeciwnik ponis wpra wdzie pewne straty, poniewa czogi s zdol ne dosign go nawet w gbokich a kr tych rowach, jednake nie potrafi one wy kurzy go ze schronw. Wrg przyczai si tylko na chwil, aeby przeczeka, a pluj ce ogniem, a opancerzone machiny poja d sobie dalej, a wtenczas on rozprawi si z sam piechot. Do tego nie mona w aden sposb dopuci. Zanim nieprzy jaciel zdoa si opamita, trzeba jednym skokiem dopa do jego okopw, zasypa je rcznemi granatami i uderzy na bagnety. Nie naley przytem zapomina o schro nach i trzeba wykurzy stamtd nieprzyjaciela granatami. Wszystko to musi i byskawicznie, bo niema czasu do stracenia. Pozycja obronna ma jeszcze najmniej parset metrw gbo koci. Nigdy nie moe si zdarzy, e czo

58

59

gi weszy w pozycj nieprzyjaciela, a piecho ta pozostaa zbyt daleko za niemi. Maszyny same nie dadz sobie rady i zostan zni szczone, a wtedy rwnie fale piechoty zaa mi si w ogniu i cae natarcie zostanie odrzucone z duemi stratami. Skoro tylko poszczeglne druyny za uwa, e ogie wrogich karabinw maszy nowych nieco przycicha i da si od biedy wytrzyma, powinny szybko rzuci si naprzd i wedrze si w wyom, dokonany przez czogi. Stamtd za otwieraj zaraz ogie w prawo i w lewo, pomagajc w ten sposb druynom ssiednim i rozszerzajc oraz po gbiajc coraz bardziej teren zdobyty na przeciwniku. Rwnie dla czogw cika teraz za czyna si praca. Zaskoczenie mino, roz widnio si ju, a sztuczna mga rozwiaa si w powietrzu, i wrg zabiera si do usu nicia gwnego swego przeciwnika, t. j. czogw. Odzywaj si specjalne karabiny maszynowe i dziaa przeciwczogowe, roz poczyna si pojedynek, w ktrym piechota nie moe zostawi swych drogocennych to

warzyszw bez pomocy. Dlatego te s wy znaczono osobno baterje dzia i plutony cikich karabinw maszynowych, ktrych zadaniem jest zwalczanie wykrytej broni przeciwczogowej oraz ostrzeliwanie miejsc, w ktrych moe by ona ustawiona. Jeli si im nawet nie uda wybi obsugi lub zniszczy sprztu, to przynajmniej zmusi si kanonierw i strzelcw przypa do ziemi lub kry si za tarcze dzia i karabinw ma szynowych, a przez to ogie tyche stanie si powolniejszy i mniej celny. Jednake rwnie poszczeglne druyny bojowe wszelkiemi sposobami staraj si oka za wsparcie swoim czogom, wybierajc naj pierw cele blisze, bezporednio im zagraa jce. Oprcz dziaek i modzierzy piechoty i karabinw maszynowych z amunicj przeciw pancern, mog to by rwnie pojedyczy onierze, starajcy si rzuci pod czog a dunki z granatw rcznych lub strzelajcy na kilka krokw w szparki wzrokowe czoga. Trze ba pamita, e czog jest krtkowidzcym i mao zwrotnym wojownikiem, wskutek czego mona czasem zbliska do niego doskoczy.

60

61

Tem bardziej wic naley mu pomaga, jak gdyby bardzo mocnemu, ale troch niezgrab nemu bratu. W ten wic sposb czogi robi wy omy w pozycji wroga i toruj drog swej piechocie, ktra idzie za niemi krok w krok i wykorzystujc bez wahania zamieszanie, jakie wywouj, uzupenia to, czego one nie s w stanie wykona. Czogi rozprawia j si ze strzelajcemi lub podstpnie ukrytemi karabinami maszynowemi, piechota za, mogc lepiej patrze i wicej widzie, unieszkodliwia czyhajce z zasadzki narz dzia przeciwczogowe, a rwnoczenie bierze w swe posiadanie zdobyty teren i nie po zwala go sobie odebra. Czogi nie posuwaj si oczywicie wci prosto naprzd, lecz je d zygzakiem, to tu, to tam, zalenie od tego, gdzie zauwa niezniszczone jeszcze gniazdo oporu i staraj si jak najlepiej oczyci pole z nieprzyjaciela. Z dowiad czenia wojennego wynika, e jeden pluton lekkich czogw Renault moe oczyci 400 m frontu. Skoro czogi dostan si w ogie broni

przeciwczogowej, wtenczas poruszaj si szybko, to znw zwalniaj, zmieniajc przytem kierunek i w ten sposb utrudniaj ce lowanie, a jednoczenie staraj si dosign przeciwnika swojemi pociskami, o ile mono ci zachodzc go zboku wsplnie z piecho t. Jednake gdzie drzewo rbi, tam trzaski lec, wic niejeden wz wypadnie z walki, celnie ugodzony albo zepsuty. Jeli zaoga nie zostaa wybita, opuszcza maszyn, za bierajc sw bro i bierze udzia w walce. Piechocie na widok rozbitego czoga nie wolno zatrzyma si bezsilnie. Przeciwnie, natarcie musi i dalej z tym samym roz pdem. Wszak pozycja nieprzyjaciela zostaa ju nadwerona, a zreszt na prawo i na lewo s jeszcze inne czogi, ktre swym og niem flankujcym pokryj powsta przerw. Chodzi za o to, aeby wrg nie zdoa si w tem miejscu opamita i wzmocni. Rysunek 12 przedstawia natarcie kompanji piechoty, wspartej bezporednio przez pluton lekkich czogw Renault. Nieprzy jaciel zdoa si umocni okopami i drutem kolczastym, a ze zdj lotniczych i z obser-

62

63

wacji naziemnej zauwaono, e odcinek, przedstawiony na rysunku, jest bardzo silnie bronionym punktem oporu. Czogi otrzymuj zadanie otworzy drog piechocie. Pluton czogw wyprzedza kompanj piechoty, otwiera cieki w drutach, poczem zabiera si do karabinw maszynowych. Najpierw zostaj zniszczone, najechaniem wprost, gniazda b) i c). Z lewej strony od zywa si flankujcy ogie gniazda a), unie moliwiajc podejcie 2 plutonu piechoty. Dlatego te czog lewoskrzydowy skrca w lewo i niszczy to gniazdo, poczem naje da na wanie zauwaone gniazdo d). Pierw sze fale piechoty przeszy przez sie dru tw, lecz nagle odzywa si silny ogie z dwch gniazd oporu f) g), z ktrych kade zajmuje druyna cikich karabinw maszynowych (2 karabiny). Ogie flankuje nietylko cay pas natarcia kompanji, lecz rwnie pasy ssiednich jednostek. Wtedy czog prawoskrzydowy niszczy gniazdo f), podczas gdy dowdca tej sekcji wraz z dowdc plutonu przeszukuj i czy szcz lasek, lecy na ich kierunku dziaania,

64

Sekcja druga nie moe z odlegoci 200 300 m dosign skutecznym ogniem do brze okopanego gniazda g), a wic czog skrajny musi uderzy na nie zbliska i uni cestwi je docna, dowdca sekcji za niszczy tymczasem gniazdo e). Dziki tej wydatnej pracy czogw, moe piechota z niewielkiemi stratami posun si o jakie 200 krokw. Naraz odzywa si dziao przeciwczogowe h), dotychczas ukryte na przeciwnem zboczu wzgrza i po kilku strzaach trafia i rozbija czog dowdcy 2 sekcji, ktry wa nie wjecha na grzbiet pagrka. Tymczasem 1. sekcja i dowdca pluto nu nie mog posun si dalej ze wzgldu na wstrzelane dziao przeciwczogowe, ale osonici zagajnikiem otwieraj silny ogie na tego gronego przeciwnika. W ten sposb, krok za krokiem, rozsze rza si wyom w pozycji nieprzyjacielskiej, dopki opr nie zostanie cakowicie za many.
*

Nieprzyjaciel nigdy prawie nie poprze stanie na biernej obronie i nie bdzie stale ustpowa w gb swej pozycji. Przeciwnie, sprbuje on rzuci swe odwody do przeciwuderzenia, ktre, korzystajc z roww i le jw, moe wymin czogi i pobi zasko czon nasz piechot. Kada druyna musi by stale na takie wypadki przygotowana. Naley wtenczas przylgn do zdobytego te renu i otworzywszy silny a celny ogie, nie ustpi ani na krok, a wtenczas wysunite grupki nieprzyjaciela, odosobnione od reszty, zostan wybite lub wpadn do niewoli. Po tem za, skoro przeciwuderzenie zostanie odparte, tem raniej trzeba i dalej na przd i ciga wroga, korzystajc z zamie szania, jakie w takich razach powstaje w je go szeregach dopki nie zostanie zniszczone ostatnie gniazdo oporu. Czogw jest niewiele i s kosztowne, a oprcz tego mcz si atwiej ni piechota. Dlatego te nacieraj one zwykle tylko tak dugo, dopki nie zostanie zamany najsil niejszy opr nieprzyjaciela, a potem ciga

66

67

si je do odwodu, gdzie oczekuj lepszej dla siebie sposobnoci. Jednakowo dobra piechota nie bdzie si wci oglda na ich pomoc, tem bardziej, e przeciwnik jest ju zachwiany, ponis od czogw due straty i musia ustpi z najbardziej obwa rowanych stanowisk. Lwia cz pracy zo staa tedy dokonana wsplnym wysikiem, a wykoczenie dziea bdzie prawie zawsze nalee do samej piechoty i do jej broni towarzyszcej. Kiedy pobity nieprzyjaciel roz poczyna odwrt, a my posiadamy czogi szybkobiene, mog one by uyte do ciga nia go, a wtenczas s w stanie znacznie wyprzedzi inne wojska i dziaa samodziel nie, albo te wspomagane przez oddziay podwoone na samochodach. Szczeglnie staranne i cise musi by wspdziaanie midzy piechot a czogami po wsiach lub lasach, wskutek atwoci, z jak nieprzyjacielska obsada moe si ukry przed czogami i zwalcza je zbliska. To te czogi nie zapuszczaj si do rodka miejscowoci i lasw, dopki oddziay pie

choty nie usadowi si mocno na ich skraju. W miastach i wsiach czogi posuwaj si ulicami, podczas gdy piechota czyci po obu stronach domy i piwnice i wyzyskuje kad choby przelotn sposobno, aby pod oson ognia czogw posun si naprzd. Czogi maj zastosowanie rwnie pod czas odwrotu, w stray tylnej. Wtenczas nietylko dziaaj ogniem i przeciwuderzeniem i uatwiaj piechocie odczepienie si od nieprzy jaciela, lecz rwnie s w stanie wytwarza zasony dymowe, dziki ktrym mona niewi docznie i prawie bez strat wycofa si na nastpne stanowisko obronne. Widzc swe czogi szybko odjedajce wty, nie powinni piechurzy myle sobie, e zostaj przez nie opuszczeni. Jest to tylko chwilowa rozka, wynikajca ze sposobw walki w odwrocie, t. j. kolejnych skokw z jednego stanowiska ogniowego na drugie. A wic, szary piechurze, tak oto pomoc daje ci w boju czog, twj pancerny brat. Ale pamitaj zawsze, e na nic zdadz si

68

wszelkie maszyny wojenne, jeeli tobie za braknie serca i odwagi, jeeli nie ochoczo, lecz lkliwie i z ociganiem, kryjc si za czogi, pjdziesz do szturmu. Czsto bowiem nieprzyjaciel pomimo ognia artylerji, karabi nw maszynowych i natarcia czogw, ustpi dopiero przed miaem, stanowczem uderze niem na granaty i bagnety. Do tego za potrzeba jednej wanej rzeczy: garci odwanych piechurw.

VII.

Obrona przeciwczogowa.
Natarcie, wykonane przez dobr piechot, a poparte czogami, z ktremi ona umie do brze wspdziaa, jest potnem uderzeniem, ktrego przeciwnik prawie nigdy nie wytrzy ma. Ale na wszystko na wiecie znajdzie si sposb zaradczy, kady cios mona sku tecznie odbi, trzeba tylko umie, no i mocno chcie. Natarcie jest wprawdzie najskutecz niejszym sposobem walki, ale jeeli gdzie czasowo skazani jestemy na obron, to opr nasz musi by twardszy, ni uderzenie wroga, bez wzgldu na to, jakim on nas chce pobi orem. Jeeli rzuci na nas czogi, musimy wiedzie, jak sobie z niemi da rad. Do obrony przed natarciem czogw su dwojakie sposoby: z jednej strony prze szkody naturalne i sztuczne, (obrona bierna) z drugiej t. zw. obrona czynna, prowadzona

70

ogniem artylerji i specjalnych narzdzi przeciwczogowych, ktremy ju opisali. Wszdzie, w kadej okolicy znajduj si miejsca, ktrdy czogi nie przejd albo wskutek swego ciaru, albo te z powodu waciwoci swej budowy. S to przedewszystkiem bagna i rzeki, choby nieszerokie, ale gbokoci powyej 70 cm (odnosi si to do czoga Renault, bo czogi wiksze przechodz wod do 1,5 m), albo o stromym brzegu. Aeby czog mg wyj na taki brzeg, musiaaby zaoga lub te piechota skopa ziemi i zrobi dla niego dogodne wyjcie z koryta rzeki, co nie tak atwo wy kona pod ogniem przeciwnika. Dobr prze szkod s te jary i gbokie wwozy. Chocia czogi wywracaj i ami pojedyncze drzewa, nawet do grube, to jednak nie potrafi przeby gstego, a wysokopiennego lasu. Rw nie mody las wierkowy lub olszyna czy brze zina stanowi du przeszkod, poniewa ma szyny zapltuj si w gste gazie, a gsienice lizgaj si po pniach odartych z kory. Na tomiast jeli to jest rzadki zagajnik, czogi przejad si po nim, jak po zwykych krza

kach lub po zbou. Gste podszycie modych lasw bardzo utrudnia walk czogw, po niewa widz one tylko na kilka krokw, jecha musz wedug kompasu, albo te po alejach i przesiekach, obstawionych broni przeciwczogow, a strzela mog przewa nie tylko naolep. Przytem dziki gstwi nie atwo mona do nich doskoczy i ata kowa je granatami rcznemi i wszelk inn odpowiedni broni. To samo, co powiedzielimy o lasach, odnosi si rwnie do miejscowoci o gstem zabudowaniu i solidnych domach, zwaszcza jeeli ulice s zamknite mocnemi barykadami z drzewa, gruzu, sprztw i t. p. Jeeli czog zapuci si w ulic, mona go skutecznie ostrzeliwa z okien i z dachw, zwaszcza rzucajc specjlane granaty rczne. W miejscach, gdzie brak przeszkd na turalnych, a gdzie spodziewane jest natarcie czogw nieprzyjacielskich, buduje si przed pozycj obronn lub te w jej obrbie spec jalne przeszkody sztuczne. Mog to by bar dzo szerokie rowy o stromych cianach, po ktrych czog nie moe si zpowrotem

72

73

wydosta, albo te jamy, nakryte z gry gaziami i darni, tak e czowiek przejdzie swobodnie, a czog zaamie si i wpadnie. Kiedy indziej znw buduje si jakby poty z grubych pni lub szyn, wkopanych w zie mi pochyo w stron nieprzyjaciela. Naj skuteczniejsz moe przeszkod s miny podziemne, poniewa niszcz one na miej scu czog, ktry na nie najedzie. Miny te bywaj skadane dugiemi pasmami, dla pew noci w kilka linij. Wszystkie te przeszkody sztuczne kom binuje si z naturalnemi i tworzy z nich pasy rnej dugoci i gbokoci. Jeli w obrbie naszej pozycji znajduje si np. miasteczko o solidnych budynkach, obok jest wolne pole, a dalej cignie si bagno, jezio ro lub pynie rzeka, to wtedy midzy mia steczkiem a bagnem czy rzek zakadamy pasmo przeszkd sztucznych. Maj one wszyst kie t wad, e wymagaj duo czasu i materjau, i e mona je w mniejszym lub wikszym stopniu zniszczy ogniem artylerji.

Dlatego te najskuteczniejszym sposo bem obrony przeciwko czogom jest zawsze celny ogie wszelkiej broni przeciwczogowej. Jak ju wspomnielimy, najgroniej szym przeciwnikiem wozw bojowych jest artylerja. Ze wzgldu na mae rozmiary i ruch liwo czogw, rozstawia si w terenie pojedycze dziaa polowe wzgldnie odpowie dnie dziaa piechoty, ktre nie bior udziau w walce, dopki czogi nie podejd najmniej na 1000 metrw. Wtedy otwieraj one szybki ogie bezporedni, celujc na muszk, a jeden celny pocisk wystarcza do rozbicia lub unie szkodliwienia czoga. Kade takie dziao, je eli ma odpowiednio wybrane i zamaskowa ne stanowisko, a przytem mia i wywi czon obsug, moe nieraz samo da sobie rad z kilkoma czogami, czego byy przy kady na wojnie. Lotnicy mog czasem bra udzia w walce z tym gronym przeciwnikiem: albo obrzucaj go bombami, albo te ostrzeliwuj z przeciwczogowych karabinw maszyno wych. A teraz zobaczmy, jak wobec natarcia

74

75

czogw zachowuje si piechota i jakim spo sobem moe im stawi skuteczny opr. Gwnym jej orem bd wtenczas wielkokalibrowe karabiny maszynowe oraz armatki o pociskach pancernych, jak rwnie mo dzierze piechoty. Broni tego rodzaju, sdzc z dotychczasowych wynalazkw, mona b dzie uywa z powodzeniem dopiero z odle goci okoo 500 m; to te zwalczanie dal szych celw, chwilowo mniej gronych, po zostawi si dziaom, a ogie mniejszych na rzdzi przeciwczogowych skupi si na tych czogach, ktre podjechay najbliej. Dopki czogi nie zbli si na 100 m, albo i mniej, nie naley ostrze liwa ich ze zwyczajnych karabinw maszynowych, ani z broni rcznej, cho by nawet pociskami przeciwpancernemi, poniewa nie wyrzdz one adnej szkody, a tylko zdenerwuj obrocw. Ogie zwykej broni maszynowej i rcznej trzeba wtedy skierowa na nieprzyjacielsk piechot, chwilowo nie martwic si o czogi. Skutek bdzie znacznie lepszy, gdy si troch

przetrzebi fale i kolumienki nacierajcych kompanij strzeleckich. Dopiero z najbliszej odlegoci, poniej 100 krokw, mona zrobi uytek z amuni cji przeciwpancernej. Celuje si wtedy w te czci pancerza, ktre osaniaj zaog oraz silnik i zbiornik benzyny. Zaoga jest zwy kle w przodzie maszyny, a silnik i benzyna ztyu. Strzela si tylko ogniem punktowym, to zn. dajc w jeden punkt serj 15 30

strzaw. Jeli si uywa amunicji przeciwpancerno-zapalajcej, to trafiajc w zbiornik benzyny powoduje si jej wybuch a w skutku-poar caego czoga. Czu czci jego

76

77

konstrukcji s rwnie rolki gsienicy i kr ek zwrotny oraz obsada jego broni i lu nety celowniczej (maska), wic na te miejsca naley rwnie kierowa ogie punktowy. (Rys. 13). Walk z czogami prowadzi trzeba z za citoci do ostatka, bo ucieczka przed nie mi to zguba, to pewna mier. Innego wyj cia niema. Kiedy te opancerzone machiny dojd na rzut granatem, dobrzy strzelcy strze laj z karabinw rcznych i lekkich karabi nw maszynowych w szpary wzrokowe czo gw, nawet zwyk amunicj. Trafiajc w ta k szczelin, pocisk rozpryskuje si i rani za og odamkami, a w kadym razie nie daje jej spokojnie obserwowa i walczy bez obawy. Rwnie miotacze pomieni s zbliska straszne dla zaogi czoga, bo pomie ich, wytryskajcy silnym strumieniem na odle go 25 m albo i dalej, wnika do rodka przez wspomniane szpary. Ostateczn broni na najblisz odle go s jeszcze specjalne rczne granaty przeciwczogowe, odznaczajce si wielk

kruszc si wybuchu. Francuski typ takie go granata zawiera 900 gramw silnego materjau wybuchowego, t. zw. melinitu, i potrafi przebi blach stalow gruboci 25 mm. Je go zapalnik dziaa podobnie jak w naszych granatach rcznych Z.23 i 0.23. (Rys. 14).

Granaty, rzucone na grzbiet czoga, zwykle staczaj si z dygoccej i ruchliwej maszyny,

78

79

nie wyrzdzajc jej adnej szkody, wic naj lepiej jest miota je pod gsienice. Wybu chajc w odpowiedniej chwili, granat rozry wa wizada gsienicy i czog musi stan bezsilny. Niemcy uywali podczas wojny t. zw. a dunkw z granatw rcznych, wic razem lub wkadajc do worka najmniej po 3 gra naty. Jednake trzeba si liczy z tem, e ogie obrocw zada czogom wiksze lub mniejsze straty, ale pomimo tego nie zdoa ich powstrzyma od wdarcia si w pozycj obronn. Nawet wtenczas nie wszystko je szcze stracone. Karna i wyszkolona piechota nie opuci swych stanowisk, lecz na chwil przyczai si w swych okopach lub za inn oson. Skoro za tylko czogi posun si dalej, otworzy znienacka gwatowny ogie na piechot nieprzyjacielsk, ktra zwykle nie spodziewa si powanego oporu. Z jej czogami, pozbawionemi pomocy piechurw, rozprawi si tymczasem dziaa i karabiny maszynowe, ustawione dalej wtyle, a w ten

sposb cae natarcie poniesie klsk wsku tek oddzielenia maszyn od ludzi. Jeeli posiadamy w danem miejscu czo gi rwnej siy i sprawnoci, jak nieprzyja cielskie, moemy ich uy do odrzucenia natarcia. Czogi walczce przeciw czogom maj t wyszo nad innym sprztem, e mog zaatakowa nieprzyjaciela zbliska, wy kurzy go z poza osony, jeli si ukry, i ciga, jeeli si cofa. Powstaj wtedy prawdziwe pojedynki, jakby turniej midzy zakutymi w elazo rycerzami z dawnych czasw. Skoro wic czogi nieprzyjacielskie wdar y si do naszych punktw oporu, nasze czogi podjedaj w ukryciu i czatuj za grzbie tem wzgrz, za domami, potami i t. p., tak e wystaj z ponad zasony tylko ich wie yczki. Gdy przeciwnik podejdzie na odpo wiedni odlego, pada serja dobrze wyce lowanych strzaw amunicj przeciwpancer n, poczem wasne czogi ruszaj do sztur mu, a rozprawiwszy si z niedobitkami ma szyn bojowych, uderzaj na nieprzyjacielsk

80

piechot. Oczywicie, wasna piechota rw nie bierze udzia w takiem przeciwnatarciu, waczc wedug zwykych, poprzednio opisa nych zasad natarcia.

81

Dodatek. Czogi w wojsku polskiem.

Pocztek naszych czogw datuje si od r. 1919, z czasw formowania armji polskiej" we Francji. W maju 1919 stworzono w Martigny-les-Bains puk czogw, ktry w czerwcu tego roku przyby do Polski kadra i war sztaty do odzi, a oddziay bojowe do Wilna. Czogi bardzo si nam przyday w woj nie polsko-bolszewickiej. Wziy one udzia w wielu bitwach, np. w walkach o Misk Litewski, Dyneburg i Kijw, na froncie wi leskim, w odparciu armji konnej Budiennego z pod Lwowa i wreszcie w decydujcej rozprawie pod Radzyminem, u samych wrt Warszawy.

W obecnej organizacji posiada wojsko polskie 1 puk czogw w urawicy pod Przemylem. Skada si on z 3 bataljonw i warsztatw pukowych. Jako specjalny organ wyszkolenia ist nieje Szkoa Czogw i Samochodw w War szawie, gdzie prowadzone s kursy dla ofi cerw oraz dla podoficerw zawodowych i majstrw.

SPIS

RZECZY.

S tr.

W STP I. II.

..................................................................... 1
4

W a c iw o c i c z o g w ....................................... ......... R o z w j c z o g w do r. 1928 . 1. P o c z tk i c zo g w . 2. Le k k i c zo g R e n a u l t a . . . . . . . . . . . . . .

13 13 15 20 24 38 42
47

3. C z o g i naszych s s i a d w III. IV. V. VI. VII

4. N ajn o w s ze c zogi f r a n c u s k ie i a n g ie ls k ie B r o p r z e c i w c z o g o w a ....................................... . 3 2 O r g a n iz a c ja i c z n o . . . . C zo gi w m a r s z u ....................................... . W a l k a .......................................................... O b r o n a prz e ciw c z o g o w a . . . . . . . . D odate k: C z o g i w w o jsk u p o ls k ie m

69 80