HISTORIA WIATA w szeciu szklankach Tom Standage Tumaczyli Anna E. Eichler i Piotr J.

Szwajcer Wydawnictwo CiS Warszawa 2007 Copyright 2005 by Tom Standage Ali rights reserved Tytu oryginau: A History ofWorld in Six Glasses Copyright 2007 for this edition and for Polish translation by Wydawnictwo CiS Opracowanie redakcyjne: J. i A. Sanin Projekt okadki i opracowanie graficzne: Studio Gonzo Skad komputerowy: AG Wydawnictwo CiS 02-526 Warszawa Opoczyska 2A/5 tel./fax 0228480065 http://www.cis.pl e-mail: cis@cis.pl 1U05 Warszawa 2007 ISBN 978-83-85458-18-0 EAN 9788385458180

0Rodzicom Spis treci Wstp Czci Rozdzia 1. Rozdzia 2. Cz II Rozdzia 3. Rozdzia 4. yciodajne pyny Piwo w Mezopotamii i Egipcie 17 Warzenie w Epoce Kamienia 19 yk prehistorii. Odkrycie piwa. Pod wpywem piwa? Piwo i uprawy korzenie nowoczesnoci Cywilizacjapiwa 37 Narodziny miast. Napj cywilizowanego czowieka. Narodziny pisma. Bogactwo i zdrowie w pynie. Picie od witu... cywilizacji Wino w Grecji i w Rzymie 55 Rozsmakowani w winie 57 Wyborne piwo gr". Narodziny Zachodu. Jak pili Grecy. Filozofia picia. Amfora pena kultury Wina Imperium 85 Rzym kontra Hellada. Wszystkie wina prowadz do Rzymu. Wino dla wszystkich? Wino i medycyna. Dlaczego chrzecijanie pij wino, a muzumanie nie. Krlewski trunek CZ III Kolonialne alkohole 109 Rozdzia 5. PIJ PO MORZACH I OCEANACH WIATA 111 Dar Arabw. Cudowny lek? Alkohol, cukier i niewolnicy. Rum podbija wiat Alkohol, ktry stworzy Ameryk 133 Ulubiony trunek Amerykanw. Od rumu do Rewolucji. Przyjaciel pioniera. Kolonializm w butelce Kawa w epoce rozumu 153

Wielkie otrzewienie 155 Wino mahometan. Triumf kawy. Kawowe imperia Kawiarniany Internet 175 Sie zasilana kaw. Innowacje i spekulacje. Rewolucja w filiance. Dzie dzisiejszy kawy Herbata i Imperium Brytyjskie 199 Herbaciane imperia 201 Jak herbata podbia wiat. Narodziny kultury herbaty". Herbata dociera do Europy. Angielska mio do herbaty POTGA HERBATY 227 Herbata i narodziny przemysu. Polityka z czajniczka. Opium i herbata. Od Kantonu do Assamu CZ VI Coca-Cola i narodziny amerykaskiego supermocarstwa 253 Rozdziall. OD NAPOJW GAZOWANYCH do Coca-Coli 255 Przemysowa potga. Bbelki w butelce. Mityczne pocztki Coca-Coli. Kofeina dla wszystkich! Istota Ameryki Rozdzia 12. GLOBALIZACJA W BUTELCE 285 Amerykaskie stulecie. Zimna wojna, zimna Cola. Coca-Cola na Bliskim Wschodzie. Globalizacja za pomoc butelki Epilog POWRT DO RDE 303 313 Podz iko wania Appendix CO SI NIEGDY PIO 315 Przypisy i gwne rda 325 Bibliografia 329 Rozdzia 6. Cz IV Rozdzia 7. Rozdzia 8. Cz V Rozdzia 9. Rozdzia 10 Wstp YCIODAJNE PYNY Me istnieje jedna historia ludzkoci. Jest wiele historii rnych aspektw ludzkiego ycia. Karl Popper, filozof nauki (1902-1994) Pragnienie jest groniejsze ni gd. Czowiek moe przey, nie jedzc nic nawet kilka tygodni, ale bez picia przetrwa tylko kilka dni, i to o ile bdzie mia szczcie. W tym sensie spord naszych podstawowych potrzeb i funkcji biologicznych waniejsze jest tylko oddychanie. Dziesitki tysicy lat temu nasi przodkowie yli w niewielkich grupach, ktre poszukiway poywienia zawsze w pobliu rzek, strumieni lub jezior, gdy ludzie nie potrafili jeszcze ani przechowywa, ani transportowa wody tak, by nadal nadawaa si do picia. Dlatego u zarania naszej historii dostp do rde wody wyznacza cieki rozwoju ludzkoci. To moliwo zaspokojenia pragnienia ksztatowaa ludzk histori. Mniej wicej dziesi tysicy lat temu sytuacja si zmienia, wiea woda z wolna tracia uprzywilejowan pozycj i zaczynay konkurowa z ni inne napojewiele je rnio, lecz jedno miay wsplne: odmiennie ni woda nie wystpoway w naturze, i aby je pi, trzeba byo najpierw je wytworzy. Napoje te nie tylko stanowiy bezpieczniejsz 9

yciodajne pyny alternatyw dla zwykle brudnej i zanieczyszczonej chorobotwrczymi zarazkami wody dostpnej w ludzkich skupiskach, ale peniy te inne funkcje. W rnych epokach te nowe, pynne wynalazki suyy jako waluta, byy symbolami i wanymi skadnikami kultw religijnych, ikonami politycznej wadzy i statusu, a wreszcie stanowiy rdo inspiracji dla filozofw i artystw. Niektre z nich suyy wycznie elitom, wzmacniajc ich pozycj i wadz, inne trafiay do uciskanych, ktrym pomagay przey upokorzenie i ndz. Nowe napoje podawano na lubach i pogrzebach, dziki nim tworzyy si i zacieniay wizi spoeczne, wznoszono nimi toasty po zwyciskich bitwach i udanych transakcjach. Ludzie pili, by wyostrzy zmysy lub by zapomnie; kilka ykw mogo sta si skutecznym lekiem... albo mierteln trucizn. Pyny epoki, a wraz z nimi pyny coraz to nowe napoje. Kady czas, kada kultura i cywilizacja, ba, niemal kade miejsce od neolitycznych osad, poprzez greckie polis, po miasta epoki Owiecenia z ich kawiarniami miay wasny pomys na to, co naley pi. W okrelonej epoce o popularnoci konkretnego napoju decydoway zapewne rozmaite czynniki, bez wtpienia jednak kady z nich musia spenia jakie waciwe danej chwili wymogi, wszak inaczej nie zajby tak wanego miejscaa zdarzao si przecie, e wpyw na histori przyszych zdarze tego, co ludzie w danym czasie najchtniej pili, by naprawd olbrzymi i... zupenie nieoczekiwany. Archeologowie od dawna opisuj dzieje ludzkoci, odwoujc si do tego, z jakich materiaw sporzdzano najczciej wykorzystywane narzdzia. Mamy zatem epok kamienia upanego i gadzonego, epok brzu i elaza. Warto jednak przyjrze si naszej cywilizacji take przez pryzmat tego, co, gdzie i kiedy pijano i periodyzacj ludzkich dziejw oprze na tym wanie kryterium. W tym kontekcie za wpywu na bieg historii sze pynw przede wszystkim zasuguje na szczegln uwag: piwo, wino, mocne alkohole, kawa, herbata i Coca-Cola. Rni si one (na 10 yciodajne pyny przykad trzy spord nich zawieraj alkohol, a trzy kofein) , ale jedno maj wsplnew pewnym wanym, przeomowym momencie historii naszego gatunku, a mwimy tu o epokach oddzielonych o tysiclecia, kady z nich by przez pewien czas napojem najpopularniejszym. Nauka zgadza si dzi co do tego, i marsz ku wspczesnej cywilizacji zapocztkowa wynalazek rolnictwa, co wizao si z udomowieniem niektrych zb. Ta rewolucja" rozpocza si na Bliskim Wschodzie okoo dziesiciu tysicy lat temu. Wszystko wskazuje, e od samego pocztku jednym z jej elementw byo odkrycie pierwotnych odmian dzisiejszego piwa. Pi tysicy lat pniej na ziemiach Mezopotamii i Egiptu narodziy si pierwsze cywilizacje. Te dwie przez duszy czas rwnolegle rozwijajce si cywilizacje opieray swj byt na nadwykach zboa, ktre zawdziczay organizowanym na masow skal uprawom. Dziki tym nadwykom cz ludzi nie musiaa ju zajmowa si bezporednio zdobywaniem ywnoci i spord nich wanie zaczy wyania si wyspecjalizowane grupy kapanw, zarzdcw, pisarzy i rzemielnikw. Wtedy te powstay pierwsze miasta, a staroytne piwo byo dla ich mieszkacw czym znacznie wicej ni tylko poywieniem. Najstarsze pisane rda mwi midzy innymi o tym, e w piwie i chlebie obliczano i wypacano naszym przodkom sprzed tysicy lat dniwki, ale te i cakiem spore stae pensje i honoraria za wykonywan bardziej zoon prac. Piwo i ziarno byy podstaw caej gospodarki. Kwitnca cywilizacja miast-pastw antycznej Grecji, ktrej najwiksza wietno przypadaa na pierwsze tysiclecie przed nasz er, rozwina wspania filozofi, literatur i sztuk, zoone systemy polityczne, a w pewnym sensie i podstawy wspczesnej nauki dokonania antycznych Grekw do dzi wyznaczaj kurs naszej cywilizacji. Jednym z elementw ich

kultury, ktrego znaczenia ani wpywu nie sposb przeceni, byo wino. To wanie ono byo towarem, ktry pozwoli cywilizacjom Morza 11 yciodajne pyny rdziemnego stworzy i rozwin handel morski, a razem z winem morskimi (i ldowymi) szlakami rozprzestrzeniaa si cywilizacja antyku. W tej epoce najwiatlejsi jej przedstawiciele czsto dyskutowali o polityce, poezji i filozofii podczas towarzyskich spotka, przyj zwanych sympozjonami, podczas ktrych wszyscy uczestnicy debaty czerpali ze wsplnego dzbana wino rozcieczone wod. Od Grekw obyczaj picia wina przejli Rzymianie, poddali go jednak pewnym modyfikacjom i podporzdkowali sztywnej, hierarchicznej strukturze spoecznej Imperium. Ta struktura znalaza wyrane odzwierciedlenie w tym kto, jakim winem, w jaki sposb i w jakich okolicznociach mg si raczy. W cigu nastpnych wiekw dwie najwiksze wiatowe religie stany przed problemem, co pocz z winem, i rozwizay go w kracowo odmienny sposb. Chrzecijastwo choby przez rytua Eucharystii wczyo wino do wasnego krgu cywilizacyjnego. O kilkaset lat modszy islam, ktry narodzi si w kilka wiekw po upadku Imperium Rzymskiego, oboy je pen anatem. Tak oto wino zostao wygnane z regionu, w ktrym si narodzio. Niemal tysic lat upyno, nim po wiekach upadku i chaosu Zachd zacz si odradza. Jednym ze rde tego odrodzenia by dorobek antycznej Grecji i Rzymu, ktry szczliwie dla wiata przechowali, a w niektrych aspektach nawet rozwinli arabscy uczeni i myliciele. U zarania tej nowej epoki europejscy j>odrnicy, wiedzeni nie tyle (a moe nie tylko) ciekawoci, ile chci przeamania arabskiego monopolu w handlu ze Wschodem, popynli na zachd, w stron Ameryki, i na Wschd do Indii i Chin. Wkrtce nasza cywilizacja poznaa morskie szlaki czce j z innymi kontynentami, a rosnce w potg europejskie pastwa rywalizoway o to, jak podzieli midzy siebie glob. Epoka Wielkich Odkry odkrya te nowe napoje. Ich podstaw stanowia destylacja alkoholowa, proces znany ju w staroytnoci, lecz bardzo udoskonalony przez arabskich uczonych i alchemikw. Dziki tej 12 yciodajne pyny technologii mona byo produkowa napoje zawierajce stony alkohol i wietnie znoszce dugi transport. Ju w XVII i XVIII wieku brandy, whisky i rum stay si bardzo powszechn walut, stosowan na przykad w handlu niewolnikami. Wielk popularno zdobyy zwaszcza w pnocnoamerykaskich koloniachw pewnym sensie mona nawet powiedzie, i to one utoroway drog do niepodlegoci Stanw Zjednoczonych. Geograficznej ekspansji europejskich kolonizatorw nie sposb oddzieli od rozkwitu europejskiej myli, jaki nastpi w tych wiekach. Myliciele i filozofowie, a niedugo po nich pierwsi uczeni Zachodu, wczeniej przez stulecia bezrefleksyjnie przejmujcy greckorzymskie dziedzictwo, zaczli je kwestionowa. Do opinii publicznej trafiy nowe, oryginalne i odrzucajce cay wczeniejszy dorobek teorie spoeczne, polityczne i ekonomiczne. Tym przemianom towarzyszya a jake mogoby by inaczej wielka kariera nowego napoju. w tajemniczy pyn, ktry byskawicznie zyska wielk popularno, to przywieziona ze Wschodu kawa. Ten czarny, gorzkawy napar sta si jednym z symboli Wieku Owiecenia, zwanego te Wiekiem Rozumu. Moda na kaw wizaa si te z pewnymi znaczcymi zmianami obyczajw. Ot odmiennie ni alkoholowych napitkw nie spoywao si jej w mniej czy bardziej podych szynkach lub tawernach. W caej cywilizowanej Europie jak grzyby po deszczu zaczy wyrasta specjalne przybytki, wkrtce ochrzczone mianem kawiar", gdzie gociom serwowano kaw. Lokale te szybko stay si centrami wymiany handlowej i orodkami politycznych i filozoficznych sporw i dyskusji. Kawa, jak wierzono, rozjaniaa umys, dlatego zagustowali w niej kupcy i przedsibiorcy, ale te uczeni i

filozofowie. Podczas kawiarnianych dyskusji rodziy si towarzystwa naukowe, powstaway gazety, instytucje finansowe, a we Francji zwaszcza w kawiarniach wanie wykluwaa si rewolucja. 13 yciodajne pyny W niektrych krajach europejskich tu prym wiedzie Wielka Brytania kawie szybko wyrs grony konkurent: sprowadzona z Chin herbata. Rosnca popularno wywaru z lici herbacianego krzewu przyczynia si wielce do rozwoju nowych szlakw handlowych, a przez to do wzmocnienia raczkujcego europejskiego imperializmu. Porednio staa si wic te jednym z wanych czynnikw rewolucji przemysowej. W pewnym sensie to na herbacie zbudowana zostaa potga Imperium Brytyjskiego. Gdy w Zjednoczonym Krlestwie herbata staa si najpopularniejszym napojem, konsekwencje odczu wkrtce cay wiat angielskie kolonie za oceanem wybiy si na niepodlego, cesarstwo chiskie, jedna z najstarszych cywilizacji wiata, zaczo chyli si ku upadkowi, a gospodarka potnego subkontynentu indyjskiego ulega nieodwracalnym przemianom, gdy Brytyjczycy uruchomili tam plantacje herbaty. Napoje gazowane pojawiy si w Europie te ju w XVIII wieku (co prawda, pod sam koniec), gdy kawa i herbata rzdziy jeszcze niepodzielnie, ale trzeba byo czeka z gr stulecie, nim dziki Coca-Col* zajy miejsce, ktre okupuj do dzi, z czym chcc, nie chcc, musimy si pogodzi. Na przeomie XIX i XX wieku Coca-Cola, pierwotnie wynalazek pewnego aptekarza z Atlanty o na wp medycznym zastosowaniu, rozpocza swj triumfalny pochd przez wiat. Najpierw podbia Stany Zjednoczone, stajc si narodowym napojem Amerykanw i symbolem gospodarki kapitalistycznej oraz masowego rynku nastawionego na potrzeby konsumentw, czyli tych wanie cech, ktre z czasem uczyniy z USA supermocarstwo dominujce nad wiatem. Amerykascy onierze, ktrzy w XX wieku walczyli w wojnach toczonych na wszystkich kontynentach, zabrali Col ze sob. I to czciowo rwnie dziki nim Coca-Cola staa si tym, czym jest dzisiaj najlepiej znan na wiecie mark handlow i najszerzej dystrybuowanym produktem. Bez przesady chyba moemy stwier14 yciodajne pyny dzi, e Coca-Cola jest dzi jednym z najwaniejszych sym-boli-ikon globalizujcej si gospodarki. Rne rzeczy, ktre ludzie pili, may wic znacznie wikszy wpyw na ksztat historii, nim zwykle jestemy gotowi przyzna. Dokadniejsza analiza tego, jaki napj (i skd pochodzcy) gdzie i kiedy cieszy si najwiksz popularnoci (i jakie w istocie peni funkcje), wymaga wdrwki poprzez wiele epok i krain, a take rozmaite, niepowizane ze sob dziedziny i dyscypliny naukowe bdziemy musieli zatem sign do historii rolnictwa, filozofii, religii, medycyny, technologii i ekonomii. Dzieje szeciu napojw, ktre omawiam w tej ksice, stanowi wietn ilustracj zoonego ukadu wzajemnych wpyww i wspzalenoci rnych kultur i cywilizacji (i epok). Czsto nie zdajemy sobie sprawy, jak wiele z tego, co nas otacza, stanowi wiadectwo przeszoci i dziedzictwo po naszych przodkach. W tym wypadku jest to pynne dziedzictwo poznawszy jego histori, by moe zyskamy nowe spojrzenie nawet na nasze ulubione napoje i trunki. :;\-_ Cz pierwsza Piwo w Mezopotamii i Egipcie 13 Rozdzia pierwszy

WARZENIE W EPOCE KAMIENIA Me sposb oddzieli fermentacji i cywilizacji John Ciardi, amerykaski poeta (1916-1986) yk prehistorii Ludzie, ktrzy jakie pidziesit tysicy lat temu rozpoczli afrykaski exodus, wdrowali w niewielkich grupach liczcych zwykle okoo trzydziestu osb. Wiedli ywot nomadw, a gdy na chwil decydowali si pozosta w jednym miejscu, zamieszkiwali w jaskiniach, niedbale skleconych chatach lub skrzanych namiotach. Polowali, owili ryby i zbierali skorupiaki, szukali dziko rosncych owocw i rolin i czsto przenosili si, by w odpowiednim miejscu i czasie znale zwierzyn i dojrzae do zbiorw lene pody. W tych czasach nasi przodkowie posugiwali si ju narzdziami znali midzy innymi uk i strzay, haczyki do owienia ryb i igy. Tak wygldao ycie przez pardziesit tysicy lat, a nagle, mniej wicej dwanacie tysicy lat temu, nastpia gwatowna zmiana. W bardzo krtkim (przynajmniej w skali historycznej) czasie mieszkacy ziem, ktre dzi nazywamy Bliskim Wschodem, porzucili zbieracko-owiecki tryb ycia charakterystyczny dla paleolitu (star19 Warzenie w epoce Kamienia szej epoki kamienia, zwanej niegdy epok kamienia upanego) i zaczli zajmowa si rolnictwem. Wtedy te powstay najdawniejsze stae ludzkie osiedla, wioski, ktre z czasem przeksztaciy si w pierwsze miasta. Wanie w X tysicleciu przed nasz er pojawiy si te nowe technologie ludzie stworzyli pismo, nauczyli si wypala gliniane naczynia i zaczli uywa pojazdw na koach. Od chwili pojawienia si anatomicznie wspczesnego" czowieka, czyli od narodzin gatunku Homo sapiens sapiens, co nastpio w Afryce okoo stu pidziesiciu tysicy lat temu, najwaniejszym pynem dla ludzi bya woda. Ta ciecz ma skdind zasadnicze znaczenie dla wszystkich ywych organizmw, w tym oczywicie i dla nas; bez niej ycie na Ziemi po prostu nie mogoby istnie na przykad ciao czowieka skada si w dwch trzecich z wody. Przejcie od owiecko-zbierackiego do osiadego trybu ycia pocigno za sob bardzo wane konsekwencje rwnie w sferze uzalenienia ludzi od wody i form korzystania z jej zasobw. Szybko okazao si bowiem, e do zaspokojenia pragnienia moe suy nie tylko woda, ale rwnie napj, ktry powstaje na bazie jczmienia i pszenicy, a to wanie byy pierwsze zboa, jakie ludzie zaczli uprawia. Nie mino wiele czasu i ten wanie napj zacz odgrywa wielk rol w yciu spoecznym, religijnym i gospodarczym. w nowy wynalazek i nie jest to przesadne stwierdzenie sta si podstawowym napojem najstarszych cywilizacji. Tym napojem, ktrym pokrzepiaa si ludzko, wkraczajc na drog do nowoczesnoci, byo piwo. Nie potrafimy powiedzie, kiedy po raz pierwszy je uwarzono. Raczej na pewno nie byo znane przed rokiem 10 000 p.n.e., natomiast na ziemiach Bliskiego Wschodu byo ju z ca pewnoci bardzo rozpowszechnione na przeomie V i IV tysicleciap.n.e. Pochodzcy mniej wicej z tego okresu piktogram z Mezopotamii (dzi te historyczne ziemie zajmuje Irak) ukazuje dwie osoby pijce przez trzcinowe rurki piwo z jednego dzbana. (Na powierzchni 20 Odkrycie piwa o Piktogram na pieczci odnalezionej w Tpe Gawra w Mezopotamii, pochodzcej z przeomu V i IV tysiclecia p.n.e. Wida na nim sylwetki dwch ludzi pijcych przez rurki z wielkiego dzbana. takiego staroytnego piwa pywao ziarno, plewy i mnstwo innych zanieczyszcze. Trzeba byo pi je przez rurk, eby tego wszystkiego nie poyka.)

W najstarszych pisanych dokumentach pochodzcych mniej wicej z roku 3400 p.n.e. nie znajdujemy niestety informacji, ktre rzucayby szczegowe wiato na tajemnic powstania piwa. Nie ulega jednak wtpliwoci, e byo to zdarzenie cile powizane z udomowieniem zb i rozwojem rolnictwa, co nastpio zapewne w burzliwym okresie przechodzenia od wdrownego do osiadego trybu ycia, czemu towarzyszy rwnie gwatowny wzrost zoonoci ludzkich spoeczestwwtedy wanie na przykad powstay pierwsze miasta. Piwo jest wic pynnym reliktem tego etapu ludzkiej historii, a narodziny jego i cywilizacji bardzo cile si ze sob wi. Odkrycie piwa Piwo zostao raczej odkryte, ni wynalezione. W zasadzie takie odkrycie musiao si zdarzy, gdy tylkokilkanacie tysicy lat przed nasz er ludzie zaczli zbiera i gromadzi ziarna dziko rosncych zb. Nastpio to na ziemiach znanych jako region yznego Pksiyca, rozcigajcych si od (dzisiejszego) Egiptu, poprzez wybrzea 21 warzenie w Epoce Kamienia yzny Pksiyc na tych ziemiach rozpocza si neolityczna rewolucja rolnicza. To tu te powstay pierwsze due osady, ktre z czasem przeksztaciy si w miasta (czarne punkty na rysunku). Morza rdziemnego, a po poudniowo-wschodni rejon wspczesnej Turcji i w d, do wspczesnej granicy irac-ko-iraskiej. Nazwa yzny Pksiyc wie si wanie z zarysem geograficznych granic tego obszaru. Gdy skoczya si ostatnia epoka lodowa, na tutejszych wyynach powstay idealne warunki dla licznych gatunkw zwierzt: dzikich owiec, kz, byda i wi, gdzieniegdzie rwnie dla wegetacji rolin, w tym dzikiego jczmienia i pszenicy. Dla owcw-zbieraczy byo to wrcz wymarzone rodowisko w brd zwierzyny, wiee owoce, a i mona jeszcze zbiera kosy dzikich zb. Zboe bardzo szybko stao si wanym rdem poywienia, moe nie najatrakcyjniejszego, ale za to do pewnego. Oczywicie nieprzetworzone ziarno nie nadaje si bezporednio do spoycia, ale wystarczy je zemle albo rozetrze i wymiesza z wod, by otrzyma co, co da si zje. Prawdopodobnie w takiej postaci zboa pojawiy si w ludzkiej diecie przyrzdzano z nich co na ksztat 22 Odkrycie piwa polewki. Oczywicie nie mogo oby si bez dodatkw, a tu ju wybr by cakiem spory: ryby, orzechy lub jagody. Mieszano te skadniki w pokrytym naturaln smo koszyku, a nastpnie za pomoc rozwidlonych patykw lub gazi wrzucano do rodka rozgrzane w ogniu kamienie, eby doprowadzi do podgrzania. Powd jest prosty ziarna wszystkich zb nasikaj wod i pkaj, uwalniajc czsteczki skrobi, ktra po podgrzaniu zagszcza potrawy i czyni je bardziej poywnymi. Ziarno, co mona stwierdzi bardzo atwo, ma jeszcze jedn szczegln waciwo. Ot, w przeciwiestwie do innych jadalnych podw ziemi, jak owoce czy warzywa, mona je przechowywa przez miesice, a nawet lata i nie traci przez ten czas waciwoci odywczych wystarczy, e przechowuje sieje w zabezpieczonym przed szkodnikami i suchym miejscu. To odkrycie doprowadzio zapewne do opracowania nowych technologii i narzdzi zbierania, przetwarzania i magazynowania ziarna. Wymagay one wikszego nakadu pracy, ale bya to opacalna inwestycja. Przede wszystkim oddalone zostao niebezpieczestwo godu od tej chwili, nawet gdy nie udao si nic znale albo upolowa, zawsze pod rk byo co do jedzenia. Na caym obszarze yznego Pksiyca spotykamy archeologiczne wiadectwa, i ju dziesi tysicy lat przed nasz er ludzie posugiwali si krzemiennymi sierpami do cinania zboa i wyplatanymi koszami do przenoszenia zbiorw. Ziarno suszono przy ogniu, mielono za w kamiennych arnach.

Ju wczeniej owcy-zbieracze pnego paleolitu prowadzili raczej na wp osiade ni w peni wdrowne ycie, tyle e do czsto przemieszczali si pomidzy doranymi (lub sezonowymi) siedliskami, kierujc si zwykle chwilow dostpnoci okrelonego pokarmu. Umiejtno przechowywania ziarna bya prawdopodobnie jednym z czynnikw, ktry skoni naszych przodkw do osiedlenia si. Mechanizm ten opisali archeologowie ju w latach 60. XX wieku dziki pewnemu eksperymentowi jeden 23 Warzenie w Epoce Kamienia z badaczy, uzbrojony w krzemienny sierp, postanowi sprawdzi, jak skuteczny mg by niwiarz epoki kamiennej. Nie byo to trudne, gdy w Turcji do dzi mona znale pola dzikich zb, pewnie dokadnie takich samych, jakie rosy tam przed tysicleciami. Jak si okazao, w cigu zaledwie godziny badacz zebra ponad kilogram ziarna. Prosty wniosek, e kilkuosobowa rodzina, pracujc po osiem godzin dziennie przez trzy tygodnie (tyle mniej wicej mg trwa naturalny" sezon niwny), moga zebra do zboa, by wystarczao na zapewnienie kil-kusetgramowej dziennej racji dla kadego z jej czonkw na niemal rok. To jednak pocigao za sob okrelone koszty po pierwsze lepiej byo nie oddala si zbytnio, aby nie przegapi najlepszego momentu do rozpoczcia zbiorw, po drugie za, skoro ziarno zostao ju zebrane i wysuszone, to raczej nierozsdne byoby pozostawienie go bez ochrony. . Tak zapewne narodziy si przed dwunastoma tysicami lat pierwsze zamieszkiwane w sposb cigy ludzkie osady, ktrych lady nadal odnajdujemy w rejonie yznego Pksiyca. Osady te skaday si zwykle z niewielkich (o rednicy okoo czterech, czterech i p metra), wkopanych na niemal metr w ziemi okrgych chat o dachach wspartych na drewnianych palach. W kadej znajdowao si palenisko, a podoga wyoona bya kamieniami. Typowa wioska skadaa si z mniej wicej pidziesiciu budowli, co oznacza, e liczya dwustu, trzystu mieszkacw. Oczywicie ci ludzie nadal polowali na dzik zwierzyn gazele, jelenie i dziki ale badania zachowanych szkieletw wykazay, e ywili si gwnie pokarmem rolinnym. W skad ich diety wchodziy odzie, soczewica, ciecierzyca i ziarna zb, cho w tych czasach prawdopodobnie jeszcze rosncych dziko, a nie uprawianych na polach. Z czasem zboe zaczo odgrywa coraz wiksz rol, a to dziki odkryciu jego kolejnych, bardzo interesujcych i poytecznych dla czowieka waciwoci. Po pierwsze 24 Odkrycie piwa okazao si, e ziarno namoczone w wodzie zaczyna kiekowa i nabiera sodkiego smaku. (Dzi ju potrafimy wytumaczy, dlaczego tak si dzieje. Pod wpywem wody w ziarnach zb powstaje enzym diastaza, ktry przeksztaca skrobi w maltoz, czyli cukier sodowy lub sd. Ten proces zachodzi w ziarnach wszystkich zb, z tym e w jczmieniu produkcja diastazy zachodzi znacznie bardziej intensywnie, a skoro jest wicej enzymu, tworzy si te wicej sodu.) Poniewa trudno przypuszcza, by w tamtych czasach udawao si budowa idealnie wodoszczelne magazyny na zboe, takie odkrycie musiao nastpi, gdy tylko ludzie podjli pierwsze prby przechowywania ziarna. Znaczenie tego odkrycia atwiej doceni, gdy uwiadomimy sobie, jak niewiele byo wwczas innych rde cukru. Dlatego te szybko pojawiy si i rozwiny zaawansowane techniki sodowania ziarna w starannie zaplanowanych etapach suszenia i namaczania. Odkrycie drugiej dziwnej" waciwoci ziarna prawdopodobnie take nastpio przypadkowo i te bardzo wczenie. Ot, co wielu z nas doskonale zna nawet z wasnego dowiadczenia, jeli pozostawimy zboowy kleik w temperaturze pokojowej choby tylko na kilka dni, zaczynaj w nim zachodzi rne tajemnicze procesy, zwaszcza wwczas, gdy przygotowany by ze sodowanego ziarna. Potrawa zaczyna leciutko musowa, a skonsumowana wywouje cakiem przyjemny stan oszoomienia. Dzi to zjawisko te

potrafimy ju objani naukowo pod wpywem drody (w sposb naturalny przedostajcych si do kleiku z powietrza) cukier ulega fermentacji i powstaje alkohol. Tak oto owsianka zamienia si w piwo! Oczywicie istnieje spora szansa, e piwo nie byo pierwszym napojem alkoholowym, z jakim zetknli si ludzie. Zapewne ju wczeniej mogli prbowa produktw naturalnej, przypadkowej fermentacji alkoholowej owocw, soku owocowego lub dzikiego miodu. Trudno byoby przyj, i co takiego nie nastpio wszak mid czy owoce ludzie zbierali (i przechowywali) ju na dugo przed 25 Warzenie w Epoce Kamienia tym, nim odkryli zalety zb. Problem w tym, e owoce dojrzewaj sezonowo i atwo si psuj, a dziki mid do trudno zdoby. Co wicej ani wina (szerzej produktw fermentacji owocw), ani pitnego miodu nie dao si przechowywa, zanim ludzie nie wynaleli wypalanych naczy glinianych, a ceramika rozpowszechnia si na dobre dopiero okoo roku 6000 p.n.e. Surowcem do produkcji piwa natomiast (a przynajmniej jego neolitycznych wersji) byo wystpujce pospolicie zboe o atwych do skadowania ziarnach, dostpne zawsze i w podanej iloci. Do produkcji piwa nie byy te niezbdne gliniane naczynia wystarczyo co, czym ludzko dysponowaa ju tysiclecia wczeniej, czyli smoowane (pokrywane pakiem lub naturalnym asfaltem) somiane i trzcinowe kosze, a nawet skrzane worki, pcherze zwierzce, wielkie muszle, wydrone pnie drzew albo kamienie. Muszle byy zreszt przez Indian z Amazonii uywane do gotowania jeszcze w XIX wieku, a tradycyjne fiskie piwo Sahti do dzi warzy si w wydronych pniach. Gdy piwo zostao ju odkryte, metoda prb i bdw okazaa si wietnym narzdziem do jego udoskonalania. Ludzie szybko nauczyli si, e im wicej w zaczynie sodowa-nego ziarna i im duej trwa proces fermentacji, tym mocniejszy jest produkt finalny (wicej sodu to wicej cukru, a dusza fermentacja oznacza, e wiksza cz cukru zostanie przeksztacona w alkohol). Nie jest te trudno odkry, e waciwe przegotowanie kleiku" rwnie dodaje piwu mocy (w procesie sodowania w cukry przeksztaca si zaledwie 15% skrobi zawartej w ziarnach, natomiast po wymieszaniu sodu z wod i podgrzaniu do temperatury wrzenia uwalniaj si te inne ni diastaza enzymy rozkadajce skrobia i w efekcie otrzymujemy wicej cukru, a zatem drode maj wiksze pole do popisu). Staroytni browarnicy szybko te dostrzegli, e jeeli proces warzenia piwa jest przeprowadzany stale w tym samym naczyniu, efekty s wyranie lepsze. Potwierdzaj to zachowane do dzi historyczne rda z Mezopotamii 26 Odkrycie piwa i Egiptu, gdzie mona znale informacj o ludziach, ktrzy wozili ze sob balie na zacier", a w jednej z mezopo-tamskich legend wystpuje dzban, w ktrym zawsze udaje si uwarzy dobre piwo". Tu rwnie wyjanienie jest proste uywanie tych samych naczy powoduje, e fermentacja zachodzi szybciej, jako e na dnie lub w szczelinach zawsze pozostaj jakie resztki, w ktrych mog y kolonie drody, tym bardziej e w owych czasach raczej nie spotykao si naczy o idealnie gadkiej powierzchni. To oznacza, e nie trzeba ju byo polega tylko na dzikich" drodach yjcych w powietrzu. Bardzo wczenie do piwa zaczto te dodawa rne skadniki, takie jak jagody, mid, przyprawy czy zioa. To pozwalao zmienia smak, czyli po prostu uzyska rne gatunki piwa. Te same metody stosuje si dzisiaj, cho miny ju tysice lat. W pnoegipskich rdach mona znale informacje a o siedemnastu rnych gatunkach piwa. Nazwy niektrych brzmi zgoa poetycko (a nam, ludziom wspczesnym, nieuchronnie kojarz si z reklamowymi sloganami). Egipcjanie mieli wic piwo pikne i dobre", niebiaskie", przynoszce rado", najlepsze do posiku", pene", sfermentowane".

Wasne nazwy miay te piwa uywane podczas uroczystoci religijnych. Podobnie dziao si w Mezopotamii. W jednym z zachowanych dokumentw z III tysiclecia p.n.e. wymieniono ponad dwadziecia gatunkw piwa, w tym wiee, ciemne, wiee i ciemne, mocne, czerwonobrzowe, lekkie oraz wyciskane (czerwonobrzowe byo to ciemne piwo przygotowywane z wikszej iloci sodu, natomiast wyciskane" byo sabsze i zawierao wicej wody i mniej ziarna). Smakiem i moc piwa w Mezopotamii tamtejsi piwowarzy manipulowali te, dodajc rne iloci bappir, czyli plackw piwnych, zwanych te chlebem piwnym. w bappir przygotowywano z kiekujcego jczmienia, z ktrego ugniatano niewielkie placki i dwukrotnie pieczono. W rezultacie powstawa ciemnobrzowy, przany chleb, ktry mona byo 27 Warzenie w Epoce kamienia przechowywa nawet przez lata, nim zosta wkruszony do zacieru. Zgodnie z zachowanymi wiadectwami bappir magazynowano w rzdowych skadach. W czasach klsk godu wydawano go ludnoci do jedzenia, ale zwykle peni funkcj nie tyle pokarmu, co porcznego surowca do produkcji piwa. Mezopotamski zwyczaj wykorzystywania chleba (plackw) do produkcji piwa wywoa duy spr w rodowisku archeologw. Cz z nich uznaa, e wiadczy to, i chleb jest wynalazkiem wtrnym wobec piwa, ktre weszo do powszechnego uytku wczeniej. Inni jednak nie zgodzili si z t tez, argumentujc, i na pewno chleb musia by pierwszy, a dodatkowe dla niego zastosowania, jak choby browarnictwo, pojawiy si dopiero pniej. Najbardziej prawdopodobna wydaje si jednak hipoteza godzca te dwa stanowiska tak chleb, jak i piwo s pochodn staroytnej zboowej polewki. Gstsz suszono na socu i pieczono na rozgrzanych kamieniach, a przybraa posta paskiego chleba, rzadsz pozostawiano do sfermentowania i tak otrzymywano piwo. Spr o pierwszestwo raczej nie ma tu sensu chleb i piwo s dwiema stronami tej samej monety: piwo to po prostu chleb w pynie, a chleb to piwo w postaci staej. Pod wpywem piwa? Epoka neolitu nie znaa jeszcze pisma, nic wic dziwnego, e nie dysponujemy pisemnymi wiadectwami, jakie byy spoeczne i religijne funkcje piwa w regionie yznego Pksiyca pomidzy IX a III tysicleciem p.n.e. Sporo jednak moemy si domyli na podstawie rde nieco pniejszych, czyli tego, co pozostawiy nam dwie najstarsze cywilizacje posugujce si pismem Sumerowie z Mezopotamii i staroytni Egipcjanie. A jak si okazuje, jest to lektura bardzo pouczajca, gdy niektre lady tamtej epoki przetrway w naszej kulturze a do dnia dzisiejszego. 28 POD WPYWEM PIWA? Wiele wskazuje zatem, i od samego pocztku piwo penio wane funkcje spoeczne. Sumerowie ju w III tysicleciu p.n.e. czsto przedstawiali dwie osoby wsplnie pijce z jednego dzbana piwo przez (najprawdopodobniej trzcinowe) rurki. Tymczasem w tej epoce ludzie doskonale potrafili ju odfiltrowa zanieczyszczenia (plewy, ziarno etc.) z piwa, a i ceramika bya na tyle dostpna i zaawansowana, e kady mg pi z wasnego naczynia. Powszechno takich przedstawie jednoznacznie wskazuje, e wsplne picie piwa byo swoistym rytuaem, funkcj obyczajw, a nie koniecznoci. Jednym z wyjanie moe by to, i w przeciwiestwie do wikszoci pokarmw piwem bardzo atwo si dzieli. Wszyscy ludzie, ktrzy konsumuj piwo z wsplnego dzbana, pij w zasadzie ten sam trunek. Ale sprbujmy rwnie uczciwie podzieli pieczyste zawsze komu przypadnie lepszy, komu gorszy kawaek. Zapewne tak wanie narodzi si obyczaj czstowania kogo napojem, co miao by symbolem gocinnoci i przyjani. Kto, kto oferuje ci puchar (lub dowolne inne naczynie, rzecz jasna), z ktrego wczeniej sam

skosztowa, to kto, komu moesz ufa otrzymujesz napj, ktry na pewno nie jest trujcy i raczej nadaje si do spoycia. Najdawniejsze piwo, warzone w najrniejszych, ale wci bardzo prymitywnych warunkach, w epoce, gdy ludzie nie uywali jeszcze indywidualnych nakry i naczy, po prostu trzeba byo pi w ten sposb, ze wsplnych dzbanw. W czasach rozkwitu cywilizacji Sumerw nie bya to ju jednak konieczno. Dzi te raczej nie wrczamy gociom somek, by yknli sobie ze wsplnej beczki. Czsto jednak podajemy na st kaw lub herbat w dzbanku, bd wino (albo jaki mocniejszy alkohol) w karafce czy butelce, z ktrej nalewamy wszystkim. Stukanie si szklankami czy kieliszkami z alkoholem to przecie nic innego ni symboliczne wskazanie takiego wsplnego naczynia to przypomnienie zwyczajw naszych przodkw sprzed mileniw. 29 Warzenie w Epoce Kamienia Rwnie staroytne korzenie ma przekonanie, i liczne napoje a zwaszcza napoje alkoholowe maj boskie pochodzenie. Bardzo moliwe, e dla ludzi neolitu stan oszoomienia, a uoglniajc nieco, odmienny stan wiadomoci, w jaki wprowadzaa konsumpcja piwa, mia charakter magiczny. Podobnie zreszt mogli interpretowa sam proces fermentacji, ktry zwyk zboow polewk przeksztaca w piwo. Std ju blisko do uznania tego napitku za dar bogw i nic dziwnego, e w bardzo licznych kulturach odnajdujemy mity goszce, i to bogowie odkryli piwo, i opowieci, jak (oraz dlaczego) darowali je ludziom. Egipcjanie na przykad wierzyli, e piwo odkry Ozyrys, bg rolnictwa i wadca zawiatw. Mit gosi, i pewnego razu Ozyrys przygotowa sobie poywn polewk z wody i kiekujcego ziarna, lecz zapomnia o niej i na kilka dni zostawi na socu. Gdy wrci, zobaczy, e potrawa sfermentowaa. Zdecydowa si jednak sprbowa i tak mu zasmakowao, a zarazem tak wielk rado sprawiy mu efekty owej konsumpcji, e zdecydowa si obdarowa swym wynalazkiem ludzi. Zapewne opowie ta dobrze oddaje prawdziw histori odkrycia piwa. Podobne legendy i mity mona znale w wikszoci kultur i cywilizacji, ktre poznay sekrety jego warzenia. Skoro ju uznano piwo za dar od bogw, nic dziwnego, e stao si ono napojem ofiarnym i wanym elementem ceremonii religijnych. Sumerowie i Egipcjanie wykorzystywali je podczas rytuaw podnoci, czyli wit zwizanych z rolnictwem, a take podczas pogrzebw i innych uroczystoci o charakterze religijnym. Wiele wskazuje, e podobnie dziao si te wczeniej. Zreszt wszystkie cywilizacje, ktre odkryy piwo w obu Amerykach, w Afryce i w caej Eurazji wprowadziy ten napj w sfer sacrum. Inkowie ofiarowali wschodzcemu Socu piwo, zwane u nich chicha, w zotym pucharze, pierwszy yk za zawsze wylewali na ziemi, jako ofiar dla jej bogw. Aztekowie na otarzach Mayahuel, bogini podnoci, stawiali pulue. W Chinach piwo przyrzdzane z prosa i ryu pito na po30 Piwo i uprawy korzenie nowoczesnoci grzebach i podczas innych uroczystych ceremonii. Wspczesny obyczaj wznoszenia toastw czy weselnych, czy na cze tych, ktrzy odeszli, czy po prostu na zdrowie", to dziedzictwo tej pradawnej wiary w boskie pochodzenie alkoholu. Piwo i uprawy - korzenie nowoczesnoci Niektrzy antropologowie, jak ju pisaem, twierdz, e to wanie potrzeba zdobycia piwa byo motywem, ktry sprawi, e ludzie zaczli uprawia zboa, a trudno przeceni konsekwencje, jakie mia ten fakt dla naszej cywilizacji. Nie przypadkiem mwimy o rewolucji rolniczej" jako o zdarzeniu nie mniej istotnym ni pniejsza o tysiclecia rewolucja przemysowa. Wynalazek rolnictwa umoliwi bowiem najstarszym

spoecznociom akumulacj nadwyek ywnoci, dziki czemu niektrzy czonkowie spoeczestwa, uwolnieni od codziennej krztaniny w poszukiwaniu poywienia, mogli powici si innym formom aktywnoci na przykad rzemiosom lub sztuce. Tak ludzko wesza na ciek wiodc ku wspczesnoci. Rewolucja rolnicza rozpocza si w rejonie yznego Pksiyca na przeomie X tysiclecia p.n.e. wtedy wanie ludzie zaczli po raz pierwszy uprawia zboa, zamiast, jak wczeniej, polega tylko na tym, co udao si zebra z dziko rosncych kosw. Oczywicie to przejcie od zbieracko-owieckiego do osiadego trybu ycia i rolnictwa nie nastpio natychmiast. To by raczej stopniowy, dugotrway proces, ktry gdzieniegdzie trwa nawet przez tysice lat. W kadym razie z wieku na wiek pody z wasnych pl byy coraz istotniejszym skadnikiem ludzkiej diety. Tak czy inaczej, w kontekcie caej ludzkiej historii bya to chwila przecie owiecko-zbieracki tryb ycia dominowa od czasw, gdy ga rodowa ludzi oddzielia si od innych naczelnych, czyli przez ponad sze milionw lat. Kilkanacie, a nawet kilkadziesit wiekw to w tej perspektywie do31 Warzenie w Epoce Kamienia prawdy okamgnienie. Dlaczego ta zmiana nastpia, wci pozostaje przedmiotem gorcego sporu uczonych i to reprezentujcych wiele rnych dyscyplin. Sformuowano ju dziesitki teorii. Jedna z nich gosi na przykad, i na ziemiach yznego Pksiyca raptem zaczo by trudniej o poywienie, by moe na skutek zmian klimatycznych, a niewykluczone, e intensywne polowania doprowadziy do wyginicia niektrych gatunkw zwierzt. Inna hipoteza mwi, e przejcie do czciowo osiadego trybu ycia spowodowao zwikszenie przyrostu naturalnego, a rosnce populacje wymagay wicej poywienia, ni mona byo zdoby dotychczasowymi metodami. A moe z takimi pogldami te si spotkaem kiedy ludzie odkryli ju piwo i jego konsumpcja staa si wanym spoecznym rytuaem, trzeba byo zadba o to, aby podstawowy surowiec, czyli ziarno, by stale dostpny, do tego za niezbdne byy wasne uprawy, a nie przypadkowe zbiory dziko rosncych zb. Zgodnie z t teori rolnictwo narodzioby si z pragnienia... piwa. Jakkolwiek to bez wtpienia bardzo kuszca wizja, i rolnictwo a porednio cywilizacj zawdziczamy wycznie pogoni za ykiem piwa, zapewne nie jest ona do koca prawdziwa. Na pewno by to jeden z wanych czynnikw przemian, ale nie jedyny. Wiele innych rwnie zoyo si na cykl przemian, ktry sprawi, e coraz wicej owcw-zbieraczy osiedlao si i zaczynao uprawia wasne poletka. A kiedy ju to nastpio, klamka zapada; uruchomiony zosta proces, ktrego nic nie mogo zatrzyma: dziki udomowieniu rolin ywnoci byo wicej, to oznaczao, e rodzio si i przeywao wicej ludzi, a coraz liczniejsze spoecznoci nie mogy ju raptem porzuci dajcych gwarancj egzystencji upraw i powrci do owiectwa i zbieractwa. Nawyk picia piwa mg przyczyni si do rewolucji rolniczej rwnie w bardziej subtelny sposb. Poniewa przechowywanie piwa przez czas duszy w tamtej epoce raczej nie byo moliwe, a w dodatku sam proces fermentacji 32 Piwo i uprawy korzenie nowoczesnoci trwa okoo tygodnia, wikszo wypijano nim jeszcze w peni sfermentowaa. Taki napj ma stosunkowo ma zawarto alkoholu, ale za to jest w nim mnstwo drody, co oznacza wysz zawarto biaka i witamin. Dziki temu ludzie mogli kompensowa deficyty niektrych wanych skadnikw pokarmowych, wynikajce ze zmiany diety z czciowo misnej na gwnie rolinn i zboow. Piwo stao si na przykad podstawowym rdem witaminy B, ktr wczeniej ludzie spoywali w misie. To zreszt nie koniec piwo warzono z przegotowanej wody, dziki czemu byo napojem znacznie zdrowszym i bezpieczniejszym ni woda z rzek czy jezior, a nawet studni, zwykle

zanieczyszczona (chociaby ludzkimi odchodami), jako e jej ujcia znajdoway si w pobliu ludzkich osad. W tamtych czasach oczywicie (jak zreszt jeszcze dugo potem) ludzie nie zdawali sobie sprawy z zagroe, jakie niesie picie brudnej wody, ale na pewno bardzo wczenie nauczyli si z du ostronoci podchodzi do nieznanych uj wody, a pewnie chtniej korzystali z rde czy strumieni pyncych z dala od ludzkich siedzib. (Warto zauway, e to byo w perspektywie historycznej do nowe zagroenie. owcyzbieracze nie musieli martwi si o to, e zanieczyszczaj wasne ujcia wody, gdy poruszali si w niewielkich grupach i rzadko pozostawali duej w jednym miejscu.) Podsumujmy zatem. Piwo pomogo ludziom poradzi sobie ze spadkiem jakoci i rnorodnoci poywienia, jaki nieuchronnie wiza si z przejciem do osiadego trybu ycia i zmian diety na gwnie pokarm pochodzenia rolinnego. Po drugiepiwo byo znacznie zdrowszym napojem ni woda. Po trzecie wreszcie, piwo jest napojem o duych wartociach odywczych i ci, ktrzy je pili, szybko zyskali znaczn przewag nad pozostaymi. W cigu VII i VI tysiclecia przed nasz er yzny Pksiyc sta si regionem przede wszystkim rolniczym. W tym czasie pojawiy si na przykad bardzo zoone systemy nawadniania, ktre umoliwiy intensyfikacj 33 WARZENIE W EPOCE KAMIENIA upraw na suchych i gorcych nizinach Mezopotamii i Doliny Nilu, i udomowiono rwnie kilka gatunkw zwierzt (t przygod ludzko rozpocza od owiec i kz). Typowa rolnicza osada w tej epoce skadaa si z chat zbudowanych z gliny i trzcinowych mat, czasem zdarzay si te wiksze budowle z suszonych na socu glinianych cegie. Otaczay j pola (uprawiano na nich ju nie tylko jczmie i pszenic) oraz palmy daktylowe. W pobliu, na uwizi lub w specjalnych zagrodach, pasy si owce i woy. Uzupenieniem diety rolinnej byy ryby, ptactwo i inna dziczyzna. Ludzie wiedli ju zupenie inne ycie ni ich przodkowie sprzed dwch tysicy lat powoli zaczy te nastpowa przemiany, ktre niedugo potem doprowadziy do wyksztacenia si zoonego, znacznie silniej uwarstwionego spoeczestwa. W osadach z tego okresu czsto odnajdujemy ju lady wikszych budowli. Wiele wskazuje, e byy to magazyny, w ktrych przechowywano nadwyki ywnoci, a moe take przedmioty sakralne, oraz e budowle te byy wspln wasnoci wszystkich mieszkacw wiadczy o tym chociaby ich rozmiar znacznie wykraczajcy poza potrzeby nawet bardzo licznej rodziny. Magazynowanie zapasw ywnoci byo jedn z metod radzenia sobie z grob godu. Bogate rytuay i uroczystoci religijne, podczas ktrych proszono bogw o obfite plony, suyy temu samemu celowi. Bardzo moliwe, e gdy te dwie formy spoecznej aktywnoci sploty si ze sob, przekazywane nadwyki ywnoci nabray charakteru ofiary dla bogw, a wioskowe magazyny powoli zaczy przeksztaca si w miejsca kultu. Aby mie pewno, e wszyscy mieszkacy wnosz naleny trybut, trzeba byo wprowadzi jakie formy sprawozdawczoci. Dziki archeologom wiemy, jak ludzie sobie z tym problemem poradzili ot w caym regionie yznego Pksiyca badacze znajduj (i to w duej liczbie) niewielkie gliniane etony, niektre pochodzce nawet z przeomu i VIII tysiclecia p.n.e. Archeologowie s dzi zgodni co do tego, e te 34 Piwo i uprawykorzenie nowoczesnoci etony stanowiy dowd przekazania waciwej czci zbiorw na potrzeby wsplnoty. Bardzo szybko stao si tak, i odpowiedzialnym za ca t procedur zosta kapan penicy te funkcje administratora. Tego czowieka utrzymywaa wsplnota i to on zapewne nadzorowa proces zbierania i magazynowania nadwyek ywnoci oraz kierowa komunaln

aktywnoci, na przykad wznoszeniem nowych budowli i utrzymaniem systemw nawadniajcych. W ten wanie sposb rodziy si ksigowo, pismo i biurokracja. Koncepcja, i to piwo byo jednym z motorw tak gbokich przemian w yciu dawnych ludzi, nadal pozostaje kontrowersyjna, przynajmniej dla niektrych badaczy. Wydaje si jednak, e przemawia za ni wiele dowodw, cho czasem niebezporednich. W kadym razie nikt ju nie przeczy, i dla ludzi tworzcych najstarsze na naszej planecie cywilizacje napj ten mia olbrzymie znaczenie. I jakkolwiek jego pocztki nadal skrywa mga tajemnicy i zapewne nigdy nie poznamy dokadnie prehistorii piwa", to nie ulega wtpliwoci, i w codziennym yciu i Egipcjan, i ludw Mezopotamii piwo byo stale obecne i nie mona przeceni jego znaczenia. Rozdzia drugi CYWILIZACJA PIWA M Przyjemno to piwo. Niewygoda to podr Przysowie mezopotamskie, ok. 2000 p.n.e. Usta szczliwego czowieka pene s piwa Przysowie egipskie, ok. 2200 p.n.e. NARODZINY MIAST Pierwsze miasta powstay w Mezopotamii. Nazwa tego regionu wywodzi si od okrelenia midzy rzekami"to ziemie pomidzy Tygrysem i Eufratem (dzi zajmuje je Irak). W epoce, o ktrej mwimy, wikszo mieszkacw tych krain stanowili rolnicy, ktrzy nocowali w obrbie miejskich murw, ale co rano wyruszali na pola. Wtedy te po raz pierwszy wyodrbnia si grupa ludzi niezjmu-jcych si bezporednio produkcj ywnoci, prowadzca praktycznie wycznie miejski tryb ycia. Tworzyli j administratorzy (zarzdcy) i rzemielnicy, a do szybko rwnie i kapani. wczesne miasta miay ju wytyczone ulice, po ktrych mogy jedzi wozy cignite przez woy, a na miejskich targowiskach kwit handel. Organizowano publiczne wita i ceremonie religijne. Ten wiat moe nie byby dla nas bardzo obcy, nawet przysowia brzmiay zna37 Cywilizacja piwa jomo choby takie: Ten, kto posiada wiele srebra jest szczliwy. Ten, kto zgromadzi wiele ziarna jest szczliwy. Ale ten, kto nic nie ma, pi spokojnie". W zasadzie nadal nie potrafimy wyjani, dlaczego w pewnym momencie swojej historii ludzie zdecydowali si y raczej w miastach ni w niewielkich, wiejskich osadach. Najprawdopodobniej wynikao to ze splotu wielu rnych czynnikw. Cz ludzi wolaa by blisko wanych orodkw kultu i miejsc wymiany handlowej. W wypadku Mezopotamii spore znaczenie moga mie kwestia bezpieczestwa ten region praktycznie pozbawiony jest naturalnych granic, to w zasadzie jedna wielka rwnina, nieustannie naraona na napa wroga. Proces koncentracji ludzkich osiedli rozpocz si tu ju okoo roku 4300 p.n.e. Najpierw powstay niewielkie miasteczka, ktrym z czasem przybywao domw i ludnoci. Kade z takich miast tworzyo wasny system nawadniania pl uprawianych przez mieszkacw. Na przykad na przeomie IV i III tysiclecia p.n.e. Uruk, najwiksze miasto tej epoki, liczyo ju ponad pidziesit tysicy mieszkacw i otacza je krg ziem uprawnych o promieniu kilkunastu kilometrw. Do roku 2000 p.n.e. niemal caa populacja poudniowej Mezopotamii zamieszkiwaa ju do liczne wielkie miasta, najwaniejsze znane nam to Uruk, Ur, Lagasz, Eridu i Nippur. Wtedy rwnie rozkwita cywilizacja Egiptu i wkrtce to egipskie miasta Memfis i Teby stay si najwikszymi orodkami urbanistycznymi wiata. Te dwie najstarsze cywilizacje (a warto zwrci uwag, e nie przypadkiem greckie i aciskie sowa okrelajce miasto" i cywilizacj" maj ten sam rdosw; ycie cywilizowane to ycie miejskie) bardzo rniy si pod wieloma wzgldami. Za spraw politycznej unifikacji cywilizacja Egiptu przetrwaa niemal bez zmian przez trzy tysice lat.

W tym samym czasie krajobraz polityczny i spoeczny Mezopotamii zmienia si niczym w kalejdoskopie, gwnie za spraw podbojw militarnych. Wspln cech obydwu tych kultur byo to, e ich powstanie umoliwi 38 / Napj cywilizowanego czowieka rozwj rolnictwa i gromadzenie nadwyek ywnoci. Dziki temu nie tylko mogy wyoni si nieliczne z pocztku elity, wolne od obowizku codziennej, fizycznej pracy. W pewnym sensie waniejsze jest, e pojawili si rzemielnicy, produkujcy dobra na uytek tych elit, ale i ludnoci rolniczej, oraz administratorzy, ktrzy mogli kierowa organizacj wielkich publicznych robt, takich jak budowa i konserwacja kanaw nawadniajcych, a take wznoszenie wity, paacw i piramid. W tak zaawansowanej cywilizacji niezbdna staa si moliwo wymiany dbr. I w Mezopotamii, i w Egipcie, czemu trudno si dziwi, t funkcj penio ziarno, podstawowy skadnik codziennej diety mieszkacw tych krain, traktowane w zasadzie jak nadajcy si do spoycia obiegowy pienidz. Z naszej perspektywy najwaniejsze jest, i waluta ta wystpowaa w dwch postaciach, pynnej i staej. Podstaw gospodarki naj starszych cywilizacji byy po prostu chleb i piwo. Napj cywilizowanego czowieka Spisana historia piwa (podobnie jak caej ludzkiej cywilizacji) zaczyna si od Sumerw. Ten zamieszkujcy poudniow cz Mezopotamii lud wynalaz pismo ju w poowie czwartego tysiclecia p.n.e. Sumerom zawdziczamy najstarszy zabytek wiatowej literatury, epos Gilgamesz, opowiadajcy o dziejach sumeryjskiego wadcy o tym imieniu (zreszt postaci historycznej), ktry panowa okoo roku 2700 p.n.e. Mit o Gilgameszu zapisali zapewne jeszcze Sumerowie, cho do naszych czasw przetrwa w postaci, jak naday mu cywilizacje, ktre byy spadkobiercami ich kultury akadyjska i asyryjska. Nawet pobiena lektura eposu o Gilgameszu ujawnia, jak wan rol w jego czasach penio piwo. W pewnym sensie byo symbolem cywilizacji. wiadczy o tym -wie o pocztkach przyjani Gilgamesza z Enkidu. w wochaty gigant, stworzony z gliny przez bogini Anu, 39 Cywilizacja piwa z pocztku zachowywa si jak zwierz, biegajc nago po polach. Gilgamesz, by sprowadzi go na ono cywilizacji (a bardziej, by zyska potnego sprzymierzeca), wysa do mod, pikn kobiet. Ta, zamiast poprowadzi od razu do wielkiego miasta, najpierw zabraa go do wioski pasterzy. Oto, jak opowie toczy si dalej: Na pooony sobie chleb w pomieszaniu zerka, ypie Enkidu. Nie umia Enkidu spoywa chleba, picia chmielu nie by uczony. Umia tylko ssa mleko zwierzce. Guzdra si niezdarnie, oczy wytrzeszcza, jak si zabra do tego, nie wiedzia, jak je, jak pi napitek chmielony. Rozwara usta nierzdnica i rzecze: Jedz chleb, Enkidu, tak to jest w yciu! Pij napitek chmielony, taki jest wiat! Spoy wic Enkidu chleba do syta, chmielu wychyli siedem dzbanw. Zagraa w nim wtroba rano, swobodnie, serce si w nim weseli, twarz promienieje. Ciao swe wochate wzi i obmaca, star z siebie sier kudat, olejkiem si namaci, do ludzi sta si podobny, w odzie si odzia, mem sta si z wygldu*. Nieznajomo chleba i piwa to dla twrcw eposu najlepszy dowd dzikoci i nieokrzesania jego bohatera. Wystarczyo jednak, i nauczy si, jak oprnia dzban, obmy i namaci ciao, by mem si sta". Ju mg ruszy do Uruk, ktrym wada Gilgamesz (wkrtce zreszt bardzo si zaprzyjanili). Najwyraniej dla Mezopotamczykw jedn z rzeczy, ktra

odrniaa ich od dzikusw", byo przywizanie do chleba i piwa, to one wanie czyniy ich ludmi cywilizowanymi". Spore znaczenie ma tu pami, i i jedno, i drugie pojawio si dopiero, gdy w prehistorycznych cza* Gilgamesz. Epos staroytnego Dwurzecza, PIW, Warszawa 1980, przekad Robert Stiller. Polski tumacz niestety nie najlepiej sobie poradzi z trudn materi eposu. Ani Sumerowie, ani Akadyjczycy nie mogli, oczywicie, mwi o napoju chmielonym", chociaby z tego powodu, i chmiel jest rolin klimatu umiarkowanego. Zapewne Enkidu poczstowany zosta zboowymi plackami i zboowym piwem (przyp. tum.). 40 Napj cywilizowanego czowieka sach ludzie porzucili dawny, peen niebezpieczestw zbie-racko-owiecki tryb ycia i zaczli osiedla si na stae. Najwyraniej naszym przodkom w utosamianiu piwa z postpem cywilizacyjnym wcale nie przeszkadzao niebezpieczestwo naduycia alkoholu. Przeciwnie wszystkie niemal staroytne opowieci wspominaj o pijastwie z wielk sympati i humorem. Sam Enkidu rwnie swj debiut w roli czowieka koczy upojeniem i pijackim piewem. Podobnie sumeryjska mitologia opisuje bogw jako istoty omylne, obdarzone ludzkimi sabostkami, w tym rwnie upodobaniem do dobrego jedzenia i napitku, ktrego nieraz naduywali. Wanie kaprysom bogw przypisywali Sumerowie niepewno wasnej egzystencji, zupenie oczywist, gdy plony w kadej chwili moga zniszczy susza czy szkodniki, a zza horyzontu raz po raz wyaniay si armie upiecw. Podczas uroczystoci religijnych Sumerowie ustawiali w wityniach, przed otarzami bstw, suto zastawione stoy, aby pniej, podczas uczty, w ktrej brali udzia kapani i wierni, wzywa bogw i przywoywa duchy swoich zmarych. Rwnie istotne funkcje penio piwo w staroytnym Egipcie. Odwoania do tego napoju znajdujemy ju w najdawniejszych rdach pisanych z czasw III Dynastii, ktra rozpocza panowanie okoo roku 2650 p.n.e. W synnych Tekstach Piramid wymienionych jest kilkanacie gatunkw piwa, a inskrypcje te, zdobice ciany w komorach grobowych piramid wadcw TV i V Dynastii, stanowi najstarszy zabytek literatury funeralnej na wiecie (datuje sieje na XXrV-XXII wiek p.n.e. Egipcjanie stworzyli wasne pismo wkrtce po Sumerach i posugiwali si nim zarwno do rejestracji codziennych transakcji handlowych, jak i do opisywania wielkich czynw kolejnych wadcw. Naukowcy nadal spieraj si, czy pismo sumeryjskie stanowio inspiracj dla Egipcjan, czy te hieroglify wynalezione zostay niezalenie). Zgodnie z jedn z bardziej szczegowych analiz zabytkw pimiennictwa staroegipskiego piwo (hekt) jest 41 Cywilizacja piwa w nich wymieniane czciej ni jakikolwiek inny artyku spoywczy, pojawia si w licznych modlitwach, podaniach i legendach i, podobnie jak w Mezopotamii, przypisuje mu si boskie, staroytne pochodzenie. Jeden ze staroegipskich mitw przypisuje piwu uratowanie ludzkoci. Ot, jak gosi opowie, pewnego dnia Ra, bg Soca, dowiedzia si, e ludzko spiskuje przeciwko niemu. Wezwa bogini Hathor, by w jego imieniu wymierzya ludziom kar. Hathor zabraa si do tego dziea z takim zapaem, i Ra zlk si, i wkrtce nie bdzie komu oddawa mu czci, a poza tym al mu si zrobio swych wyznawcw, i postanowi j powstrzyma. Przygotowa wic wielk porcj piwa (siedem tysicy dzbanw zgodnie z niektrymi wersjami mitu!), zabarwi je na czerwono, by wygldao jak krew, i rozla po ziemi. Spywajce ze wzgrz krwistoczerwone strugi przepiknie lniy w socu, a w kauach mona byo przeglda si niczym w zwierciadle. Hathor zatrzymaa si na chwil, by

podziwia wasne odbicie, a pniej nie wytrzymaa i sprbowaa kilka ykw tego dziwnego pynu. Zasmakowajej, wypia wicej i szybko si upia, a potem zasna. Gdy wstaa, nie pamitaa ju o swej krwawej misji i ludzko zostaa ocalona, Hathor za od tego czasu czczono jako bogini piwa i piwowarw. (Liczne warianty tego mitu znaleziono w grobowcach egipskich wadcw, midzy innym Tuten-chamona, Setiego I i Ramzesa Wielkiego.) Midzy Egiptem a Mezopotami wystpuj jednak wyrane rnice w postawach wobec naduywania alkoholu. Sumerowie czy Babiloczycy odnosili si do tego zjawiska z wyran pobaliwoci. W Egipcie natomiast picie spotykao si z wyran spoeczn dezaprobat. Przekonuj nas o tym chociaby liczne zachowane teksty kopiowane przez uczniw przygotowujcych si do zawodu pisarza (wiele z nich odnaleziono na wysypiskach mieci). Jeden z nich na przykad poucza modego skryb: Piwo odbiera ci czowieczestwo i skazuje Tw dusz na potpienie. Ten, ktry pije, staje si niczym d z poamanym sterem, 42 Cywilizacja piwa w nich wymieniane czciej ni jakikolwiek inny artyku spoywczy, pojawia si w licznych modlitwach, podaniach i legendach i, podobnie jak w Mezopotamii, przypisuje mu si boskie, staroytne pochodzenie. Jeden ze staroegipskich mitw przypisuje piwu uratowanie ludzkoci. Ot, jak gosi opowie, pewnego dnia Ra, bg Soca, dowiedzia si, e ludzko spiskuje przeciwko niemu. Wezwa bogini Hathor, by w jego imieniu wymierzya ludziom kar. Hathor zabraa si do tego dziea z takim zapaem, i Ra zlk si, i wkrtce nie bdzie komu oddawa mu czci, a poza tym al mu si zrobio swych wyznawcw, i postanowi j powstrzyma. Przygotowa wic wielk porcj piwa (siedem tysicy dzbanw zgodnie z niektrymi wersjami mitu!), zabarwije na czerwono, by wygldao jak krew, i rozla po ziemi. Spywajce ze wzgrz krwistoczerwone strugi przepiknie lniy w socu, a w kauach mona byo przeglda si niczym w zwierciadle. Hathor zatrzymaa si na chwil, by podziwia wasne odbicie, a pniej nie wytrzymaa i sprbowaa kilka ykw tego dziwnego pynu. Zasmakowajej, wypia wicej i szybko si upia, a potem zasna. Gdy wstaa, nie pamitaa ju o swej krwawej misji i ludzko zostaa ocalona, Hathor za od tego czasu czczono jako bogini piwa i piwowarw. (Liczne warianty tego mitu znaleziono w grobowcach egipskich wadcw, midzy innym Tuten-chamona, Setiego I i Ramzesa Wielkiego.) Midzy Egiptem a Mezopotami wystpuj jednak wyrane rnice w postawach wobec naduywania alkoholu. Sumerowie czy Babiloczycy odnosili si do tego zjawiska z wyran pobaliwoci. W Egipcie natomiast picie spotykao si z wyran spoeczn dezaprobat. Przekonuj nas o tym chociaby liczne zachowane teksty kopiowane przez uczniw przygotowujcych si do zawodu pisarza (wiele z nich odnaleziono na wysypiskach mieci). Jeden z nich na przykad poucza modego skryb: Piwo odbiera ci czowieczestwo i skazuje Tw dusz na potpienie. Ten, ktry pije, staje si niczym d z poamanym sterem, 42 Napj cywilizowanego czowieka ktr nie sposb kierowa". W innym zbiorze, znanym jako Mdroci Ani, znale mona takie oto pouczenie: Gdy wypijesz dzban piwa, zdaje ci si, e to ty mwisz, a z twych ust wychodzi bezadny bekot". Wydaje si jednak, i nie s to sdy reprezentatywne dla wartoci, jakimi rzeczywicie kierowali si Egipcjanie, czemu zreszt trudno si dziwi, rzadko bowiem w dydaktycznych tekstach dla modziey opowiada si o prawdziwym yciu. Raczej i tak byo rwnie w dawnym Egipcie chodzio w nich o skonienie modych ludzi do obrania okrelonej drogi yciowej (konkretnie kariery pisarza). W odnajdywanych dzi tekstach z tej epoki znale mona te takie oto przesania: Nie zostawaj onierzem,

kapanem ni piekarzem", Nie e si", Nie zostawaj wonic rydwanu". Pominwszy zatem pewne rnice, cywilizacje Mezopotamii i Egiptu miay do podobne podejcie do piwa. Dla wszystkich tych ludw by to pradawny napj, uznawany za dar bogw i traktowano go w sposb szczeglny. W caym regionie yznego Trjkta w okresie jego wietnoci piwo stanowio istotny element spoecznej i kulturowej tosamoci jednostki i penio funkcj wanego zwornika ycia spoecznego. W staroegipskim wyraenia zaprosi kogo na piwo" i siedzie z kim przy piwie" oznaczay po prostu mio spdza czas" lub zabawi si". Natomiast sumeryjskie nalewa piwa" odnosio si do przyj i uczt, a okrelenia tego uywano take w stosunku do formalnych wizyt, jakie wadca skada w domach notabli krlestwa, by mogli zoy mu danin. Mwio si wwczas: gdy krl pi piwo w domu takiego-to-a-takiego...". W caym regionie piwo byo nieodzownym elementem kadego przyzwoitego posiku. Pili zreszt wszyscy, biedni i bogaci, kobiety i mczyni, doroli i dzieci, ci z najwyszych szczebli spoecznej hierarchii i ci z samego jej dna. Stwierdzenie, i to wok piwa tworzyy si najstarsze cywilizacje, naprawd nie jest przesad. 43 Cywilizacja piwa Narodziny pisma Najstarsze pisane dokumenty to zabytki kultury sume-ryjskiej. S to listy pac i rejestry podatkowe. Symbol oznaczajcy piwo gliniane naczynie z dwiema rwnolegymi liniami jest jednym z najczciej w nich wystpujcych, obok symboli oznaczajcych ziarno, tkaniny i ywy inwentarz. Przyczyna jest prosta: pismo suyo pocztkowo gwnie do rejestracji procedur zbierania i magazynowania zboa, a take chleba, piwa i innych dbr. W pewnym sensie kultura i cywilizacja Sumerw stanowia kontynuacj dorobku ich neolitycznych poprzednikw, tyle e na znacznie wiksz skal. Bya kulminacj tysicy lat ekonomicznego i spoecznego postpu; i tak jak niegdy wdz czy naczelnik wioski zabiera ludziom nadwyki ywnoci, tak obecnie kapani z Uruk czy innych sumeryj-skich miast gromadzili nadwyki jczmienia, pszenicy, owiec i wyrobw wkienniczych. Oficjalnie goszono, i to dary dla bogw, w praktyce jednak byy to po obowizkowe daniny, dzi powiedzielibymy po prostu podatki, ktre kapani bd to zuywali na wasne potrzeby, bd wymieniali na inne dobra czy usugi. Na przykad robotnikom zatrudnionym przy robotach publicznych, choby przy budowie lub konserwacji systemw nawadniajcych, pacono chlebem i piwem. Ten bardzo dopracowany system dawa wityniom pen kontrol nad praktycznie caym yciem gospodarczym. Na ile mona go uzna za szczegln form staroytnego socjalizmu", w ktrym pastwo poprzez redystrybucj dbr dba o potrzeby wszystkich obywateli, a na ile za na wp niewolniczy system wyzysku, pozostaje kwesti sporn. Zapewne bya to jednak racjonalna odpowied na szczegln i nieprzewidywaln natur rodowiska, w ktrym przyszo y mieszkacom Mezopotamii. Deszcze w tym regionie padaj rzadko, a wylewy Tygrysu i Eufratu te s do kapryne. Aby zebra plony, konieczne jest zatem utrzymanie sprawnego, centralnego systemu nawadniania 44 Narodziny pisma oraztak przynajmniej wierzyli Sumerowie zapewnienie sobie przychylnoci bogw poprzez bogate ofiary. Oba te zadania wypeniali kapani, a w miar, jak ludno koncentrowaa si w miastach, w rkach kapanw skupiaa si coraz wiksza wadza. Prymitywne neolityczne magazyny ustpiy miejsca wielkim wityniom, zigguratom wznoszcym si ku niebu na kolejnych platformach. Powstay liczne, rywalizujce ze sob miasta-pastwa, a kade z nich czcio swojego boga i kadym rzdzia elita zoona z kapanw-administratorw dbajcych o organizacj i funkcjonowanie rolniczej gospodarki, a

yjcych z wytwarzanych przez ni nadwyek. Rzeby i grawerunki z tego okresu czsto ukazuj funkcjonariuszy kultu, zwykle pod postaci dostojnych brodaczy w dugich szatach i okrgych nakryciach gowy, sczcych przez dugie trzcinowe rurki piwo z wielkich dzbanw. Do realizacji swoich zada kapani musieli posi umiejtnoci, ktre pozwaaby jako odnotowa, co i od kogo zostao zebrane. Pocztkowo takie rejestry podatkowe sporzdzano, posugujc si glinianymi naczyniami zwanymi bullae, w ktrych chowano specjalne etony. etony rniy si ksztatem i wielkoci i oznaczay rne dobra. Gdy jaki artyku zosta ju przez konkretn osob przekazany wityni, waciwy eton wdrowa do naczynia, a odpowiedzialny za zbieranie daniny kapan oraz sam podatnik" odciskali na wilgotnej powierzchni takiej glinianej koperty" swoje osobiste pieczcie, by powiadczy, e dar okrelonej wielkoci rzeczywicie zosta przekazany. Pniej te koperty" przechowywane byy w witynnych archiwach. Szybko jednak stao si jasne, e znacznie prociej mona osign ten sam cel, posugujc si wilgotn glinian tabliczk, na ktrej odciska si odpowiednie symbole oznaczajce poszczeglne dobra, dajmy na to, worki jczmienia czy sztuki byda. Pod spodem odcisn trzeba byo osobist piecz, a gdy tak tabliczk pniej wysuszono na socu, zapis by nieusuwalny. etony ju nie byy 45 Cywilizacja piwa potrzebne wystarczyo ich symboliczne odwzorowanie. I tak z czasem etony odeszy w niebyt, a ich miejsce zajy rysowane w glinie piktogramy, ktrych ksztat wywodzi si z obiektw, jakie reprezentoway. Tak przynajmniej byo na pocztku, z czasem bowiem znaki ewoluoway, cho jeszcze przez wiele wiekw odnosiy si bezporednio do realnych, fizycznych obiektw. Wprowadzano te rne kombinacje i odmiany znakw, by mc przedstawia pojcia abstrakcyjne, jak chociaby liczby. Najstarsze pisane wiadectwa naszej historii to gliniane tabliczki z miasta Uruk datowane na przeom XXXV i XXXIV wieku p.n.e. Te tabliczki byy niewielkie, bez kopotu mieciy si w doni. Zwykle podzielone byy na kolumny, a pniej jeszcze, za pomoc poziomych linii, na mniejsze prostokty. W kadym z takich prostoktw znajdowao si kilka symboli, cz odcinita za pomoc pieczci-etonw, cz za naniesiona rylcem. Pismo su-meryjskie naley odczytywa od lewej do prawej i od gry do dou, ale na tym w zasadzie koczy si podobiestwo do wspczesnego pisma i dlatego potrafi rozszyfrowa je wycznie specjalici. Ale jeli przyjrzymy si bliej ktrej z tabliczek, raczej nie bdziemy mieli problemw ze wskazaniem piktogramu oznaczajcego piwo (dzban w dwiema rwnolegymi liniami). Taki znak pojawia si bardzo czsto na listach pac, w dokumentach administracyjnych, a wreszcie i na tabliczkach, ktrymi posugiwano si przy nauce pisania. W takich szkoleniowych tekstach" wystpuje zreszt bardzo duo piktogramw zwizanych z piwem. Archeologowie odnaleli te wiele tabliczek zawierajcych listy imion, przy ktrych pojawia si zapis wydano dzienn porcj piwa i chleba"to bya standardowa zapata za prac na rzecz wityni. Przeprowadzone niedawno szczegowe analizy tych staroytnych list pac" wykazay, e wydawane wwczas dzienne racje ywnociowe, na ktre skaday si chleb, piwo, daktyle i cebula, zwykle uzupeniane porcj misa lub ryby i dodatkowymi warzywami, na przykad ciecierzyc, 46 Narodziny pisma Tabliczka pokryta pismem klinowym, datowana na ok. 3200 p.n.e. Zapis przedstawia wydane przydziay piwa.

soczewic, rzep albo fasol, skaday si na zrwnowaon i absolutnie wystarczajc diet. Daktyle zawieraj witamin A, piwo witamin B, cebula witamin , czna warto kaloryczna takiej racji to 3,5 do 4 tysicy kcal, co wedle wspczesnych norm absolutnie wystarcza dorosemu, pracujcemu fizycznie czowiekowi. To moe wskazywa, i te pastwowe" racje nie byy doran jamun, lecz dla wielu ludzi stanowiy podstaw wyywienia. Pismo, ktre narodzio si jako narzdzie do rejestrowania podatkw i kontroli pastwowych wypat", wkrtce zaczo ewoluowa w stron znacznie bardziej wszechstronnego i elastycznego rodka komunikacji. Ju okoo roku 3000 p.n.e. pojawiy si symbole reprezentujce nie konkretne obiekty, a dwiki. W tym samym czasie piktogramy tworzone z gbokich naci w ksztacie klina zajy miejsce wczeniejszych pytko obionych linii. To przyspieszao pisanie, ale zarazem obniyo jako i precyzj rysunku, a w konsekwencji piktogramy zmieniay si w coraz bardziej abstrakcyjne symbole. Ostatecznym wy47 Cywilizacja piwa nikiem tego dugotrwaego procesu byo pismo klinowe, ktrego znaki przybray form gbokich wci na glinianych tabliczkach, a podstawowym narzdziem pisarskim stay si trzcinowe rylce. To wanie pismo klinowe jest dalekim przodkiem naszego wspczesnego alfabetu, cho droga bya bardzo skomplikowana i prowadzia midzy innymi poprzez alfabety ugarycki i fenicki, rozwinite w II tysicleciu p.n.e. W porwnaniu z wczesnymi piktogramami symbol piwa stosowany w pimie klinowym przeszed wyran przemian trudno ju w nim na pierwszy rzut oka rozpozna dzban. Mimo to pewne podobiestwo zostao zachowane i przy niewielkim wysiku symbol ten mona odnale na przykad na tabliczkach z opowieci o tym, jak Enki, w mitologii sumeryjskiej stwrca czowieka (i bg sodkich wd!), przygotowuje uczt dla swojego ojca Enli-la. Sam opis procesu warzenia piwa jest co prawda do tajemniczy, niemniej jednak nie ma wtpliwoci, e na tych wanie tabliczkach znale mona najstarsz ze znanych nam instrukcji dla piwowara. > & 5 ^ 3200p.n.e. 2700p.n.e. 2250p.n.c 1750p.n.e. 1000p.n.e. Ewolucja symbolu piwa w pimie klinowym. Wyranie wida, jak z upywem stuleci znak przyjmuje coraz prostsz, a zarazem coraz bardziej abstrakcyjn form. Bogactwo i zdrowie w pynie W Egipcie, podobnie jak w Mezopotamii, kapani zbierali od ludnoci daniny w zbou, a pniej zajmowali si jego redystrybucj. To oznacza, e dla najstarszych cywilizacji, jakie stworzy czowiek, zboe (i jego stae oraz pyn48 Bogactwo i zdrowie w pynie ne przetwory) byo nie tylko podstaw wyywienia. Mona powiedzie, e jako powszechnie stosowana i wygodna forma zapaty byo po prostu wczesn walut. Zachowane dokumenty witynne z mezopotamskich miast--pastw mwi nam na przykad, i robotnicy zatrudniani przez kapanw otrzymywali dziennie jeden sil (to mniej wicej litr) piwa, szeregowi urzdnicy i kapani dwa sil, wysi urzdnicy i damy dworu po trzy, a najwysi kapani i dworscy notable po pi. Na stanowiskach archeologicznych z tego okresu odnaleziono wiele stokowych czar o identycznej pojemnoci, przypuszczalnie suyy one jako standardowa miara objtoci. Oczywicie osoby z wyszych szczebli spoecznej hierarchii otrzymyway wiksze racje piwa nie dlatego, e wicej piy ci ludzie po prostu te czym musieli opaca pracujcych dla nich posacw i skrybw. Piwo atwo podzielny pyn doskonale si sprawdzao w roli pienidza.

Pniejsze znaleziska z czasw Sargona zwanego Wielkim, panujcego w latach 2334-2279 p.n.e. twrcy imperium akadyjskiego, uznawanego za pierwsze imperium w dziejach wiata, zawieraj informacje midzy innymi i o tym, e pewne iloci piwa stanowiy obowizkowy skadnik zapaty, jak zwyczajowo rodzina pana modego wnosia za narzeczon. W piwie wypacano te wynagrodzenie kobietom i dzieciom wykonujcym dorywcze prace na rzecz wityni dorose kobiety otrzymyway po dwa sil, dzieci po jednym. S te zapisy mwice o wydawaniu piwa uchodczyniom" (byy to po prostu branki, up licznych wypraw wojennych Akadyjczykw); dwadziecia sil miesicznie dla dorosych niewolnic i po dziesi dla dzieci. Przy specjalnych okazjach piwo z zapasw pastwowych wydawano te onierzom, policjantom i pisarzom. Na podobnych zasadach wynagradzani byli rzdowi posacy. Zachowa si na przykad wykaz dbr wydanych w roku 2035 p.n.e. posacom zatrudnionym przez miasto Umma (dziki temu znamy nawet ich imiona: Shu-Dumu49 Cywilizacja piwa Na cylindrycznej pieczci akadyj ski artysta uwieczni scen z bankietu. Wida licznych goci raczcych si piwem z wielkich dzbanw warto zauway, e nadal uywane s trzcinowe rurki. zi, Nur-Ishtar, Esur-ili, Ur-Ningirsu i Bazimu). Otrzymali oni za sw prac rne iloci wykwintnego" i zwykego" piwa, a take czosnek, oliw i przyprawy. W okresie rozkwitu imperium akadyjskie zatrudniao trzysta tysicy ludzi. Wszyscy otrzymywali od pastwa miesiczny przydzia jczmienia i roczny weny lub ich ekwiwalent w innych dobrach: piwo bd chleb zamiast ziarna, tkaniny lub gotow garderob zamiast weny. Wszystkie te wypaty skrupulatnie odnotowali (a raczej odcisnli na niezniszczalnych glinianych tabliczkach) akadyjscy ksigowi. Najbardziej spektakularnym przykadem uycia piwa w formie zapaty jest jednak budowa synnego zespou piramid w Gizie. Zgodnie z odkrytymi zapisami robotnicy zatrudnieni przy tym olbrzymim przedsiwziciu otrzymywali swoje wynagrodzenie gwnie w tej wanie, pynnej postaci. W poowie III tysiclecia p.n.e., gdy te wielkie konstrukcje powstaway, dzienna stawka dla szeregowego pracownika fizycznego wynosia trzy lub cztery bochenki chleba i dwa dzbanki piwa (okoo piciu litrw). Oczywicie zarzdcy i urzdnicy byli opacani lepiej, czyli przysugiway im wysze racje. Ale te robotnicze" racje te mu50 Bogactwo i zdrowie w pynie siay by satysfakcjonujce, skoro jedna z ekip pracujcych przy budowie trzeciej piramidy (nalecej do faraona Mykerinosa, ktrego prawdziwe imi brzmiao Men-kaure) pozostawia na jej cianie staroytne graffiti, podpisujc si pod nim Pijacy Menkaury". Warto zauway, e te szczegowe zapisy o wydawanych racjach wiadcz, i obowizujca przez dugie lata teoria o wykorzystywaniu przy budowie piramid niewolnikw jest bdna. Raczej byli to sezonowi robotnicy zatrudniani przez pastwo przy robotach publicznych. Zgodnie z jedn z hipotez takim naturalnym rezerwuarem siy roboczej mogli by okoliczni rolnicy w porze, gdy Nil wylewa i na przykrytych wod polach i tak nie dao si pracowa. Pastwo po prostu odbierao od mieszkacw danin w zbou, a pniej finansowao z tego rda rne dziaania wielkie publiczne prace, jak choby budowa piramid, suyy wytworzeniu u poddanych poczucia wsplnoty i przekonania o potdze pastwa, a zarazem uzasadniay pobieranie podatkw. A gdy ju piwo i chleb zaczy funkcjonowa w roli powszechnie uznanej waluty, wkrtce stay si symbolem dobrobytu i bogactwa. Dla staroytnych Egipcjan okrelenie chleb i piwo" oznaczao po prostu poywienie, a hieroglif symbolizujcy ywno powsta z poczenia znakw piwo" i chleb". Znalazo to wyraz i w innych sferach codziennego ycia.

Tak jak dzi yczymy sobie dobrego dnia, tak Egipcjanie pozdrawiali si zwrotem chleba i piwa". Jedna z inskrypcji z epoki faraonw poucza na przykad matki, by synom wybierajcym si na nauk nie zapomniay co dzie przygotowa dwch lub trzech maych bochenkw chleba i dwch dzbanw piwa, gdy to niezbdne dla ich zdrowia. Rwnie mezopotamskie chleb i piwo" oznaczao po prostu wszelkie picie i jedzenie, a jedno z akadyjskich okrele uczty w dosownym przekadzie oznacza miejsce, gdzie daj chleb i piwo". I w Mezopotamii, i w Egipcie piwo byo te zalecane jako lekarstwo. Jedn z najstarszych na wiecie farmakopei, 51 Cywilizacja piwa czyli spisw lekw, odnaleziono w Nippur. Ten zbir pokrytych pismem klinowym glinianych tabliczek pochodzi z przeomu XXII i XXI wieku p.n.e. i zawiera szczegowy wykaz medykamentw przygotowanych na bazie piwa (jest to te najstarsze zachowane wiadectwo medycznych zastosowa alkoholu). W Egipcie z kolei piwo powszechnie wykorzystywano jako agodny rodek uspokajajcy, a take jako skadnik (lub baz) wielu preparatw zioowych i rolinnych. Zapewne jedn z przyczyn byo spostrzeenie, e piwo jest znacznie mniej zanieczyszczone ni powszechnie dostpna woda (przygotowuje sieje z wody przegotowanej), nie bez znaczenia jest te to, i w piwie wiele substancji bardzo dobrze si rozpuszcza. Synny papirus Ebers", jeden z najstarszych zabytkw literatury medycznej (powsta okoo roku 1550 p.n.e., ale opracowany zosta na podstawie znaczne starszych rde) zawiera setki przepisw (recept w zasadzie) na rne, gownie zioowe specyfiki, a bardzo wiele z nich ma w skadzie take piwo. Na przykad powka cebuli wkrojona do pienistego piwa ma pomaga na zaparcia, sproszkowane oliwki w piwie lecz z niestrawnoci, a z kolei okady i masa z piwa z szafranem s skuteczne na ble porodowe. Egipcjanie uwaali te piwo za niezbdne dla zapewnienia pomylnoci w yciu pozagrobowym. Zwyczajowa ofiara pogrzebowa skadaa si z odpowiednich iloci chleba i piwa, a take z wou, gsi, ubra i natronu (minerau uywanego do mumifikacji zwok). Jak gosi jedna z odnalezionych inskrypcji nagrobnych, zmary na sw drog w zawiaty zaopatrzony zosta w piwo, ktre nigdy nie skwa-nieje" (zauwamy, e to dowodzi zarwno dbaoci o komfort biednego nieboszczyka, jak i codziennych problemw z przechowywaniem piwa). W licznych egipskich grobowcach znajdujemy malowane i rzebione sceny warzenia piwa i pieczenia chleba, zwykle umieszczano w nich take dzbany z piwem, ktre oczywicie do naszych czasw zdyo wyparowa. Komplet urzdze do warzenia piwa 52 Picie od witu... cywilizacji odnaleziono w grobowcu zmarego okoo roku 1335 p.n.e. Tutenchamona. Prostych ludzi nie chowano we wspaniaych grobowcach, a w pytkich ziemnych grobach, ale i ich czsto zaopatrywano na podr w zawiaty w dzbanek piwa. Picie od witu... cywilizacji Staroytnym Egipcjanom i mieszkacom Mezopotamii piwo towarzyszyo od koyski a po grb". Trudno si dziwi ich entuzjazmowi dla tego napojuwynalazek rolnictwa sprawi, e pojawiy si nadwyki ywnoci, a dziki temu wyoniy si zoone spoeczestwa, powstao pismo (ktre suyo pierwotnie rejestracji podatkw i pastwowego rozdawnictwa), a wszystkim tym zdarzeniom towarzyszyo piwo. Klimat w regionie yznego Pksiyca, gdzie narodzia si nasza cywilizacja, idealnie sprzyja rozwojowi upraw. Na tych ziemiach nastpia rewolucja rolnicza, tu wymylono pismo i tu przed tysicleciami piwo pyno najszerszym strumieniem.

Staroytne piwo nie zawierao chmielu, gdy ten zaczto stosowa w warzelnictwie dopiero w redniowieczu, ale nawet dzisiejsi smakosze bez kopotu rozpoznaliby zarwno sam napj, jak i zwyczaje towarzyszce piciu, chocia w naszych czasach nie wypaca si ju w piwie pensji, ani nie witamy si sowami piwa i chleba". Ale do dzi piwo uznawane jest za ulubiony napj ludzi pracy, a gdy wznosimy czyje zdrowie szklanic (czy kuflem) piwa, to naladujemy naszych przodkw sprzed tysicleci, ktrzy wierzyli w magiczn moc piwa i jego boskie pochodzenie. Nie zmieniy si te skojarzenia, jakie wi si z piwem przyjacielskiej, bezpretensjonalnej wsplnej zabawy; to napj wrcz stworzony do tego, by si nim dzieli. I dlatego i w neolitycznych osadach, w sumeryj-skich paacach i wityniach, i w dzisiejszych pubach czy knajpkach od witu cywilizacji a po czasy nam wspczesne piwo czy ludzi. Cz druga Wino w Grecji i w Rzymie *

Rozdzia trzeci ROZSMAKOWANI W WINIE m Ach podajcie mi szybko puchar wina, bym mg napoi umys i powiedzie co mdrego. Arystofanes (ok. 450-385 p.n.e.) Jednym z najwikszych i najsynniejszych przyj w dziejach ludzkoci bya uczta, ktr okoo roku 870 p.n.e. wyda asyryjski wadca Aszurnasirapli II, aby uczci przeniesienie stolicy swego rosncego w potg pastwa do Nim-rud. W centrum nowej metropolii, na wysokiej ceglanej platformie, wadca kaza wznie okazay paac w tradycyjnym asyryjskim stylu. Siedem wielkich sal ozdobiono brzem, a drzwi, ciany i sufity wyoono mozaikami z cedru, cyprysu i jaowca. Liczne rzeby przedstawiay podboje Aszurnasirapliego II w obcych krajach. Paac otaczay kanay i sztuczne wodospady, a cay kompleks mieci si na terenie olbrzymiego ogrodu, w ktrym posadzono zarwno lokaln rolinno, jak i drzewa, krzewy i kwiaty przywiezione przez wadc z jego licznych wypraw wojennych: palmy daktylowe, cedry, cyprysy, drzewa oliwne, liwy i figowce a wreszcie winorol. Jak gosi wczesna inskrypcja w pimie klinowym, trudno orzec, ktre pikniej pachniay". Aszurnasirapli zasiedli miasto przedstawicielami wszystkich prowincji swojego pastwa, ktre ju wwczas obejmowao niemal ca pnocn Mezopota57 Rozsmakowani w winie mi. Gdy wreszcie budowa nowej stolicy dobiega koca, wadca zorganizowa t synn do dzi uczt, ktra trwaa nieprzerwanie przez dziesi dni. Zgodnie z oficjalnymi relacjami uczestniczyy w niej 69 574 osoby, w tym 49 074 Asyryjczykw pci obojga (reprezentujcych ca ludno krlestwa), kilkanacie tysicy nowych obywateli Nim-rud, pi tysicy goci zagranicznych, posw i dygnitarzy, a wreszcie ptora tysica urzdnikw paacowych. Wszystko po to, by wadca mg olni sw potg i bogactwem zarwno wasnych poddanych, jak i goci z krajw ociennych. Dla realizacji tego celu nie szczdzi ni jada, ni napitku. Jak gosi krlewska kronika, w trakcie przygotowa do uczty zarnito tysic specjalnie tuczonych sztuk byda, tysic cielt, dziesi tysicy owiec, pitnacie tysicy jagnit (i dodatkowo tysic jagnit karmionych wycznie mlekiem matki), piset gazel, po tysic kaczek i gsi, dwadziecia tysicy gobi i dwanacie tysicy sztuk innego, drobnego ptactwa. Podano te dziesi tysicy rnych ryb, dziesi tysicy skoczkw pustynnych (to may gryzo yjcy na tych terenach), zuyto kilkadziesit tysicy jaj. Jarzyny

i warzywa nie cieszyy si ju tak popularnoci zamwiono ich zaledwie tysic skrzy. Nawet jeli uwzgldnimy nieuchronn w takim przypadku przesad kronikarzy, uczt przygotowano z icie epickim rozmachem. Sam wadca przechwala si potem: Przyjem ich wszystkich z honorami i odesaem potem do domw sytych, zdrowych i szczliwych". Z naszej perspektywy jednak najbardziej interesujce wydaje si nie samo menu, lecz dokonany przez krla wybr napojw. Ot mimo swych asyryjskich korzeni Aszurnasirapli nie zdecydowa si uraczy goci tradycyjnym napitkiem swych ziem, czyli piwem. Reliefy na paacowych cianach nie ukazuj klasycznego obrazu wadcy pijcego przez somk z wielkiego dzbana na zachowanych do dzi wizerunkach moemy dostrzec w krlewskiej doni pytk, najprawdopodobniej zot czar wzniesion na wysoko twarzy. To niewtpliwie byo wino! 58 ROZSMAKOWANI W WINIE Krl Aszurnasirapli II na tronie, z pytk czar wina w doni. Po obu stronach wadcy stoj niewolnicy z wachlarzami; ich zadaniem jest odganianie much. Oczywicie piwo podczas tej wielkiej uczty podawano rwnie. I to niemao dziesi tysicy dzbanw. Ale tyle samo byo bukakw wina, to za stanowio znacznie powaniejsz demonstracj bogactwa. W Mezopotamii bowiem wino stanowio rzadko, trzeba byo je sprowadza z pnocno-wschodnich kracw imperium, gdzie na wyynach uprawiano ju winorol. Same koszty transportu sprawiay, i wino kosztowao co najmniej dziesi razy wicej ni piwo, dlatego jego picie dugo uchodzio za ekskluzywny przejaw zbytku, w dodatku wywodzcy si z obcej kultury. Wino, jako dobro trudno dostpne i wielce kosztowne czasem skadano w ofierze bogom, ale zwykli ludzie nie mieli raczej adnych szans, by napoju tego skosztowa. 59 ROZSMAKOWANI W WINIE Nic dziwnego zatem, e gest, jakim byo podanie wina kilkudziesiciu tysicom goci, mg imponowa. To bya prawdziwa demonstracja wadzy, potgi i bogactwa. A jeszcze wiksze wraenie mogo zrobi to, i cz wina pochodzia nie z odlegych ziem krlestwa, ale z paacowych ogrodw! Winorol posadzono tu, tak jak to wwczas byo w zwyczaju, pomidzy innymi drzewami, ale dziki bardzo wymylnemu systemowi nawadniajcemu krlewskim ogrodnikom udao si stworzy warunki sprzyjajce wegetacji. W pewnym sensie Aszurnasirapli by najbogatszym wrd bogaczy jego majtek rs... na drzewach. Nic dziwnego, e podczas uroczystoci powicenia nowej stolicy lokalne wino byo gwn ofiar dla bogw. Uczta Aszurnasirapliego przesza do legendy, a asyryjscy artyci przez dugie lata przedstawiali j w swoich dzieach. Zwykle moemy na nich dostrzec postacie goci zasiadajcych na drewnianych awach i popijajcych wino z pytkich czarek. Wida te sporo suby. Cz sucych trzyma dzbany z winem, inni za pomoc wachlarzy odganiaj od nich muchy, zapewne, by nie zanieczyciy cennego trunku; na niektrych obrazach wida te due naczynia, z ktrych sucy napeniaj roznoszone wrd goci dzbany z winem. To wanie w okresie potgi pastwa asyryjskiego picie wina stao si wanym i bardzo dopracowanym rytuaem spoecznym. Na jednym z obeliskw z tej epoki (datowanym na ok. 825 p.n.e.) widzimy na przykad syna Aszurnasirapliego II, Salmanasara III stojcego pod trzymanym przez sugi parasolem. Wadca w prawej doni trzyma puchar z winem, a lew opiera na rkojeci miecza. Przed nim klczy poddany, ktry prbuje przekaza krlowi jak prob. Takich przedstawie w tej epoce byo bardzo wiele i nie ulega wtpliwoci, e pomogy one utrwali wizj wina jako atrybutu wadzy, bogactwa i uprzywilejowanej pozycji spoecznej. 60

Rozsmakowani w winie Wyborne piwo gr" Dla asyryjskich elit wino mogo by modn nowink, ale tak naprawd w najmniejszym nawet stopniu nie byo w owym czasie czym nowym. Pocztki wina, tak samo jak i piwa, sigaj gbokiej prehistorii. Jest to napj o tak staroytnym rodowodzie, e wystpuje ju w najdawniejszych mitach i legendach. Dysponujemy zreszt wiadectwami archeologicznymi potwierdzajcymi wyrb wina ju w neolicie, midzy a V tysicleciem p.n.e. w grach Zagros okalajcych Wyyn Irask (obecne pogranicze Iranu i Armenii). Wspwystpienie trzech czynnikw sprawio, i tam wanie ludzie zaczli produkcj wina: po pierwsze tu wanie rosa dzika winorol (z gatunku Vitis uinifera sylvestris), po drugie obficie wystpoway tu dziko rosnce zboa, dziki ktrym ludzie mogli sobie zapewni caoroczne poywienie i, gdy nadchodzi sezon, powici czas zbieraniu winogron, a po trzecie wreszcie na przeomie VII i VI tysiclecia p.n.e. ludzie zaczli wypala naczynia to za spraw upowszechnienia si ceramiki stao si moliwe produkowanie, przechowywanie i wreszcie, nie naley o tym zapomina, konsumpcja napoju pochodzcego z fermentacji winogron. Wino bowiem to po prostu sfermentowany sok z winogron. Drode, ktre w stanie naturalnym yj na skrce winogron, przerabiaj zawarty w soku cukier na alkohol i nie wymaga to adnych specjalnych zabiegw. JeH przez odpowiednio dugi czas pozostawimy sok w ceramicznym naczyniu, powstanie wino. Najstarsze dowody obecnoci wina, jakie dzi znamy, to czerwony osad we wntrzu glinianego dzbana znalezionego w Hajji Firuz Teppe, neolitycznej osadzie w grach Zagros z poowy VI tysicleciap.n.e. Pochodzenie wina wanie z tego regionu porednio potwierdza rwnie biblijna opowie o Noem, ktry, ocalawszy z potopu, zasadzi winorol na zboczach gry Ararat. Z czasem umiejtno produkcji wina (razem, rzecz jasna, z krzewami winoroli) wywdrowaa rwnie poza 61 ROZSMAKOWANI W WINIE przypuszczalne miejsce swych narodzin do Grecji i Anatolii (to dzisiejsza Turcja) i na poudnie, a poprzez kraje Lewantu (wspczesna Syria, Liban i Izrael) dotara a do Egiptu. Ju okoo roku 3150 p.n.e. wadca znany pod imieniem Skorpion I zosta pochowany z siedmiuset dzbanami wina, zapewne wielkim kosztem dostarczonego z odlegego Lewantu, wanego orodka produkcji wina w tej epoce. Pniejsi faraonowie te zagustowali w winie i to na tyle mocno, e zakadali winnice i ju okoo roku 3000 p.n.e. Delta Nilu moga si poszczyci winem wasnej produkcji. Podobnie jak w Mezopotamii, by to napj elit, choby dlatego, e tamtejszy klimat nie sprzyja uprawom na du skal i byo go po prostu bardzo niewiele. Co prawda, wino bardzo czsto wystpuje w scenach przedstawianych na przykad w grobowcach, ale ta powszechno jest nieco mylcaw grobowcach chowano tylko nielicznych, wycznie przedstawicieli najwyszych (czyli najbogatszych) warstw spoecznych, ktrych sta byo na w luksus. Masy nadal pijay wycznie piwo. Podobnie przedstawiaa si sytuacja w regionie rdziemnomorskim. Tu winorol pojawia si w poowie III tysiclecia p.n.e., najpierw na Krecie, a wkrtce potem rwnie w Grecji kontynentalnej. Porednio teori, i winorol zostaa do Grecji sprowadzona, e bya w tym regionie czym nowym, potwierdzaj greckie mity mieszkacy Olimpu pili nektar (czyli zapewne mid), wino pojawio si pniej i byo napojem miertelnikw. Krzewy winoroli sadzono w tych czasach w sadach oliwnych, a take midzy polami pszenicy i jczmienia, czsto te wok figowcw. W kulturze minojskiej i mykeskiej, ktre rozkwity nad Morzem rdziemnym w II tysicleciu p.n.e., na Krecie, ale te i na kontynencie, wino byo ju dobrze znane, nadal jednak pozostawao napojem elit. Zachowane spisy dziennych racji wydawanych niewolnikom i niszej rangi urzdnikom witynnym nigdy nie wymieniaj wina ten trunek najwyraniej pozostawa symbolem statusu.

62 WYBORNE PIWO GR" W istocie dopiero wzrost potgi Asyrii za panowania Aszurnasirapliego II i jego syna Salmanasara III mia w dziejach wina przeomowe znaczenie. Od tego czasu stao si ono trunkiem powszechnie akceptowanym, o wanych funkcjach spoecznych i religijnych, nie tylko na Bliskim Wschodzie, ale w caym wschodnim regionie Morza rdziemnego. Znaczco zmieni si te jego zasig po pierwsze wzrosa produkcja, a po drugie, za spraw rozwijajcego si handlu morskiego, zaczo by dostarczane tam, gdzie wczeniej nie byo dostpne. Istotne byy te czynniki geopolityczne greckie miasta-pastwa rosy w si i podporzdkowyway sobie nowe terytoria, a to oznaczao, e malaa liczba granic, ktre wino musiao przekroczy, czyli mniej byo obcie w postaci lokalnych podatkw i myt i eksport stawa si prostszy, nawet przy rosncych odlegociach (a najszczliwsi z krlw tej epoki, jak chociaby wadcy Asyrii, nie musieli nic sprowadza z zagranicy, bowiem sami wadali terytoriami, na ktrych kwita uprawa winoroli). Zadziaa wreszcie mechanizm poday i popytu: skoro wina byo wicej i atwiej byo je dosta, spady ceny, a dziki temu trunek ten stawa si dostpny dla coraz szerszych warstw antycznego spoeczestwa. Dobrym wiadectwem tych przemian s zachowane do dzi spisy dbr, jakimi pacono trybut wadcom Asyrii to wanie za panowania Aszurnasirapliego i Salmanasara coraz czciej pojawia si wrd nich wino, z czasem zajmujc miejsce rwnie wane, jak dominujce wczeniej kruszce, konie i bydo. W pniejszych latach jednak wino szybko z tych wykazw znikanajwyraniej stao si na tyle artykuem powszechnego uytku", przynajmniej w Imperium Asyryjskim, e nie wypadao ju ofiarowywa go w darze na znak hodu czy przyjani. Gliniane tabliczki z Nimrud, datowane na ok. 785 p.n.e. (zapisane rzecz jasna pismem klinowym), mwi na przykad, i w tym czasie dzienne racje wina przysugiway ju ponad szeciu tysicom urzdnikw i pracownikw krlewskiego dworu. Jak wynika z tych zapisw, wydawano 63 Rozsmakowani w winie jeden qa dziennie dla dziesiciu osb. Qa to okoo litra, zatem na kadego przypadao z grubsza sto gram wina, czyli tyle, ile mieci si w typowym kieliszku, w jakim podajemy wino obecnie. Za lepsz prac przysugiway wiksze racje jeden qa do podziau na sze osb. W kadym razie, i to warto podkreli, racj wina otrzymywali wszyscy zatrudnieni na dworze, z najndzniejszym pastuchem wcznie. Moda na wino szybko rozprzestrzeniaa si w antycznym wiecie i nie mino wiele czasu, nim przekroczya granice Midzyrzecza i wkroczya na obszary, gdzie ze wzgldw klimatycznych uprawy byry niemoliwe. Trzeba byo zatem napj w przywozi z daleka, ale tu pojawi si problem wino jest cikie i szybko si psuje, a zatem transport ldowy praktycznie nie wchodzi w gr. Przewoono je wic drog wodn na odziach lub tratwach zbudowanych z drewna i trzciny. Herodot, jeden z najsynniejszych historykw staroytnej Grecji, ktry podrowa po Mezopotamii okoo roku 430 p.n.e., opisuje w swoich dzieach takie odzie, ktrymi dostarczano towary gwnie zreszt wanie wino z biegiem rzeki do Babilonu. Jak pisze Herodot, gdy dostaw ju rozadowano, same odzie staway si praktycznie bezwartociowe, ze wzgldu na wielkie trudnoci, jakie wizay si z dostarczeniem ich z powrotem w gr rzeki. W tej sytuacji przewonicy po prostu sprzedawali je na deski, za mniej ni jedn dziesit pierwotnej wartoci. Oczywicie znajdowao to odbicie w wysokiej cenie wina. Tak wic, cho moda na wino ogarna Asyri i niemal ca Mezopotami, w tych krainach, gdzie uprawa winoroli nie bya moliwa, nigdy nie stao si ono napojem popularnym. Barier bya cena. Jak bya wysoka, wiemy na przykad z kronik Nabonida, ostatniego przed

perskim podbojem (w roku 539 p.n.e.) wadcy Babilonu. Ot Na-bonid przechwala si, i dopiero za jego panowania wino nazywa je wybornym piwem z gr, ktrego mj kraj nie posiada" stao si dostpne dla wszystkich, gdy 64 Narodziny Zachodu dzban importowanego trunku (o pojemnoci osiemnastu stila, czyli osiemnastu litrw dwadziecia cztery wspczesne butelki), kosztowa zaledwie" jeden szekel srebra. Warto jednak doda, e jeden szekel srebra bya to w Babilonie rwnowarto minimalnej miesicznej pacy. Zatem wino nadal pozostawao przyjemnoci bogaczy. Warstwy nisze znalazy jednak jego odpowiednik wino palmowe, napj alkoholowy ze sfermentowanych daktyli. Palmy daktylowe wystpuj powszechnie w caej poudniowej Mezopotamii, wic ten lokalny substytut wina gronowego by tylko niewiele droszy od piwa. I tak w I tysicleciu p.n.e. nawet Mezopotamczycy odwrcili si od piwa, ktre towarzyszyo im od zarania cywilizacji. Rozpocza si epoka wina, symbolu kultury i cywilizacji nowych czasw. Narodziny Zachodu Trudno chyba przecenia znaczenie antycznej greckiej cywilizacji dla nas, ludzi Zachodu. Do dzi zastanawiamy si nad pytaniami postawionymi po raz pierwszy przez mylicieli Zotego Wieku Hellady (VI i V stulecie p.n.e.). Filozofowie tej epoki tworzyli podwaliny naszej refleksji politycznej, filozofii, nauki i prawa. O nadzwyczajnej kreatywnoci greckiej kultury zadecydowa midzy innymi fakt, i miejsce wiedzy objawionej, wywodzcej si od bogw, zaja racjonalna myl i dyskusja oparta na wymianie argumentw. Skoro, musieli myle Grecy, otaczajcy nas wiat mona tumaczy na rne sposoby, to najlepiej sprawi, by rne idee mogy ze sob konkurowa. W sferze publicznej rezultatem takiego podejcia bya demokracja, ustrj, w ktrym zwolennicy odmiennych pogldw prbowali przekona innych do swojego stanowiska za pomoc logicznych argumentw i talentw orator-skich. W filozofii narodzi si dialog o naturze wiata i rzeczy, z niego za wyrosy pierwsze teorie naukowe. To rwnie w Grecji stworzono podstawy systemu prawnego, przede wszystkim przyjto rozwizania bazujce na pry65 Rozsmakowani w winie watno-dowodowym charakterze postpowania sdowego, bez czego nie mona sobie wyobrazi wspczesnego systemu sprawiedliwoci. Grecy wynaleli te inne formy zinstytucjonalizowanej rywalizacjiich zamiowaniu do zawodw atletycznych zawdziczamy midzy innymi olimpiady ery nowoytnej. W znacznym stopniu zatem to wanie myl greckiego antyku uksztatowaa nasz dzisiejsz cywilizacj, ktrej podstaw jest przecie rywalizacja idei i ludzi w polityce, gospodarce i nauce. Rwnie podzia wiata na Wschd i Zachd ma swe korzenie w staroytnej Grecji. Cywilizacja antyku nigdy nie bya jednolita, nawet gdy ziemie te podlegay jednemu wadcy tworzyy j liczne miasta-pastwa, osady i kolonie, ktre nieustannie rywalizoway ze sob, toczyy wojny, tworzyy i zryway koalicje i mniej lub bardziej trwae zwizki. Ju jednak w VIII w. p.n.e. Grecy zaczli podkrela sw odrbno od innych ludw, a kryterium, ktre stworzyo to rozrnienie, sta si jzyk. To Grecy wanie ukuli okrelenie barbaroi, z ktrego wywodzi si midzy innymi wspczesne sowo barbarzyca". Ot barbaroi byli wszyscy ci, ktrych mowa dla Grekw brzmiaa niczym nieskadny bekot. Szczegln rol wrd barbarzycw odgrywali Persowie, ktrych potne imperium obejmowao Mezopotami, Syri, Egipt i Azj Mniejsz (czyli dzisiejsz Turcj). Wojny midzy Grekami a Persami cigny si przez wieki. Z pocztku najwiksze greckie polis, Ateny i Sparta, zawary sojusz skierowany przeciw wrogowi ze wschodu, pniej jednak Persowie sprytnie wykorzystali odwieczn rywalizacj midzy tymi dwoma orodkami i obrcili j na swoj korzy, wspierajc to jednych, to drugich i podsycajc konflikty midzy

nimi. Dopiero Aleksandrowi Macedoskiemu udao si zjednoczy Grekw i zada Persom ostateczn klsk w / w. p.n.e. W kadym razie to w znacznym stopniu stulecia oporu wobec Persw zbudoway greck tosamoGrecy uznali, e s kim odmiennym (i oczywicie lepszym) ni mieszkacy Azji. 66 narodziny Zachodu Jednym z wyznacznikw tej tosamocii cywilizacyjnej wyszoci Grekw stao si wino. W antycznej Grecji na przykad bardzo cenion i rozpowszechnion form spoecznych kontaktw byy symposia (symposiony), czyli towarzyskie spotkania, ktrych uczestnicy debatowali o najpowaniejszych sprawach, w wysoce intelektualnej atmosferze rywalizujc o miano najmdrszego albo te o to, kto obdarzony jest najwikszym talentem poetyckim czy retorycznym. Nie sposb wyobrazi sobie symposionu bez amfor rozcieczonego wina, krcych pomidzy dyskutantami. Barbarzycy" za pili piwo, trunek prostacki i niewyszukany, a nawet gdy pili wino, czynili to w sposb, ktrego aden prawdziwy Grek by nie zaakceptowa. yjcy w V wieku p.n.e. Tukidydes, pisarz, polityk, wdz i najwikszy historyk staroytnoci, pisa ludy Morza rdziemnego wyszy z epoki barbarzystwa, gdy nauczyy si uprawia oliwki i winorol". W jednym z mitw greckich jest mowa o tym, i Dionizos, bg wina, przyby do Grecji, uciekajc z rozmiowanej w piwie Mezopotamii. Inna wersja tego mitu (dzi powiedzielibymy, bardziej politycznie poprawna") mwi, e Dionizos stworzy piwo, by osodzi ycie nieszcznikw, yjcych tam, gdzie nie ronie winorol. W kadym razie, gdziekolwiek kwita grecka cywilizacja, Dionizos uczyni wino dostpnym dla wszystkich, a nie tylko dla najbogatszych. W tragedii Ba-chantki Eurypides, jeden z najsynniejszych dramaturgw epoki, tak oto pisa: Bogatym i biednym zarwno da Dionizos cudowne wino, napj, ktry sprawia, e wszelki bl znika". Wino stao si powszechnie dostpne, poniewa klimat i ziemia greckich wysp, a take kontynentalnej czci Hellady, stwarzay doskonae warunki do uprawy winoroli. Uprawy te zaczy rozwija si gwatownie, poczwszy od VII w. p.n.e., najpierw w Arkadii i w Sparcie, na Pwyspie Peloponeskim, pniej rwnie w Attyce, midzy innymi na ziemiach otaczajcych Ateny. Grecy jako pierwsi zaczli produkowa wino na ogromn, wrcz przemysow ska67 Rozsmakowani w winie l i podchodzili do tego bardzo metodycznie i z naukowym zaciciem. Szczegowych informacji w tej materii dostarcza ju napisane w VIII w. p.n.e. dzieo Hezjoda Prace i dni, pierwszy w literaturze wiatowej kalendarz rolniczy o wyranie moralizatorskim charakterze, z ktrego dowiedzie si mona byo, kiedy i jak przycina winorol, kiedy zbiera grona i jak je wyciska. To greccy winiarze udoskonalili prasy do wina i ulepszyli metody upraw w winnicach pojawiy si wtedy kratownice i zaczto stosowa palikowanie, dziki czemu na tym samym obszarze mona byo posadzi wicej krzeww, ktre rodziy wicej owocw, a i samo zrywanie gron byo atwiejsze. Stopniowo w caym regionie winorol i oliwki wypary wczeniejsze uprawy, a wyrb wina na potrzeby wasne i domownikw ustpi miejsca produkcji na skal przemysow. Wino stao si towarem handlowym i nic dziwnego, hodowla winoroli przynosia nawet dwudziestokrotnie wysze zyski ni uprawa zb. Bardzo szybko wino stao si podstawowym towarem eksportowym Grecji, a rozwinity handel morski pozwala wymienia je na inne dobra. W Attyce zapanowaa taka monokultura upraw, e dla zaspokojenia potrzeb ywieniowych mieszkacw tego regionu zboe trzeba byo sprowadza z zagranicy. Tak wino stao si po raz wtry symbolem bogactwa w Atenach klas posiadaczy ziemskich dzielono na kategorie zgodnie z liczb i wielkoci posiadanych

winnic. Do najniszej kategorii zaliczono wszystkich, ktrzy mieli poniej siedmiu akrw, wysze tworzyli odpowiednio waciciele winnic 10-, 15- i 25-akrowych. Rwnie na greckich wyspach, nawet odlegych od kontynentu, uprawa winoroli rozwina si bardzo szybko. Wkrtce wielk saw zyskay oryginalne wina z Chios, Thasos i Lesbos, wysp lecych u zachodnich wybrzey wspczesnej Turcji. O znaczeniu wina dla gospodarki wiata antycznego moe wiadczy chociaby to, e zwizane z nim motywy czsto pojawiay si na monetach, na przykad na awersie monet z Chios przedstawiona jest 68 Narodziny Zachodu charakterystyczna amfora z winem, a bg wina Dionizos siedzcy na ole widnieje i na monetach, i na licznych wyrobach ceramicznych, zwaszcza dzbanach (m.in. z trackiego miasta Mend, gdzie przeprowadzono wielkie wykopaliska). O znaczeniu, jakie Grecy przypisywali winnicom, wiadczy take to, e podczas wielu wojen, ktre toczyli midzy sob na przykad podczas wojny pelopo-neskiej midzy Atenami i Spart jednym z podstawowych celw byo zniszczenie winnic nalecych do wroga. Ale tratowane i niszczone uprawy przywracano do ycia, gdy tylko konflikt si zakoczy. Czasem zreszt udawao si je ocali, cho za wysok cen tak zdarzyo si na przykad w roku 424 p.n.e., gdy Spartanie tu przed por zbiorw podeszli pod Acanthus, pooone w Macedonii miasto synce z produkcji wina, zczone sojuszem z Atenami. Nie wiemy, na ile zadecydowaa o tym obawa o zbiory, a na ile retoryczne talenty Brasidasa, wodza Spartan, w kadym razie podczas oglnego zgromadzenia obywatele miasta zadecydowali w gosowaniu o wystpieniu ze Zwizku Ateskiego i zawarciu przymierza ze Spart. Winnice ocalay i mona byo rozpocz zbir. Gdy wino stao si ju artykuem powszechnie dostpnym tak powszechnie, i pili je nawet niewolnicysam fakt picia owego trunku przesta by jakimkolwiek spoecznym wyrnikiem. W tej sytuacji zacza si liczy jako wina. Ju nie konsumpcja jakiegokolwiek wina, ale okrelonych jego gatunkw wiadczya o przynalenoci do spoecznych elit. Greccy smakosze szybko ustalili bardzo zoon hierarchi zarwno lokalnych, jak i importowanych win. A gdy hierarchia ta si utrwalia, podporzdkowali si jej rwnie producenci. Od tego czasu wina z rnych regionw zaczy by przewoone i sprzedawane w amforach odmiennych ksztatw, dziki czemu klienci mieli uatwiony wybr i, jak si mwi dzisiaj, gwarancj jakoci". Archestratus, grecki smakosz yjcy na Sycylii w IV w. p.n.e. i autor dziea Gastronomia, najstarszej zachowanej ksiki kucharskiej, zaleca na przykad wy69 Rozsmakowani w winie cznie wino z Lesbos. Za to w greckich komediach z V i IV w. p.n.e. najbardziej chwalone s wina z Chios i Thassos. Po miejscu pochodzenia najwiksz wag Grecy przywizywali do wieku wina. Raczej nie byo wwczas istotne, z jakiej konkretnej winnicy pochodzi trunek, by moe z tego powodu, i wczesne techniki transportu i przechowywania wina sprawiay, e subtelne rnice pomidzy poszczeglnymi szczepami mogy by po prostu niewyczuwalne. Stare wino byo, rzecz jasna, w najwyszej cenie, a im starsze, tym lepiej. W Homerowej Odysei, spisanej okoo VIII wieku p.n.e. moemy na przykad znale taki oto opis skarbca Odyseusza: [...Iw wysokosklepienne Skarbce zaszed ojcowskie, gdzie mied, zoto cenne W kupach leay; w skrzyniach suknie pochowane, W agwiach oliwa wonna; to dzbany gliniane W rzd, o cian oparte, stay z winem starem, Tym najsmaczniejszym, niemal e boskim nektarem*

Tak wic dla Grekw wino byo nie tylko synonimem cywilizacji, ale i symbolem wyrafinowania. To, jakie pie wino, skd pochodzce i jak stare, mwio najlepiej, kim jeste. I oczywicie wino stawiane byo znacznie wyej ni piwo, szlachetne wina ceniono bardziej ni pospolite, a stare bardziej ni mode. Nie mniej wane jednak ni to, jakie wino kto pi, byo, jak to robi. To przy winie bowiem objawiaa si prawdziwa natura czowieka jak pisa wielki grecki poeta VI wieku p.n.e. Ajschylos, w brzie widzimy odbicie zewntrznego wiata, wino jest zwierciadem umysu". * Homer, Odyseja (Pie II), przekad Lucjana Siemieskiego, Ossolineum, Wrocaw 2003 70 Rozsmakowani w winie Jak pili Grecy Od innych ludw, ktre rwnie zagustoway w winie, najbardziej chyba odrnia Grekw obyczaj mieszania wina z wod. Ale nie tylko. Wane byy rwnie okolicznoci towarzyszce samej konsumpcji, tu bowiem Grecy stworzyli zupenie now obyczajowo. W Helladzie do najbardziej wyrafinowanych form aktywnoci spoecznej nalea symposion. Byy to regularnie organizowane spotkania, niemal rytualne, w ktrych uczestniczyli wycznie mczyni i wycznie przedstawiciele najwyszych warstw, lecz wyznaczonych przez hierarchi nie tylko majtku, lecz rwnie intelektu. Arystokracja ducha": filozofowie, myliciele, poeci, dramaturdzy, bya w Helladzie rwnie wysoko ceniona. Symposia odbyway si zwykle w specjalnych salach zwanych andron (od andro-, czyli mski). Ich ciany czsto pokryte byy malowidami ukazujcymi sceny zwizane z piciem wina, a osobna sala miaa symbolizowa oddzielenie tej sytuacji od szarej codziennoci i podkrela szczeglne, obowizujce w niej zasady. Bywao, e andron by jedynym pomieszczeniem w caym domu, w ktrym podoga wyoona bya kamienn posadzk, czsto te stanowi wyrane, architektoniczne centrum budynku. Mczyni uczestnicy sympozjum (sympozjonu) zasiadali na leankach, opierajc si jednym ramieniem na rozoonych poduszkach (ta moda przywdrowaa do Grecji jeszcze w VIII wieku p.n.e. z Bliskiego Wschodu). Zwykle uczestnikw byo okoo tuzina, w kadym razie ich liczba nigdy chyba nie przekraczaa trzydziestu. Jakkolwiek kobiety nie mogy uczestniczy w przyjciach na rwnych prawach, to ich obecno bya znaczcaczsto to kobiety obsugiway goci, mczyni urozmaicali sobie te czas, ogldajc wystpy tancerek i suchajc muzyki w wykonaniu flecistek. Najpierw podawano jedzenie, ktrego praktycznie nie popijano. Pniej, po posprztaniu naczy, wnoszono wina. Ateczycy na przykad rozpoczy71 Rozsmakowani w winie nali od trzech toastw pito zdrowie bogw, potem zdrowie martwych bohaterw (zwaszcza, gdy kto mia takich wrd przodkw), a wreszcie wznoszono kielich na cze Zeusa, wadcy greckiego panteonu. Czsto w tym czasie przygrywaa flecistka, piewano te hymny. Pniej na cianach rozwieszano girlandy z kwiatw lub z winoroli, czasem rozpylano te pachnida. Wreszcie mogo si zacz picie. Najpierw wino mieszano z wod w duych, zwanych kraterami wazach, o ksztacie nieco podobnym do urny. Praktycznie zawsze to wod dolewano do wina, a nie na odwrt, a do tego celu suyo specjalne naczynie, zwane hydria, bya to jakby miska z trzema uchwytami. Oczywicie to stopie rozcieczenia wina decydowa o tym, jak szybko uczestnicy uczty zaczynali odczuwa skutki konsumpcji alkoholu. Zwykle wod dodawano w proporcjach 2:1,5:2,3:1 lub 4:1. Mieszanina w stosunku 1:1 nazywana bya mocnym winem". Ale nie dziwmy si niektre wina przed transportem poddawano procedurze odparowania, podgrzewajc do wysokiej temperatury, i byy one tak skoncentrowane, e trzeba byo je rozciecza omio-, a bywao, e i dwudziestokrotnie. Podczas upaw mona te byo wino

schodzi, bd to przechowujc je przed podaniem w piwnicy, bd dodajc nieco zamarznitego niegu, o ile oczywicie kto mg sobie pozwoli na tak e-kstrawagancj (nieg zbierano w zimie, a pniej, grubo owinity som, przechowywano w specjalnie w tym celu wykopanych gbokich jamach). Picie nierozcieczonego wina, nawet najszlachetniejszego gatunku, uwaane byo przez Grekw, a zwaszcza przez Ateczykw, za objaw barbarzystwa. Tylko Dionizos, jak wierzyli, mg sobie na co takiego bez obaw pozwoli. W greckiej ikonografii Dionizos czsto ukazywany jest z wielkim dzbanem wina w rkach, ksztat amfory wyranie wskazuje, i jest w niej najczystszy trunek. Lecz kady miertelnik pod wpywem takiego napoju, ktremu mocy nie odebraa woda, zaczyna popenia czyny gwatowne, 72 Jak pili Grecy Scenaz greckiego sympozjonu. Artysta przedstawiuczestnikw uczty w plecych pozach, pomidzy nimi wida flecistk, a z boku niewolnika sigajcego do krateru po dolewk zmieszanego z wod wina. popada w szalestwo. Co takiego, jak pisze Herodot, przydarzyo si na przykad krlowi Sparty Cleomenesowi, ktry od Scytw, yjcego na wybrzeach Morza Czarnego ludu nomadw, przej obyczaj picia czystego wina. O Scytach i ich ssiadach Trakach pisa ju Platon, jeden z najsynniejszych ateskich filozofw: Oba te ludy znane s z tego, e wszyscy, i mczyni, i kobiety, pij czyste wino, rozlewaj je sobie na szaty i uznaj to za szacowny i radosny obyczaj". Rwnie Macedoczycy znani byli ze swego nie-umiarkowania w piciu i zamiowania do mocnego wina. Aleksander Wielki, podobnie jak jego ojciec Filip II, pi duo i czsto. W pijackim zamroczeniu Aleksander zabi kiedy swojego przyjaciela Clitusa, jedna z hipotez gosi te, i tajemnicza choroba i mier Aleksandra w 323 r. p.n.e. wizay si z jego alkoholizmem. Trudno jednak stwierdzi, ile jest w tym prawdy ycie Aleksandra Wielkiego otacza wiele legend, Grecy za zawsze utosamiali cnot z umiarkowaniem w piciu, a naduywanie wina byo dla nich oznak zepsucia i upadku. 73 Rozsmakowani w winie Woda sprawiaa, e mona byo bezpiecznie pi wino nawet przez cay dzie. Ale, co niemniej wane, rwnie wino przyczyniao si do tego, e bezpieczniejsza dla zdrowia bya woda. Grecy pewnie nie do koca zdawali sobie z tego spraw, cho niebezpieczestwa wynikajce z picia zanieczyszczonej wody musiay by im doskonale znane nie przypadkiem najwyej cenili wod z grskich strumieni czy gbokich studzien oraz zbierali deszczwk. Musieli rwnie szybko zorientowa si, e rana przemyta winem goi si szybciej i atwiej (cho nie wiedzieli tego, co my dzisiaj, e wino zawiera zwykle mniej patogenw ni woda z publicznych zbiornikw, a w jego skad wchodz te pewne substancje o dziaaniu bakteriobjczym) i dlatego przypisywali mu moc oczyszczajc. Naduywanie wina lub picie go bez wody byo w antycznej Grecji oceniane jednoznacznie negatywnie. Interesujce, e za rwnie naganne uznawano te niepicie. Najwyraniej raczenie si winem zmieszanym w odpowiednich proporcjach z wod byo traktowane jako zachowanie odrniajce prawdziwego Greka zarwno od upijajcych si do nieprzytomnoci barbarzycw, jak i od innych ludw, ktre wina nie znay. Plutarch, jeden z najwikszych pisarzy staroytnej Grecji, tworzcy ju w czasach rzymskich, tak to uj: Pijacy bywaj nieuprzejmi i wrcz bezczelni [...] lecz z drugiej strony kompletna abstynencja to te postawa nie do zaakceptowania. M nieuywajcy wina nadaje si moe do pilnowania dzieci, ale nie jest godzien, by prowadzi dyskusj podczas uczty". Taki kto, uznawali Grecy, po prostu nie potrafi uczyni naleytego uytku z daru, jaki ludzie otrzymali od Dionizosa. Ideaem dla Grekw bya postawa porednia. Ich zamiowanie do zotego rodka" ilustruje rwnie funkcja symposiarchy, czyli krla symposionu". Kogo takiego (dzi nazwalibymy go

moderatorem) wybierano albo w gosowaniu, albo za pomoc rzutu komi. Symposiarcha podczas uczty mia baczy, by dyskusja nie przerodzia si w ktni, a niemniej wanym jego zadaniem byo te pilnowanie, by 74 Jak nu Grecy wszyscy uczestnicy pozostawali w tym wspaniaym stanie pomidzy trzewoci a upojeniem, ktry rozwizuje jzyki i uwalnia od zmartwie, ale nie wywouje gwatu i agresji, ktre przystoj tylko barbarzycom. Wino w Grecji pito zwykle z pytkich czarek, z dwoma uchwytami i na niskiej nce; naczynie te nazywano . Czasem podawano je te wikszych i gbszych naczyniach (kantharos) lub specjalnych rogach do picia (zwanych rhyton). Specjalne dzbany na wino lub oinochoe, przybierajce niekiedy ksztat wielkich chochli, suyy do nalewania wina z kraterw do czarek goci. Kraterw nie napeniano natomiast powtrnie, lecz miejsce oprnionych zastpoway nowe. Za czasw greckich naczynia byy ju bardzo starannie zdobione. Na tych, ktre uywano do wina, bardzo czsto wystpoway motywy dionizyjskie. W ceramice jedn z najstarszych bya tak zwana technika czarnofigurowa, w ktrej rysunek powstawa poprzez nakadanie czarnego barwnika i nacicia ryte na powierzchni naczynia, nim poddano je wypalaniu. Ta technika narodzia si w Koryncie w VII wieku, ale bardzo szybko dotara do Aten. W nastpnym stuleciu zacza j jednak wypiera ceramika czerwonofigurowa w tym wypadku rysunek zawdzicza swoj barw naturalnemu kolorowi gliny, a dopiero krawdzie i niektre detale artyci tworzyli za pomoc czarnego barwnika. Z faktu, i do dzi przetrwao tak wiele zabytkw ceramiki czarno- i czerwonofigurowej, nie naley jednak wyciga faszywych wnioskw, i wszyscy korzystali z wypalanych naczy. Ze rde pisanych wiemy bowiem, i przynajmniej w najwyszych warstwach antycznego spoeczestwa do picia suyy naczynia srebrne i zote. Przetrwaa natomiast gwnie ceramika, gdy uywano jej podczas uroczystoci pogrzebowych, a wiele znalezisk pochodzi wanie z grobw. Ceremonia towarzyszcy konsumpcji wina, obejmujcy niemal wszystkie szczegy: umeblowanie sali, stroje, nakrycia, nie by jednak pustym rytuaem. Wszystko to 75 Rozsmakowani w wind miao podkrela szczeglny charakter chwili. C zatem tak naprawd dziao si podczas oprniania kolejnych kraterw? Odpowied jest do zoona, bowiem dzia si mogy bardzo rne rzeczy rozmaity przebieg sympo-zjonw odzwierciedla zoony charakter antycznej kultury i spoeczestwa. Czasem zatem najwaniejszym elementem byy wystpy artystyczne z udziaem specjalnie w tym celu wynajmowanych zawodowych muzykw i tancerzy, czasem gocie urzdzali midzy sob turniej, w ktrym rywalizowali, improwizujc i tworzc na poczekaniu artobliwe pieni czy poematy, lub te zabawiali si jedynie byskotliw konwersacj przeplatan citymi dowcipami. Nierzadko te dyskutowano na powane tematy, o filozofii, sztuce lub wydarzeniach politycznych. Na takie sympozja czsto zapraszano te modziecw ze znaczniejszych rodw, by mogli, przysuchujc si, zdobywa wiedz i ogad towarzysk. Byway jednak te sympozja o znacznie mniej powanym charakterze, powicone gwnie rozrywce. Wielk popularnoci cieszya si na nich nieco pijacka gra zwana kottabos. Ta niewymylna zabawa polegaa na tym, e ostatnie krople wina z wasnej czary trzeba byo wytrzsn tak, by trafi w wyznaczony cel, na przykad inn osob, lub specjalnie do tego sucy brzowy dysk albo w niewielkie naczynko pywajce na powierzchni miski z wod wygrywa ten, komu udao sieje zatopi. Popularno kottabos bya tak wielka, e w niektrych domach budowano specjalne pomieszczenia przeznaczone wycznie dla grajcych. Wielu greckich moralistw narzekao w tych czasach, i modziecy wol

powica si owej pochej zabawie, zamiast wiczy si w rzucie oszczepem lub uprawia jakikolwiek inny sport, ktry uczyby umiejtnoci przydatnych czy to na polowaniu, czy na wojnie. Jak atwo si domyli, umiarkowanie w piciu byo ideaem, ktremu nie zawsze udawao si sprosta. I dlatego zdarzao si, e niektre sympozja koczyy si orgiami, a inne rozrbami. Dochodzio nawet do pojedynkw i walk 76 Jak pili Grecy midzy wspbiesiadnikami, ktrzy, podochoceni trunkiem, rywalizowali o miano najdzielniejszego i najbardziej lojalnego czonka klubu", pijcy bowiem czsto naleeli wszyscy do jednego klubu czy bractwa, jak dzi bymy powiedzieli; wwczas zwano je hetaireia. Takie co bardziej pijackie sympozjony koczyy si nieraz wsplnymi wyprawami na miasto. Tak zwane komos, gdy banda pijanych mczyzn wczya si po ulicach w poszukiwaniu zaczepki, byy normalnymi nocnymi hulankami, odartymi z wszelkich pozorw szlachetnoci, i z reguy koczyy si burdami i bijatykami. Sami Grecy zreszt doskonale zdawali sobie spraw, jak rnie bywa z tym ich synnym umiarem. W jednej ze sztuk Euboulosa znajdujemy na przykad nastpujcy opis: Dla mdrych mw wystarcz trzy kratery wina: pierwszy dla zdrowia, drugi dla zabawy i mioci, trzeci, by sprowadzi sen. I po trzecim kraterze ludzie rozsdni udaj si na spoczynek. Czwarty krater bowiem nie jest ju mj, lecz przynaley zemu zachowaniu. Pity objawia si krzykiem i wrzaskami, szsty grubiastwem i chamstwem, przy sidmym leje si krew, smy niszczy meble i sprzty, dziewity wpdza w smutek, dziesity za w szalestwo, a potem odbiera wiadomo". W teorii jednak celem sympozjonu pozostawaa przyjemno czy to intelektualnej, czy spoecznej, a choby nawet i seksualnej natury. Jako instytucja spoeczna uczta miaa stwarza okazj do rozadowania licznych emocji i namitnoci, ktrym nie mona byo folgowa w codziennym yciu. Stanowi zatem sympozjon odbicie zarwno najlepszych, jak i najmroczniejszych stron wiata greckiego antyku. Wielu greckich filozofw uczynio z mieszaniny wody i wina podn metafor caej rdziemnomorskiej kultury wszak podobnie jak w trunek, tak kady czowiek, a i spoeczestwo jako cao, skada si z nieroz-dzielnie ze sob zczonych pierwiastkw dobra i za. Sympozjon, formalnie przynajmniej czcy si z caym zestawem regu, ktre miary zapobiec temu, by owa za 77 Rozsmakowani w winie strona ludzkiego charakteru wymkna si spod kontroli, by swoistym zwierciadem, w ktrymdziki Platonowi i innym wielkim filozofom mogli przeglda si obywatele greckich polis. Filozofia picia Filozofia to poszukiwanie mdroci, a kiedy atwiej odkry prawd, ni obserwujc podczas sympozjonu ludzi ucztujcych przy winie, ktre sprawia, e ujawniaj si i dobre, i ze ich strony. Wino odkrywa to, co zwykle skryte", pisa Erathostenes, grecki filozof yjcy w III w. p.n.e. Z tych wzgldw sympozjon czsto wykorzystywali antyczni myliciele, a literatura dawnej Grecji obfituje w opisy ludzi dyskutujcych przy winie na najrozmaitsze tematy. Jednym z najsynniejszych jest dialog Platona zatytuowany Uczta (w oryginale wanie Symposium). Dyskutanci, wrd ktrych Platon umieci te swojego mistrza i mentora Sokratesa, zajli si tym razem problemem mioci. Temat to wcigajcy i nic dziwnego, e zajmowa ich przez wiele godzin. Po caonocnej debacie jedynie Sokrates nie leg zmoony snem; zachowa siy, by zaj si codziennymi sprawami Sokrates bowiem, takim przynajmniej przedstawia go Platon, by mdrcem, ktry posugiwa si winem, by rozjani

umys i atwiej dotrze do prawdy, lecz nie pozwala, by ono nad nim zapanowao. Sokrates pojawia si zreszt nie tylko w platoskich dialogach nieco bardziej ludzki i niepozbawiony sabostek obraz tego wielkiego filozofa przedstawia na przykad inny z jego uczniw, Ksenofont (ok. 430 p.n.e. ok. 355 p.n.e.). W Sympozjonie autorstwa tego ateskiego pisarza, historyka i onierza znajdujemy zapis konwersacji znacznie swobodniejszej ni w powanych dialogach Platona, ale take i tym razem tematem jest mio, a wino z Thassos leje si obfitym strumieniem. Oczywicie takie filozoficzne biesiady to raczej literacka fikcja ni opis prawdziwych zdarze. Pod jednym wzgl78 / Filozofia picta Dla Platona wino byo probierzem charakteru czowieka. dem jednake fikcja to opiera si na zaoeniu, ktre sprawdza si rwnie w realnym yciu ludzie czsto pod wpywem alkoholu rzeczywicie ukazuj swoj prawdziw natur! Dla Platona w kadym razie, jakkolwiek nie popiera on pochych rozrywek, jakim oddawali si uczestnicy sympozjonw, sama idea poszukiwania prawdy o czowieku t wanie drog bya warta rozwaenia; filozof wierzy, e moe to by dobrym testem ludzkiej osobowoci. Przemawiajc przez usta jednej z wykreowanych przez siebie postaci, Platon poucza na przykad (w dialogu zatytuowanym Prawa), i wsplne picie podczas sympozjonu moe by najszybszym, najprostszym i zarazem najbardziej wia-rogodnym sprawdzianem czyjego charakteru. Sokrates zastanawia si nad tym, co by byo, gdyby ludzie poznali eliksir strachu", magiczny napj, ktry wywoywaby uczucie lku u tych, co go skosztuj. Stwierdza, e taki cudowny specyfik mgby nauczy ludzi pokonywa strach, gdyby kto, stosujc coraz wiksze dawki, opanowa sztuk panowania nad emocjami i poskramiania lku. Oczywicie 79 ROZSMAKOWANI W WINIE taki magiczny napj nie istnieje, ale, jak tumaczy platoski Sokrates swemu suchaczowi, Kreteczykowi, analogi moe stanowi wino, ktre rwnie moe by wykorzystane, by uczy ludzi samokontroli: Go z Aten: Nieprawda? Stajemy si takimi we wszystkich takich stanach, jak gniew, dza miosna, buta, gupota, chciwo, a take w takich, jak bogactwo, pikno, sia i wszystkie takie, ktre nam przyjemne upojenie daj, a przymiewaj rozum. A co moe by od tych rzeczy i atwiejsze, i mniej niebezpieczne, naprzd jako prba, a potem jako wiczenie, ni ten egzamin przy winie i ta zabawa, i jak przyjemno moemy wymieni, bardziej dajc si utrzyma w mierze, jeeli si zachowuje odrobin ostronoci? Bo zastanwmy si. Jeeli chodzi o poznanie duszy brutalnej i dzikiej, ktra moe tysiczne krzywdy rodzi, to czy bezpieczniej jest dowiadcza jej, zawierajc z takim czowiekiem umowy i naraa swoje dobro na szwank, czy te pj z nim na uroczysto Dionizosa? Albo eby wyprbowa jak dusz, ktra atwo ulega pontom Afrodyty, to czy takiemu powierza swoje crki i synw, i ony, i wtedy dre o to, co najdrosze, aby dojrze, jaki kto ma charakter? I tak mgby kto bez koca mwi o tym, o ile to lepiej robi takie egzaminy w zabawie i nie przypaca poznania zbyt wysokimi grzywnami. I mam wraenie, e na tym punkcie nie bd si ze mn sprzecza ani Kreteczycy, ani inni ludzie, e to jest doskonaa prba ludzi, a jeeli idzie o atwo i bezpieczestwo, i prdko, to nie ma porwnania z innymi probierzami. Kleinias: To jest prawda*.

Dla Platona picie byo prb, na ile czowiek jest w stanie pokona budzce si w nim pod wpywem alkoholu demony: gniew, namitno, dum, gupot, chciwo i tchrzostwo. W innym dialogu filozof przedstawi nawet zestaw regu mwicych jak prowadzi sympozjon, by uczyni ze dla uczestnikw skuteczn lekcj panowania nad * Platon, Prawa, Ksiga I, prze. Wadysaw Witwicki, s. 363, w: Platon, Pastwo, Prawa, Wydawnictwo Antyk, Kty 1997. 80 Filozofia picia wasnymi irracjonalnymi popdami. Wino, jak poucza Platon, ma by dla ludzi niczym balsam nioscy ukojenie duszy, a zdrowie i si ciau". Idea sympozjonu odegraa te pewn rol w sferze politycznej. Nie tylko dla nas obraz takiego zgromadzenia uczty, ktrej wszystkich uczestnikw zrwnuje wsplny krater i identyczne naczynia moe jawi si jako swoisty symbol demokracji. I rzeczywicie w pewnym sensie sympozjon by instytucj demokratyczn, cho nie do koca, przynajmniej we wspczesnym znaczeniu tego sowa. Musimy bowiem pamita, i dopuszczeni do udziau w takich imprezach byli wycznie mczyni z wyszych warstw helleskiego spoeczestwa. Takie byy zreszt zasady synnej ateskiej demokracji prawo gosu mieli wycznie ludzie wolni, a ta kategoria obejmowaa tylko jedn pit ludnoci. Pozostae cztery pite mieszkacw antycznych polis stanowili niewolnicy, to dziki ich pracy prawdziwi" obywatele nie musieli kala rk prac fizyczn i mieli do czasu, by czynnie partycypowa w polityce. Platon zreszt raczej nie by gorcym zwolennikiem demokracji. Przeciwnie nawet, uznawa j za zasad sprzeczn z naturalnym porzdkiem rzeczy dlaczego bowiem, pyta, syn miaby sucha swego ojca, a ucze by posuszny nauczycielowi, skoro pono wszyscy s sobie rwni. Demokracja i oddanie zbyt wielkiej wadzy w rce ludzi nienawykych do jej sprawowania to wedug Platona nieuchronna droga do anarchii, a jak pisa w Republice, wwczas ratunkiem sta si moe jedynie tyrania. W tym samym dziele Platon porwnywa zwolennikw demokracji do tych, co ludziom nieprzyzwyczjonym do picia wci dolewaj wina wolnoci". Wadza, jak twierdzi, jest jak wino, nienawykym szybko uderza do gowy, a efektem jest chaos. W Republice takie czytelne aluzje do przebiegu sympozjonu s zreszt bardzo liczne i za kadym razem Platon wyraa si o tym greckim obyczaju do lekcewaco. Nic dziwnego zreszt, skoro sam za idealne spoeczestwo uznawa takie, ktre okazuje absolutny posuch wadajcym nim krlom-filozofom. 81 ROZSMAKOWANI W WINIE Czeg zatem uczy nas Platon? Podsumujmy. Ot sympozjon pozwala nam pozna zarwno dobre, jak i ze strony ludzkiej natury, lecz dobro moe ostatecznie zatriumfowa. W pewnym sensie zreszt to wanie sympozjon dostarczy wzorca dla metod pedagogicznych stosowanych przez Platona w jego Akademii, w ktrej filozof ten przez z gr czterdzieci lat uczy greck modzie. Jak pisze jeden z kronikarzy tej epoki, pod koniec kadego dnia wypenionego wykadami i dyskusjami, Platon zasiada ze swymi uczniami, by cieszy si wzajemnie swym towarzystwem i odwiey umysy przy powanej rozmowie". Podawano te wino, ale zgodnie z zaleceniami mistrza jedynie w skromnych ilociach, gdy owo odwieenie" miao mie gwnie intelektualn natur. Uczestnicy tych wieczornych biesiad w Akademii, co odnotowa jeden z wczesnych obserwatorw, bez wikszego problemu przystpowali do nauki nastpnego ranka. Nie rozpraszay ich te tancerki ani muzycy dla Platona jednym z wyrnikw prawdziwie wyksztaconego czowieka bya bowiem umiejtno znajdywania rozrywki w inteligentnej dyskusji, gdy interlokutorzy potrafili sucha i mwi, nie przerywajc sobie wzajem". Dzi podobne zasady obowizuj (teoretycznie przynajmniej) we wsplnocie naukowej, choby podczas naukowych

seminariw czy sympozjw. Uczestnicy zabieraj gos po kolei, a wymiana argumentw, a nawet ostre spory, o ile nie zostan przekroczone pewne granice, s wrcz mile widziane. Amfora pena kultury Wino byo nieodcznym elementem greckiej kultury i cywilizacji, tak w jej hedonistycznym, jak intelektualnym i filozoficznym wymiarze. Wraz z kultur picia wina grecka cywilizacja i jej wartoci promienioway na cay rdziemnomorski wiat. Dzi, midzy innymi dziki licznym wiadectwom archeologicznym (greckie amfory odnajdywane s nawet tysice kilometrw od miejsc swego 82 AMFORA PENA KULTURY pochodzenia), wiemy, jak rozlege to byy wpywy. Granice obszaru, gdzie ju w V wieku p.n.e. docieray greckie wina, sigaj od poudniowej czci dzisiejszej Francji na zachodzie, po Krym na wschodzie i brzegi Dunaju na pnocy. I by to eksport na prawdziwie wielk skal. Nie tak dawno nurkowie odkryli u poudniowych wybrzey Francji wrak greckiego statku, ktrego adownie wypeniao, bagatelka, ponad dziesi tysicy amfor to z grubsza wier miliona litrw, czyli ponad 330 000 wspczesnych butelek wina! A greccy kupcy i kolonici przywozili ze sob nie tylko gotowy do spoycia trunek, ale rwnie wiedz i umiejtnoci. To Grecy sprowadzili winorol na Sycyli oraz do poudniowych Woch i Francji. Niektrzy historycy doczaj do tej listy rwnie Pwysep Iberyjski (czyli wspczesn Hiszpani i Portugali), ale chyba bardziej prawdopodobne, i tamtejsze winnice zawdziczamy raczej Fenicjanom, gdy to feniccy kupcy i eglarze zdominowali na dugie wieki zachodni akwen Morza rdziemnego, a panowanie na morzu stworzyo podwaliny wielkiego fenickiego imperium, ktrego centrum miecio si na terenie dzisiejszej Syrii i Libanu. W jednym z celtyckich grobowcw w rodkowej Francji, datowanym na VI w. p.n.e., archeolodzy odkryli szcztki modego arystokraty. Zwoki spoczyway na wozie, ktrego koa zdjto z osi i uoono obok. Wrd licznych dbr zgromadzonych w grobowcu znalaz si komplet greckich naczy do wina, w tym olbrzymi, przepiknie dekorowany krater. Podobne naczynia odnaleziono te w wielu innych celtyckich grobach. Znaczne iloci wina przewoono te do Italii, bo zamieszkujcy te ziemie Etruskowie szybko przyswoili sobie pewne greckie obyczaje, w tym zamiowanie do wina oraz instytucj sympozjonu. Kultura greckaktrej wanym elementem byo wino i cay ceremonia towarzyszcy jego konsumpcji promieniowaa na cay region Morza rdziemnego i dalej. Greckie statki przewoziy nie tylko wino, rozprzestrzeniay rwnie greck cywilizacj. W epoce antyku to wino, 83 Rozsmakowani w winie a nie piwo byo symbolem kultury i osigni ludzkiego rozumu. W zasadzie przekonanie o tym, i jest to najszlachetniejszy z trunkw, przetrwao do wspczesnoci bez wtpienia wpyn na to wielki dorobek cywilizacyjny klasycznej Grecji, z ktrego do dzi czerpiemy penymi garciami. Rozdzia czwarty WINA IMPERIUM <> anie, wino i seks rujnuj nasze zdrowie. Ale c warte byoby ycie bez ani, wina i seksu! Rzymskie epitafium (Corpus Inscriptionum Latinarum YI.5258) RZYM KONTRA HELLADA Ju w poowie II stulecia p.n.e. to Rzym, a nie Grecja, sta si dominujc potg w basenie Morza rdziemnego. Pod pewnymi wzgldami byo to jednak osobliwe zwycistwo, jako e Rzymianie, podobnie jak inne ludy europejskie, sw cywilizacyjn i kulturow wyszo

widzieli take w tym, i przejli greckie obyczaje i kultur. Tak wic rzymski panteon tworzyli hellescy bogowie, a rzymskie pismo korzystao z greckiego alfabetu. Rwnie rzymska architektura tej epoki nosi wyrane znamiona greckiego pochodzenia, podobnie jak prawodawstwo i system polityczny. Nic zreszt dziwnego, skoro wielu Rzymian pobierao nauki w Atenach, a wszyscy wyksztaceni mieszkacy Pwyspu Apeniskiego doskonale znali grek i hellesk literatur. W tej sytuacji niektrzy obywatele Imperium skaryli si, i klski Grekw s w istocie ich tryumfami gdy w roku 212 p.n.e. zwyciskie oddzia85 Wina Imperium ly przywiozy do Rzymu wspaniae posgi zdobyte w zu-pionych Syrakuzach (to miasto byo sprzymierzecem Kartaginy w wojnach punickich), w Senacie Republiki przemwi Katon Starszy, jeden z najwybitniejszych obywateli (co prawda, przez nieprzychylnych uznawany za potwornego zrzd), bardzo niechtny greckim wpywom. Ostrzeg wtedy swych rodakw: to przegrani podbili nas, a nie my ich". I rzeczywicie bya w tym pewna racja. Katon i podobni mu sceptycy pogardzali Grekami, ktrych uznawali za ludzi sabych, niegodnych zaufania i nadmiernie sobie pobaajcych. Dekadenckim" Grekom przeciwstawiali cnoty i praktyczny rozsdek Rzymian. Oczywicie, przyznawali kulturze greckiej pewne zalety i godne podziwu osignicia, lecz dostrzegali je gwnie w jej chlubnej przeszoci. Dzi, jak gosili, Grecja ju upada yje tylko odbiciem niegdysiejszej sawy i dawnych zasug, przytoczona nadmiarem pustych sw i marnej filozofii. Te ostrzeenia niewiele jednak pomogy i kultura grecka coraz silniej przenikaa rzymsk. Paradoksalnie, rzec mona, to dopiero dziki Imperium Rzymskiemu cywilizacja staroytnej Hellady rozprzestrzenia si daleko poza region rdziemnomorski. Jedna z odpowiedzi na pytanie, jak do tego doszo, odwouje si wanie do wina. To uprawa winoroli i zamiowanie do wina poczyy kultury Grekw i Rzymian. Rzymianie zawsze byli dumni ze swych korzeniwidzieli w sobie lud rolnikw, ktrzy z jedynie koniecznoci stali si onierzami, zdobywcami i administratorami podbitych prowincji. Po kolejnych zwyciskich kampaniach rzymskim onierzom i oficerom Senat (a pniej cezar) dawa w nagrod ziemi, na ktrej mogli si osiedli. Najszlachetniejsz upraw bya za winorol i tak rzymscy notable, yjc wrd (i ze) swych winnic, mogli nadal twierdzi, i pozostaj wierni wartociom przodkw, uczciwych i ciko pracujcych rolnikw. I nie przeszkadzao im w tym wcale, e czas spdzali nie na polach, lecz na ucz86 Wszystkie wina prowadz do Rzymu tach, raczc si winem w piknych willach zbudowanych w greckim stylu. Sam Katon zreszt zgadza si z tym, i to wanie uprawa winoroli stanowia cznik midzy tradycyjnymi rzymskim wartociami skromnoci i prostot a greckim wyrafinowaniem, gdy winnice pozwalaj zachowa wi z ziemi, a ich produkt, czyli wino, stanowi symbol cywilizacji. Dla Rzymian trunek w symbolizowa zatem zarwno przeszo, jak i to, czym si stali. Do owej symboliki nawizyway rwnie rzymskie legiony oznak rangi centuriona bya laska wyrzebiona z gazi modego winnego krzewu. Wszystkie wina prowadz do Rzymu Jeszcze na pocztku II wieku p.n.e. najwikszym wziciem w regionie rdziemnomorskim cieszyy si wina greckie. By to jedyny towar w znaczcych ilociach importowany na Pwysep Apeniski. Ale Rzymianie szybko si uczyli i rwnie szybko nadrabiali zalegoci, kultura wina za sigaa coraz dalej na pnoc, poczynajc od dawnych greckich kolonii na poudniowych wybrzeach pwyspu. Grecy, kiedy jeszcze kolonizowali dzisiejsz Itali, nazwali j zreszt Oenotria, czyli kraina wina". WII wieku p.n.e. wszystkie te ziemie znajdoway si ju pod rzymskim panowaniem i w poowie stulecia tu wanie przenioso si

centrum wiatowej produkcji. Za dat przeomow mona uzna rok 146 p.n.e., gdy upada Kartagina, a grecki Korynt wpad w rce Rzymian. Rzymianie przejli nie tylko greck kultur i wiele helleskich obyczajw, ale rwnie tajniki produkcji najlepszych win. Z greckich wysp przywoono do Italii sadzonki najszlachetniejszych krzeww i tutejsi winiarze szybko nauczyli si doskonale imitowa smak najpopularniejszych greckich win. Tak byo na przykad ze synnym, doprawianym morsk wod winem z Kos nazw t bardzo prdko odniesiono do gatunku, a nie miejsca pochodzenia. 87 Wina Imperium Z czasem na Pwysep Apeniski przenieli si te gwni producenci wina, gdy Rzym sta si gwnym centrum handlu tym towarem. Pliniusz Starszy, gdy w roku 70 naszej ery wymienia z gr osiemdziesit nazw win cenionych w Imperium Rzymskim, szacowa, i ponad dwie trzecie z nich pochodzi z winnic Italii. Zapotrzebowanie na wino rycho stao si tak wielkie, e tradycyjne, przydomowe uprawy nie mogy mu sprosta. Koczya si epoka maych gospodarstw (i ciko pracujcych onierzyrolnikw). Nadszed czas wielkich latyfundiw funkcjonujcych dziki pracy niewolniczej. Jednoczenie uprawa winoroli rozwijaa si tak intensywnie, e zabrako areau dla zb i w krtkim czasie okazao si, e pod tym wzgldem Rzym cakowicie uzaleni si od swoich afrykaskich kolonii. Te zmiany wpyny znaczco na demografi Imperium drobni rolnicy zaczli masowo opuszcza wie i przenosi si do miast. Liczcy okoo roku 300 p.n.e. sto tysicy mieszkacw Rzym na pocztku naszej ery sta si ponadmilionow metropoli, co uczynio ze najwiksze miasto wczesnego wiata. Tak wic w centrum Imperium rozkwitaa produkcja wina, a wraz z kolejnymi podbojami trunek w dociera do coraz dalszych rubiey i zyskiwa sobie nowych zwolennikw. Obce ludy wraz z narzucon rzymsk wadz bez wikszych oporw przyjmoway rzymskie obyczaje, a najchtniej pewnie picie wina. Tak stao si na przykad w Brytanii przynajmniej wrd plemiennej arystokracji ktra porzucia piwo i mid na rzecz win importowanych a z odlegej Grecji. Rzymskie wina docieray nawet w poblie rde Nilu i do pnocnych Indii. WI wieku naszej ery Pwysep Apeniski nie mg ju zaspokoi popytu i wtedy wanie bardzo intensywnie zacza rozwija si produkcja win w Galii i Hiszpanii (obie te krainy stanowiy wwczas rzymskie prowincje); nadal jednak wina z Italii byy cenione najwyej. W basenie Morza rdziemnego wina transportowano drog morsk. Powszechnie uywane wwczas galery 88 Wszystkie wina prowadz do Rzymu zwykle zabieray na pokad od dwch do trzech tysicy amfor. Wino stanowio gwn cz frachtu, a wolne miejsce przeznaczano na pozostae towary, w tym niewolnikw, orzechy, wyroby szklane, perfumy i inne dobra luksusowe. Niektrzy producenci wina dysponowali wasnymi statkami odnaleziono ju liczne wraki z identycznym imieniem wyrytym na pieczciach amfor i na kotwicy. Amfory, w ktrych przewoono wino, nie miay charakteru opakowa zwrotnych" oprnione po prostu tuczono i wyrzucano. Dziki temu oraz za spraw zwyczaju umieszczania na uchwytach amfor stempli okrelajcych region pochodzenia i zawarto (a czasem zawierajcych te inne istotne informacje) znamy dzi bardzo dobrze zasig rzymskiego handlu. Tysice takich skorup udao si odnale archeologom na wysypiskach mieci we wszystkich portowych miastach Morza rdziemnego, od Marsylii, poprzez Ateny, po Aleksandri i oczywicie w samym Rzymie. Ich badanie pozwolio historykom na do szczegowe odtworzenie historii winiarstwa w Imperium Rzymskim, a przy okazji ukazao bardzo ciekawe i zoone zwizki midzy winem a polityk imperialn. Na przykad analiza

skorup z wielkiego (o wysokoci przekraczajcej pidziesit metrw!) pagrka-wysypiska mieci w Hor-rea Galbana (w pobliu duych rzymskich skadw) pozwolia stwierdzi, i na pocztku II wieku n.e. produkcja wina na Pwyspie Apeniskim gwatownie si zaamaa. Przyczyn moga by zaraza, ktra zniszczya winnice. wiadczy za o tym fakt, i w bardzo krtkim czasie ze mietniska praktycznie zniky amfory z miejscowymi znakami, a ich miejsce zajy amfory hiszpaskie. Kolejna gwatowna zmiana nastpuje na przeomie II i III wieku n.e., kiedy zaczo dominowa wino sprowadzane z Afryki Pnocnej. Zapewne ma to zwizek z konfliktami, jakie w owym czasie wstrzsay cesarstwem, i z dojciem do wadzy Septymiusza Sewerusa w roku 193. Kupcy z Pwyspu Iberyjskiego wspierali wczeniej jego rywala, Albiusa Clodiusa, cesarz Sewerus postanowi wic ich 89 Wina Imperium ukara, obdarzajc odebranymi im przywilejami (oraz subwencjami) swoje rodzinne miasto, czyli Lepcis Magna (lece w okolicach dzisiejszego Trypolisu). Jednym z elementw jego polityki byo te silne i, jak si okazao, skuteczne wsparcie dla lokalnego winiarstwa. Niezalenie od tego, skd pochodzio wino, i niezalenie od politycznych perturbacji co lepsze gatunki i tak ldoway w Rzymie. Najpierw statki przybyway do portu w Ostii, kilka kilometrw na poudniowy wschd od stolicy Imperium. Wtedy do pracy przystpowali tragarze, od ktrych wyadunek cikich i nieporcznych amfor wymaga wielkich umiejtnoci samo ich przeniesienie po chwiejnym trapie byo wyczynem icie ekwilibrystycz-nym. Na wszelki wypadek w pobliu czuwali nurkowie, gotowi wycign amfor, gdyby spada do wody. Nastpnie z duych, sucych tylko do transportu morskiego amfor przelewano wino do nieco mniejszych naczy i rozpoczyna si kolejny etap wdrwki w gr Tybru do Rzymu. W miecie wino trafiao do wielkich, zacienionych piwnic hurtownikw albo te w zamknitych dzbanach zatapiano je w studniach lub zakopywano gboko w ziemi (wino naley przechowywa w chodzie). Potem hurtownicy sprzedawali je detalistom, zwykle rozlane ju w niedue amfory. Ten etap wskie uliczki Rzymu pokonywao na rcznych wzkach. Decimus lunius Iuvenalis, yjcy w latach 55-130 rzymski poeta i satyryk, powszechnie zwany Juwenalisem, pozostawi nam taki oto Rzymu w godzinach szczytu": Nie sposb si ruszy. Przede mn gsty tum, za plecami masy nieprzebrane. Gdy nikt nie wali mnie okciem w bok, dostaj po gowie stert siana albo dzbanem wina. Sanda utkn mi w bocie, tum depcze mi po nogach, 90 Wino dla wszystkich? a jaki onierz wbi mi w stop swj ostro zakoczony but. W kocu wino trafiao jednak jako do gospd i kramw. Sprzedawano je przelane w dzbany (ktre klienci przynosili ze sob), wiksze iloci za w amforach. redniozamoni Rzymianie posyali po wino niewolnikw, bogatsi natomiast zwykle umawiali si z kupcami na stae dostawy. Wielu sprzedawcw specjalizowao si zreszt w sprzeday obwonej", wdrujc z wzkiem od domu do domu. W kadym razie, pokonawszy wszelkie trudnoci i nierzadko setki kilometrw wino z caego imperium wreszcie trafiao tam, dokd zmierzao: do pucharu, czary lub kubka obywatela Rzymu. Wino dla wszystkich?

Wybr gatunku wina nieczsto decyduje o czyim yciu lub mierci. Taki pech spotka jednak Marka Antoniusza, czonka rzymskiego Senatu i synnego mwc. W roku 87 p.n.e. znalaz si on po niewaciwej czyli przegrywajcej stronie w jednym z licznych konfliktw, jakie wstrzsay Republik. Wadza przesza wwczas w rce Gajusza Mariusza, ktry zacz intensywnie ciga wszystkich stronnikw swego pokonanego rywala Sulli, a do tego grona zalicza si nieszczsny Marek Antoniusz. Nasz bohater schroni si wic w pod dachem jednego ze swych dawnych podkomendnych, sdzc, i nikt nie bdzie go szuka w domu biedaka. Gospodarz uzna to za wielkie wyrnienie i poczu si w obowizku, by godnie podj zbiega. Godnieczyli winem. Oczywicie do gowy nawet mu nie przyszo, by poczstowa jednego z najwybitniejszych (przynajmniej do niedawna) obywateli cienkuszem, ktry sam pija na co dzie. Wysa wic sug do pobliskiego kramu po trunek odpowiadajcy randze szlachetnego gocia. Kupiec, zdziwiony, e stay klient da wina o wiele kosztowniejszego ni zwykle, wzi sucego 91 Wina Imperium na spytki, a w zdradzi przyczyn. I tak grzeczno gospodarza doprowadzia Marka do zguby, bowiem kupiec, chcc przypodoba si nowej wadzy, natychmiast wszystko donis, komu trzeba. Wkrtce do bram kryjwki zaomotali legionici. Talent oratorski o czas jaki przeduy co prawda ycie zbiega, gdy niemal zdoa on przekona onierzy, by darowali mu ycie. Jednak dowodzcy nimi setnik by bardziej odporny na pikn wymow i, zwymylawszy swych ludzi od tchrzw, wycign miecz i wasnorcznie odci zdrajcy" gow. A wszystko przez zamiowanie do dobrego wina... Dla Rzymian, tak jak wczeniej dla Grekw, wino stanowio jeden z podstawowych skadnikw codziennej diety. Pili wszyscy od cezara po najndzniejszych niewolnikw. Jednak Imperium wprowadzio sztuk picia wina na zupenie nowy poziom decydujce znaczenie zacza mie jako trunku. Nie przypadkiem owemu biedakowi, u ktrego schroni si Marek Antoniusz, nie powstao w gowie, by tak szlachetnego pana napoi czym, co pi sam. Wino stao si bowiem w staroytnym Rzymie jednym z elementw i wyznacznikw spoecznej hierarchii, symbolem statusu i bogactwa. Rnica midzy najbiedniejszymi a najbogatszymi obywatelami Imperium by moe najwyraniej przejawiaa si w zawartoci dzbanw. Dla Rzymianina z grnych szczebli spoecznej drabiny bycie koneserem wina stanowio jedn z waniejszych form zachowania zwanego przez socjologw ostentacyjn konsumpcj" tylko jeli kto jest wystarczajco bogaty, moe pozwoli sobie na najlepsze wina, a tylko jeeli kto dysponuje wystarczajc iloci wolnego czasu, moe sta si prawdziwym znawc. Najwyej ceniony i bya to raczej powszechnie podzielana opinia by falern, wino pochodzce z Kampanii. Ta marka staa si synonimem luksusu i saw t utrzymaa niemal do czasw nam wspczesnych. Falern wytaczano z winogron rosncych na zboczach gry Faler-nus, lecej w pobliu miasta Neapolis (czyli dzisiejszego 92 Wino dla wszystkich? Neapolu). Na najwyszych stokach uprawiano odmian Caucine Falernian, nieco niej Faustian Falernian (z niej wanie wytwarzano najwyej cenione wino; nazwa Faustian pochodzi od imienia Faustusa, syna dyktatora Sulli, do ktrego naleay niemal wszystkie krzewy tego gatunku), a u podna winorol zwan po prostu Falernem. Najlepszy falern to biae wino, starannie leakowane przez co najmniej dziesi lat, cho wyej ceniono jeszcze starsze wino, o charakterystycznej zotej barwie. Jak nietrudno si domyli, za spraw tak ograniczonego obszaru uprawy produkcja falerna bya niewielka, a popyt wywindowa ceny do absurdalnej wysokoci pozwoli sobie na w trunek mogli tylko najbogatsi.

Nic dziwnego, e tak cennemu napojowi przypisano w mitach nadnaturalne pochodzenie. Jak gosi jedna z opowieci, bg wina Bachus (czyli rzymski odpowiednik greckiego Dionizosa) zasadzi na zboczach Gry Falernus pierwsze winorole, a uczyni to w podzice dla gospodarujcego tu szlachetnego rolnika, ktry przyj go pod swj dach i serdecznie ugoci, nie domylajc si nawet jego boskoci, a jedynie spieszc z pomoc strudzonemu wdrowcowi (w dowd wdzicznoci Bachus zamieni w wino rwnie cae mleko w obejciu). Najwiksz saw wrd falernw zyska rocznik 121 (p.n.e.), zwany te opimiaskim falernem (od imienia Opimiusa, sprawujcego w tym roku urzd konsula). Pono nim wanie raczy si Juliusz Cezar, a rwnie Kali-gula. Martial, rzymski poeta z I w. n.e. nazwa opimia-skiego falerna niemiertelnym", ale chyba jednak opowie o Kaliguli pijcym stuszedziesicioletnie (w 39 roku n.e.!) wino naley woy midzy bajki. Nie wydaje si prawdopodobne, by co takiego nadawao si do spoycia. Inne wysoko cenione rzymskie wina tej epoki to midzy innymi caecuban, surrentine i setine. Te gatunki chtnie pijano zwaszcza w lecie, zmieszane ze niegiem przywoonym z gr. Dla wielu Rzymian by to kolejny objaw upadku dobrych obyczajw. Tak dekadencj" bardzo mocno pot93 Wina imperium pia midzy innymi Pliniusz Starszy. A podczas gdy obrocy tradycji wzywali do powrotu do dawnej rzymskiej skromnoci, inni obawiali si raczej, e tak ostentacyjne demonstrowanie bogactwa moe doprowadzi do zamieszek. Te obawy nie byy obce i politykom Senat, a potem kolejni cesarze wprowadzali coraz wicej ustaw ograniczajcych rozpasan konsumpcj bogaczy*. Takie ustawy (i podatek od luksusu", jak bymy dzi powiedzieli) pojawiy si ju w II w. p.n.e. Na przykad prawa uchwalone w roku 161 p.n.e. szczegowo okrelay, jak duo mona wyda kadego dnia najedzenie, picie i rozrywki. Pniej ograniczenia te jeszcze doprecyzowano, ustalajc midzy innymi, co mona podawa na ucztach weselnych lub pogrzebowych. Wrd uchwa rzymskiego Senatu znale te mona szczegowe wykazy potraw, jakie mona podawa, a rwnie tych, ktre pod adnym pretekstem nie mog by serwowane (prawo okrelao te, jakie dania mona ze sob czy). Zakazami objto nie tylko potrawy i napoje kary groziy te za noszenie strojw z jedwabiu albo uywanie zotych pucharw w okolicznociach innych ni ceremonie religijne. Przez duszy czas obowizywa te nakaz, by okna jadal i sal bankietowych wychodziy na zewntrz budynku, tak by urzdnicy mogli atwo sprawdzi, czy prawo jest przestrzegane. W czasach Juliusza Cezara urzdnicy zreszt czsto przeprowadzali inspekcje na targach i w prywatnych domach i konfiskowali zakazane potrawy, a zgodnie z jednym z cesarskich dekretw obywatele musieli menu kadej planowanej uczty przedstawia do akceptacji urzdnikom miejskim. Liczba ustaw i rozporzdze ograniczajcych zbytek, a take ich cige ponawianie, wskazuj jednak, e naprawd byy to regulacje zupenie martwe i nikt nie by w stanie ich egzekwowa. * Wedug czci antropologw zakazy miay za zadanie gwnie ochron ekskluzywnych przywilejw najwyszej elity por. np. R. Con-nif, Historia naturalna bogaczy, CiS, Warszawa 2004 (przyp. red.). 94 Wino dla wszystkich? W miar schodzenia po szczeblach drabiny spoecznej jako wina dostpnego dla mieszkacw Imperium stawaa si coraz nisza. w zwizek midzy statusem a zawartoci pucharu by tak silny, i nawet podczas uczt zwanych w Rzymie convivium gociom podawano rne wina, w zalenoci od ich rangi. To wyrana zmiana w stosunku do greckiego sympozjonu. Wsplny krater, przynajmniej teoretycznie, symbolizowa rwno

wszystkich mieszkacw Hellady, a sam sympozjon dostarcza mia rwnie intelektualnej strawy. Convivium natomiast suyo raczej zademonstrowaniu spoecznej hierarchii i podziaw, ktre nie zanikay nawet w oparach wina. Podobnie do Grekw, Rzymianie pili wino w sposb cywilizowany", czyli mieszali je z wod, dostarczan ju wwczas do wikszoci miast Imperium za pomoc rozbudowanego systemu akweduktw. Zwyczajowo jednak kady sam miesza sobie wino, a wsplne kratery uywane byy bardzo rzadko. Rwnie sposb rozsadzania goci by wyranie odmienny od egalitarnych obyczajw greckich porzdek miejsc odzwierciedla zrnicowany status goci. W tym sensie convivum byo odzwierciedleniem rozwarstwienia rzymskiego spoeczestwa i systemu opartego na relacjach patron-klient. Kady patron (ktry zwykle sam rwnie by klientem innego, potniejszego rodu) zapewnia swoim klientom opiek, w tym rwnie pomoc finansow i prawn, ci za w zamian winni mu byli lojalno i wsparcie. Czasem miao ono zgoa fizyczny wymiar na przykad do obyczaju naleay poranne przechadzki po Forum. Znaczniejsi obywatele udawali si na nie w towarzystwie swych poplecznikw, a im liczniejsza towarzyszya im wita, tym lepiej wiadczyo to o ich pozycji spoecznej . Klient zaproszony przez swojego patrona na uczt (convivium) nie powinien jednak spodziewa si szczeglnego traktowania czsto sadzano go na marnym miejscu, podawano gorsze jedzenie i wino, a zdarzao si, i stawa si przedmiotem drwin lepiej urodzonych goci. Pliniusz Modszy, w ktrego dzieach moemy znale wiele 95 Wina Imperium ***~ Hefc 5* ______* *" Scena z rzymskiej uczty informacji o Rzymie przeomu I i II wieku n.e., opisuje na przykad jedn z takich uczt, podczas ktrej gospodarz i jego przyjaciele raczyli si najlepszymi winami i wykwin96 Wino dla wszystkich? tnymi potrawami, gociom drugiej kategorii" podano poledniejsze trunki i dania, a przy najdalszych stoach posadzono wyzwolecw, ktrym nalewano ju tylko najtasze wino. Takie najlichsze, tanie wina czsto poprawiano" rnymi dodatkami. Pozwalao to zarwno przeduy ich przydatno do spoycia, jak zamaskowa nieprzyjemny smak (i to, e zwykle byy ju skwaniae). Czasem do wina dodawano te pak* (uywany zwykle do piecztowania amfor), ktry ma pewne waciwoci konserwujce. Podobne funkcje penia sl lub dolewana w niewielkich ilociach morska woda. Te pomysy Rzymianie przejli zreszt od Grekw, a Columella, autor znanych dzie powiconych rolnictwu (piszcy w I w. n.e.), zarzeka si, e jeli tylko zachowana zostanie naleyta ostrono i umiar, takie ingrediencje absolutnie nie zmieniaj smaku wina. Ba czasem nawet mona w ten sposb osign bardzo interesujcy rezultat. Na przykad zgodnie z jedn ze starorzymskich receptur, jeli do biaego wina dodamy podczas fermentacji nieco morskiej wody i kozieradki, otrzymamy przyjemny i orzewiajcy napj, do ostry i o nieco orzechowym smaku (moliwe, e przypominajcy w smaku wspczesne sherry). Karier robiy te inne pomysy. Za panowania Tyberiusza (na pocztku I w. n.e.) w mod weszo mulsum, mieszanina wina i miodu; popularno zyskao te rosatum wino z miodem i aromatem ry. Najczciej jednak zioa, mid czy inne dodatki dokadano do gorszych win, gdy pozwalao to

maskowa ich kiepsk jako. Wielu Rzymian zreszt w kad dalsz podr zabierao ze sob cakiem bogaty zestaw zi i przypraw, po to wanie, by w razie koniecznoci picia kiepskich sikaczy mc jako poprawi ich smak. Dzi moemy krzywi si na takie pomysy, ale czy nasz zwyczaj zamykania win korkiem nie spenia podobnych funkcji. Przecie db korko* Staa pozostao po oddestylowaniu ciekych frakcji smoy wglowej (przyp. red.). 97 wina Imperium wy ma bardzo silny aromat, ktry udziela si winu i maskuje jego naturalne niedostatki. Na jeszcze niszym szczeblu tej winnej hierarchii" bya posca. Ten napj z winem mia wsplnego tyle, i przyrzdzano go, rozcieczajc wod skwaniae wino (a czasem po prostu ocet). Gdy wina brako, na przykad podczas dugich kampanii wojennych, taki wanie napj wydawano legionistom. I jeli nie zachwyca smakiem, to na pewno zawiera mniej zarazkw ni czysta" woda. Posca bya bardzo rozpowszechniona, zwaszcza w zamorskich prowincjach Imperium. Gdy czytamy w Ewangelii o onierzu podajcym Chrystusowi do ust gbk zmoczon w winie, to zapewne nie o prawdziwym winie mowa, ale wanie o mieszaninie octu i wody. Posca nie bya jednak najgorszym z rzymskich wynalazkw. Jeszcze niej znale moemy napj zwany lora, ktry w zasadzie z winem nie mia nic wsplnego, cho zwano go winem niewolnikw", jako e wanie dla niewolnikw by wytwarzany. Technologia bya do prosta na-maczanie i wyciskanie skrek, pestek i innych odpadkw, ktre pozostay po toczeniu normalnego wina. W rezultacie powstawa gorzkawy napitek o bardzo maej zawartoci alkoholu. Od legendarnego falerna do lory to daje peny przekrj przez spoeczestwo staroytnego Rzymu. Wino i medycyna Okoo roku 170 (naszej ery) w cesarskim paacu w Rzymie zdarzyo si co, co w peni zasuyo na odnotowanie w annaach winiarstwa. W stolicy wczesnego wiata, w chodnych, wilgotnych i gbokich paacowych piwnicach, dokd nigdy nie docierao soneczne wiato, kolejni wadcy Imperium zgromadzili w cigu stuleci ogromn kolekcj win. Ani koszty, ani czas nie miay dla nich adnego znaczenia, wic zbir rzeczywicie nie mia sobie rwnych. I tam wanie imperator Marek Aureliusz wysa Wino i medycyna swojego osobistego lekarza, synnego Galena, z jednym, krtkim poleceniem by wybra najlepsze wino wiata. Galen urodzi si w Pergamonie (dzi to turecka Berga-ma), miecie pooonym we wschodniej, greckojzycznej czci Imperium Rzymskiego. Najpierw studiowa w Aleksandrii, a pniej uda si do Egiptu, gdzie oprcz egipskiej pozna hindusk i afrykask sztuk leczenia. Obrawszy sobie za mistrza Hipokratesa, Galen stworzy wasn teori medycznza przyczyn wszelkich chorb uzna brak rwnowagi midzy czterema humorami", czyli najwaniejszymi pynami organizmu: krwi, flegm oraz t i czarn ci. Humory" wedug Galena nie tylko odpowiadaj za choroby, ale rwnie decyduj o charakterze czowieka nadmiar gromadzcej si w ledzionie czarnej ci objawia si na przykad skonnoci do melancholii oraz irytacji i nadmiern sennoci. Rwnowag pynw humoralnych, ktra jest warunkiem zdrowia, mona za zapewni na rne sposoby. Jednym z nich jest puszczanie krwi, innym waciwe odywianie si. Dlatego te Galen zaleca swoim pacjentom rne potrawy (dzieli je na zimne i gorce oraz mokre i suche), dziki ktrym mogli regulowa wydzielanie humorw". I tak zimne i mokre jedzenie miao zwiksza wydzielanie flegmy, gorce i suche tej ci itd. Teoria Galena, wyoona przez niego bardzo szczegowo w licznych, cieszcych si ju za ycia autora wielk saw

dzieach, przez ponad tysiclecie stanowia podstaw caej zachodniej medycyny, a ostatecznie odrzucono j, jako kompletnie pozbawion podstaw i bezsensown, dopiero w XIX wieku. Galen interesowa si winem gwnie (cho zapewne nie wycznie) ze wzgldw profesjonalnych. Jeszcze jako student zajmowa si leczeniem gladiatorw i stosowa wino midzy innymi do dezynfekcji ran, co w tych czasach byo powszechn praktyk. Gdy po latach zacz rozwija swoj teori humorw, wino te znalazo w niej swoje miejsce. Czsto samemu cesarzowi zaleca wino i rozmaite oparte na nim miksturyjak inne produkty spoywane 99 Wina Imperium przez ludzi, wino mona byo bowiem wykorzysta do regulacji humorw. Galen zaliczy je do grupy pokarmw gorcych i suchych", co oznaczao, e zwiksza wydzielanie tej ci, a redukuje flegmy, a zatem takie winne" kuracje mog by skuteczne na przykad przy przezibieniu (choroba zimna i mokra), ale powinno si ich unika w razie gorczki (ta bowiem jest gorca i sucha). Im lepsze wino, pisa Galen, tym skuteczniejsze jako lekarstwo, oczywicie. Nic dziwnego zatem, e gdy zosta osobistym lekarzem imperatora, chcia mie pewno, e zapewni temu wyjtkowemu pacjentowi naprawd najlepsz opiek. I std wyprawa do cesarskich piwnic. Galen, by zrealizowa powierzone mu zadanie, uda si do piwnic w towarzystwie cesarskiego podpiwniczego, ktremu zlecono otwieranie wskazanych przez medyka amfor i piecztowanie ich po degustacji. Pierwsze kroki, co zrozumiae, skierowa ku falernowi. Jako e wszystko, co najlepsze, nawet z najdalszych czci wiata, trafia do tych, ktrzy na ziemi s najpotniejsipisa po latach Galen uznaem, i spord tych wspaniaoci wybra musz rzecz najwyborniejsz. Wypeniajc zlecon mi misj, wyselekcjonowaem zatem wszystkie roczniki falerna i kazaem otworzy sobie amfory zawierajce trunek ponad dwudziestoletni. Kosztujc ich po kolei, odnalazem wreszcie jedno, w ktrym nie wyczuem nawet najmniejszej nuty goryczy. Tak stare wino, ktre jednak zachowao sodycz, musiao by tym najprzedniejszym, ktrego poszukiwaem." Niestety Galen nie odnotowa dla potomnych rocznika, wiemy jedynie, i by to (oczywicie!) falern faustiaski. Wiemy te, e imperator zaakceptowa decyzj swojego lekarza i odtd we wszystkich medycznych" okolicznociach kaza sobie podawa jedynie wino z wybranej amfory. Nie tylko zreszt jako skadnik lekw regularnie, co wieczr, cesarz wypija puchar falerna, popijajc nim cudowne antidotum, ktre miao go chroni przed wszelkimi chorobami, a przede wszystkim przed otruciem. 100 DLACZEGO CHRZECIJANIE PIJ WINO. A MUZUMANIE NIE Jak gosi legenda, pionierem tego typu kuracji zapobiegawczej by Mitrydates, krl Pontu (to kraina pooona na ziemiach dzisiejszej pnocnej Turcji). Podszed on do zagadnienia w sposb prawdziwie naukowy kaza podawa swoim niewolnikom rne trucizny i sprawdza, jakie substancje znosz ich miercionone skutki. Po dugiej serii prb sporzdzi mieszanin czterdziestu jeden najskuteczniejszych i przygotowa uniwersalne antidotum, ktre odtd codziennie zaywa. Smakowa musiao to paskudnie (wrd ingrediencji znalaza si midzy innymi zmielona mija), ale podobno dziaao. Potwierdza to dalszy cig opowieci zrzucony z tronu przez syna i wtrcony do lochu Mitrydates postanowi sam odebra sobie ycie. Niestety, adna trucizna nie skutkowaa i dopiero litociwy stranik da si ubaga i ciciem miecza pozbawi go gowy. Galen udoskonali oryginaln receptur Mitrydatesa. Jego uniwersalne antidotum, theriac skuteczne pono przeciw wszystkim znanym wwczas truciznom i wikszoci chorb skadao si a z siedemdziesiciu jeden skadnikw, wrd ktrych byy midzy innymi

sproszkowane jaszczurki, wywar z maku, liczne przyprawy, kadzido, jagody jaowca, imbir, cykuta, rodzynki, koper woski, anyek i lukrecja. Swoj drog trudno sobie wyobrazi, e po czym takim Marek Aureliusz by w stanie doceni wykwintny smak falerna chyba troch szkoda byo szlachetnego trunku, ale cesarz by posusznym pacjentem i zawsze sucha swojego medyka. Dlaczego chrzecijanie pija wino, a muzumanie nie Marek Aureliusz umar w roku 180. Nie od trucizny, po prostu zachorowa. W ostatnim tygodniu ycia nic nie jad, tylko zaywa theriac i popija go falernem. Okres panowania tego cesarza lata dobrobytu i (wzgldnego przynajmniej) pokoju wielu historykw uznaje za apogeum potgi Imperium. Potem nadszed kres rzymskiego 101 Wina Imperium zotego wieku, schyek Pax Romana. Sukcesorzy Marka Aureliusza na cesarskim tronie w wikszoci byli wadcami sabymi, usiujcymi jedynie uchroni Imperium przed nacierajcymi ze wszystkich stron hordami barbarzycw, zreszt tylko nieliczni z nich zmarli naturaln mierci, a aden nie panowa dugo. W roku 395 Teodozjusz I na ou mierci podzieli cesarstwo na dwie czci, Wschodni i Zachodni, i odda je we wadanie dwm swoim synom. Mia pewnie nadziej, e dziki temu atwiej bdzie je obroni. Nie na wiele si to zdao zwaszcza zachodnia cz imperium coraz szybciej chylia si ku upadkowi. Wreszcie, w roku 410, nastpia ostateczna klska. Wizygoci, jedno z germaskich plemion, zupili Rzym (wkrtce potem utworzyli wasne krlestwo obejmujce wiksz cz Pwyspu Iberyjskiego i due poacie Galii). Dziea zniszczenia dokoczyli Wandalowie, ktrzy zdobyli Wieczne Miasto w roku 455. To by ju absolutny koniec Zachodniego Cesarstwa na zawsze rozpado si ono na wiele niezalenych krlestw. Przez dugie wieki Grecy, a potem Rzymianie obawiali si, e wraz z inwazj barbarzycw z pnocy nadejdzie kres kultury wina; przecie, o czym wszyscy wiedzieli, ci prostacy gustowali w piwie! Okazao si jednak, i najedcy, ktrym ulego Imperium Rzymskie, nie byli a tak bardzo wierni swym nawykom (skdind cakiem zrozumiaym wszak tam, skd przybyli, nie rosa winorol). W kadym razie, gdy barbarzycy na dobre podporzdkowali sobie Zachodnie Cesarstwo i przepado wiele dawnych obyczajw i instytucji, wino akurat szybko zyskao wrd nich licznych zwolennikw. Oczywicie upadek Rzymu sprawi, i trunek ten nie by ju tak powszechny i atwo dostpny, jak w czasach wietnoci Imperium. W Brytanii na przykad z tej pewnie przyczyny do ask wrcio piwo, nawet wrd jej najbardziej zlatynizowa-nych obywateli. W dawnym imperium postpowaa fuzja kultury rzymskiej, chrzecijastwa i plemiennych obyczajw germaskich. Wino, ktre Rzymianie przejli od 102 Dlaczego chrzecijanie pij wino, a muzumanie nie Grekw, ci za od ludw wczeniej jeszcze zamieszkujcych wybrzea Morza rdziemnego, na wikszoci terytoriw nie stracio znaczenia mimo upadku kolejnej macierzystej cywilizacji. Tyle e piecz nad nim przejli nowi wadcy w jednym z zachowanych do dzi kodeksw wizygockich znajdujemy na przykad szczegowy wykaz kar grocych za zniszczenie winnicy. Zaiste nie tego mogliby si spodziewa po barbarzycach obrocy tezy o im-manentnej wyszoci kultury antyku! Warto poza tym zwrci uwag na znaczenie, jakie dla promocji wina miao chrzecijastwo. Rosnca popularno tego wyznania poczwszy od I wieku naszej ery miaa w tym kontekcie niebagatelne znaczenie, gdy nadao ono winu dodatkowy, mistyczny wymiar. Wszak jednym z pierwszych cudw przypisywanych Chrystusowi jest zamiana wody w wino podczas wesela w Kanie Galilejskiej. W Ewangelii znale mona zreszt wiele przypowieci, w ktrych wystpuje wino, a Jezus czsto odwoywa si do winnych" metafor. Oto Jego sowa z

Ewangelii w. Jana: Ja jestem prawdziwym krzewem winnym, a Ojciec mj jest tym, ktry uprawia" (J 15,1)*. Podczas Ostatniej Wieczerzy Chrystus ofiarowa za wino swoim uczniom i odtd zajo ono centralne miejsce w Eucharystii, a chleb i wino stay si dla chrzecijan symbolem ciaa i krwi Zbawiciela. Warto zreszt zauway, e sakralne funkcje wina s znacznie starsza ni chrzecijastwo. Wyznawcy Dionizosa (a pniej Bachusa) rwnie uznawali picie wina za swego rodzaju komuni. W kulcie i greckiego, i rzymskiego boga te pojawiay si cuda przemiany w wino i zmartwychwstania. Oczywicie rnice midzy tymi wyznaniami a religi chrzecijask s olbrzymie a nie najdrobniejsz jest to, i podczas bachanaliw (uroczystoci ku czci Bachusa) wino, dosownie, lao si strumieniami, wino mszalne peni za funkcje czysto liturgiczne. * Wszystkie cytaty z Biblii za Bibli Tysiclecia (przyp. tum.). 103 Wina Imperium Znaczenie wina w chrzecijastwie jest na tyle due, e wedug niektrych teorii wanie liturgii zawdziczamy przetrwanie umiejtnoci jego produkcji przez ciemne wieki pierwszego tysiclecia. To oczywicie nieprawda. I nie chodzi tu o kwestionowanie symboliki wina w Eucharystii ani gwatownego wzrostu liczby wyznawcw Kocioa w pierwszych wiekach naszej ery. Po prostu potrzeby Kocioa byy o wiele za mae, by mogo to mie jakiekolwiek znaczenie gospodarczepamitajmy, e do XII wino podczas mszy pi jedynie kapan (pniej Koci katolicki powrci do tego zwyczaju), wierni za spoywali jedynie symboliczny chleb (opatek). Wino produkowane w przykocielnych czy przyklasztornych winnicach suyo codziennej konsumpcji. (Na przykad benedyktyscy mnisi otrzymywali codziennie po okoo p litra wina). Bardzo czsto produkowano wino na sprzeda i dochody z nalecych do Kocioa winnic stanowiy istotny element jego finansw. W chrzecijaskiej (a wczeniej chrystianizujcej si) Europie wino zachowao zatem uprzywilejowan pozycj. Zupenie inaczej potoczyy si jego losy w innych czciach dawnego rzymskiego wiata. Szczeglnie istotne zmiany nastpiy na poudniu, na ziemiach, na ktrych w VII wieku narodzia si druga z wielkich religii monoteistycznych islam. Mahomet, jej twrca i prorok, urodzi si okoo roku 570 w Mekce. Pierwszego objawienia dozna w wieku czterdziestu lat, wwczas te uzna, i Bg wybra go na proroka nowej, prawdziwej wiary. Pniej dostpijeszcze wielu objawie, ktre, spisane przez uczniw, zoyy si na Koran, wit ksig islamu. Mahomet arliwie gosi now religi, co z pocztku nie spodobao si zbytnio mieszkacom jego rodzinnego miasta, wyznawcom tradycyjnego, lokalnego kultu. Zmuszony do ucieczki, osiedli si w nieodlegej Medynie, gdzie z czasem grono jego zwolennikw zaczo rosn. Posanie proroka okazao si tak przekonujce, e jeszcze przed mierci Mahometa (w 632 r.) 104 Dlaczego chrzecijanie pij wino, a muzumanie nie islam sta si religi dominujc w caym regionie bliskowschodnim. W cigu nastpnego stulecia wyznawcy islamu podbili Persj, Mezopotami, Palestyn, Syri, Egipt, ca pnocn Afryk i znaczn cz Pwyspu Iberyjskiego. Od samego pocztku religia ta narzucaa swoim wyznawcom bardzo precyzyjnie okrelone reguy ycia i zachowania, wrd nich codzienny obowizek piciokrotnej modlitwy, rozdawanie jamuny... a take absolutny zakaz konsumpcji alkoholu. Jak gosi legenda, zakaz w pojawi si, gdy pewnego dnia midzy najbliszymi uczniami Mahometa, podocho-conymi spoytym podczas wieczerzy winem, wybucha bjka. Prorok spyta wwczas Allaha, jak mona zapobiec takim incydentom w przyszoci, i uzyska jednoznaczn (i nieodwoaln) odpowied: Wino i hazard [...] to wynalazek Szatana, ktry chce zasia midzy ludmi wrogo i nienawi. Wino i hazard sprawi maj, e ludzie

przestan by posuszni Bogu i oddawa mu cze. Czowiek winien ich unika". Odtd, na mocy nakazw Koranu, kady, kto napi si wina lub uprawia hazard, podlega karze czterdziestu uderze biczem. Mona jednak przyj, i nakaz abstynencji w islamie mia uwarunkowanie dawniejsze ni objawienia Mahometa. Wzrost potgi islamu oznacza, e wadza przesza w rce ludw wyrosych w zupenie innym krgu kulturowym. Wartoci hellesko-rzymskie byy obce nowym elitom wywodzcym si z do niedawna jeszcze koczowniczych plemion wdrujcych po pustynnych ziemiach Arabii. Ci ludzie na wszelkie sposoby chcieli odrnia si od dawnych wadcw i wykaza sw wyszo nad nimi. Nie uywali wozw na koach, zamiast aw i stow mieli poduszki i dywany, dosiadali wielbdw i... nie uznawali wina, ktre byo dla nich jednym z najwaniejszych symboli dekadencji. Zapewne nie bez znaczenia bya rola wina w chrzecijastwie, ktre islam od pocztku swego istnienia uzna za gwnego rywala. Zakaz jego spoywania obj zatem wszystkie sfery ycia (w tym i sztuk medyczn), 105 Wina Imperium a w krtkim czasie zosta rozcignity rwnie na inne napoje zawierajce alkohol. W miar rozszerzania si wpyww islamu, rs obszar objty prohibicj. Warto jednak zauway, e zakaz w by z niejednakow si egzekwowany w rnych epokach i krainach. Na przykad wielu arabskich poetw, wrd nich choby synny Abu Nuwas, pisao hymny na cze wina. Produkowano je te nadal na Pwyspie Iberyjskim, mimo i formalnie rzecz biorc byo to nielegalne. Niektrzy hiszpascy muzumanie prbowali zreszt dowodzi, e bezwzgldna prohibicja to wynik bdnej interpretacji sur: Mahomet chcia zabroni swym wyznawcom nie picia alkoholu w ogle, ale jego naduywania; wszak sam prorok argumentowali z przyjemnoci raczy si lekko sfermentowanym napojem z daktyli. Zakaz dotyczy zatem tylko win gronowych, z racji ich mocy, ale prawowierny muzumanin nawet takie wina moe spoywa bez obawy popenienia grzechu, o ile tylko trunek jest odpowiednio rozcieczony i nie jest mocniejszy ni wino palmowe. Taka interpretacja Koranu budzia spore kontrowersje, niemniej jednak (czemu skdind trudno si dziwi) zyskaa pewn popularno w niektrych krajach. Niektrzy muzumanie organizowali nawet przyjcia, bardzo podobne do greckich sympozjonw, podczas ktrych podawano wino zmieszane z wod. Bronic si przed zarzutami ortodoksw, przywoywali sowa Proroka, ktry przecie sam gosi, i wybrani, ktrzy dostpi aski i trafi do raju Allaha, raczy si bd winem zmieszanym z wod". W drugiej poowie VII wieku mahometanie coraz powaniej zagraali Europie. Kres ich kolejnym podbojom pooy dopiero Karol Mot, wadca Frankw, pokonujc potne siy arabskie w bitwie pod Poitiers w roku 732. Ta bitwa, dziki ktrej udao si powstrzyma ekspansj islamu, stanowia jeden z punktw zwrotnych w dziejach naszego kontynentu. Wnuk Karola Mota, rwnie Karol, ju przez wspczesnych sobie zwany Wielkim, w roku 800 1 lub Krlewski trunek przyj koron witego Cesarstwa Rzymskiego. Rozpocz si okres powolnego odradzania si europejskiej kultury i cywilizacji. Krlewski trunek Biada mi pisa z Anglii Alkuin, uczony i mnich, doradca Karola Wielkiego, do swojego przyjaciela, ktry pozosta na cesarskim dworze.Puste s nasze bukaki i zostao nam tylko gorzkie piwo. Nie ma ju u nas wina, wic chocia ty wypij za moje zdrowie i raduj si." ale Alkuina byy w peni uzasadnione. Na Wyspy Brytyjskie, jak i do caej pnocnej Europy,

gdzie klimat nie sprzyja uprawie winoroli, trunek w trzeba byo importowa, co w tych czasach nie byo atwe. Ludzie musieli sobie radzi inaczej, a miejsce wina ponownie zajy piwo i mid (wytwarzano te hybrydowy" napj z ziaren zb fermentujcych z miodem). W pewnym sensie podzia Europy na krain wina i krain piwa przetrwa do chwili obecnej nasze wspczesne nawyki sigaj zatem korzeniami czasw antycznej Hellady i Rzymu. Na poudniu kontynentu, w granicach pokrywajcych si z grubsza z zasigiem dawnego Imperium Rzymskiego, wino do dzisiaj jest standardowym skadnikiem posiku. Na pnocy za, tam, gdzie nigdy nie dotary rzymskie legiony, krluje piwo. Jest jeszcze jedna wana rnica wino zwykle pije si do jedzenia lub po posiku, piwo za po prostu si pije". To rwnie bardzo dawny obyczaj. Najwikszymi producentami wina w Europie s dzi Francja, Wochy i Hiszpania, najwicej wypijaj mieszkacy Luksemburga, Francji i Woch. W tych trzech krajach kady obywatel spoywa rednio ponad 55 litrw wina rocznie. Z kolei spoycie piwa jest najwysze w Niemczech, Austrii, Belgii, Danii, w Czechach, Wielkiej Brytanii i Irlandii, czyli na ziemiach uznawanych przez Rzymian za terytoria barbarzycw. w szczeglny stosunek do wina, ktry odziedziczylimy po greckim i rzymskim antyku (a ktry Grecy i Rzy107 Wina Imperium mianie przejli od cywilizacji przed nimi dominujcych w basenie Morza rdziemnego), przetrwa nie tylko w alkoholowych" przyzwyczajeniach wspczesnych Europejczykw. Dzi niemal na caym wiecie wino uznawane jest za najszlachetniejszy napj. Czy to w Melbourne, czy w Buenos Aires, czy w Waszyngtonie to wino, a nie piwo, serwowane jest na przyjciach dyplomatycznych i podczas innych oficjalnych uroczystoci czy nie stanowi to najlepszego dowodu, e nadal jest ono kojarzone z wysok pozycj spoeczn, wadz i bogactwem. Do dzi te wino pozostao symbolem dobrego smaku i wyrafinowaniaod Grekw nauczylimy si rozrnia wina ze wzgldu na region pochodzenia, Rzymianie dodali do tego rocznik (i uczynili z rnych win prawdziwy wyrnik statusu), ale to dopiero wspczesna kultura wprowadzia picie wina na prawdziwe wyyny wyrafinowania. Tradycje greckich sympozjonw i rzymskich convivium rwnie przetrway w urzdzanych przez nas przyjciach czy bankietach, podczas ktrych, z kieliszkiem lub szklaneczk wina (ktrego dobr zazwyczaj doskonale odzwierciedla status spoeczny gospodarza i jego goci) w doni, ludzie dyskutuj o polityce, interesach, pracy, cenach nieruchomoci... Obywatel staroytnego Rzymu, ktry za spraw wehikuu czasu znalazby si na takim party, zapewne szybko poczuby si jak u siebie. 1 Cz trzecia Kolonialne alkohole ___3 Ser' /

Rozdzia pity PIJ PO MORZACH I OCEANACH WIATA __;> Mona przedestylowa wino tak, by uzyska napj barwy wody ranej. Alchindus (Abu Yusuf Yaub ibn Isha al-Sabbah al-Kindi, arabski filozof;

ok. 800 ok. 879) Dar Arabw Na przeomie I i II tysiclecia prawdziwym centrum kultury i cywilizacji na kontynencie europejskim nie by Pary, Londyn czy Rzym. Na to miano bezdyskusyjnie zasugiwaa Kordoba, stolica arabskiej podwczas Andaluzji. Miasto syno z piknych paacw, parkw, owietlonych olejowymi lampami brukowanych ulic, siedmiuset meczetw, ponad trzystu publicznych ani, a take doskonale rozwinitego systemu kanalizacyjnego. Zapewne najbardziej imponujca bya jednak publiczna biblioteka otwarta okoo roku 970 i liczca ponad p miliona woluminw wicej ni jakakolwiek inna europejska biblioteka (i wicej ni mona si byo doliczy w niejednym europejskim krlestwie). A bya to tylko jedna z prawie siedemdziesiciu miejskich bibliotek! Nic dziwnego, e Hroswi-tha niemiecki kronikarz z X wieku nazwa Kordob klejnotem wiata". 111 Pu po morzach i oceanach wiata Kordoba bya tylko jednym z wanych centrw nauki, kultury i cywilizacji, jakie rozkwity w wiecie arabskim, rozcigajcym si w tej epoce od francuskich Pirenejw na pnocnym zachodzie, po gry Pamir w Azji rodkowej, a na poudniu sigajcym Doliny Indusu. Gdy w Europie panoway mroki redniowiecza", arabscy uczeni i myliciele w Kordobie, Damaszku i Bagdadzie nie tylko zdoali ocali i przechowa znaczn cz intelektualnego dorobku antycznej Hellady, ale jeszcze bardzo go rozwinli, wykorzystujc dostp do nieznanych Grekom rde perskich i hinduskich. Zawdziczamy im znaczcy postp w takich dziedzinach wiedzy jak astronomia, matematyka, medycyna i filozofia. To oni zbudowali astrolabium, sformuowali podstawy algebry i trygonometrii, od nich przejlimy system dziesitny i zapis cyfr. W tym krgu cywilizacyjnym wynaleziono nowe techniki i narzdzia nawigacji (na przykad z Chin Arabowie przejli ide kompasu magnetycznego) oraz mapy morskie. Zalki nowoytnej chemii to rwnie dorobek wiata arabskiego (z tego jzyka zreszt wywodzi si nazwa tej nauki), arabscy uczeni wnieli te znaczcy wkad w rozwj medycyny to oni wpadli midzy innymi na pomys znieczulania za pomoc zi. Z naszej perspektywy na szczeglne zainteresowanie zasuguj jednak inne arabskie odkrycia udoskonalone techniki rafinacji i destylacji, ktre otworzyy przed alkoholem zupenie nowe moliwoci. Proces odparowywania i powtrnej kondensacji mieszaniny pynw w celu odseparowania i oczyszczenia jej skadnikw znany by ju w czasach prehistorycznych, a znaleziony w pnocnej Mazopotamii prosty zestaw do destylacji z IV tysiclecia przed nasz er suy do produkcji perfum. Grecy i Rzymianie te oczywicie doskonale znali t technologi. Ju w pismach Arystotelesa znale mona informacj, i skondensowane opary podgrzanej sonej wody nie s ju sone. Wszystko jednak wskazuje, e na pomys destylacji wina wpadli dopiero Arabowie. Za pioniera tej metody uwa112 Dar arabw a si perskiego uczonego z VIII wieku, Jabira ibn Hayya-na, uznawanego powszechnie za jednego z ojcw wspczesnej chemii. To on zaprojektowa, a potem przez wiele lat udoskonala aparat do destylacji (bardzo podobny do uywanych dzisiaj), ktry wykorzystywa w swoich eksperymentach. Nie ulega te wtpliwoci, e wanie za jego czasw destylacja wina staa si technik oglnie znan. W efekcie destylacji otrzymujemy z wina pyn o mocno podwyszonej zawartoci alkoholu wyjanienie jest bardzo proste: alkohol wrze w temperaturze 78C, czyli znacznie niszej ni woda. Jeeli powoli podgrzewamy wino, opary alkoholu zaczynaj ulatnia si wczeniej, nim pyn si zagotuje. Poniewa woda zasadniczo pozostaje ciecz do temperatury 100C, opary zawieraj znacznie

wicej alkoholu (i mniej wody) ni produkt wyjciowy. Naley tylko je zebra i skropli, by otrzyma napj o wikszej mocy. Oczywicie daleko mu jeszcze do czystego spirytusu, jako e troch wody i innych skadnikw wina paruje w temperaturze niszej ni sto stopni. Destylacj mona jednak powtarza (mwimy wwczas o redestylacji lub rektyfikacji) i za kadym razem otrzymamy coraz czystszy roztwr, czyli bardziej stony alkohol. Metoda destylacji bya tylko jednym z wielu odkry wiata antyku, ktre arabscy uczeni zdoali przechowa i rozwin przez stulecia upadku Europy. Zawdziczamy im ocalenie znacznej czci dziedzictwa kulturowego antyku. Dziea greckich filozofw wanie dziki arabskim, a potem aciskim przekadom powoli zaczy dociera znw do miejsca swych narodzin, a Zachd mg na nowo odkry wasne korzenie. Te skomplikowane dzieje mona przeledzi, przygldajc si terminologii naukowej. Wemy choby alembik to redniowieczne okrelenie aparatu destylacyjnego*. Ot nazwa ta wywodzi si z arabskiego al-ambik, to za po prostu greckie sowo ambix" z dodanym arabskim przedrostkiem al". Tak nazywaa * W Polsce nazywano tak rwnie wdk przepalank (przyp. tum.). 113 PIJ PO MORZACH I OCEANACH WIATA Aparatura destylacyjna w laboratorium redniowiecznego alchemika. Destylacja czystego alkoholu bya przez dugie lata sekretn technik znan jedynie wtajemniczonym. si szczeglnego ksztatu waza uywana do destylacji. Podobne jest pochodzenie sowa alkohol"; wywodzi si ono z arabskiego al-koh'l". Pierwotnie nazywano tak sproszkowany, oczyszczony antymon, czarny barwnik stosowa114 Cudowny lek? ny midzy innymi do malowania powiek. Pniej zakres znaczeniowy si rozszerzy alchemicy nazywali tak wszystkie dobrze oczyszczone substancje, w tym rwnie pyny. W dawnej angielszczynie na przykad destylat wina okrelano mianem alkohol z wina". Nim stay si tym, czym s dzisiaj, czyli popularnymi trunkami, destylowane alkohole musiay przej dug drog od owianych mg tajemnicy narodzin w pracowniach alchemikw. Przeom nastpi w epoce okrelanej mianem Ery Wielkich Odkry Geograficznych, gdy eglarze, odkrywcy i zdobywcy ze Starego Kontynentu ruszyli na morza i oceany caego wiata, kadc podwaliny pod przysze imperia kolonialne. Wtedy wanie produkty destylacji alkoholowej zyskay olbrzymi popularno jako w zasadzie niepsujcy si i atwy w transporcie (to wane podczas cigncych si nieraz latami morskich wypraw) pyn o nie tylko spoywczych" zastosowaniach. Bardzo szybko mocne alkohole stay si wanym elementem gospodarki kwestie ich opodatkowania i kontroli nad produkcj nabray takiego znaczenia dla wadcw i rzdw, e w niemaym stopniu wpyway na bieg historii. Wrmy jednak jeszcze na chwil do pocztkw epoki spirytualiw. Warto przypomnie, i dla zachowujcych (z koniecznoci) wstrzemiliwo arabskich uczonych odkrycie to miao suy przede wszystkim celom medycznym. Dopiero gdy znajomo technik destylacji rozpowszechnia si w chrzecijaskiej Europie, alkohol sta si artykuem powszechnej i codziennej konsumpcji. Cudowny lek? Zim roku 1386 krlewscy medycy zebrali si u wezgowia Karola II, wadcy Nawary, niewielkiego krlestwa lecego na pograniczu dzisiejszej Francji i Hiszpanii. Krl znany by pod przydomkiem Okrutnego, a zawdzicza to wyjtkowemu bestialstwu, z jakim wczeniej stumi bunt swoich poddanych. Po zagwarantowaniu spokoju we was115 PIJ PO MORZACH I OCEANACH WIATA

nej prowincji ulubionym zajciem Karola stao si spiskowanie przeciw teciowi, krlowi Francji. Lecz ten akurat dzie bohater naszej opowieci powici innej pasji rozpucie. Chyba nieco przesadzi, gdy wieczorem leg zoony gorczk i na wp sparaliowany. Lekarze, nie wiedzc co robi, zdecydowali si zastosowa nowy lek o wielkiej mocy, przyrzdzany w pracowniach alchemikw, a wic tajemniczy, a moe i magiczny tym cudownym eliksirem by destylat wina. Jednym z pierwszych Europejczykw, o ktrych wiemy, i podj i kontynuowa arabskie eksperymenty z destylacj wina, by Michael Salernus, dwunastowieczny woski alchemik, pilny czytelnik pism arabskich uczonych. Po jednym z eksperymentw Salernus zapisa: Jeli w czystym i mocnym winie rozpucimy trzy czci soli i mikstur t poddamy destylacji w specjalnym naczyniu, otrzymamy pyn, ktry w ogniu pali si silnym pomieniem". Autor tych zda musia uzna, i zawieraj one naprawd wany sekret, gdy wikszo przekazu (w tym sowa wino" i sl") zapisa sekretnym kodem. Wiedza ta jednak musiaa si szybko upowszechni, bowiem wkrtce termin agua ardens (ponca woda") znano w pracowniach alchemicznych caej Europy. Sowo ardens" ma zreszt dwa znaczenia, co w tym przypadku moe nie by bez znaczenia. Ot oznacza rwnie palcy", a to bez wtpienia dobre okrelenie wrae smakowych, jakie odczuwa kto, kto napije si wysokoprocentowego alkoholu. Pierwsze wraenie najwyraniej nie odstraszyo chtnych, ktrzy atwo przekonali si, i pocztkowy dyskomfort prdko mija, ustpujc miejsca miemu stanowi upojenia i wietnemu samopoczuciu. Wystarczyo zreszt doda troch zi, by i pierwszy yk przesta by odstrczajcy. Wino od staroytnoci wykorzystywano w celach medycznych, nic zatem dziwnego, e wszyscy oczekiwali, i skoncentrowane i oczyszczone" wino bdzie lekarstwem wyjtkowo skutecznym. W XIII wieku coraz wicej euro116 Cudowny lek? pejskich miast mogo poszczyci si wasnymi uniwersytetami, a kady z nich mia wydzia lekarski. Dziki temu i za spraw coraz wikszej liczby pisanych po acinie traktatw medycznych ju na pocztku XIV wieku bardzo powszechne byo przekonanie o ozdrowieczej mocy produktw destylacji alkoholowej. To na uniwersytetach ukuto now nazw mocnego alkoholu aqua vita, czyli woda ycia". Jednym z najarliwszych ordownikw nowego wynalazku by Arnald z Villanovy, profesor wydziau medycznego synnego francuskiego uniwersytetu w Montpellier. Uczony w opublikowa na przeomie XIII i XIV wieku kilka traktatw cieszcych si do duym powodzeniem. W jednym z nich znale mona nastpujcy opis: Prawdziwa woda ycia gromadzi si w bezcennych kroplach, powstajcych jako efekt kolejnych trzech albo nawet czterech destylacji, gdy dopiero wtedy uzyskujemy autentyczn kwintesencj wina. [...] Zwiemy j aqua vita i w peni zasuguje na t nazw, gdy to doprawdy niemal eliksir niemiertelnoci: przedua ycie, oczyszcza organizm ze zych humorw, wzmacnia serce i przywraca modo". W pewien sposb redniowieczne przekonanie o nadnaturalnych walorach wody ycia" ma sens. Fermentacja z udziaem drody prowadzi do powstania co najwyej pitnastoprocentowego roztworu alkoholu (wysze stenie zabija samych producentw", czyli drode). Proces destylacji pozwala natomiast na przekroczenie tego naturalnego ograniczenia. W kadym razie nowa technologia otworzya przed ludzkoci moliwoci do tej pory niedostpne mimo tysicletnich dowiadcze z napojami alkoholowymi. Ucze Arnalda, Raymond Lully, pisa: aqua vita to cudowny pyn, dzi dopiero objawiony czowiekowi. Tajemnica ta bya skryta od czasw najdawniejszych, gdy ludzko bya wwczas zbyt moda i nie dojrzaa jeszcze, by

117 PIJ PO MORZACH I OCEANACH WIATA pozna sekret napoju, ktrego przeznaczeniem jest przywrcenie wigoru naszej chylcej si ku upadkowi epoce". Warto doda, e zarwno Arnald, jak i jego ucze doyli siedemdziesitki, co wtedy zdarzao si raczej rzadko. Zapewne mogo to by uznane za argument potwierdzajcy zbawienne rezultaty zaywania wody ycia. Ten nowy, cudowny lek mona byo stosowa zarwno wewntrznie, jak i zewntrznie. Zwolennicy przypisywali mu wielorakie dziaanie: pozwala, jak twierdzili, zachowa modo, poprawia pami, leczy schorzenia mzgu, nerww i staww, wzmacnia serce, by skuteczny na bl zbw i lepot, a rwnie na parali i wady wymowy. Ba! wietnie sprawdza si te w czasie zarazy. Wrmy jednak na chwil do opowieci, od ktrej zacz si ten rozdzia. Nie dziwi nas ju, e wielu redniowiecznych medykw wierzyo, i oto wreszcie w ich rce trafio prawdziwe panaceum, uniwersalne lekarstwo na wszelkie przypadoci nkajce czowieka. Nic dziwnego wic, e zaordynowali je Karolowi Okrutnemu. Tym razem jednak kuracja skoczya si tragicznie doktorzy postanowili bowiem owin pacjenta przecieradami zmoczonymi w aqua vita, co miao przezwyciy krlewski parali. Kto z obecnych musia dopuci si nieostronoci i przecierada zajy si od jednej ze wiec, ktrymi owietlano komnat*. Jak si atwo domyli, nieszczsny pacjent natychmiast stan w pomieniach i nie zdoano go ocali. Poddani, ktrzy rycho poznali z plotek szczegy przeraajcej mierci wadcy, nie aowali go jednak zbytnio lud uzna, e dosiga go t drog boska sprawiedliwo (warto doda, e zaledwie kilka dni wczeniej Karol wprowadzi nowe podatki). Poczwszy od XV wieku obserwujemy wyran zmian zastosowa wody ycia coraz czciej uywa si jej nie w celach leczniczych, lecz po prostu rekreacyjnych. Para* Inna, bardziej makabryczna wersja mwi, e krla zaszyto w przecierada, a suga chcia przepali wiec zakoczenie niepotrzebnej nici (przyp. red.). 118 Cudowny lek? doksalnie, stoi za tym wynalazek z zupenie innej sfery druk. Za wynalazc prasy drukarskiej powszechnie uznaje si Johannesa Gutenberga. (To prawda, e w Europie rzeczywicie wynalazek Gutenberga z lat 30. XV wieku zapocztkowa druk. Nie zaszkodzi jednak pamita, e Chiczycy znali t technik ju stulecia wczeniej.) W kadym razie to za spraw drukowanych ksig na naszym kontynencie rozpocz si prawdziwy renesans wiedzy i udao si upowszechni wiele jej osigni. Pierwsze dzieo powicone destylacji trafio pod prasy ju w roku 1478 (jego autorem by austriacki lekarz Puff von Schrick). Wydana w Augsburgu ksiga cieszya si takim powodzeniem, e doczekaa si czternastu wznowie jeszcze przed kocem XV stulecia. Znaczn cz swojej pracy von Schrick powici zachwalaniu rozmaitych zalet wody ycia wszystkim zaleca na przykad p yeczki aqua vita co rano (dla ochrony przed chorobami), pisa te, e jeli kilka kropel tego cudownego pynu wlejemy w usta umierajcemu, da mu to si, by wygosi ostatnie sowa. Namowy medykw nie byy jednak konieczne ludzie Renesansu szybko docenili zalety wody ycia, cho to nie lecznicze moce zadecydoway o jej rosncej popularnoci. Waniejsza okazaa si moc" zupenie innaaden inny napj nie upija tak szybko! Mocne alkohole, produkt destylacji, szturmem podbiy zwaszcza chodniejsze, pnocne ziemie naszego kontynentu, gdzie lokalnych win nie byo, a importowane byy z koniecznoci kosztowne i dostpne tylko dla wybranych. Zaczo si od destylacji atwo dostpnego piwa, co rwnie okazao si skuteczn technik. lady tych dawnych eksperymentw do dzi moemy odnale w jzyku gaelickie uise beatha, czyli woda ycia, wspczesnym mionikom whisky powinno atwo wpa w ucho. Nowy napj bardzo prdko zadomowi si

wrd Irlandczykw jeden z kronikarzy odnotowa na przykad, jak to w roku 1405 Richard MacRagh-naill, syn tana, zmar na skutek nadmiernej saboci do wody ycia, ktra dla niego okazaa si wod mierci". 119 PIJ PO MORZACH I OCEANACH WIATA W innych europejskich krajach aua vita zwana bya czsto palonym winem" std niemiecki Branntwein, czy angielskie brandywine* (ktre z czasem ulego skrceniu do brandy). Domowa destylacja wina, nie tylko na wasny uytek, ale i na sprzeda, staa si tak powszechnym procederem, e szybko zainteresoway si nim wadze rada miejska Norymbergi ju w roku 1496 wydaa bardzo stanowczy zakaz produkcji alkoholu bez zezwolenia. A jeden z miejskich medykw uzasadnia go tak: Dzi wszyscy maj w zwyczaju codziennie siga po wod ycia. Naszym obowizkiem jest wic upomina obywateli, by pamitali, e kady, kto chce, by go szanowano, winien wiedzie, ile moe wypi, i nie przekracza tej miary". Alkohol, cukier i niewolnicy Pojawienie si nowych napojw alkoholowych zbiego si w czasie z pierwszymi, wielkimi wyprawami europejskich eglarzy i odkrywcw, ktrzy wyruszyli w poszukiwaniu nowych ziem i nowych tras morskich czcych nasz kontynent z innymi krainami. Wtedy to wanie, w XD7 i w XV wieku Europejczycy poeglowali i na wschd (co wymagao najpierw dalekiej podry na poudnie i opynicia Afryki), i na zachd. Pierwszestwo naley si tu Portugalczykom za panowania ksicia Henryka, zwanego te Henrykiem eglarzem, portugalscy marynarze rozpoczli eksploracj zachodnich wybrzey Afryki i kolonizacj lecych w pobliu wysp. By to pierwszy krok w transatlantyckiej podry europejskich zdobywcw. Sam ksi Henryk nie uczestniczy w wyprawach rodzinn Portugali opuci tylko trzykrotnie i dopyn jedynie do Afryki Pnocnej (cho osobicie dowodzi trzema militarnymi ekspedycjami, a sukces ostatniej z nich umocni jego reputacj wielkiego wodza). Miano eglarza * Znana w Polsce przepalanka nazw sw wzia raczej od dodatku karmelu, czyli palonego cukru (przyp. red.). 120 ALKOHOL, CUKIER I NIEWOLNICY i wiekopomna sawa bez wtpienia jednak mu si nale, bowiem to on w swoim paacu w Sagres wymyli i zaplanowa ambitny projekt zamorskiej ekspansji. Finansowa rwnie kolejne wyprawy i z kadej kaza przywozi sobie szczegowe raporty i mapy. I to dziki ksicym zachtom kapitanowie zdobyli si na odwag, by zastosowa nowe wynalazki i wiedz, ktra odmienia oblicze morskiej nawigacji: kompas magnetyczny, astrolabium i trygonometri. Jednak eglarzami (i finansujcymi ich wyprawy wadcami) nie kieroway a przynajmniej nie wycznie ciekawo i instynkt odkrywcy. Podstawowy cel by zupenie inny: Portugalczycy, Hiszpanie i inne nacje chciay znale morsk drog do Indii Wschodnich i przeama bardzo cicy europejskiej gospodarce arabski monopol w handlu przyprawami. Za swoist ironi dziejw mona uzna, e w znacznym stopniu udao si to dziki zapoyczeniu od arabskich wynalazcw i odkrywcw kompasu, astrolabium i... destylacji. O dramatycznym przebiegu europejskiej kolonizacji zadecydowa zreszt jeszcze jeden element silnie zwizany z cywilizacj arabsk cukier. Na opanowywanych przez Portugalczykw i Hiszpanw atlantyckich wyspach Maderze, Wyspach Azorskich, a potem Kanarach panoway doskonae warunki do hodowli trzciny cukrowej, ktr to upraw doprowadzili wczeniej do perfekcji wanie Arabowie. Problem w tym, i jest to rolina wymagajca olbrzymich iloci sodkiej wody i bardzo wiele pracy. Arabscy zdobywcy, podporzdkowawszy sobie stulecia wczeniej Bliski Wschd i Afryk Pnocn,

przejli od podbitych ludw zaawansowane techniki nawadniania i bardzo je udoskonalili, oraz dokonali licznych nowych odkry. Arabskie plantacje byy wydajne dziki zastosowaniu ruby wodnej*, podziemnym akweduktom (to wy* Lepiej znanej jako ruba Archimedesa", co jednoznacznie wskazuje na jej greckie, a nie arabskie pochodzenie (przyp. red.). 121 Pij po morzach i oceanach wiata nalazek perski) i napdzanym wod mynom do przerobu trzciny. Oczywicie pomimo tych zalkw mechanizacji gwn rol odgrywaa tania sia robocza niewolnicy, ktrych Arabowie cigali gwnie z Afryki Wschodniej. Jeszcze podczas Wypraw Krzyowych Europejczycy odebrali wyznawcom Allaha cz plantacji, ale za spraw braku odpowiedniej wiedzy i umiejtnoci technicznych byli jeszcze silniej uzalenieni od pracy niewolnikw. Ju w latach 40. XV wieku Portugalczycy zaangaowali si wic w intratny handel ludmi. Pocztkowo po prostu porywano w niewol czarnych mieszkacw zachodnich wybrzey Afryki, ale wkrtce okazao si, e wygodniej jest kupowa ich od miejscowych handlarzy. Bya to znaczca zmiana, bowiem od czasw rzymskich niewolnictwo, formalnie przynajmniej, w Europie nie wystpowao, czciowo ze wzgldw religijnych wszak zgodnie z doktryn katolick aden chrzecijanin nie moe odbiera wolnoci innemu wyznawcy Chrystusa. Z takimi teologicznymi obiekcjami radzono sobie na rne sposoby i mizerna jako argumentacji rzecznikw niewolnictwa przeszkadzaa tylko nielicznym. Za dobr monet przyjmowano tumaczenia, e kupowanie czarnych niewolnikw jest czynem chwalebnym, bowiem w ten sposb mona ocali ich dusze przed islamem, a nawet nawrci. Inni teologowie odwoywali si do Biblii, by wykaza, e Murzyni s potomkami Chama, a zatem Pismo wite usprawiedliwia ich niewol. Niektrzy chrzecijascy uczeni" doszli zreszt do wniosku, e w tym wypadku nakazy wiary w ogle nie maj zastosowania, gdy czarni po prostu nie s w peni ludmi! Nie wszyscy oczywicie godzili si z tak przewrotn logik, ale przecie kolonie byy bardzo daleko... W kadym razie ju przed rokiem 1500 Madera, na ktr sprowadzono ponad dwa tysice czarnych niewolnikw, bya najwikszym na wiecie producentem i eksporterem cukru. Po odkryciu przez Krzysztofa Kolumba Nowego wiata w roku 1492, zapotrzebowanie na czarnych niewolnikw 122 ALKOHOL, CUKIER I NIEWOLNICY gwatownie wzroso. Kolumb w rzeczywistoci wcale nie szuka nieznanego kontynentu lecz prbowa odnale zachodni drog do Indii. Trafi jednak na Karaiby i w ten sposb jego podr okazaa si jedn z najbardziej brzemiennych w skutki morskich wypraw w historii. Co prawda Kolumb nie znalaz zota, przypraw ani jedwabiu, na ktrych tak zaleao jego krlewskim protektorom, ale po powrocie udao mu si ich przekona, e miejsce, do ktrego dotar, stwarza idealne warunki dla uprawy trzciny cukrowej. Rok pniej, podczas kolejnej podry w 1493, Kolumb zatrzyma si na Wyspach Kanaryjskich, skd zabra sadzonki tej roliny. Wkrtce ruszya produkcja cukru na zagarnitych przez Hiszpani Wyspach Karaibskich, a potem i na kontynencie poudniowoamerykaskim najpierw w portugalskiej Brazylii. Pocztkowo czyniono prby wykorzystania do niewolniczej pracy miejscowych Indian. Te jednak nie powiody si, gdy tubylcy byli nieodporni na choroby, ktre kolonici przywlekli ze sob ze Starego Kontynentu (to od europejskich chorb, a nie kul czy mieczy, zmary miliony Indian). Trzeba byo wic sign po inne rozwizanie import robotnikw z Afryki. W krtkim czasie transatlantycki handel niewolnikami rozkwit na pen skal. Zgodnie z dzisiejszymi szacunkami w cigu prawie czterystu lat trwania tej haby z Afryki do obu Ameryk wywieziono ponad jedenacie milionw osb. Wiadomo jednak, i liczba ofiar tego

zbrodniczego procederu bya w rzeczywistoci znacznie wysza, bowiem wielu porywanych gino na miejscu, a jeszcze wicej zgino w czasie transportu (z gbi kontynentu na wybrzee i pniej przez Atlantyk); to kolejne miliony ludzkich ofiar. Handel niewolnikami, jedna z najhaniebniejszych zbrodni w dziejach nowoytnej Europy, nasili si jeszcze bardziej, gdy w XVII wieku nowi kolonizatorzyAnglicy, Francuzi i Holendrzy zaczli zakada kolejne planta123 PU PO MORZACH I OCEANACH WIATA cje. Gwn rol w tych transakcjach odegra nieznany innym kulturom europejski wynalazek: mocny alkohol. Afrykascy owcy niewolnikw, ktrzy zaopatrywali biaych handlarzy, wymieniali ich na rne towary: per-kal, muszle, metalowe misy i dzbany, arkusze miedzi, ale najwikszym wziciem cieszyy si spirytualia. Rdzenni mieszkacy Afryki oczywicie od dawna mieli wasne alkohole, w tym wino palmowe, miody i rne lokalne piwa, ale europejskiego alkoholu, co zapisa jeden z wczesnych handlarzy niewolnikw w swoim dzienniku, podali wszyscy" nawet w regionach cakowicie zislamizowa-nych. To bya zreszt kontynuacja trendu z lat poprzedzajcych rozwj gorzelnictwa na naszym kontynencie. Ju wczeniej wielkim powodzeniem cieszyy si mocne, portugalskie wina. Na przykad ju w roku 1510 portugalski podrnik Valentim Fernandes pisa o Wolofach, jednym z plemion zamieszkujcych ziemie dzisiejszego Senegalu, e to pijacy, ktrzy przepadaj za naszym winem". Wino byo zatem chtnie akceptowanym rodkiem patniczym, ale europejscy handlarze niewolnikw szybko odkryli, e do tego celu duo lepiej nadaje si brandy. Po pierwsze mona w tej postaci przewie wicej czystego alkoholu w mniejszej przestrzeni adunkowej, po drugie wysoka zawarto alkoholu sprawia, i jest to artyku odporny na zepsucie podczas transportu. Klienci cenili za te destylaty wanie ze wzgldu na ich moc, nieporwnanie wiksz ni lokalnych wyrobw, palmowego wina czy zboowego piwa. Picie brandy lub innych importowanych ostrych" trunkw uchodzio wrd afrykaskich handlarzy niewolnikw za oznak wyrafinowania. Perkal i inne tekstylia oczywicie nadal zachoway funkcj powszechnej i uytecznej waluty wymiennej, ale to europejskie alkohole, a szczeglnie brandy, byy najbardziej prestiowym elementem kadej duej transakcji. Nic dziwnego, e europejscy kupcy szybko wykorzystali t mod. Powszechnym zwyczajem stao si na przykad obdarowywanie alkoholem dostawcw duych partii nie124 ALKOHOL, CUKIER I NIEWOLNICY wolnikw jeszcze przed rozpoczciem negocjacji o cen bez dashee lub bizy, tak nazywano te pynne upominki", nie byo nawet po co rozpoczyna targu. Obydwa okrelenia, podobnie jak wiele innych powszechnie uywanych w tamtych czasach, pochodziy z jzykapidgin, w tym wypadku mieszaniny portugalskiego i licznych lokalnych dialektw. Inne poznalimy z zapiskw francuskiego podrnika, na przykad ptno nazywao si qua qua, a sin-go me miombo oznaczao daj mi wdki". John Atkins, lekarz brytyjskiej marynarki i jeden z kronikarzy handlu niewolnikami zanotowa z kolei, e afrykascy handlarze nigdy nie zaczynali rozmw o suchym pysku". Dysponujemy setkami podobnych wiadectw Holender William Bosman, waciciel kilku statkw sucych do przewozu niewolnikw, nakazywa swoim kapitanom, by nie zapominali co dzie wrcza lokalnym kacykom i handlarzom zwyczajowych flaszek. Czarni z Whydah, jak pisa, nawet nie zaczn rozmawia o interesach bez odpowiedniej wielkoci dashee: Kto chce tu robi interesy, musi najpierw wprowadzi kontrahenta w dobry humor".

Brandy pozwalaa jednak nie tylko opaca przychylno dostawcw niewolnikw, ale i kupowa inne usugi. Kto przecie musia rozadowa towar przywieziony na wymian przez europejskie statki, a do tego niezbdni byli mieszkacy przybrzenych wiosek, dowiadczeni w poruszaniu si w chybotliwych odziach po wzburzonych czsto wodach. Za te umiejtnoci sowicie ich wynagradzano zwyczajow stawk bya butelka brandy dziennie za pozostawanie w gotowoci, dwie do czterech butelek, kiedy bya praca, i dodatkowa porcja za prac w niedziele. Podobnie opacano stranikw, ktrzy pilnowali niewolnikw na brzegu i potem wprowadzali ich na statek. Jak wida zwizki midzy przemysem gorzelniczym, produkcj cukru i handlem niewolnikami byy silne od samego pocztku. Wynalazek rumu mocnego alkoholu destylowanego z odpadw po rafinacji trzciny cukrowej 125 PU PO MORZACH 1 OCEANACH WIATA jeszcze silniej poczy te trzy wane siedemnastowiecznej sektory gospodarki. RUM PODBIJA WIAT By rok 1647. W pikny wrzeniowy poranek angielski aglowiec Achilles" dopywa powoli do Barbados. Im bliej jestemy tej szczliwej wyspy, tym pikniejszy widok roztacza si przed naszymi oczami" zapisa w dzienniku jeden z pasaerw, Richard Ligon. Urok w okaza si jednak nieco zdradliwy. Gdy Achilles" przybi do brzegu, a podrni zeszU z pokadu, dowiedzieli si, e na wyspie panuje zaraza, a co za tym idzie nieprdko dostan pozwolenie, by j opuci. I tak z kilku dni, ktre Ligon zamierza spdzi na Barbados zrobiy si trzy lata. Dla nas jednak to zdarzenie okazao si bardzo szczliwe Richard Ligon by czowiekiem zdolnym i pracowitym, a przy okazji wnikliwym obserwatorem. Nie zmarnowa zatem tych dugich miesicy i pozostawi potomnym obszerny opis wyspy, tutejszej fauny i flory, obyczajw mieszkacw, a wreszcie i bardzo licznych plantacji trzciny cukrowej. Pierwsi brytyjscy osadnicy przybyli na Barbados w roku 1627. Wyspa bya wwczas niezamieszkana. Przybysze prbowali najpierw uprawia tyto, jedn z upraw Nowego wiata, ktra wanie zyskiwaa sobie olbrzymi popularno w ich ojczynie, i ich nadzieja, e przedsiwzicie to bdzie dochodowe, bya cakiem zrozumiaa. Niestety, co pilnie odnotowa Ligon, tyto z Barbados to chyba najgorszy tyto na wiecie". Kolonici przerzucili si wic na trzcin cukrow sadzonki, niezbdny sprzt i wiedz sprowadzajc z nie tak bardzo odlegej Brazylii. W okresie opisywanym przez Ligona to wanie plantacje trzciny cukrowej stanowiy ju podstaw ekonomicznej egzystencji wyspy, co sprawio, e gospodarka bya w peni uzaleniona od niewolniczej siy roboczej. Ligon szybko sam si przekona, co to oznaczao to w praktyce. Zapisa na przykad w swoich dziennikach rozmow z jednym z niewolni126 Rum podbija wiat kw, ktremu prbowa tumaczy dziaanie kompasu. Nieszcznik w spyta wwczas, czy mgby przyj chrzestbiedak sdzi najwyraniej, i przejcie na wiar chrzecijask wyposay go od razu w ca wiedz, jak posiadaj biali ludzie". Ligon opowiedzia t przygod wacicielowi swojego rozmwcy, a ten wwczas uprzedzi go, i niewolnikw nie mona przyj na ono Kocioa. Wszak prawa Anglii zabraniaj nam utrzymywania chrzecijan w niewoli, a zatem musielibymy uczyni go wolnym!". Za spraw tej pokrtnej teologicznej logiki gospodarka kwita i w cigu niespena dekady Barbados zdominowa handel cukrem w regionie, a lokalni plantatorzy stali si ekonomiczn arystokracj Nowego wiata. Jak ju wiemy, trzcin cukrow i umiejtno jej uprawy oraz przerobu Barbados zapoyczy\ z Brazylii. tego kraju nabyto te wiedz, jak mona wykorzysta pozostaoci po rafinacji

cukruumiejtnie przeprowadzona fermentacja i destylacja tych resztek pozwalaa uzyska bardzo mocny alkohol. Portugalczycy nazywali go trzcinow brandy i wytwarzali albo z piany zebranej podczas gotowania soku trzcinowego, albo bezporednio z samego soku. Angielscy plantatorzy szybko opracowali jednak wasn, znacznie bardziej opacaln technologi nauczyli si destylowa melas, wczeniej uznawan za absolutnie bezuyteczny odpad rafinacji cukru trzcinowego. Dziki temu mona byo produkowa brandy znacznie taniej i nie powodowao to wzrostw kosztu produkcji cukru. Od tej chwili plantatorzy z Barbados mogli, by tak rzec, i je cukier, i pi go! Zgodnie z relacj Ligona pozyskiwany w ten sposb alkohol, zwany przez miejscowych killdevil* by, co prawda, nieprawdopodobnie mocny, ale nieprzyjemny w smaku. Ludzie jednak pili go chtnie i duo. Nawet za duo, gdy nie nalea do rzadkoci widok osobnikw lecych * Zabjczy szatan" albo zabjca szatana" jak kto woli (przyp. tum.). 127 PIJ PO MORZACH I OCEANACH WIATA na ziemi, pijanych do nieprzytomnoci [...]". Wino i piwo trzeba byo sprowadza a z Europy, a cz adunku psua si podczas transportu, co znaczco podnosio cen, zabjc" natomiast produkowano na miejscu. W duych ilociach i bez kopotu znajdowa nabywcw plantatorw, ktrzy sami nie uprawiali trzciny cukrowej, ale z racji przystpnej ceny chtnie spoywali jej przetwory" oraz czonkw zag statkw, ktre podczas podry na Nowy Kontynent robiy sobie na Barbados przystanek. Marynarze pisze Ligon przewozili trunek do odlegych portw, ale sporo te wypijali po drodze." Nazwa, pod ktr znany jest dzi w szataski napj", utrwalia si dopiero par lat po tym, gdy Ligon opuci wysp, cho ju w roku 1651 jeden z podrnikw zapisa, e ulubionym trunkiem mieszkacw Barbados jest Rumbullion zwany te kill-devil; wyspiarze przyrzdzaj go z trzciny cukrowej napj to icie diabelski, ostry i paskudny w smaku". Rumbullion" to poudniowoangielskie, slangowe okrelenie oznaczajce burd. Zapewne nie przypadkiem nazwa ta przylgna do barbadoskiego wynalazku. Rumbullion szybko sta si po prostu rumem i rozprzestrzeni na cay archipelag karaibski. Przywoonych tam niewolnikw poddawano specyficznemu procesowi zmikczania", ktry suy pozbyciu si najsabszych i poskromieniu niepokornych. Istotnym elementem tego socjotechnicznego zabiegu by rum, ktry pozwala uzaleni niewolnikw od ich wacicieli. Murzynom wydawano go regularnie mia im pomc znie cik prac, nieludzkie warunki i tsknot za domem i utracon wolnoci. Alkohol by te nagrod za dodatkowy wysiek lub czynnoci wyjtkowo nieprzyjemne (na przykad wyapywanie szczurw, ktrych plaga nkaa wysp). Z zapisw w siedemnastowiecznych ksigach rachunkowych wynika, i kady niewolnik dostawa dwa, trzy galony* rumu rocznie (cho odnotowano i przydziay trzynastogalono* Czyli siedem do niemal dwunastu litrw (przyp. red.). 128 Rum podbija wiat we). Mg go wypi albo wymieni na dodatkow ywno. W ten sposb rum sta si wanym czynnikiem kontroli spoecznej. Z sprawozdania, jakie pozostawi nam Ligon, wynika, e rum wykorzystywano rwnie w celach medycznych" Jeli ktry z niewolnikw uskara si na zdrowie, dostawa kieliszek tego alkoholu. Bya to jedyna kuracja, na jak mg liczy". Rum szybko zdoby sobie popularno wrd marynarzy i od roku 1655 w Marynarce Krlewskiej wanie rumem zastpiono dotychczasowe codzienne racje piwa, przynajmniej na jednostkach pywajcych po Morzu Karaibskim. Nim mino stulecie, beczki przeznaczonego dla zaogi rumu stay si elementem standardowego zaopatrzenia wszystkich

jednostek Royal Navy wyruszajcych w dusze rejsy. Zastpienie dziennego przydziau sabego piwa (w dodatku czsto nadpsutego) poow pinty (to prawie p litra!) rumu miao oczywicie wyrany wpyw na zdyscyplinowanie i wydajno pracy marynarzy. Dowdcy nie byli tym zachwyceni i usiowali jako zaradzi pijastwu na pokadzie. Na przykad admira Edward Vernon wyda rozkaz, by w jego eskadrze wydawano zaogom wycznie rum zmieszany z wod w proporcjach 1:2. Co prawda nie zmniejszyo to konsumpcji alkoholu, ale przynajmniej skonio marynarzy do picia wody, ktra w innej postaci rzeczywicie nie bardzo nadawaa si do spoycia na skutek dugiego przechowywania w okrtowych adowniach. Znacznie waniejsze konsekwencje mia jednak inny pomys admiraa Vernonaot do tego rozcieczonego wod rumu sir Edward kaza dodawa dla poprawy smaku nieco cukru i soku z lemonek. Napitek zasmakowa marynarzom, wic uwiecznili w jego nazwie przydomek, pod ktrym znany by admira Vernon, czyli Old Gro-gram" (grogram to usztywnione gum sukno; admira za nie rozstawa si z nieprzemakalnym paszczem uszytym z tego materiau). Tak oto narodzi si grog. 129 Pij po morzach i oceanach wiata Kopoty czasem wynikay z tego, e rum rumowi nierwny" zawarto alkoholu moga by bardzo rna, zalenie od miej sca pochodzenia. Gdy dodatkowo rum rozcieczano i podawano pod postaci grogu, cz marynarzy zacza si burzy. Uznali, e s oszukiwani, gdy nie dostaj tego, co im si susznie naley. Sprawa nie bya prosta, bo aerometr, czyli przyrzd do pomiaru stenia alkoholu, nie by jeszcze wwczas znany to wynalazek dziewitnastowieczny. Na szczcie dorane rozwizanie udao si wymyli w Krlewskim Arsenale. Bya to metoda czysto praktyczna czysty rum naleao zmiesza w misce z odrobin wody, doda kilka ziaren grubego prochu strzelniczego, a nastpnie podgrzewa mikstur za pomoc silnego szka skupiajcego promienie soneczne. Jeli doszo do zaponu prochu, moc bya odpowiednia (eby tak si stao, zawarto czystego alkoholu nie moe by mniejsza ni 48%), jeeli nie, dodawano wicej rumu. Mogo si zdarzy, e kwatermistrz obszed si z wod zbyt oszczdnie i na pokadzie dochodzio do maej eksplozji zgodnie z obyczajem w takim przypadku marynarze mieli prawo czstowa si rumem, dopki ofiara wypadku si nie pozbieraa. Zastpienie piwa grogiem na statkach Ich Krlewskich Moci miao jednak skutki znacznie bardziej doniose ni dostarczenie marynarzom rozrywki. Pod pewnym wzgldem stao si to istotnym czynnikiem sprzyjajcym utrwaleniu morskiej supremacji Wielkiej Brytanii. Jeszcze w XVIII wieku najwiksze niwo wrd ludzi morza zbieray nie wojny i potyczki, a szkorbut. Nie wiedziano wtedy, e ta straszna choroba jest konsekwencj deficytu witaminy C, i prbowano z ni walczy najrniejszymi metodami najprostsz, wielokrotnie odkrywan i rwnie czsto popadajc w zapomnienie byo picie soku z lemonek albo cytryn. Skoro tak, to wprowadzenie grogu jako obowizkowej pozycji marynarskiego Jadospisu" okazao si wietnym pomysem i wyranie poprawio stan zdrowia zag, jako e wczeniej stosowane piwo nie zawierao 130 w ogle witaminy Tymczasem gwni wczeni rywale Brytyjczykw na morzach, czyli Francuzi, rwnie zmienili marynarskie menu, ale z przeciwnym skutkiem. Wczeniej na francuskich statkach wydawano marynarzom kierujc si trwaoci i atwoci transportu codzienne racje wina. W XVII wieku zastpia je eau-de--vie; zamiast trzech czwartych litra wina marynarze dostawali teraz trzy szesnaste litra. Problem w tym, e wino zawiera jeszcze nieco witaminy C, za to w mocnych alkoholach nie ma adnych witamin. Tak wic, podczas gdy brytyjscy marynarze stawali si zdrowsi i odporniejsi, na napoleoskich statkach szkorbut szala w najlepsze. Jeden z lekarzy uczestniczcych w bitwie pod Trafalgarem w roku 1805, gdy sabsze liczebnie siy brytyjskie rozgromiy poczon eskadr hiszpasko-

francusk, stwierdzi, i dobry stan zdrowia brytyjskich marynarzy zaway na wyniku bitwy w nie mniejszym stopniu ni geniusz admiraa Nelsona. Wybieglimy jednak zbyt daleko w przyszo. Wrmy do macierzystego stulecia rumu i zapoznajmy si z bezporednimi konsekwencjami jego wynalezienia. Rum sta si niejako szczeglnym rodkiem patniczym walut, ktra domkna magiczny trjkt" siedemnasto- i osiemnastowiecznej gospodarki, ktrego dwa pozostae wierzchoki stanowiy cukier i niewolnicy. Za alkohol mona byo kupi niewolnikw, dziki ich pracy plantacje obejmoway coraz wikszy area i rosa produkcja cukru, a z odpadw pozostaych po rafinacji mona byo wytwarza wicej alkoholu. To doprawdy samonapdzajcy si mechanizm! Francuski kupiec Jean Barbot opisa na przykad, jak w roku 1697, po kilkuletniej przerwie, ponownie przyby w interesach na zachodnie wybrzee Afryki: Zasza tu wielka zmiana. Nasza brandy, ktrej duy adunek zawsze mam na pokadzie, nie cieszy si ju powodzeniem, a wypar j rum, ktry wszdzie tu mona kupi". Z kolei pewien angielski kupiec kilka dekad pniej donosi swym 131 Pij po mokzach i oceanach wiata partnerom, e rum , jest tu gwnym rodkiem wymiany, a w handlu niewolnikami zastpi nawet zoto". Rwnie rumem opacano lokalnych pomocnikwwiolarzy, tragarzy i stranikw. Europejska brandy pomoga rozkrci handel niewolnikami, ale dopiero rum z zamorskich kolonii uczyni z niego interes prawdziwie dochodowy i na wielk skal. Spjrzmy jeszcze przez chwil z szerszej perspektywy na opisywane dotychczas napoje. Piwo, najstarszy z nich, funkcjonuje raczej w skali lokalnej. Przez tysiclecia warzono i wypijano je na miejscu. Wino dociera dalej, ale nadal nie przekracza skali regionu. Rum natomiast mg powsta dopiero dziki wspwystpowaniu chciao by si rzec: konwergencji surowcw i technologii z caego wiata i procesw historycznych rozgrywajcych si w skali globalnej. Trzcina cukrowa na przykad pochodzi z wysp Polinezji, Europejczycy nauczyli siej uprawia od Arabw, a przenieli na kontynent amerykaski, wykorzystujc niewolnikw porywanych z Afryki. W Nowym wiecie rum sta si napojem zarwno biaych kolonizatorw, jak czarnych niewolnikw. To wana symbolika z jednej strony sta si wic symbolem epoki wielkich odkry geograficznych, oraz europejskich wypraw i przedsibiorczoci, ktra odmieniaa oblicze Ziemi, z drugiej za znakiem okruciestwa i haby nowych panw wiata. Rozdzia szsty ALKOHOL, KTRY STWORZY AMERYK Z taniej melasy importowanej z francuskich Wysp Nowa Anglia robia rum, ktry pooy podwaliny pod jej bogactwo to za rum kupowalimy niewolnikw od Karoliny i Marylandu oraz spacalimy nim nasze zobowizania angielskim kupcom. Woodrow Wilson, prezydent USA (1856-1924) Ulubiony trunek Amerykanw Realizowany od koca XVI wieku angielski plan stworzenia kolonii w Ameryce Pnocnej opiera si na z gruntu bdnych zaoeniach. Poddani Ich Krlewskich Moci sdzili bowiem, i rejon kontynentu pnocnoamerykaskiego, do ktrego Korona rocia sobie prawa obszar pomidzy 34 i 38 rwnolenikiem, nazwany Wirgini na cz Elbiety I, krlowejdziewicy* klimatem przypomina wybrzea Morza rdziemnego; przecie pooony jest w tej samej odlegoci od rwnika! Anglicy spodziewali si wic, e kolonie, gdy si je naleycie zagospodaruje, bd dostarcza metropolii rne atrakcyjne produkty, jak choby owoce i oliwki, i w ten sposb zmniejszy si za* Virgin" to po angielsku dziewica (przyp. tum.).

133 Alkohol, ktry stworzy Ameryk leno Wysp od importu z kontynentu. Jeden z prospektw reklamowych" z tamtej epoki obiecuje wrcz, e z amerykaskich kolonii zaczn napywa wkrtce Wina i Owoce nie gorsze od francuskich i hiszpaskich [...] i Jedwab lepszy od perskiego czy woskiego". Oczekiwania byy jeszcze wiksze dumni Anglicy chcieli za jednym zamachem uniezaleni si take od skandynawskiego drewna, a wielu kolonistw (i tych, ktrzy finansowali ich wyprawy) w skrytoci liczyo rwnie na metale szlachetne, cenne mineray i diamenty. Nowy wiat mia by wynion krain dobrobytu. Niestety rzeczywisto nie sprostaa marzeniom. Przede wszystkim klimat by znacznie sroszy ni przewidywano, a to przekrelao szanse na upraw rdziemnomorskich specjaw oraz trzciny cukrowej i bananw. Nie byo te adnych bogactw naturalnych, a prby hodowli jedwabnikw zakoczyy si fiaskiem. Przez wiele dziesicioleci od przybycia pierwszych osadnikw mieszkacy kolonii wikszo czasu powicali walce o przetrwanie a przeciw sobie mieli nie tylko niesprzyjajcy klimat, ale te choroby, niedostatek ywnoci i konflikty wewntrzne. Do tego musieli boryka si z cigymi atakami Indian, ktrych ziemi sobie przywaszczyli. W tak surowych warunkach szczeglnego znaczenia nabieray regularne dostawy mocnych trunkw. Kiedy dwa z trzech statkw, ktre w 1607 przywiozy do Wirginii pierwszych osadnikw, powrciy do Anglii, Thomas Stud-ly, jeden z mieszkacw kolonii w Jamestown, ali si przyjacioom: Nie ma tam ni tawerny, ni piwiarni; adnego miejsca, gdzie czek mgby odpocz po trudach dnia powszedniego". Na okrt, ktry wkrtce potem wypyn z zaopatrzeniem dla nowej kolonii, zaadowano wic nieco piwa, ale wikszo wypili marynarze podczas dugiego rejsu. Pniejsze dostawy wcale nie byy lepsze wysyano zwykle nie najwyszej jakoci piwo, ktre w dodatku czsto psuo si podczas podry. Jeden z Hiszpanw odwiedzajcych Wirgini w roku 1613 pisa, e trzystu kolo134 Ulubiony trunek Amerykanw nistw do picia ma tylko zwyk wod, co jest nie do pogodzenia z natur Anglika. Nic dziwnego, e wikszo z nich chciaaby stamtd wyjecha i bez wtpienia tak by uczynili, gdyby tylko im pozwolono". W cigu kolejnej dekady sytuacja nie ulega poprawie co prawda w roku 1620 kolonistw byo ju trzy tysice, ale wszyscy usychali z tsknoty za dobrym trunkiem" i nadal najczciej musieli zadowala si wod. Piwo miao znaczcy wpyw na lokalizacj drugiej angielskiej kolonii. W roku 1620 do amerykaskich brzegw przypyn synny Mayflower", przywoc na pokadzie Pielgrzymw", purytaskich uchodcw z objtej religijnymi konfliktami Anglii. Pierwotnie Mayflower" mia wpyn rzek Hudson w gb kontynentu, ale poniewa pogoda si popsua, kapitan postanowi rzuci kotwic nieco na pnoc od jej ujcia, na Cape Cod, i tu wanie wysadzi swoich pasaerw. Jednym z decydujcych czynnikw byo piwo, a waciwie jego brak. William Bradford, przywdca Pielgrzymw, a wkrtce potem gubernator nowej kolonii, odnotowa w dzienniku: Nie moglimy ju traci czasu na dalsze poszukiwania. Koczyy si nam zapasy, a zwaszcza Piwo". Podobne obawy ywili marynarze wwczas wierzono jeszcze, e piwo chroni przed szkorbutem, a zatem byo niezbdne podczas rejsu powrotnego. Zapasy rzeczywicie szybko si skoczyy i wkrtce potem Pielgrzymi, tak jak ich poprzednicy z Wirginii, musieli gasi pragnienie wycznie wod. Pono tutejsza woda nie ma sobie rwnych na caym wiecie pisa jeden z nich, William Wood ja jednak omielam si wyzna, i raczej wol dobre piwo. Zapewne jednak, i tu wielu si ze mn zgadza, tutejsza woda jest smaczniejsza od kiepskiego piwa."

W kadym razie osadnicy zakadajcy w roku 1628 trzeci angielsk koloni w Massachusetts byli ju bardziej przewidujcy. Na pokadzie Arbelli", ktra przywioza rwnie przywdc kolejnej grupy osadnikw, purytanina 135 Alkohol, ktry stworzy Ameryk Johna Winthropa, zarezerwowano miejsce dla 42 Ton Piwa" to prawie pidziesit tysicy litrw. Za spraw surowego klimatu uprawa europejskich odmian zb, z ktrych na Starym Kontynencie warzono piwo, bya w nowych koloniach bardzo trudna. A jako e nie mona byo polega na angielskich dostawach, osadnicy prbowali sobie radzi, wykorzystujc lokalne roliny i owoce: kukurydz, wierkowe szyszki i gazki, sok klonowy, dynie i obierki z jabek. Ich pomysowo opiewaa wspczesna piosenka: Oh we make liuor to sweeten our lips, Ofpumpkins, ofparsnips, of walnut-tree chips*. Anglicy mieli znacznie mniej szczcia ni zasiedlajcy tereny lece bardziej na poudnie Hiszpanie i Portugalczycy, ktrzy bez wikszych problemw wprowadzili w swoich posiadociach szlachetne szczepy winoroli. W Wirginii podobne prby spaliy na panewce, nie tylko z powodu klimatu, ale i za spraw nkajcych roliny chorb oraz braku wiedzy i dowiadczenia wywodzcych si z pnocnej Europy osadnikw. Oczywicie prbowano produkowa wino z lokalnych upraw, ale rezultat by zniechcajcy. Ostatecznie Wirgiczycy rozwinli na skal przemysow upraw tytoniu, w zamian za ktry sprowadzali z Europy sodowany jczmie (pprodukt dla miejscowych warzelni piwa) oraz wino i brandy. W drugiej poowie XVII wieku, po wynalezieniu rumu, sytuacja ulega gwatownej zmianie. Rum, jak pamitamy, by znacznie taszy od brandypo pierwsze produkowano go z odpadw po rafinacji cukru, a nie z drogiego wina, a po wtre nie trzeba go byo wie przez Atlantyk. By te, o czym nie mona zapomina, znacznie mocniejszy ni inne alkohole. Dziki tym zaletom w cigu zaledwie kilku * W do swobodnym przekadzie: Pasternak i dynia, skorupki orzecha / Przerbki na trunek wszystko si doczeka (przyp. tum.). 136 Ulubiony trunek amerykanw lat sta si ulubionym trunkiem kolonistw dawa rado i zapomnienie, rozgrzewa w chodne noce, a wreszcie zmniejsza uzalenienie od dostaw ze Starego Kontynentu. Biedacy pili zwykle czysty rum, ci, ktrych byo na to sta, preferowali poncz to rum z dodatkiem cukru, wody, soku z cytryn i rnych przypraw, podawany w specjalnych ozdobnych wazach. (Marynarski grog i znacznie bardziej wyrafinowany poncz mona uzna poprzednikw dzisiejszych koktajli.) Rum szybko sta si wszechobecny pito, eby uczci podpisanie umowy, kupno czy sprzeda farmy, a take jakkolwiek udan transakcj, a nawet wygran w sdzie. Okazji byo zreszt wicej na przykad zgodnie z powszechnie akceptowanym obyczajem kady, kto w ostatniej chwili wycofa si z jakiej umowy, musia za kar postawi baryk piwa lub galon rumu. Nietrudno si domyli, e nie wszystkich cieszya ta powszechna dostpno taniego, mocnego alkoholu. Ju w roku 1686 bosto-ski pastor (o imieniu Increase Mother, czyli Wyniesienie Matki") narzeka, e le si stao, i w napj Rumem zwany dotar pomidzy nas. Dzi przez to biedacy, ale i nikczemnicy wszelkiej maci, za pensa lub dwa mog upi si do nieprzytomnoci". Rum mia swj udzia w przemysowym rozwoju angielskich kolonii, zwaszcza od chwili, gdy pod koniec XVII wieku kupcy z Nowej Anglii (gwnie z Salem, Newport, Medford i Bostonu) zamiast gotowego produktu zaczli na du skal importowa melas i budowa wasne gorzelnie. Miejscowy rum by co prawda mniej smaczny ni oryginalne marki z Indii Zachodnich, ale za to taszy, co najwyraniej satysfakcjonowao lokalnych konsumentw.

Wkrtce produkcja rumu staa si najbardziej dochodow gazi gospodarki w brytyjskich koloniach. Jak pisa jeden z wspczesnych obserwatorw: Trudno orzec, czy bardziej zaskakujca jest wydajno tutejszych gorzelni, czy wyjtkowo niska cena ich produktu poniej dwch 137 Alkohol, ktry stworzy Ameryk szylingw za galon! Jednak bostoski rum zdecydowanie bardziej synie ze swej dostpnoci i tanioci ni z jakoci". A ceny rzeczywicie spaday byskawicznie ju na pocztku XVIII wieku pracownik fizyczny mg za jedn dniwk pi przez tydzie! Od rumu do Rewolucji Gorzelnicy z Nowej Anglii szybko wykryli, e rynkiem co najmniej rwnie chonnym, jak lokalny, s handlarze niewolnikw, dla ktrych rum sta si najlepsz walut, za ktr mogli kupowa czarny towar" na zachodnich wybrzeach Afryki. W Newport produkowano nawet specjalny, wzmocniony rum wycznie na potrzeby tej grupy klientw. Mocniejszy rum zawiera wicej alkoholu w jednostce objtoci, zatem by bardziej wartociow walut". Nie wszyscy byli z tego powodu szczliwi. Niezadowolenie okazywali przede wszystkim plantatorzy cukru z brytyjskich wysp i kolonii oraz ich londyscy wsplnicy, gdy no-woangielscy gorzelnicy nie zaopatrywali si u rodakw, lecz importowali melas z francuskich Karaibw. Bya znacznie tasza, jako e Francja zabronia w swoich koloniach pdzenia rumu, eby chroni rodzim brandy. W tym samym czasie na Starym Kontynencie Francuzi coraz bardziej wypierali Brytyjczykw z intratnego rynku cukrowego, a dodatkowe zyski ze sprzeday melasy zapewne im to uatwiay. W tej sytuacji plantatorzy z brytyjskich kolonii zadali angielskiej pomocy i otrzymali j parlament uchwali w roku 1733 nowe prawo, znane powszechnie jako Molasses Act: ustawa melasowa. Od tej chwili kady galon melasy wwoony na obszar brytyjskich kolonii w Ameryce Pnocnej z obcego (czytaj: francuskiego) terytorium obciony by zaporowym w cem w wysokoci szeciu pensw. Intencj ustawodawcw byo skonienie gorzelnikw Nowej Anglii do zaopatrywania si w surowiec na brytyjskich wyspach cukro138 Od rumu do rewolucji wych", wobec ktrych ca nie obowizyway. Niestety, po pierwsze tutejsza produkcja bya niewystarczajca, po drugie za z rnych wzgldw melasa z angielskich kolonii uchodzia za gorsz. Gdyby nowe prawa miay by cile egzekwowane, gorzelnie w Newport czy Bostonie musiayby ograniczy produkcj i podnie ceny, a to mogoby w praktyce zada miertelny cios gospodarce caej Nowej Anglii jej prosperity dosownie zbudowano na rumie, ktry stanowi a 80% eksportu. Zapewne pojawiyby si te problemy natury spoecznej prba ograniczenia kolonistom dostpu do ich ulubionego trunku mogaby wywoa powany opr. Warto wiedzie, e w tym czasie rednioroczne spoycie alkoholu na mieszkaca (wliczajc kobiety i dzieci) wynosio powyej czterech galonw, czyli wicej ni 15 litrw. Gorzelnicy z Nowej Anglii zignorowali wic kompletnie pomysy Izby Gmin i rozpocz si zakrojony na wielk skal przemyt francuskiej melasy. Do niespotykanych wczeniej rozmiarw rozkwita korupcja, zwaszcza wrd urzdnikw, do ktrych naleao pobieranie nowego ca. Bardzo uatwiaa to szczeglna struktura lokalnej administracji urzdnikw mianowaa Korona i wikszoci z nich nie chciao si opuszcza Anglii. Pobierali wic wysokie pensje i opacali zastpcw, ktrzy mieli wypenia ich obowizki w koloniach. Owi zastpcy, czsto rekrutowani spord osadnikw, czuli znacznie silniejsz wi ze swymi ziomkami ni z odlegymi pracodawcami i nie zaleao im na tym, by konsekwentnie egzekwowa nowe prawo. W kadym razie w cigu kilku lat od uchwalenia ustawy melasowej" niewiele si zmienio. Wikszo rumu, wedug niektrych rde nawet pi

szstych, warzono z przemycanej melasy, a w samym Bostonie liczba gorzelni wzrosa z omiu w roku 1738 do szedziesiciu trzech w poowie stulecia. I rum dosownie la si strumieniami, sta si te czynnikiem ksztatujcym praktycznie kady aspekt kolonialnej rzeczywistoci, take politycznej ba!, w pewnym sensie to rum budowa 139 Alkohol, ktry stworzy Ameryk amerykask demokracj. Przykad? Prosz bardzo sztab" Jerzego Waszyngtona podczas wyborw do wir-giskiej House of Burgesses w roku 1758 w walce o gosy elektoratu zuy 28 galonw rumu, 50 galonw ponczu, a take 34 galony wina, 64 piwa i dwa cydru w caym okrgu do gosu uprawnionych byo 341 (trzysta czterdzieci jeden!) osb. Nikt wprawdzie specjalnie nie pilnowa przestrzegania ustawy melasowej, ale i tak wzbudzia ona powszechn wrogo. Jej uchwalenie byo powanym bdem angielskiego Parlamentu i miao dalekosine konsekwencje. Przede wszystkim, skoro szmugiel, czyli ewidentne amanie prawa, sta si w praktyce powszechnie akceptowanym zachowaniem, w naturalny sposb osabio to szacunek dla caego systemu prawnego i ustaw uchwalanych w odlegym Londynie. A skoro ju zaistnia precedens, to kolonici szybko doszli do wniosku, e rwnie inne podatki czy nakadane na towary ca mog i maj prawo! uzna, za niesprawiedliwe. Do pewnego przynajmniej stopnia to wanie ustawa melasowa i jej powszechny bojkot byy wstpem do amerykaskiej walki o niepodlego. Kolejnym etapem tego procesu historycznego byo przyjcie przez Izb Gmin jeszcze jednego aktu ustawy zwanej tym razem cukrow i okolicznoci temu towarzyszce. W roku 1763 zawarty zosta tak zwany pokj paryski, ktry koczy wieloletni wojn midzy Francj i Angli. Ten konflikt, rozgrywajcy si na frontach Indii, Starego Kontynentu i Ameryki Pnocnej, by w zasadzie pierwsz wojn na skal wiatow. Zwycistwo, jakie wspierane przez kolonistw regularne oddziay armii brytyjskiej odniosy na kontynencie pnocnoamerykaskim, z jednej strony zapewnio Wielkiej Brytanii dominacj na tych ziemiach, z drugiej jednak niemal zrujnowao jej finanse. Pozosta olbrzymi dug publiczny, a rzd w Londynie uzna, e poniewa walki toczyy si gwnie w interesie kolonii, osadnicy powinni teraz wyrwna rachunki. Ponadto cz kolonistw, nie przejmujc si dziaaniami 140 Od rumu do Rewolucji wojennymi, w najlepsze handlowaa z wrogiem, czyli z Francuzami. Londyn zdecydowa zatem, e nadesza pora, by wzi si za egzekwowanie obowizujcego prawa (co prawda nieco zagodzonego co na melas obniono z 6 do 3 pensw) i wojna z przemytnikami ruszya pen par. Od tej chwili urzdnicy krlewscy nie mogli ju delegowa swoich obowizkw na kogokolwiek, lecz osobicie odpowiadali za zbieranie nalenych opat, co czyo si z obowizkiem wyjazdu do kolonii. Szczegowe instrukcje otrzymali te gubernatorzy przemytnicy mieli by zamykani w wizieniach, a patrolowaniem wybrzey zaja si Marynarka Krlewska, ktra uzyskaa uprawnienia do poboru ca. To nowe prawo, ewidentnie uchwalone wycznie w celach fiskalnych, nieuwzgldniajce ekonomicznej rzeczywistoci kolonii, zostao bardzo le odebrane w Ameryce. Wkrtce producenci rumu z Nowej Anglii stanli na czele obywatelskiego ruchu, ktry wezwa do bojkotu towarw przywoonych z metropolii. Wielu kolonistw, nie tylko ci, ktrych interesy naruszya Ustawa Cukrowa, uznao, e nie moe duej by tak, by o ich yciu (czyli podatkach) decydowa parlament, w ktrym nie maj swojej reprezentacji. Na sztandarach pojawio si nowe haso: No tcucation without representation nie ma podatkw bez naszych przedstawicieli. Coraz liczniejsi zwolennicy niepodlegoci, zwcy si Synami Wolnoci", zaczli mobilizowa opini publiczn wok idei oderwania kolonii od Wielkiej Brytanii. Organizatorzy akcji oporu zwykle spotykali si w tawernach lub wprost w gorzelniach. John Adams, jeden z przywdcw nadcigajcej rewolucji, opisa w swoim

dzienniku jedn z wanych narad Synw Wolnoci, ktra odbya si w roku 1766 w sali obrachunkowej gorzelni Chase'a i Speakmana", gdzie uczestnicy dyskutowali, popijajc poncz, palc fajki i zakszajc serem i sucharami. Izba Gmin nie poprzestaa na Ustawie Cukrowej. W roku 1765 przyjto Ustaw o Pieczciach, w 1767 Towns141 Alkohol, ktry stworzy Ameryk hend Revenue Acts*, a wreszcie, w sze lat pniej, Akt Herbaciany. W tym momencie cierpliwo kolonistw si wyczerpaa podczas synnej Bostoskiej Herbatki (Boston Tea Party) kilka tysicy bostoczykw przebranych za Indian Mohawk wdaro si na pokad stacjonujcych w tamtejszym porcie statkw Kompanii Wschodnioindyj-skiej i wyrzucio do morza cay adunek herbaty. Dzi to wanie herbata kojarzy si z pocztkiem Rewolucji Amerykaskiej. Trzeba jednak przyzna, e rum odegra na pewno nie mniej wan rol w wydarzeniach, ktre doprowadziy do jej wybuchu w roku 1775. Pojawi si on take w wielu momentach, ktre Amerykanie do dzi uznaj za przeomowe w swojej walce o niepodlego gdy Paul Revere wyruszy z Bostonu do Lexington i liczya si kada chwila, gdy trzeba byo ostrzec przywdcw buntu, Johna Hancocka i Samuela Adamsa, o nadcigajcych brytyjskich regimentach. Revere znalaz jednak czas, by w tawernie w Bedford, nalecej do Isaaca Halla, dowdcy lokalnej milicji, skosztowa wietnego grogu (zgodnie z lokalnym obyczajem podgrzewanego gorcym pogrzebaczem). Amerykaska Wojna o Niepodlego trwaa sze lat, a rum towarzyszy jej uczestnikom przez cay ten czas. Genera Henry Knox w raporcie dla Waszyngtona z roku 1780 domaga si na przykad, by kwatermistrzostwo pod adnym pozorem nie odwayo si w zaopatrzeniu dla powstaczych oddziaw walczcych w pnocnych stanach pomin rumu, ktry jest nie mniej istotny dla naszych onierzy ni woowina, wieprzowina czy mka [...]. Musi* Poprzez Townshend Revenue Acts" Londyn prbowa naoy na kolonistw nowe podatki, ktre miay zwrci koszty zarzdzania i ochrony amerykaskich kolonii. Opodatkowano artykuy takie jak papier, herbata, szko, ow czy farby. Akt ustanawia poza tym kolonialny zarzd urzdnikw celnych w Bostonie. W odwecie w padzierniku Bostoczycy zdecydowali o przywrceniu bojkotu angielskich dbr luksusowych (przyp. red.). 142 Przyjaciel pioniera pisa dalej dooy wszelkich stara, by dostarczy nam rum w danej iloci". Narzucenie przez Londyn podatku na melas doprowadzio do tego, e wielu amerykaskich kolonistw uznao picie rumu wrcz za zachowanie wiadczce o obywatelskiej i patriotycznej postawie. Wiele lat po poddaniu si ostatnich brytyjskich oddziaw (co nastpio w roku 1781) i po uchwaleniu Deklaracji Niepodlegoci jeden z jej twrcw, John Adams, napisa w licie do swojego przyjaciela: Nie wiem dlaczego wci wstydzimy si przyzna, e prawdziwym zaczynem naszej niepodlegoci jest melasa. W kocu przecie do wielu wanych zdarze w dziejach wiata dochodzio ze znacznie bahszych przyczyn". Przyjaciel pioniera Okres kolonialny i Rewolucja Amerykaska byy bez wtpienia epok rumu, ale to si zmienio wraz z wybiciem si na niepodlego Amerykanie zaczli preferowa inny destylat. Przyczyn byo par. Po pierwsze podbijajcy Dziki Zachd pionierzy wywodzili si gwnie ze Szkocji i Irlandii, a te narody od dawna opanoway do perfekcji sztuk fermentacji i destylacji zb. Po drugie za spraw toczcych si dziaa wojennych znacznie zmalay dostawy melasy. Po trzecie wreszcie w gbi kontynentu doskonale dao si uprawia zboa: jczmie, pszenic, yto i kukurydz (pisaem wczeniej o nieudanych prbach warzenia piwa w Marylandzie i Wirginii) i wreszcie zboa byo pod dostatkiem. Rum jest produktem

zwizanym z wybrzeem, jego produkcja moe rozkwita tylko w miastach portowych, dokd atwo dostarczy surowiec transport melasy w gb ldu jest kosztowny i trudny. Whiskey natomiast mona pdzi prawie wszdzie z tego, co urodzi ziemia, i niegrone s jej ca czy blokady morskie. Nowy przemys rozwija si w tempie znacznie szybszym ni kilkadziesit lat wczeniej produkcja rumu. Jak si szacuje, tylko w zachodniej Pensylwanii w roku 1791 143 ALKOHOL, KTRY STWORZY AMERYK byo ju ponad pi tysicy niewielkich destylarni jedna na szeciu mieszkacw! W cigu niewielu lat whiskey zastpia rum i staa si jednym z wanych czynnikw ekonomicznego rozwoju nowego pastwa. Pomylmy na konia da si zaadowa jakie cztery buszle ziarna (okoo stu pidziesiciu litrw), ale ju szeciokrotnie wicej, gdy kto zabiera adunek po destylacji. W tej sytuacji whiskey szybko zacza peni rol lokalnej waluty, zwaszcza na terenach wiejskich, a wietnie sprawdzaa si te w handlu wymiennym, gdy bez problemu mona byo zdoby za ni sl, cukier, elazo, proch czy kule. Staa si te elementem obrzdowoci, towarzyszya lubom i pogrzebom, prywatnym i oficjalnym uroczystociom, obdarowywano ni sdziw i urzdnikw, by zyska sobie ich przychylno, pomagaa te zdobywa gosy. Ba, zdarzao si, e dniwki w whiskey wypacano nie tylko robotnikom rolnym, ale podobnie honorowano te posugi duszpasterskie. Kiedy w latach 80. XVIII wieku Aleksander Hamilton, sekretarz skarbu modej republiki, musia sobie poradzi z kryzysem finansowym spowodowanym wysokimi kosztami wojny o niepodlego, najprostszym rozwizaniem wydao mu si opodatkowanie alkoholu. Poza napenieniem pastwowego skarbca miao to suy celom wychowawczym przede wszystkim rzd chcia odwie obywateli od nadmiernej konsumpcji trunkw: bdzie to korzystne dla naszego rolnictwa, a przede wszystkim dla publicznego morale i zdrowia narodu". W marcu 1791 roku Kongres rozpocz debat nad proponowan przez Hamiltona ustaw, na mocy ktrej od 1 czerwca tego roku wszyscy producenci alkoholu obcieni zosta mieli obowizkowymi opatami. Mogli jedynie wybieraalbo jednorazowy roczny ryczat, albo podatek w wysokoci co najmniej siedmiu centw za kady galon (zalenie od zawartoci czystego alkoholu). atwo si domyli, e projekt wywoa powszechne oburzenie, a z najsilniejszym oporem spotka si na zachodnich rubieach kraju. Dla miesz144 Przyjaciel pioniera kacw tych ziem by rzeczywicie wyjtkowo krzywdzcy, akcyz obciono bowiem whiskey w miejscu produkcji, a nie w punktach sprzeday, co oznaczao, e trzeba byo sono paci nawet za samogon pdzony na wasny uytek (lub na wymian za inne podstawowe artykuy). A nie wolno nam zapomina, e wrd osadnikw wielu byo takich, ktrych do opuszczenia Starego Kontynentu pchna niech do natrctwa rzdw, a szczeglnie poborcw podatkowych. Dla tych ludzi nowe prawo byo sygnaem, e rzd federalny pragnie ich zniewoli tak samo, jak Brytyjczycy, ktrych jarzmo wanie odrzucili. Opr wobec opaty akcyzowej by jednym z przejaww rnicy pogldw na kompetencje wadz stanowych i federalnych, ktra towarzyszya Stanom Zjednoczony od chwili narodzin. Spr ten ujawni gbokie podziay w modej republice mieszkacy wschodnich terytoriw (przynajmniej wikszo z nich) opowiadali si za wiksz rol rzdu centralnego, zachd i poudnie optowao raczej za dominacj prawa stanowego nad federalnym. Tymczasem ustawa zaproponowana przez Hamiltona wprowadzaa te zasad, i amicy j podlega bd jurysdykcji sdu federalnego w Filadelfii, a nie sdw lokalnych. Odebrano to jako uleganie centralistycznym zapdom wschodnich stanw. W tej sytuacji przedstawiciel Georgii, James Jackson, zebra w Izbie Reprezentantw gromkie oklaski, gdy ostrzega: Oto chc pozbawi ludzi niemal jedynej dostpnej kademu przyjemnoci: szklaneczki alkoholu. [...] Do czego

dojdzie, jeli dzi si temu nie przeciwstawimy! Zapewne ka nam paci podatki za pranie wasnych koszul!". Hamilton zdoajednak przecign wikszo na swoj stron i nowe prawo zostao uchwalone. Problemy zaczy si, gdy prbowano je wyegzekwowa. Wielu farmerw po prostu odmwio pacenia, mnoyy si napady na rzdowych poborcw, ktrym zabierano i niszczono dokumenty (nkano ich te na inne sposoby cigano z koni i zabierano sioda, zmuszajc do dalszej jazdy na oklep). Opr by 145 ALKOHOL. KTRY STWORZY AMERYK najsilniejszy w zachodniej Pensylwanii, tu zreszt najwiksze poparcie mieli separacjonici. W zachodnich, przygranicznych hrabstwach, w Fayette, Allegheny, West-morland i Washington, farmerzy otwarcie przeciwstawili si rzdowi, przy drogach porozwieszano afisze wzywajce do nieposuszestwa, a tym nielicznym, ktrzy zdecydowali si paci nowe podatki, niszczono aparatur do destylacji. W obliczu powszechnych protestw Kongres dwukrotnie, w 1792 i 1794 nowelizowa ustaw zredukowa stawki opat dla mieszkacw terenw wiejskich i przekaza lokalnym sdom uprawnienia do sdzenia winowajcw. Gdy i to nie pomogo, Hamilton uzna, e ma do czynienia z prb podwaenia autorytetu najwyszych wadz i wysa do zachodniej Pensylwanii szeryfw federalnych, by zaprowadzili porzdek wszyscy odmawiajcy pacenia podatku mieli otrzyma surowy nakaz z daniem uiszczenia opaty wraz z informacj o karach grocych za odmow. Zatrzymanie federalnych poborcw podatkw scena z Whis-key Rebellion z roku 1794 146 Przyjaciel pioniera Zamieszki wybuchy w lipcu 1794, gdy jeden z szeryfw przyjecha wrczy nakaz niejakiemu Williamowi Millerowi. Miller kaza przegna jego ludzi i wybucha strzelanina. Co prawda, nikt nie zosta ranny, ale ta iskra wystarczya, by wznieci pomie. W cigu kilku dni konflikt si nasili, doszo do nastpnych potyczek i po obu stronach padli zabici, a grupa tak zwanych whiskey boys skadajca si z farmerw bojkotujcych rzdowe nakazy wzrosa do piciuset osb. Przywdztwo nad buntownikami obj Da-vid Bradford, ambitny prawnik, ktry rozesa po caym regionie apel o wsparcie. Wezwanie okazao si skuteczne, w cigu kilku dni na Braddock's Field pod Pittsburgiem stawio si ponad sze tysicy uzbrojonych mczyzn. Rebelianci obrali Bradforda na dowdc swej ad hoc utworzonej armii, a w przerwach midzy wiczeniami wojskowymi i strzelaniem do celu znaleli czas, by przegosowa rezolucj o odczeniu si od Stanw Zjednoczonych i utworzeniu niezalenego pastwa. Rzd nie mg przyglda si temu z zaoonymi rkami. Hamilton nie musia nawet nakania prezydenta Waszyngtona do wydania odpowiednich polece i wkrtce liczce ponad trzynacie tysicy ludzi oddziay milicji, zmobilizowane we wschodniej Pensylwanii oraz w New Jersey, w Wirginii i w Marylandzie, przekroczyy gry i zbliyy si do Pittsburga. Za oddziaami podaa artyleria oraz tabory z zapasami, w tym oczywicie wielk liczb baryek whiskey (z opacon akcyz). W ten sposb rzd postanowi wybi rebeliantom z gowy myl o secesji. Tymczasem pocztkowy entuzjazm ochotniczej armii szybko wygasa i rebelia chylia si ku upadkowi. Na wie o zblianiu si regularnego wojska Bradford zbieg, a jego oddziay poszy w rozsypk. Paradoksalnie, pomys wysania milicji przeciw separatystom okaza si skuteczny take pod innymi wzgldami. Zapasy whiskey, jakie wzili ze sob federalni, byy due, ale, co szybko wyszo na jaw, niewystarczajce. onierze i oficerowie musieli zatem zaopatrywa si na miejscu, a poniewa obowizywaa ich 147 Alkohol, ktry stworzy Ameryk

ostra dyscyplina, za wszystko pacili yw gotwk. Podczas kilkutygodniowej kampanii zostawili jej w zachodniej Pensylwanii tak duo, e producentom whiskey z nawizk starczyo na spat zalegych podatkw. Dziaania wojenne" skoczyy si za tym, e oddziay federalne pojmay okoo dwudziestu buntownikw i triumfalnie poprowadziy ich ulicami Filadelfii. Jeli nie liczy kilku miesicy wizienia, jecy uniknli karydwa wydane w procesie wyroki mierci uchyli prezydencki akt aski. Po paru latach bez specjalnego rozgosu zniesiono ustaw o akcyzie. Mobilizacja i od dla tumicych rebeli oddziaw milicji kosztoway ponad ptora miliona dolarw niemal jedn trzeci caych przychodw z akcyzy przez dziesicioletni okres obowizywania ustawy Hamiltona. Lecz mimo e powstanie upado, a ustawa, ktra wywoaa bunt, zostaa zniesiona, kilkutygodniowa Whiskey Rebellion pozostaje wanym wydarzeniem w historii Stanw Zjednoczonych. By to pierwszy masowy protest przeciwko podatkom od chwili uzyskania przez amerykaskie kolonie niepodlegoci i pierwsza tak powana demonstracja siy rzdu federalnego, ktry pokaza obywatelom, e stanowione przez Kongres prawa nie mog by lekcewaone. Whiskey Rebellion zapisaa si te w naszej, alkoholowej opowieci. Po zgnieceniu powstania wielu jego uczestnikw, gwnie szkocko-irlandzkiego pochodzenia, postanowio szuka szczcia jeszcze dalej na zachodzie, w dopiero co utworzonym stanie Kentucky. Tu za powszechniej ni yto uprawiano kukurydz i wkrtce trafia ona do gorzelni. Now kukurydzian whiskey najwczeniej produkowano w hrabstwie Bourbon i std wzia si jej do dzi stosowana nazwa. Unikalny smak i aromat prawdziwy bourbon zawdzicza wanie lokalnej odmianie ziarna. Nawet Waszyngton zaoy w ostatnich latach ycia wasn du destylarni. Pomys podsun mu zarzdca, Szkot z pochodzenia, ktry stwierdzi, e ziarno 148 Przyjaciel pioniera Jerzy Waszyngton z majtku Mont Vernon doskonale nadaje si na whiskey. Postawiono gorzelni, pocztkowo z dwoma tylko kotami destylacyjnymi, ale wkrtce ich liczba wzrosa do piciu. Waszyngton zmar w grudniu roku 1799. W tym wanie roku jego destylarnia osigna najwiksz produkcj (jedenacie tysicy galonw) i przyniosa cakiem spory dochd ponad siedem i p tysica dolarw. Whiskey z Mont Vernon bya sprzedawana gwnie na rynku lokalnym, cho Waszyngton lubi take obdarowywa ni swoj rodzin i przyjaci. Jeszcze na niewiele ponad miesic przed mierci, 29 padziernika 1799, napisa do bratanka: Dwiecie galonw mojej Whiskey bdzie na Ciebie czekao za dzie lub dwa. Im prdzej j zabierzesz, tym lepiej dla Ciebie, bo ruch w Interesie jest wielki i nie mog sprosta zapotrzebowaniu". Zaangaowanie Waszyngtona w produkcj alkoholu ostro kontrastuje z postaw drugiego z amerykaskich 149 Alkohol, ktry stworzy Ameryk Ojcw Zaoycieli, Thomasa Jeffersona. Jefferson wielokrotnie ostrzega w swych pismach przed trucizn whis-key". Napisa te, e nard nigdy nie jest pijany, gdy tanie jest wino, a nigdy nie jest trzewy, gdy miast wina powszechnym napitkiem staje si gorzaka". Ten wsptwrca amerykaskiej konstytucji by gorcym rzecznikiem uprawy winoroli w Ameryce i inicjatorem ustawy obniajcej akcyz na importowane wina, co uwaa za jedyny sposb, by poradzi sobie z przeklestwem whisky". Wysiki Jeffersona spezy na niczym wino i tak byo za drogie, poza tym jest sabsze od whiskey. Wreszcie dla Amerykanw whiskey staa si ju napojem narodowym, symbolem niepodlegoci i samowystarczalnoci nowej ojczyzny.

Kolonializm w butelce Od pocztku okresu kolonialnego mocne alkohole stay si dla ludzi sposobem na zapomnienie o kopotach codziennego ycia. I to zarwno dla Europejczykw, ktrzy sami wybrali los osadnikw, jak dla porywanych w niewol Afrykanw i miejscowych ludw podbijanych przez najedcw ze Starego Kontynentu. Zwaszcza w Ameryce Pnocnej kolonizatorzy uczynili z alkoholu dodatkowe narzdzie podboju, jakby nie byo im do, e i tak za brandy, a pniej rum mogli kupi i sprowadzi czarnych niewolnikw. Wysokoprocentowy destylowany alkohol sta si wanym narzdziem ujarzmienia amerykaskich Indian. Pytanie, dlaczego rdzenni mieszkacy Ameryki tak bardzo podali mocnego alkoholu, do dzi budzi spory. Jedna z do prawdopodobnych hipotez odwouje si do indiaskiej kultury i wierze, w ktrych od dawien dawna du rol odgryway rne halucynogenne roliny, ktre obdarza miay ponadnaturalnymi mocami. Zgodnie z t teori Indianie uznali, e podobne waciwoci ma alkohol, ale tylko wwczas, gdy kto upije si do nieprzytomnoci. Ju pod koniec XVII wieku jeden z biaych podr150 Kolonializm w butelce nikw odnotowa na przykad, e czonkowie tutejszych plemion s wielkimi mionikami mocnych alkoholi, ale sigaj po nie tylko wtedy, gdy na pewno wystarczy zapasw, by wszyscy upili si do nieprzytomnoci". Kiedy jest mniej, uzupeni, pij tylko wybrani, a pozostali jedynie obserwuj. Nacisk na absolutne upojenie tumaczy rwnie, dlaczego wielu Indian nigdy nie potrafio poj, e biali czasem wybieraj wino, a nie rum. W dziennikach jednego z kolonistw znajdujemy na przykad taki zapisek z roku 1697: Tubylcy wci pytaj mnie, po co Anglicy kupuj drogie wino, skoro rum jest o tyle taszy i znacznie szybciej mona si nim upi". Niezalenie od przyczyn istotne jest, e kolonizatorzy szybko nauczyli si wykorzystywa te preferencje i czerpali z nich pokane zyski. Rum (na terenach kontrolowanych przez Brytyjczykw) czy brandy (w koloniach francuskich) stay si podstawowym towarem wymiennym w handlu z Indianami, ktrzy za kilka baryek sprzedawali nawet ziemi, nie mwic ju o ywnoci czy futrach. Wielu duchownych ostro potpiao t praktyk. Tak opisywa jej skutki francuski misjonarz pracujcy wrd kanadyjskich Indian, od ktrych biali kupcy skupywali ogromne iloci futer: godny najwyszego ubolewania, haniebny wrcz obyczaj pacenia tutejszym Indianom brandy [...] sprawi, i szerz si wrd nich przemoc i gwat. Nie moemy zaradzi tym nieszczciom, o ktre obwinia moemy jedynie sprzedawcw brandy, tak naprawd to oni s bowiem siewcami pijastwa i nieszczcia". Komendanci francuskich oddziaw na pnocy bardziej jednak ni spustoszeniem, jakie wrd miejscowych plemion czynia brandy, martwili si, by dostawy byy regularne i wystarczay zarwno na wasne potrzeby kolonistw i chronicego ich kontyngentu, jak i na wymian z tubylcami. Podobnie wygldaa sytuacja tysice kilometrw dalej na poudnie. Do Meksyku umiejtno destylacji alkoholu przywieli Hiszpanie. Szybko okazaa si bardzo przydatna w lokalnych warunkach i pojawi si meskal, bardzo 151 Alkohol, ktey stworzy Ameryk mocny destylat//, napoju o azteckim jeszcze rodowodzie, spoywanego powszechnie w tym regionie od setek lat. Pulue to wino produkowane z soku agawy, napj raczej plebejski aztecka arystokracja i kapani preferowali kakao. Mocny meskal przeama te bariery klasowe". Sta si tak popularny, e w roku 1786 hiszpaski wicekrl Meksyku radzi wrcz, by wykorzysta tutejsze dowiadczenia w utrwalaniu wadzy kolonialnej i te same metody podboju poprzez uzalenienie od dostaw mocnego alkoholu przenie na

pnoc i zastosowa wobec yjcych tam Apaczw. W ten sposb, jak pisa, wytworzymy w nich nowe potrzeby, a zarazem podporzdkujemy sobie, skazujc na bezwarunkow podlego". Nie mona wic zaprzeczy, i obok koni, broni palnej i chorb zakanych mocne alkohole byy jednym z podstawowych czynnikw, ktre uksztatoway nowy ukad si w wiecie pomidzy XV a XVIII wiekiem. Przynajmniej czciowo Europa zdoaa podporzdkowa sobie Nowy wiat dziki umiejtnoci destylacji. Brandy i rum pomogy zdoby miliony niewolnikw, rum i whiskey towarzyszyy narodzinom nowego narodu, a wszystkie byy narzdziem zniewolenia i podporzdkowania biaym kolonizatorom rdzennych mieszkacw podbijanych ziem. Dzi whisky czy rum nie kojarz ju si z niewolnictwem i wyzyskiem. Jedynie czasem, obserwujc pasaerw opuszczajcych lotniskowy free tax z torbami penymi taniego alkoholu, moemy spojrze na nich jak na wspczesnych potomkw whiskey boys, ktrzy rwnie, tyle e w innych okolicznociach, walczyli z pastwow akcyz. Cz czwarta Kawa w epoce rozumu Cz czwarta Kawa w epoce rozumu } Rozdzia sidmy WIELKIE OTRZEWIENIE Kawa to napj otrzewiajcy i odywczy dla mzgu. W przeciwiestwie od alkoholu oczyszcza umys i czyni myl klarown. Kawa usuwa z gowy mgliste fantazje i pozwala skupi si na najwaniejszym; jest jak promie wiata rozjaniajcy rzeczywisto blaskiem prawdy. Jean Michelet, francuski historyk (1798-1874) Grecy si mylili. Cikie ciaa nie spadaj szybciej ni lekkie. Ziemia nie stanowi centrum Wszechwiata. Serce nie dziaa jak piec podgrzewajcy krew. Grecy bdzili w wielu podstawowych sprawach. Prawda jednak bardzo pno, bo dopiero w XVII wieku, zacza wychodzi na jaw, dziki uczonym midzy innymi astronomom i anatomom ktrzy na nowo zaczli stawia najwaniejsze (a czasem najprostsze) pytania. Wrd pionierw rodzcej si nauki, tych ktrzy mieli do odwagi, by zakwestionowa od wiekw niepodwaalne prawdy, znaleli si midzy innymi Woch Galileusz i Anglik Francis Bacon. lepa wiara w antyczne teksty zacza ustpowa przed obserwacj i eksperymentem. Nie da si dokona jakiegokolwiek postpu w naszej wiedzy, jedynie zaszczepiajc nowe pdy na szczycie drzewa staroytnych napisa sir Francis Bacon w Nowej logice, opublikowanej w roku 1620. 155 Wielkie otrzewienie Budow nauki trzeba zacz od nowych fundamentw, gdy inaczej bdziemy jedynie niemrawo krci si w kko." Sir Francis przewodzi prbom wyzwolenia nauki spod wpywu greckich mylicieli, a ci, ktrzy poszli jego ladem, postanowili zburzy gmach ludzkiej wiedzy i postawi go od nowa, cega po cegle, tyle e ju na solidnych podstawach. Ci ludzie odwayli si przyj, e wolno kwestionowa kady dogmat, i wkrtce aden z pewnikw si nie osta. W pewnym sensie drog nowym ideom utoroway wojny religijne rozdzierajce renesansow Europ. Reformacja sprawia, e zwaszcza w Anglii i w pnocnej Europie zaama si autorytet najwikszej z potg redniowiecza: Kocioa. Na Wyspach Brytyjskich i w Niderlandach rodzi si nowy racjonalizm, a przed mieszkacami tych krajw stany zupenie nowe wyzwania, wice si choby z podbojem, utrzymaniem i

eksploatacj odlegych, zamorskich kolonii. Ten intelektualny ferment z czasem doprowadzi do wielkiego przeomu, ktry dzi okrelamy mianem rewolucji naukowej. Galileusz i Bacon tworzyli na przeomie XVI i XVII wieku. Musiay jednak upyn jeszcze niemal dwa stulecia, by prd racjonalnej i wolnej od przesdw myli na dobre podmy kruszejce mury tradycji. Gdy tak si wreszcie stao, nastaa nowa epoka, nie przypadkiem zwana Owieceniem. Empiryczne i oparte na prawie do wtpliwoci podejcie przestao by przywilejem wskich elit rodzcej si nauki. Podobne postawy zagociy w filozofii, polityce, religii, gospodarce. Owiecenie, nazywane te Wiekiem Rozumu, w pewnym sensie porwna mona do dopiero co minionej Epoki Wielkich Odkry. Wczeniej eglarze otwierali przed Starym Kontynentem nowe drogi i horyzonty. Teraz podobnego przeomu, tyle e w dziedzinie ludzkiej myli, dokonali myliciele i uczeni Zachodu. W mroki przeszoci odeszy dawne autorytety i lepa wiara w rzekomo naturalny" porzdek wadzy czy religii. Nasta czas tolerancji i swobody mylenia, epoka krytyki i racjonalnych argumentw. 156 Wielkie otrzewienie Nowym trendom intelektualnym, szybko podbijajcym Europ, towarzyszya moda na nowy napj kaw, ktra, jak wierzono, sprzyja jasnoci mylenia. Zyskaa ona byskawicznie popularno wrd ludzi nauki, intelektualistw, kupcw i urzdnikw (dzi nazwalibymy ich raczej menederami) tych wszystkich, ktrych praca wizaa si bardziej z aktywnoci umysow ni fizyczn. Kawa pomagaa budzi si rano, utrzyma intelektualn sprawno podczas dnia i do pna zachowa jasny umys, jeli to byo potrzebne. Nie mniej wany by sam sposb podawania kawy pito j w kulturalnym" otoczeniu, w dobrym towarzystwie, w warunkach sprzyjajcych uprzejmej konwersacji i powanym dyskusjom, nauce i samodoskonaleniu. Jakie znaczenie mogo mie rozpowszechnienie si kawy w Europie, zrozumiemy najlepiej, jeli przypomnimy sobie, i wczeniej praktycznie kady posiek, ze niadaniem wcznie, popijano piwem ub winem z tej prostej przyczyny, e byo to znacznie bezpieczniejsze ni picie wody, ktra, zwaszcza w zatoczonych miastach, bywaa czsto zanieczyszczona. (Mocne alkohole spoywano przy innych okazjach zwykle wtedy, gdy ludzie po prostu chcieli si upi.) Do parzenia kawy trzeba byo zagotowa wod, dziki czemu pojawia si bezpieczna, alternatywna moliwo ugaszenia pragnienia. Nie musz te chyba nikogo przekonywa, i poranna filianka kawy znacznie lepiej pobudza i usprawnia mylenie ni alkohol, nawet saby. Nic dziwnego zatem, e kaw zaczto traktowa jako swoiste przeciwiestwo wszelkich napojw zawierajcych alkohol otrzewiaa zamiast upija, czynia zmysy wraliwszymi miast je przytpia, wyostrzaa spojrzenie na rzeczywisto, zamiast rozmywa jej kontury. Jak pisa autor jednego z anonimowych poematw bardzo popularnych w Londynie w latach 70. XVII wieku wino to sodka trucizna ze zdradzieckich gron", ktra wysysa z nas rozum i dusz", piwo otumania nasz umys", natomiast kawa to: 157 Wielkie otrzewienie Napj jest powany, godnym czyni czeka, odek ukoi, rano myli goni, Pami ci oddaje, smutek w dal ucieka, Rozumem e wiedzion, nie szalestwa doni. Tak oto Europa Zachodnia zacza wychodzi z trwajcego od stuleci rauszu. Kawa zapisa w swoim dzienniku pewien Anglik w roku 1660 wielk trzewo uczynia w narodzie. Niegdy wszyscy, od terminatorw po urzdnikw miejskich, dzie zaczynali dzbankiem piwa lub szklanic wina, co umys im zamiewao i czynio ledwo zdolnym do jakiejkolwiek pracy. Dzisiaj za dobrzy ludzie racz si tym pobudzajcym i cywilizowanym napojem." Szybko poznano si te na innych zaletach kawy, ktra jak uznano otrzewia nie tylko w przenoni, ale i dosownie, jako antidotum na alkohol. Kawa byskawiczne

stawia ci na nogi" pisa Sylvestre Dufour, czsty bywalec balw w Wersalu, w roku 1671. W antyalkoholowe" dziaanie kawy wierzymy zreszt do dzi, cho jest to przekonanie absolutnie bdne. Filianka mocnej kawy moe oczywicie sprawi, e kto poczuje si trze-wiejszy, ale to tylko zudzenie, w rzeczywistoci bowiem kawa spowalnia tempo usuwania alkoholu z krwiobiegu. Niebagatelny wpyw na popularno kawy w epoce Owiecenia miaa te jej nowo. Oto pojawi si napj, ktrego nie znali ani Grecy, ani Rzymianie, doskonale pasujcy do siedemnastowiecznej idei wykraczania poza dorobek antyku, a przede wszystkim przeamywania barier, jakie pozostawia staroytno. Czy zatem kawa tajemniczy, czarny pyn, ktry otrzewia ciao, a myl czyni lotn moga nie sta si symbolem nowoczesnoci i postpu, pynn ikon Wieku Rozumu i Owiecenia? Wino mahometan W wiecie arabskim, skd kawa trafia do Europy, jej stymulujce dziaanie znane byo od dawna. Do dzi kry 158 Wino mahometan wiele opowieci o pochodzeniu kawy. Zgodnie z jedn z legend odkrycia dokona pewien biedny etiopski pasterz, ktry przypadkiem zwrci uwag na fakt, i jego kozy staj si bardzo wawe po zjedzeniu dziwnych, brzowo-pur-purowych jagd z rosncego w pobliu pastwiska krzewu. Sam sprbowa, take poczu ich pobudzajce dziaanie i opowiedzia o tym miejscowemu imamowi. I wanie w imam odkry sekret przyrzdzania kawy, a mianowicie to, i jej owoce trzeba najpierw wysuszy, a nastpnie zaparzy wrztkiem. Dugo jednak nie zdradza nikomu tajemnicy, a wierni dziwili si, e nawet podczas caonocnych modw nigdy nie bywa senny. Bohaterem innej opowieci jest mody Omar, skazany na mier przez zagodzenie i porzucony na pustyni w poudniowo-wschodniej czci Pwyspu Arabskiego, w okolicach Mocha w Jemenie. Omar, osaby z godu, dozna wizji i usysza gos, ktry kaza mu zje owoce z rosncego opodal krzewu. To dodao mu tyle si, e zdoa dotrze do Mochy, gdzie jego cudowne ocalenie uznano za znak od Boga, ktry uratowa mu ycie, aby ludzko poznaa cudowne waciwoci kawy. Odtd Mocha przez dugie wieki syna z najlepszej kawy w Arabii. Podobnie jak w o tysiclecia starszych mitach o pochodzeniu piwa czy wina, tak i w tej opowieci tkwi zapewne ziarno prawdy. Rzeczywicie wszystko wskazuje, i obyczaj picia kawy narodzi si wanie w Jemenie w XV wieku. Niewykluczone oczywicie, e wczeniej uto ziarna kawy, ale pomys jej parzenia bez wtpienia jest wynalazkiem jemeskim i to do nowym. Miejscowe rda za jego autora uznaj najczciej zmarego okoo roku 1470 Muhammada al-Dhabhaniego, uczonego i czonka mistycznej sekty sufich. Nie ma przynajmniej adnych wtpliwoci, e czonkowie tej sekty znali ju kaw (sama nazwa wywodzi si od arabskiego al-qahwah) i stosowali j podczas swych religijnych ceremonii, ktre obejmoway midzy innymi wielogodzinne nocne modlitwy i czuwanie wypenione piewem i recytacj sur. 159 Wielkie otrzewienie Do szybko kaw pozna cay wiat arabski. Do Mekki i Kairu dotara jeszcze przed rokiem 1510 i tam wanie rozptaa si pierwsza bardzo powana debata wok tego, jakie naprawd efekty wywouje napar z kawy. Wkrtce zreszt napj w utraci swe pierwotne wycznie religijne funkcje, a picie kawy stao si powszechnie akceptowanym obyczajem. Na ulicach i bazarach pojawili si sprzedawcy nowego napoju, a niedugo potem we wszystkich arabskich miastach istniay ju specjalne kawiarnie, gdzie gocie mogli si nim raczy. W pewnym sensie kawa dla Arabw staa si alternatyw zakazanego przez Mahometa wina, a kawiarnie,

w odrnieniu od sprzedajcych alkohol nielegalnych tawern, miejscem spotka szanowanych czonkw spoeczestwa. Jak kada uywka kawa wzbudzia jednak pewne opory niektrzy islamscy duchowni uznali, e napj ten, wpywajcy wszak na wiadomo wiernych, powinien podlega tym samym ograniczeniom, jakie prorok Mahomet naoy na alkohol. Wpywy ortodoksyjnych wyznawcw islamu byy na tyle silne, e ju w roku 1511 wczesny gubernator Mekki, Kha'ir Beg, postanowi powanie zaj si tym problemem. Zgromadzi wic znawcw prawa koranicznego i urzdzi pokazowy proces, w ktrym miejsce oskaronego zaj dzbanek kawy. Po dogbnej dyskusji i rozwaeniu szkodliwych nastpstw uywania naparu imamowie zgodzili si z Kha'ir Begiem, i jako czowiek odpowiedzialny za publiczn moralno ma pen racj, domagajc si wprowadzenia bezwarunkowego zakazu jego sprzeday i picia. Heroldowie obwiecili nowe prawo na ulicach Mekki, a tumy fanatykw rzuciy si na skady kupcw, by spali worki z kaw. Pobito te wielu jej sprzedawcw oraz paru nieszcznikw, ktrzy mieli pecha i znaleli si w zym momencie w kawiarni. Po kilku miesicach wadze w Kairze odwoay edykt Kha'ir Bega, a on sam straci stanowisko gubernatora. Arabowie za znw spokojnie mogli popija kaw. 160 Wino mahometan Ale czy kawa rzeczywicie nie jest napojem odurzajcym? Uczeni w (muzumaskim) pimie powicili tej kwestii jeszcze wiele uwagi. Od dawna bowiem ju spierano si, czy prorok potpia wszystkie odurzajce napoje, czy te raczej obyczaj upijania si do nieprzytomnoci. Niezbdna bya zatem szczegowa definicja i w toku dugich debat wypracowano ich nawet kilka. Czowiekiem odurzonym by zatem kto, kto traci wiadomo" lub gubi swe cnoty i rozsdek, a opanowuje go szalestwo i gupota", bd wreszcie przestaje cokolwiek pojmowa i nie odrnia ju ma od niewiasty, a ziemi od niebios". Oczywicie takie opisy, dobrze przystajce do osb pozostajcych pod silnym wpywem alkoholu, wcale nie pasuj do kawy i kogo, kto pije kaw nawet dzbanami. Przeciwnie nawet, argumentowali zwolennicy nowej mody: Mona pi kaw z imieniem Allaha na ustach, natomiast ten, kto szuka grzesznych rozkoszy, odurza si, by zapomnie o Bogu". Przeciwnicy kawy z kolei przekonywali, i kada rzecz, ktra wywouje fizyczne lub psychiczne zmiany u tego, co j spoy, winna by na mocy Koranu zakazana. Ten argument jednak atwo byo obaliprzecie po cebuli czy ostrych przeprawach ludziom te czsto zy lec z oczu. To oczywisty fizyczny efekt", a nikt przecie nie da zakazu jedzenia cebuli lub czosnku! Legalno" kawy zostaa zatem obroniona. Ale cho kairscy wadcy cofnli zakaz Kha'ir Bega, to niektre jego argumenty najwyraniej do nich przemwiyzwaszcza ostrzeenia przed zmianami, jakie obyczaj picia kawy wprowadza w ycie poddanych, w sumie bowiem byy one znacznie niebezpieczniejsze ni rzekoma groba zamania nakazw Proroka, ktra tak pochona muzumaskich teologw. Ot kawa to napj z natury swej spoeczny", a liczne kawiarnie stay si istn wylgarni plotek i pogosek, siedliskiem drwin i satyry, a co gorsza miejscem powanych dyskusji politycznych. Tego za adna autorytarna wadza nie lubi. Pojawiy si te zastrzeenia innej natury Arabowie chtnie umilali sobie kaw czas sp161 Wielkie otrzewienie dzany nad szachami czy tryktrakiem. Formalnie rzecz biorc, takie gry planszowe nie byy przez islam zakazane, grzechem byy jedynie zakady i obstawianie wynikw, ale sam fakt, i w kawiarniach chtnie grywano, czyni te miejsca podejrzanymi pod wzgldem moralnym. A zatem, argumentowali XV- i XVI-wieczni arabscy moralici, kawa moe i nie powinna by zakazana, ale kawiarnie, jako siedlisko grzechu, a by moe i spiskw, naley pozamyka.

I rzeczywicie takie zakazy si pojawiay, na przykad w Mekce w roku 1524, a w Kairze pitnacie lat pniej. Co prawda, zwykle ich ywot by do krtki, kawiarnie mogy si bowiem wadzom nie podoba, obrocy moralnoci i tradycyjnych obyczajw mogli gosi, e kawiarze to obiboki i plotkarze, ale pki nie amano prawa, trudno byo co zrobi. Z czasem wic sprzeciwy ucichy i kawiarnie zdobyy sobie trwae miejsce na ulicach wszystkich arabskich miast i miasteczek. Ten lokalny fenomen od samego pocztku zwrci uwag europejskich podrnikw, ktrzy ju na przeomie XVI i XVII stulecia czsto o nim wspominali. Anglik William Biddulph pisa na przykad w roku 1609: wicej tu kawiar ni piwiar w Anglii [...] jeli dzieje si co nowego, w nich wanie najprdzej si dowiesz". George Sandys, kolejny Anglik, ktry odby podr do Egiptu i Palestyny w roku 1610, zauway, e cho nie ma tu tawern, to s kawiarnie, ktre nieco je przypominaj. Ludzie spdzaj tu wikszo dnia przy rozmowach, sczc z maych porcelanowych naczynek napj zwany Kaw (od nazwy jagd, z ktrych go robi). Pyn ten musi by tak gorcy, jak tylko da si wytrzyma, czarny i sodki, a w smaku nie przypomina niczego, co bym zna". Skojarzenie z islamem mogo przeszkodzi przyjciu kawy przez Europ i w pewnym momencie rzeczywicie si na to zanosio. W spraw zaangaowa si najwyszy autorytet, czyli sam papie Klemens VIII, ktrego w roku 1605 poproszono o wyraenie oficjalnej opinii Kocioa katolickiego o kawie. Wwczas napj ten by jeszcze w Europie prawie nieznany, niemniej interesowali si nim natu162 Triumf kawy ralici, botanicy i medycy, midzy innymi z Uniwersytetu w Padwie, jednego z najsynniejszych w tej epoce. To wystarczyo, by tym razem katoliccy fundamentalici zaczli wysuwa wobec kawy oskarenia i to najciszego kalibru. Prbowali oni przekona papiea, e kawa jest wynalazkiem szatana; muzumanie, jak gosili, nie mog pi wina, uwiconego przez Chrystusa, wic szatan podsun im w zamian kaw. Na szczcie gos rozstrzygajcy nalea do biskupa Rzymu, a on postanowi nie ufa cudzym opiniom, lecz sprbowa samemu. Jak gosi opowie, pewien wenecki kupiec dostarczy do papieskiego paacu nieco ziaren, a odpowiednio pouczeni sudzy przygotowali dla biskupa Rzymu napar, ktry tak mu zasmakowa, e jakiekolwiek doktrynalne zarzuty przestay si liczy. Musiao jednak min jeszcze niemal pwiecze, by kawa ju z papieskim przyzwoleniem rozpocza podbj Europy. W Londynie pierwsze kawiarnie pojawiy si w latach 50. XVII wieku, w Amsterdamie i Hadze dekad pniej. W kadym razie podobnie jak w krajach arabskich tak i na Zachodzie wok kawy wytworzya si zupenie nowa obyczajowo. Kawiarnie (czy jakkolwiek miejsca te pocztkowo nazywano) rniy si od tawern i szynkw nie tylko tym, e nie podawano w nich alkoholu. To nie byy miejsca pochej rozrywki, raczej szacowne przybytki kojarzce si z bardziej intelektualn atmosfer cho oczywigcie, przynajmniej z pocztku, budzce te sporo kontrowersji. Triumf kawy Kawa rzeczywicie wietnie wpasowaa si w klimat Londynu lat 50. i 60. XVII wieku. Pierwsze kawiarnie powstay jeszcze za rzdw 01ivera Cromwella, ktry obj wadz w wyniku wojny domowej, po detronizacji i ciciu krla Karola I. W jego purytaskim otoczeniu kawa jako napj bezalkoholowy bya oczywicie dobrze widziana, a coraz licz163 Wielkie otrzewienie niejsze kawiarnie stanowiy powszechnie akceptowan alternatyw dla niecieszcych si dobr opini szynkw.

Nowe lokale byy zwykle dobrze owietlone, przyzwoicie umeblowane, a na cianach wisiay pki z ksikami, zwierciada i obrazy w zoconych ramach. Taki wystrj wyranie kontrastowa z pmrokiem i ndznym wyposaeniem tawern. Cromwell zmar w roku 1658, ale jeszcze za jego ycia angielska opinia pubUczna wyranie odwrcia si od pury-tanw i koncepcja przywrcenia monarchii zyskiwaa coraz wicej zwolennikw. Nowo otwierane kawiarnie stay si dla nich idealnym miejscem spotka (a polityczne spory, intrygi i spiski knute przy kawiarnianych stolikach w znacznym w znacznym stopniu utoroway drog Restauracji i koronacji Karola II w 1660). William Coventry, jeden z doradcw nowego krla, wspomina na przykad, i za rzdw Cromwella przyjaciele Krla czsto spotykali si w kawiarniach, gdy mogli tam mwi o rzeczach, o ktrych w innym miejscu nie odwayliby si nawet napomkn". W jednym ze swych listw Coventry sugeruje wrcz, e gdyby nie te kawiarniane spotkania, Karol II nie zasiadby na tronie. W poowie XVII wieku Londyn by jednak nie tylko orodkiem gorcych politycznych sporw, z wolna stawa si te centrum gospodarczym, ekonomiczn stolic imperium, ktre wkrtce miao sta si najwiksz potg wiata. Kupcy, przedsibiorcy i bankierzy (biznesmeni, jakbymy dzi powiedzieli) bardzo szybko docenili wygod, jak daj kawiarnie: dogodne, publiczne miejsce spotka, stwarzajce idealne wrcz warunki do rozmw o interesach. Na wielki spoeczno-towarzyski sukces kawiar wpyno zatem splecenie si w jednym momencie trzech czynnikw: purytaskiej niechci do alkoholu, napi politycznych i rozwoju gospodarczego. Cofnijmy si jednak o par lat. Pierwsz londysk kawiarni otworzy w roku 1652 Ormianin Pasua Rosee. Rosee by wczeniej sucym angielskiego kupca Daniela Edwardsa. we Edwards czsto podrowa w interesach 164 Triumf kawy na Bliski Wschd i tam wanie sprbowa kawy. Tak mu zasmakowaa, e przywiz nieco ziaren do Londynu, wyuczy sucego, jak j przyrzdza, i zacz podawa gociom. Ci rwnie znaleli w nowy wynalazek wielce interesujcym, a p'an Edwards, ktry mia gow do interesw, stwierdzi, e oto nadarza si okazja, i zaoy z Rosee'em spk, czynic go pierwszym londyskim sprzedawc kawy. Otwarcie lokalu poprzedzia emisja specjalnej ulotki reklamowej. Druk ten, zatytuowany O poytkach z napoju zwanego Kaw, przetrwa do czasw dzisiejszych, a jego lektura dobitnie ukazuje, jak nowoci bya kawa w tym czasie, autorzy najwyraniej bowiem zakadaj, e czytelnik nie wiem o niej dosownie nic. Zaczynaj wic od tumaczenia, e napj w pochodzi z Arabii, i wyjanienia, jak si go przyrzdza i w jaki sposb zwyczajowo pija. Znaczna cz tekstu powicona jest korzystnemu wpywowi kawy na zdrowie. Jest ona skutecznym lekiem na bl oczu i gowy, kaszel, puchlin wodn i podagr, a take szkorbut. Zapobiega rwnie przypadociom niewiast Ciarnych". Trudno jednak orzec, na ile to te cudowne waciwoci kawy zachciy klientw, a na ile kolejne jej zalety, rwnie mocno w reklamie wyeksponowane: Napj ten czytamy bowiem dalejoddala Senno i sprawia, i Kady nadaje si do Pracy. Nie naley jednak pi go do Kolacji, chyba e kto chce pozosta czujnym jeszcze przez czas jaki, gdy ju po jednej filiance spa si odechciewa na trzy do czterech godzin". Lokal Pasuy odnis taki sukces, e waciciele ssiednich tawern wnieli skarg do burmistrza Londynu, argumentujc, i pan Rosee, nie bdc obywatelem miasta, nie ma prawa otwiera tu interesu i zabiera im klienteli. Lord major uzna zasadno tego zarzutu i Ormianin musia opuci nie tylko Londyn, ale i Angli, lecz inni podchwycili pomys i w cigu niespena dekady w Londynie otwarto kilkadziesit kawiar. Spis z roku 1663 wylicza

ich dokadnie 83 i cho niemal wszystkie spony w wielkim poarze, jaki zniszczy angielsk stolic w trzy lata 165 Wielkie otrzewienie pniej, to w ich miejsce byskawicznie pojawiy si nowe i jeszcze przed kocem XVII stulecia londyczycy mogli wybiera midzy setkami lokali. Jeden z historykw doliczy si nawet trzech tysicy, ale to chyba grube przeszacowanie, zwaywszy, e Londyn liczy wwczas okoo szeciuset tysicy mieszkacw. Warto moe doda, e w czci z tych lokali podawano te inne napoje, jak czekolada czy herbata, ale kawa stanowia podstaw ich egzystencji i wszystkie zachoway te t charakterystyczn atmosfer miejsca spokojnych, towarzyskich spotka, waciw dla swych arabskich odpowiednikw. Oczywicie znaleli si i tacy, ktrym kawa (a zwaszcza kawiarnie) mocno przeszkadzay. W przypadku wacicieli tawern i kupcw winnych motywacja bya oczywistaczysto ekonomiczna. Pojawili si jednak i medycy, ktrzy uwaali, e to napj szkodliwy, wrcz trujcy. A wreszcie gos zabrali rwnie a jakeby inaczej obrocy moralnoci publicznej. Ci posugiwali si argumentami udzco podobnymi do tych, jakie relacjonowaem ju, opisujc arabskie pocztki kawiar. Ci moralici martwili si zatem, e kawiarnie to nic wicej ni zachta do marnotrawienia czasu, a ich bywalcy trac czas na trywialn konwersacj, zamiast zajmowa si powanymi sprawami. Gos w tej debacie zabrali te wczenie smakosze, z ktrych cz przynajmniej nie moga jako doszuka si niczego pocigajcego w tym, jak pisali, sodkim syropie" o smaku starych butw" (te zarzuty akurat nie byy do koca bezzasadne podatek od kawy, podobnie jak od piwa, naliczany by od objtoci pynu; pacio si za sprzedany galon. To oznaczao, e najpierw trzeba byo kaw zaparzy, by zna objto, a potem dopiero, bezporednio przed podaniem, bya powtrnie podgrzewana. Takie wielokrotne gotowanie zapewne nie wpywao zbyt dobrze na smak*). * Amerykaska regular coffee serwowana jest tak do dzi. Rzeczywicie, to ohydztwo ma jeszcze mniej wsplnego z prawdziw kaw ni tzw. kawy rozpuszczalne (przyp. red.). 166 Triumf kawy Efektem tej debaty byy liczne publikacje, w ktrych obie strony obszernie uzasadniay swoje stanowiska. Mamy wic Przepychank o Kaw (1662), Ostry Atak na Kaw (1672), W Obronie Kawy (1674), Rehabilitacja Kawiarni (1675). Przy tej okazji niemal po raz pierwszy publicznie zabray gos angielskie kobiety, wydajc broszur Petycja Kobiet przeciwko Kawie, w ktrej pod ludzki osd poddaje si wielkie Niedogodnoci, jakie spotykaj t Pe, z powodu nadmiernej konsumpcji przez Mczyzn owego wysuszajcego i osabiajcego Naparu. Autorki tego dziea skaryy si, i ich mowie pij tak wiele kawy, e staj si bezpodni Jak pustynia, z ktrej te nieszczsne jagody rzekomo przywieziono". Co gorsza, mczyni spdzaj w kawiarniach dokd kobiet wwczas nie wpuszczano tyle czasu, e caej rasie grozi wyginicie". Angielskie wadze nie mogy pozosta obojtne wobec rozpalajcego opini publiczn sporu. Karol II zreszt ju od dawna szuka pretekstu, by jako si z kawiarniami rozprawi. Nie chodzio mu oczywicie o kaw jako tak, leczpodobnie jak wczeniej arabskim wadcomo wolno sowa, ktra rodzia si w tych przybytkach", i o l-gnce si tam potencjalne spiski. Jak pamitamy, kawiarniana opozycja" w znacznym stopniu przyczynia si do intronizacji Karola II, tak e monarcha zna dobrze jej si. 29 grudnia 1675 roku ukazaa si zatem krlewska proklamacja nakazujca zamknicie wszystkich kawiar, jako e miejsca owe s wylgarni czystego za i cigaj liczne niebezpieczestwa [...], gdy rozpowszechnia si tam nieprawdziwe i skandaliczne plotki, a ludzie dopuszczaj si obrazy Majestatu, omielaj si oczernia Rzd Jego Krlewskiej Moci i zakca spokj Krlestwa.

W tej sytuacji Jego Wysoko uzna za suszne i konieczne, by rzeczone przybytki zostay zamknite natychmiast i na zawsze [...]". W tym czasie jednak kawiarnie byy ju tak istotnym elementem towarzyskiego, intelektualnego i gospodarczego ycia Anglii, e nawet krlewski rozkaz nie mg tego zmie167 Wielkie otrzewienie ni. Karol, obawiajc si najwyraniej, e proklamacji nikt si nie podporzdkuje, co podway jego i tak nieco nadwerony autorytet, wyda wic nastpne, nieco ju agodniejsze w tonie rozporzdzenie, na mocy ktrego kawiarnie mogy by otwarte jeszcze przez p roku, o ile ich waciciele wpac na rzecz korony po piset funtw, a dodatkowo jeszcze zo przysig lojalnoci wobec wadcy. Wkrtce potem ograniczenie czasowe zostao zniesione, a obowizkowe opaty znacznie obnione, prowadzcy kawiarnie musieli za jedynie zadeklarowa, e nie bd wpuszcza szpiegw ani intrygantw", co trudno uzna za wygrowane danie. Krl Anglii okaza si zbyt sabym wadc, by powstrzyma triumfalny marsz kawy. Pierwsz francusk kawiarni otwarto w Marsylii w roku 1671. Nie spodobao si to kupcom winnym, ktrzy susznie dostrzegli w niej zalek gronej konkurencji. Francuscy winiarze byli jednak na tyle sprytni, e zamiast protestowa osobicie znaleli uczynnych medykw, ci za przepucili na kaw doprawdy bezpardonowy atak. Ta obrzydliwa w smaku i bezwartociowa, obca nowinka grzmieli owi wynajci eksperci pustynny przysmak kz i wielbdw [...] zatruwa krew, wywouje drgawki, powoduje impotencj i chorobliw chudo. Kawa stanowi zagroenie dla wikszoci mieszkacw naszej piknej Marsylii." Jak atwo si domyli, atak ten by jeszcze mniej skuteczny ni krlewskie proklamacje po drugiej stronie Kanau. Zwaszcza e w kawie szybko zagustowaa arystokracja, co miao decydujce znaczenie. Jeszcze przed kocem stulecia w Paryu dziaao prawie tyle kawiar, co w Londynie. Wkrtce potem kawa dotara do Niemiec*. Tu rwnie wywoaa mieszane reakcje, a Jan * W Warszawie pierwsze kawiarnie powstay mniej wicej w tym samym okresie, co w krajach niemieckich, bo ju za panowania Augusta II. Sama nazwa kawiarnia" upowszechnia si zreszt dopiero w wieku, pocztkowo lokale, w ktrych podawano kaw, zwano po prostu cukierniami (zawsze serwowano tam te ciasta), a pniej caffe (przyp. tum.). 168 KAWOWE IMPERIA Sebastian Bach powici jej kantat, w ktrej wyszydza wszystkich, ktrzy prbowali przekonywa, i jest ona szkodliwa dla zdrowia. Rwnie szybko kawa przyja si w Holandii ju na pocztku XVIII wieku jeden z niderlandzkich kupcw pisa, e napj w sta si tak popularny w naszym kraju, e gdy dziewka nie dostanie swej porannej kawy, nie potrafi nawet igy nawlec". Tak kolejny arabski wynalazek podbi Europ. Kawowe imperia A do koca XVII wieku Bliski Wschd by niekwestionowanym monopolist na rynku kawy. Przez dugie dziesiciolecia trasy handlowe praktycznie nie ulegay zmianie. Ziarna kawy zbiera si pod Mekk, skd wioz je do portu w Jiddah i dalej drog morsk do Suezu. Z Suezu karawany wielbdw przewo worki do Aleksandrii, gdzie Egipcjanie utrzymuj wielkie magazyny. W tych wanie skadach zaopatruj si francuscy i weneccy kupcy, ktrzy dobieraj starannie ziarna pod ktem gustu swoich najwaniejszych klientw", pisa pewien parya-nin w 1696 roku. Potem troch zamieszania wprowadzili Holendrzy, ktrzy zaczli kupowa kaw bezporednio w Mekce i przewozi j statkami do Amsterdamu.

W miar wzrostu popularnoci kawy a co za tym idzie, popytu w krajach europejskich nastao niezadowolenie z uzalenienia od obcego dostawcy, ale Arabowie dobrze chronili swj monopol. Obcokrajowcy nie mieli wstpu na tereny, gdzie uprawiano kaw, a ziarna przed wysyk byy bardzo starannie selekcjonowane, aby w niepowoane rce nie trafio ani jedno, ktre mogoby wykie-kowa. Tajemnic zdoali wykra dopiero Holendrzy, ktrzy w tym czasie zdobywali dominujc pozycj w wiatowym handlu, a z niektrych regionw, na przykad z Indii Wschodnich, wypierali pierwszych kolonizatorw, czyli Portugalczykw. Holenderskim eglarzom udao si wykra owocujce gazie kawowca z jednej z arabskich 169 Wielkie otrzewienie plantacji i dowie je w dobrym stanie do Amsterdamu. Tu, w cieplarni, wyhodowano sadzonki. Wkrtce potem, na pocztku lat 90. XVII wieku, niderlandzka Kampania Wschodnioindyjska utworzya pierwsze plantacje kawy na Jawie, wyspie nalecej do Archipelagu Indonezyjskiego. Jeszcze przed kocem stulecia wielkie iloci jawajskiej kawy zaczy dociera na holenderskich statkach do portu w Rotterdamie i, mimo e znawcy twierdzili, e smakiem zdecydowanie ustpuje arabskiej, za spraw znacznie niszej ceny udao jej si wkrtce podbi europejski rynek. Kolejni w szranki stanli Francuzi. Sukces Kampanii Wschodnioindyjskiej dowid, e kaw mona uprawia tam, gdzie dobrze ronie trzcina cukrowa. Skoro zatem Indie Wschodnie, to dlaczego nie Zachodnie! Sprowadzenie kawy na Karaiby jest zasug jednego czowieka Gabriela Mathieu de Clieu, oficera francuskiej eskadry stacjonujcej na Martynice. Zadanie nie byo atwe, gdy Holendrzy strzegli sekretu kawy rwnie gorliwie, jak Arabowie, a w caym Paryu rs w tym czasie tylko jeden kawowiec, drzewko podarowane w 1714 roku krlowi Francji przez Niderlandy i zasadzone w krlewskiej cieplarni w ogrodach Jardin des Plantes. Co prawda, Ludwik XIV kaw niezbyt si interesowa, ale monarsze ogrody byy dobrze strzeone i de Clieu musia si posuy podstpem i znajomociami. Uprosi wic pewn mod arystokratk, by ta poprosia o przysug jednego z krlewskich medykw, ktry mia dostp do cieplarni, gdy regularnie przygotowywa dla wadcy rne zioa. Znajoma de Clieu musiaa mie sporo wdziku, gdy pan doktor ochoczo si zgodzi i nasz dzielny oficer sta si posiadaczem dorodnej kwitncej gazi, ktr, troskliwe osadziwszy w szklanym naczyniu, zabra na Martynik. Jeli moemy wierzy nieco samochwalczym wspomnieniom pana de Clieu, podr przez Atlantyk pena bya niebezpieczestw: Nie potrafibym wrcz wyliczy przeszkd, jakie musiaem pokona, by przewie t delikatn rolink przez wzburzony ocean, ani ile wysiku kosztowao mnie utrzymanie jej 170 Kawowe imperia przy yciu" pisa dzielny oficer w opublikowanych po latach wspomnieniach. Najpierw bagaem de Clieu zainteresowa si jaki podejrzanie wygldajcy osobnik mwicy po francusku z wyranym niderlandzkim akcentem. De Clieu codziennie zabiera rolin na pokad, by wystawi j na soce. Pewnego dnia zdarzyo si, e si zdrzemn, i w tym czasie w tajemniczy pasaer zdoa nawet ukra jedn gazk. Na szczcie opuci on pokad na Maderze. Kopoty jednak dopiero si zaczynay. Wkrtce po opuszczeniu portu statek, ktrym pyn de Clieu, zaatakowali piraci. Nie udao im si go zdoby, ale podczas walki stuko si szklane naczynie, w ktrym de Clieu wiz swj up. Na szczcie okrtowy ciela sporzdzi pojemnik zastpczy. Ten jednak rwnie uleg zniszczeniu tym razem podczas sztormu, w ktry wpad nasz biedny podrnik. Co gorsza cay kawowiec skpa si w morskiej wodzie i trzeba byo wyciera listek po listku. Na tym jednak problemy si nie skoczyy, gdy po sztormie nadesza cisza morska i przez wiele dni statek ledwo dryfowa. Ta nieplanowana przerwa sprawia, e wyczerpay si zapasy i wszystko a w tym i sodk wod wydawano jedynie w bardzo skromnych racjach: Przez ponad miesic kilkoma

rykami wody, ktre na mnie przypaday, musiaem dzieli si z kawowcem, gdy w nim ulokowaem wszystkie swoje nadzieje". Wreszcie statek szczliwie przybi do brzegw Martyniki. Gdy tylko znalazem si w domu, z najwysz trosk zasadziem moj rolink w tym kawaku ogrodu, ktry wyda mi si najstosowniejszy. [...] Cho posadziem j na widoku, wci baem si, e kto mi j skradnie. Otoczyem wic sadzonk kolczastymi krzewami, a dodatkowo jeszcze postanowiem, e pki mj skarb nie wyronie, wok czuwa bd strae. Niebezpieczestwa, jakie wsplnie przeylimy, a i to, ile trosk kosztowao mnie jej dowiezienie, sprawiy, e tych par gazek stao si dla mnie najcenniejsz rzecz w yciu." Po dwch latach de Clieu zebra pierwsze plony, a sadzonkami zacz obdzie171 Wielkie otrzewienie Gabriel Mathieu de Clieu dzieli si racj wody z sadzonk kawy podczas rejsu na Martynik. la przyjaci, ktrych bardzo namawia, by rwnie zajli si upraw kawy. Kwitnce gazie wysa te znajomym z ssiednich wysp, Santo Domingo i Gwadelupy. Ostatecznie wysiki de Clieu zostay uwieczone sukcesemkawa wszdzie wietnie si przyja, a w roku 1730 pierwsze adunki palonej kawy z Indii Zachodnich dotary do Parya. Francuskie plantacje rozwijay si tak intensywnie, e w cigu zaledwie kilku lat potrzeby metropolii zostay w peni zaspokojone, a Pary zacz nawet eksportowa kaw do krajw Lewantu. W tym wypadku, rwnie dziki niszym cenom, szybko udao si wyprze arabskich konkurentw. W uznaniu zasug de Clieu dostpi zaszczytu osobistej prezentacji na krlewskim dworze by ju rok 1746 i na tronie zasiada Ludwik XV, w odrnieniu od swego poprzednika wielki mionik kawy. W poowie XVIII wieku Holendrzy utworzyli wielkie plantacje kawy w Surinamie, a potomstwo kawowca skradzionego przez de Clieu dotaro poprzez kolejne wyspy karaibskie na kontynent poudniowoamerykaski do 172 Kawowe imperia Wenezueli, a wreszcie do Brazylii, ktra w cigu kilkudziesiciu lat staa si najwikszym producentem kawy na wiecie. Jeli przypomnimy sobie pocztki kawy na poy sakralny napj w odlegej arabskiej prowincji to jej pniejsza kariera wydaje si doprawdy imponujca. Ten pachncy, czarny napar najpierw podbi Stary Kontynent, a pniej za spraw europejskich potg kolonialnych rozprzestrzeni si dosownie na cay wiat. Wszdzie, gdzie dotar, sta si powan alternatyw dla dominujcych wczeniej napojw alkoholowych. Ale chyba jeszcze waniejsze jest to, e popularno kawy oznaczaa zasadnicz zmian obyczajw. Wraz z ni przysza bowiem epoka kawiarni, miejsca, ktre sprzyjao nie tylko delektowaniu si jej wspaniaym aromatem, ale rwnie powanej i trzewej konwersacji. Jednym sowem, powstao nowe forum wymiany idei, arena dla wanych debat spoecznych, politycznych, gospodarczych i intelektualnych.

Rozdzia smy KAWIARNIANY INTERNET You that delight in Wit and Mirth, and long to hear such News, As com.es from allparts ofthe Earth, Dutch, Danes, and Turks and Jews, I'le send you a Rendezvous, where it is smoaking new: Go hear it at a Coffee-house it cannot but be true[...] There's nothing done in all the World, From Monar eh to the Mouse, But every Day or Night 'tis hurl'd into the Coffee-house.

Fragment poematu News from the Coffee-House Thomasa Jordana (1667) SIE ZASILANA KAW Kiedy siedemnastowieczny (zachodnio)europejski biznesmen chcia pozna najwiesze informacje, ceny surowcw, polityczne ploteczki, dowiedzie si, co nowego w literaturze czy w nauce, nie mia problemu, dokd si uda do kawiarni! Tu, za cen jednej filianki kawy, kady mg przeczyta wie gazet, przejrze krce po miecie pamflety, porozmawia, ubi interes albo wczy si do ktrej z nieustannie toczcych si dyskusji. Kawiarnie tej epoki peniy funkcj gied wymiany informacji dla naukowcw, literatw, politykw i ludzi interesu. W pewnym sensie porwna je mona do wspczesnej 175 Kawiarniany Internet Sieci kada kawiarnia, niczym dzisiejsza internetowa witryna, miaa swoj specjalizacj" (a nierzadko te reprezentowaa okrelon opcj polityczn), w kadej mona byo znale mnstwo bardziej lub mniej wiarogodnych nowin. Pamitajmy, e XVII i XVIII wiek to epoka bujnego rozkwitu prasy i wszelkiego rodzaju ulotnych publikacji. Kawiarnie stay si naturaln sieci dystrybucji tych drukw (a i ulotek reklamowych, ktre wwczas wanie zadebiutoway). Oto opis pozostawiony przez wspczesnego tym zdarzeniom londyczyka: Kawiarnie wielce sprzyjaj swobodnej, nieskrpowanej Dyskusji i zapewniaj Dostp do nowych Publikacji, tako wystpie z Parlamentu, jak i wszelkich innych Drukw, cotygodniowych, a i czstszych. I tak London Gazette" ukazuje si w Poniedziaki i Czwartki, Daily Courant" co dzie, oprcz Niedziel, Postman", Flying-Post" i Post-Boy" we Wtorki, Czwartki i Soboty, a English Post" w Poniedziaki, rody i Pitki. Poza tym co chwila ukazuj si te rozmaite Wydania Specjalne." Praktycznie bez opnienia wszystkie gazety trafiay te na prowincj. Aby zaspokoi potrzeby klientw, waciciele kawiar wywieszali na specjalnych tablicach wane informacje gospodarcze: ceny artykuw spoywczych, kursy akcji, informacje o adunkach statkw przybywajcych do londyskiego portu. Bardzo szybko poszczeglne lokale zaczy si specjalizowa w rnych branach lub dziedzinach ycia spoecznego i gospodarczegow jednych zbierali si kupcy, w innych aktorzy lub muzycy, jeszcze gdzie indziej powinni wybra si marynarze szukajcy zajcia. Zwykle zreszt kawiarnie o podobnym profilu mieciy si w niewielkiej odlegoci. Dotyczyo to zwaszcza Londynu, gdzie ju przed rokiem 1700 dziaay setki lokali, kady pod wasn nazw i z charakterystycznym szyldem. Tak zatem kawiarnie wok w. Jakuba i Westminsteru odwiedzane byy gwnie przez politykw, do tych w pobliu katedry w. Pawa chtnie udawali si duchowni i teologowie. wiat literacki z kolei zbiera si U Willa" przy 176 Sie zasilana kaw Covent Garden. Tu wanie, przez z gr trzy dekady zasiada otoczony gronem akolitw John Dryden, jeden z twrcw literackiego gustu epoki. Kawiarnie w pobliu Krlewskiej Giedy opanowali kupcy i przedsibiorcy. Wikszo z nich miaa wrcz wyznaczone stae godziny urzdowania" w okrelonym lokalu, dziki czemu interesanci i pracownicy zawsze wiedzieli, gdzie mona ich znale. Dla tych siedemnastowiecznych biznesmenw kawiarnie peniy funkcj biur i sal konferencyjnych, a przy tym uatwiay prowadzenie negocjacji handlowych. W tym wypadku rwnie szybko nastpia specjalizacja lokali (na przykad w kawiarni Mana przy Chancery Lane sprzedawano ksiki). Nie bdzie na pewno przesad stwierdzenie, i w sumie w kawiarniach zawierano nie mniej transakcji ni na samej giedzie.

Zwizek rnych kawiar z rozmaitymi sferami ycia londyczykw by tak bliski, e ukazujcy si od 1709 roku bardzo popularny magazyn Tatler", z nazw lokali uczyni nagwki poszczeglnych dziaw. Ju w pierwszym numerze redakcja poinformowaa, e wiadomoci z Wyszych Sfer oraz Rozrywki i Przyjemnoci szuka naley w dziale zatytuowanym White Chocolate-hou-se, Poezja omawiana jest w Will's Coffee-house, najwiesze wiadomoci z Kraju i Zagranicy Czytelnik znajdzie pod Nagwkiem St. James Coffee-house, a o Nauce piszemy w Grecian". Richard Steele, wydawca Tatle-ra", jako adres redakcji poda zreszt wanie t ostatni kafejk, ulubione wwczas miejsce spotka rodowiska naukowego. Warto wspomnie o jeszcze jednym kawiarnianym udogodnieniu. Ot w roku 1680 w Londynie uruchomiona zostaa tania, codzienna poczta (tzw. pennypost). Bardzo prdko stao si norm, e kawiarnie zaczy peni funkcj adresw pocztowych. Od tej chwili kady ze staych goci mg zatem raz albo nawet dwa razy dziennie wpa do ulubionej kawiarni, wybi filiank (lub par) kawy, a przy okazji wysucha najnowszych wiadomoci i spraw177 Kawiarniany Internet dzi, czy nie przysza nowa poczta. Obcokrajowcy zgodnie przyznawali, i to wanie liczne kawiarnie najbardziej odrniay Londyn od innych miast pisa w swojej Historii Anglii dziewitnastowieczny angielski historyk Thomas Macaulay. Dla szanujcego si londyczyka to kawiarnia bya prawdziwym domem, a jeli kto chcia si dowiedzie, gdzie mona kogo zasta, pyta zwykle nie o adres zamieszkania, czy to Fleet Street, czy Chancery Lane, a o to, gdzie najczciej dentelmen w bywa: w Grecian czy w Rainbow". Oczywicie niektrzy mieli po kilka ulubionych lokali, co wizao si zwykle z rozlegoci prowadzonych interesw. Cz kupcw na przykad dzielia czas midzy ktr z finansowych" kawiar w pobliu giedy a lokale specjalizujce si w handlu na przykad z krajami batyckimi lub z Zachodnimi czy Wschodnimi Indiami. Dotyczyo to zreszt nie tylko ludzi interesu. Robert Hooke, angielski uczony z XVII wieku, odnotowa w swoim dzienniku, e w latach 70. tego stulecia regularnie odwiedza ponad szedziesit kawiar. Informacje, pogoski, a i zwyke plotki swobodnie wdroway midzy kawiarniami. Przenosili je najczciej gocie wdrujcy z lokalu do lokalu, by podzieli si najwieszymi wanymi newsami, jak wybuch wojny lub mier gowy pastwa (Dowiedziaem si dzi u Jonathana, e Wielki Wezyr zosta uduszony" zapisa Hooke w swoim dzienniku pod dat 8 maja 1693). Ta kawiarniana sie bya bardzo sprawnym narzdziem przesyania informacji. Spectator" w jednym z numerw z 1712 opisa na przykad historyjk pewnego dowcipnisia", ktry zasyn tym, i wietnie si bawi, puszczajc jak plotk na Charing Cross o smej rano, a potem podajc jej topem dzie cay. O smej wieczr zjawia si w swoim klubie i na odmian raczy przyjaci opowieciami, jakie byy reakcje U Willa na Covent Garden, jak si przestraszyli U Childa i jak spady notowania U Jonathana". 178 Sie zasilana kaw Jedna z londyskich kawiar. Koniec XVII wieku. Kawiarniane dyskusje zarwno wyraay opini publiczn, jakj ksztatoway. W pewnym sensie stanowiy pomost midzy dwiema sferami, publiczn i prywatn. Z jed179 Kawiarniany Internet nej strony kawiarnie byy oczywicie miejscami publicznymi, otwartymi dla wszystkich potencjalnych goci (oczywicie wszystkich" w wczesnym rozumieniu, czyli dla mczyznkobietom wstp by wzbroniony, przynajmniej w samym Londynie), z drugiej jednak, za spraw przytulnego wystroju, wyranie naladujcego eleganckie umeblowanie

bogatych domw, panowaa w nich atmosfera prywatnoci, zwaszcza, jeli uwzgldnimy z grubsza stae grono bywalcw. Obowizyway tu te szczeglne reguy, nieco odmienne od tych, jakich naleao przestrzega w zewntrznym wiecie, na przykad w pewnym przynajmniej stopniu zawieszone byy rnice spoeczne: I szlachta, i kupcy siedz tu pospou, wsplnie pijc kaw u jednego stou", jak opisywaa to wspczesna rymowanka. Zarzucono te zwyczaj wznoszenia toastw za czyje zdrowie, jako przystajcy do alkoholu, a nie do kawy, a jeli ktokolwiek wszcz sprzeczk, zgodnie z powszechnie akceptowanym zwyczajem musia si zrehabilitowa, stawiajc po filiance kawy wszystkim obecnym. Szczeglnie istotn rol peniy kawiarnie londyskie nie przypadkiem pomidzy rokiem 1630 a 1780 w angielskiej stolicy zuywano wicej kawy ni gdziekolwiek indziej na wiecie. Na przykad zapiski intelektualistw angielskich z epoki pene s odniesie do tych przybytkw. Zatem do kawiarni" to fraza wielokrotnie powtarzajca si w synnych Dziennikach Samuela Pepysa. Pod dat 11 stycznia 1664 znajdujemy w nich taki oto opis popoudnia spdzonego przez pana Pepysa w icie kosmopolitycznym towarzystwie w jednej z londyskich kafejek: Wybraem si zatem do kawiarni. Wkrtce przyby tam te sir W Pitty i kapitan Grant i zaczlimy pogawdk. Doczy do nas pewien mody dentelmen (mam wraenie, e kupiec; godno jego brzmiaa Hill w kadym razie). Modzieniec w wiele podrowa i wybitnie zna si na muzyce, jej te powicilimy wic cz naszej konwersacji. Gawdzilimy wic o uniwersalizmie sztuki, a potem o sztuce pamici [...] i o wielu innych kwestiach. 180 Innowacje i spekulacje Dawnom ju nie by tak ukontentowany wietnym towarzystwem i doprawdy niemal zazdrociem panu Hillowi znajomoci wiata [...]. Ludzie w miecie mwi jednak gwnie o pukowniku Turnerze i jego zbrodniach, za ktre, jak wszyscy sdz, wkrtce zostanie powieszony". Jak widzimy, tematy zmieniay si od bahych po najpowaniejsze, a towarzystwo te mogo sprawi niespodziank. Podobny obraz wyania si z dziennikw '. Dla niego z kolei kawiarnie byy miejscem akademickich debat z kolegami, negocjacji z konstruktorami aparatury naukowej i rzemielnikami, a wreszcie sceneri naukowych eksperymentw. W lutym 1674 roku Hooke opisuje na przykad, o czym rozmawiano przy jego stoliku u Gar-rowaya (jego ulubionym wwczas lokalu). Ot panowie dyskutowali nad dziwnym obyczajem hinduskich sprzedawcw, jakim byo trzymanie wszelakich przedmiotw zarwno domi, jak i stopami, pniej przeszli na problem fascynujcej wysokoci palm, zakoczyli za, dzielc si uwagami o wspaniaym smaku ananasa", ktry to egzotyczny owoc z Indii Zachodnich wanie zrobi furor w Londynie. Na rwni jednak z takimi czsto banalnymi tematami kawiarniane dyskusje dotyczyy kwestii samoksztacenia, nowych prdw w literaturze i filozofii, innowacji gospodarczych, a wreszcie rzecz jasna gorcych sporw politycznych epoki. Byy te prawdziw krynic nowinek i plotek, ktrych byskawiczny obieg zapewniaa staa cyrkulacja goci i publikacji, czynica z wypenionej licznymi kawiarenkami sieci miejskich ulic prawdziwy i w peni funkcjonalny odpowiednik naszego Internetu. To naprawd bya Sie epoki Owiecenia. Innowacje i spekulacje Pierwsza kawiarnia w Europie Zachodniej powstaa jednak nie w adnym centrum handlowym lub finansowym, ale... w centrum uniwersyteckiego Oksfordu. Tu 181 Kawiarniany Internet wanie w roku 1650 czyli na dwa lata przed inauguracj interesu przez Pasua Rosee otworzy swj lokal pewien Libaczyk o imieniu Jakub. Cho dzi zwizek midzy kaw a edukacj uniwersyteck wydaje si oczywisty, pocztkowo wzbudzaa to spore kontrowersje.

Napj ten szybko zawojowa serca oksfordzkich studentw oraz akademikw i liczba kawiarni zacza rosn lawinowo. Wadze uniwersyteckie przekonane o tym, e lokale te jedynie odcigaj modzie od powanych studiw, prboway nawet zwalcza je rodkami administracyjnymi.) Anthony Wood, kronikarz tych czasw, zada na przykad dramatyczne pytanie: Czemu to nauczanie tak podupada, a jedynie nieliczni, albo ju nikt wcale nie przykada si naleycie do swych uniwersyteckich obowizkw?". I sam na nie odpowiedzia: To przez kawiarnie, gdzie modzi ludzie nieustannie przesiaduj!". Przeciwnicy nowych obyczajw bardzo si jednak mylili i szybko si o tym przekonali. Kawiarnie w krtkim czasie stay si istotnym elementem naukowego krajobrazu i scen powanych debat. Upodobali je sobie zwaszcza przedstawiciele burzliwie rozwijajcych si wwczas nauk cisych i przyrodniczych, cznie okrelanych mianem filozofii naturalnej". Jak si okazao, kawiarnie wcale nie zniechcay do wysiku intelektualnego; przeciwnie! Nic dziwnego, e zaczto je nawet nazywa groszowymi uniwersytetami" ipenny uniuersity), gdy kady mg tu wstpi i, wydawszy pensa lub dwa (tyle kosztowaa filianka kawy), posucha lub nawet wzi udzia w dyskusji najwybitniejszych uczonych epoki. Nie omieszkali zaj si tym tematem owieceniowi fraszkopisarze: C za Akademia, drugiej takiej nie ma / Gdzie mona studiowa za jednego pena". Jednym z modych ludzi, ktrzy podczas takich burzliwych dyskusji w oksfordzkich kafejkach sta si gorcym zwolennikiem i kawy, i nauki, by Christopher Wren. Dzi pamita si go gwnie jako architekta (zaprojektowa midzy innymi londysk katedr w. Pawa), ale w swojej epo182 Innowacje i spekulacje uznawany by za wybitnego uczonego. Wren by te jednym z zaoycieli Royal Society, najstarszego na wiecie towarzystwa naukowego. Czonkowie tego szacownego gremium naleeli do niego midzy innymi przywoywani ju w tej ksice Hooke i Pepys, a take Halley, astronom, ktrego imieniem nazwano najlepiej chyba znan komet po spotkaniach Towarzystwa czsto udawali si do jednej z pobliskich kawiar, by kontynuowa ledwo co przerwan dyskusj. Oto jeden z tysicy przykadw: 7 maja 1674 Hooke pisze w dzienniku, e po zademonstrowaniu udoskonalonego kwadrantu na posiedzeniu Royal Society powtrzy pokaz w kawiarni Garraway'a, gdzie szczegowo omwi swoje modyfikacje z Johnem Flemsteedem, uczonym, ktrego rok pniej Karol II mianowa krlewskim astronomem. Mniej formalna atmosfera panujca podczas takich kawiarnianych sympozjw wyranie sprzyjaa wynalazczoci i otwartej wymianie pogldw. W dziennikach ' moemy znale zreszt wiele dowodw potwierdzajcych rol kawiar w rewolucji naukowej angielskiego Owiecenia. Podczas jednego z takich spotka tym razem w lokalu Mana Hooke i Wren dyskutowali na przykad nad zachowaniem spryn, co byo bardzo wanym problemem pocztkw mechaniki. Obaj bylimy pod wraeniem obejrzanego pokazu. Pniej Wren mwi o swoich pracach nad wodnym barometrem [...] Ja zrelacjonowaem mu swoje odkrycia, a take opisaem mu wasne przemylenia o filozofii drga strun [...] On wtedy opowiedzia mi o rnych urzdzeniach mechanicznych, nad ktrymi pracuje." Kilka stron dalej Hooke pisze, jak wymienia si z przyjacielem recepturami na lekarstwa podczas spotkania w kawiarni przy w. Dunstana. Warto zauway kolejn zalet takich nieformalnych spotka midzy naukowcami w takich okolicznociach znacznie atwiej byo dzieli si pomysami i nie do koca jeszcze dopracowanymi ideami. To akurat nie byo mocn stron ', ktry mia opini osobnika zarozumiae183 KAWIARNIANY INTERNET

go i ktliwego, co gorsza o nadmiernie wysokiej opinii o sobie. Flamsteed uskara si na przykad, e Hooke jest czowiekiem swarliwym z natury. Kci si dla samej ktni, a czsto nie ma adnych argumentw i wygasza opinie niemajce adnego uzasadnienia [...] Zwyk na przykad zarzuca mnie sowami, a potem przekonywa towarzystwo, e nie mam pojcia o jakich sprawach, bowiem jeno on si na nich wyznaje". Paradoksalnie te niezbyt mie cechy charakteru Ho-' przyczyniy si do powstania najwikszego dziea owieceniowej rewolucji naukowej. Wszystko zaczo si, gdy pewnego ranka Hooke, Halley i Wren, dyskutujc przy codziennej filiance kawy, zeszli na bardzo podwczas modn kwesti grawitacji. Halley zastanawia si, czy daoby si pogodzi eliptyczne ksztaty orbit planetarnych z oddziaywaniem grawitacyjnym, gdyby sia cienia miaa zmienia si z odwrotnoci kwadratu odlegoci midzy przycigajcymi si obiektami. Hooke z typow dla siebie chepliwoci owiadczy, e dawno ju wyprowadzi dowd, i prawo odwrotnoci kwadratw istotnie pozwala wytumaczy ruch planet. Wren, ktry sam od dawna pracowa nad tym zagadnieniem, nie wzi jednak deklaracji ' za dobr monet. Jak wspomina pniej Halley, zaproponowa wwczas, e da mi i Hooke'owi dwa miesice na przedstawienie dowodu, a ten z nas, ktry to uczyni, otrzyma ode 40 szylingw". aden z panw nie przyj jednak wyzwania i nagroda nie zostaa wypacona. Kilka miesicy pniej Halley wybra si do Cambridge, by odwiedzi swego uczonego koleg, Izaaka Newtona. Podczas pogawdki przypomniaa mu si ostra kawiarniana dyskusja z Hookiem i Wrenem i zada Newtonowi to samo pytanie: czy rzeczywicie, jeli sia grawitacji jest proporcjonalna do odwrotnoci kwadratu odlegoci, planety poruszaj si po eliptycznych orbitach? Newton odpowiedzia, e tak, nawet ju dawno to udowodni, ale jako sam dowd gdzie mu si zawieruszy i nie moe go 184 Innowacje i spekulacje w tej chwili pokaza. Niemniej rozmowa z Halleyem bya na tyle inspirujca, e po jego wyjedzie Newton wrci do problemu grawitacji i w padzierniku wysa do Royal So-ciety (na rce Halleya) kompletny dowd. Przesany materia stanowi jednak dopiero zapowied tego, co wkrtce miao nastpi. Newton poczu si tak silnie zmobilizowany, e zasiad do pracy nad dzieem, ktre stanowio podsumowanie jego wieloletnich studiw nad grawitacj. Zatytuowa sw prac Philosophiae naturalis principia mathematica. Tak wanie powstao najsynniejsze dzieo naukowe Owiecenia (i jedna z najwikszych prac w caych dziejach nauki). W monumentalnych Principiach, ktrych cao ukazaa si w 1687 roku, Izaak Newton wykaza, e prawa grawitacji tumacz nie tylko ruch planet ale i wszystkich cia spadajcych na ziemi (cho opowie o jabku, ktre, spadajc z drzewa, nasuno mu ten pomys, jest raczej na pewno apokryficzna). Odkrycia Newtona to jednak znacznie wicej ni tylko wyjanienie ruchu cia niebieskich. Jego Principia, zawierajce kompletn naukow teori ruchu i si, stay si podstaw nowej nauki, definitywnie odrzucajcej bdne pogldy odziedziczone po Grekach i bezrefleksyjnie powielane przez lata. Ten wielki uczony wykaza, e wiatem rzdz prawa rozumu, i nic dziwnego, e do dzi uznawany jest za najwikszego geniusza wszech czasw. Hooke za jeszcze przez dugie lata prbowa dowodzi, i wielki Newton dokona swych odkry, korzystajc z jego wskazwek i pomysu prawa odwrotnoci kwadratu odlegoci. Jednak podczas licznych dyskusji, jakie toczyy si (gwnie w kawiarniach, rzecz jasna) po publikacji pierwszego tomu Principiw w 1686, nie udao mu si jako przekona do swych racji kolegw z Royal Society. Najwyraniej oni te uznali, e luny pomys rzucony przy kawiarnianym stoliku od rzetelnej teorii naukowej dzieli jeszcze prawdziwa przepa, Hooke natomiast ani nie opublikowa nic na temat grawitacji, ani nawet nie wygosi adnego wykadu w Towarzystwie (powszechnie byo

185 i KAWIARNIANY INTERNET zreszt wiadome, i mia zwyczaj o kadej interesujcej idei mwi, i sam ju dawno wpad na ten pomys; inna sprawa, e czsto naprawd tak byo). Halley na bieco informowa Newtona o roszczeniach ': Gdy przenielimy si do Kawiarni pisa pan Hooke usiowa przekona Towarzystwo, i to on podsun ci Pomys tego Odkrycia. Mam jednak wraenie, i nie znalaz Posuchu [...] i wszyscy nadal przypisuj je Tobie". Dzi te raczej nie mamy wtpliwoci. Pod sam koniec XVII wieku rola londyskich kawiar w upowszechnianiu nauki zostaa prawie zinstytucjonalizowana. W roku 1698 w Marin Coffee House (mieszczcej si w pobliu katedry w. Pawa) zainaugurowano wykady z matematyki, a wkrtce potem i z innych dziedzin wiedzy. Publiczne prelekcje i pokazy z uyciem skomplikowanych nowoczesnych instrumentw naukowych mikroskopw, pryzmatw, teleskopw i pomp organizowa tam James Hodgson, pierwszy w dziejach popularyzator nauki, wczeniej asystent Flamsteeda. Wykady Hodg-sona z filozofii naturalnej reklamowano jako najlepsze i najpewniejsze przekazy o podstawach wszelkiej uytecznej wiedzy". Ich uczestnicy mogli by wiadkami naukowych demonstracji waciwoci rnych gazw, natury wiata, a take najnowszych odkry z dziedziny astronomii i mikroskopii. Hodgson udziela te prywatnych lekcji oraz opublikowa prac z dziedziny nawigacji. Wkrtce potem wykady z astronomii i matematyki ruszyy w Swan Coffee-House przy Threadneedle Street oraz w jednej z kawiar w Southwark, nalecej do rodziny, z ktrej wywodzili si nauczyciele matematyki i autorzy dzie powiconych nawigacji. W tej kawiarni zreszt od dawna ju sprzedawano instrumenty naukowe. Na przeomie stuleci kilka innych kawiar zorganizowao specjalne wykady z okazji zapowiadanego zamienia Soca. Te wykady i prelekcje suyy zarwno celom edukacyjnym, jak i czysto komercyjnym. Ludzie morza i kupcy szybko bowiem zrozumieli, i nauka moe przyczyni si 186 Innowacje i spekulacje do postpw w nawigacji, a przez to do ekonomicznego powodzenia, naukowcom za wyran przyjemno sprawiao demonstrowanie, e ich pozornie oderwane od ycia odkrycia maj tak wiele praktycznych zastosowa. Jeden z angielskich matematykw z pewnym przeksem odnotowa w roku 1703, e Czasy takie, e Matematycy czsto dzi zostaj Kupcami, Przedsibiorcami, eglarzami, Cielami, nawet Odkrywcami nowych ldw". Wicej nawet ludzie nauki i ludzie interesu nierzadko zakadali spki zajmujce si zastosowaniem nowych odkry i wynalazkw w nawigacji, grnictwie czy przemyle, otwierajc w ten sposb drog nadcigajcej rewolucji przemysowej. A ten maria nauki i gospodarki zawiza si wanie w kawiarniach. Duch innowacji i ch eksperymentowania, typowe dla owieceniowej nauki, szybko udzieliy si sferze finansw. W owych latach rodziy si nowe formy aktywnoci ekonomicznej: niezliczone warianty ubezpiecze, loterie i nowe typy spek kapitaowych. Oczywicie wiele z tych zrodzonych w kawiarnianych dyskusjach przedsiwzi nie doczekao realizacji lub zakoczyo si wielk klap. Najsynniejszym z nich bya chyba baka Mrz Poudniowych", South Sea Bubble spekulacyjna afera, ktra doprowadzia do bankructwa tysice naiwnych inwestorw, narodzia si w kawiarni Garraway'a. Nie wolno jednak zapomnie, e powstay wtedy rwnie liczne szacowne przedsibiorstwa. Przykadem niech bdzie dziaalno Edwarda Lloyda, ktry pod koniec lat 80. XVII wieku otworzy w Londynie kolejn kawiarni, ta za w krtkim czasie staa si ulubionym miejscem spotka kapitanw statkw zawijajcych do londyskiego portu, a take armatorw i kupcw, zainteresowanych najwieszymi informacjami o wydarzeniach na morzu oraz o

dostarczanych do portu adunkach. Lloyd zacz zbiera te informacje i uzupenia je doniesieniami zagranicznych korespondentw", ktrych sie sam stworzy. Tak powsta biuletyn, pocztkowo przepisywany rcznie, a potem drukowa187 Kawiarniany Internet ny i rozsyany do subskrybentw. Nic dziwnego, e w tej sytuacji kawiarnia Lloyda staa si naturalnym miejscem spotka wacicieli statkw i ubezpieczycieli. W roku 1771 grupa 79 ubezpieczycieli postanowia sformalizowa ten ukad i tak narodzi si Lloyds of London, jedno z najstarszych i najsawniejszych towarzystw ubezpieczeniowych na wiecie. Rwnie wan rol odegray londyskie kawiarnie w rozwoju rynku akcji. Pocztkowo akcjami, podobnie jak innymi towarami, handlowano na Krlewskiej Giedzie Towarowej (Royal Exchange), na przeomie XVII i XVIII wieku liczba notowanych firm jednak gwatownie wzrosa (z 15 do 150 tylko w latach 90.) i rzd postanowi zaingero-wa w ten burzliwie rozwijajcy si rynek. Ukazao si wtedy rozporzdzenie o ograniczeniu liczby i dziaalnoci brokerw i maklerw", wprowadzajce bardzo restrykcyjne przepisy regulujce obrt akcjami na giedzie. To nie spodobao si finansistom, ktrzy postanowili wynie si z budynku giedy i oczywicie przenieli si do okolicznych kawiar, z ktrych do szybko obrali na swoj sta siedzib Jonathan's Coffee House przy Exchange Alley. Od tej chwili norm byby ogoszenia takie jak: John Casting w Jonathan's Coffee House przy Exchange Alley skupuje wszelkie akcje i udziay oraz obligacje". W miar wzrostu wartoci obrotw na rynku akcji coraz bardziej oczywiste staway si wady tego niesformalizo-wanego kawiarnianego handlu. Pocztkowo kar dla nieuczciwych brokerw by zakaz wstpu do Jonathana, byo to dokuczliwe, ale nie eliminowao ich z rynku, bo mogli handlowa w innej kawiarni. Nie pomogo te wypisywanie ich nazwisk na wielkiej tablicy, bo oszuci i tak po paru miesicach wracali. W roku 1762 grupa 150 brokerw zaproponowaa zatem wacicielowi U Jonathana" swoisty ukad w zamian za roczn opat w wysokoci 8 funtw (od gowy") to do nich bdzie naleaa decyzja, kogo mona wpuszcza do lokalu. Ten plan rwnie si nie powid, gdy zaskary go przed sdem jeden z wykluczonych, 188 Innowacje i spekulacje argumentujc, i kawiarnia jest z definicji miejscem publicznym, zatem kady moe do niej wej. Sd przyzna mu racj, wic (w roku 1773) cz brokerw urzdujcych dotychczas U Jonathana" zmienia strategi i przeniosa si do wasnego budynku, pocztkowo zreszt zwanego New Jonathan's". Ta nazwa jednak nie przetrwaa dugo. Jak donosi Gentlemen's Magazine" Waciciele Nowego Jonathana doszli do wniosku, e nazwa ta powinna by zmieniona i nad wejciem kazali wyry napis Gieda Akcji (The Stock Exchange)" to bezporednia poprzedniczka dzisiejszej londyskiej Giedy. Wprowadzenie nowych instrumentw finansowych w sektorze prywatnym i publicznym, burzliwy rozwj spek akcyjnych, intensywnie rozwijajcy si handel udziaami, nowe formy ubezpiecze i cay ten ekonomiczny ferment waciwy dla Londynu przeomu XVII i XVIII wieku, sprawiy, e stolica Anglii wysforowaa si przed Amsterdam, ktry wczeniej przez dugie lata by wiatowym centrum finansw. Przez analogi do Rewolucji Naukowej w tym wypadku mwi si czasem o Rewolucji Finansowej. Konieczno finansowania kosztownych kolonialnych wojen uczynia t Rewolucj niezbdn, ale umoliwiyj dopiero intelektualne oywienie i pionierski duch Anglikw, ktre tak wspaniale rozkwity w owieceniowych kawiarniach. Ekonomicznym odpowiednikiem newtonowskich Principiw stao si za dzieo szkockiego ekonomisty Adama Smitha Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw. Ta do dzi bardzo wysoko ceniona praca stanowi wielki manifest liberalnej doktryny gospodarczej zwanej leseferyzmem. Smith wykaza w niej, i najlepsze,

co rzd moe zrobi, by gospodarka si rozwijaa, a kraj y dostatniej, jest zapewnienie swobody dziaalnoci gospodarczej i niewtrcanie si w to, co ludzie robi. Wiksza cz tej ksiki powstaa w British Coffee House kawiarni bardzo popularnej wrd szkockich intelektualistw osiadych w Londynie. Smith nawet podawa jej adres jako swj adres korespondencyjny, a wielu jej sta189 Kawiarniany Internet ych bywalcw byo pierwszymi, uwanymi i krytycznymi czytelnikami jego manuskryptw. Tak wanie w londyskich kawiarniach rodzia si naukowa i finansowa rewolucja, ktra odmienia oblicze wiata. Rewolucja w filiance Podczas gdy w Anglii rozwijaa si Rewolucja Finansowa, po drugiej stronie Kanau ferment obj zupenie inne obszary intelektualnej aktywnoci. Francuskie Owiecenie ksztatowao si pod wpywem takich intelektualistw jak filozof i satyryk Francois Maria Arouet de Voltaire, ktry przenis do wiata polityki racjonalizm wyrosy na gruncie naukowym. W roku 1726 Wolter wydrwi publicznie pewnego arystokrat i za t zbrodni" zamknito go w Bastylii. Uzyska zwolnienie, ale pod warunkiem, e natychmiast opuci Francj. Zdecydowa si uda do Anglii i tu zetkn si z nowymi prdami filozoficznymi racjonalizmem Newtona i empiryzmem, ktrego twrc by zmary w 1704 John Locke. Locke prbowa uczyni z filozofi to, co nieco pniej Newtonowi udao si z fizyk: wznie od nowa, na zupenie nowych podstawach, gmach filozofii polityki. Zaoeniem jego nowej doktryny stao si twierdzenie, e ludzie rodz si rwni, z natury s dobrzy i wszystkim przysuguje jednakowe prawo, by dy do szczcia, nikt za nie ma prawa nastawa na ycie, zdrowie, wolno lub wasno drugiego czowieka. Zafascynowany tymi radykalnymi koncepcjami Wolter po powrocie do Francji postanowi przenie je na ojczysty grunt i opublikowa Lettres philosopihiues (Listy filozoficzne), niewielkie, ale wkrtce bardzo gone dzieko, w ktrym przedstawi porwnanie francuskiego systemu politycznego z (nieco, trzeba przyzna, wyidealizowan) wizj wyspiarskiej wolnoci. Jak atwo si domyli, Listy natychmiast zostay zakazane. Podobny los spotka dzieo znacznie powaniejsze i obszerniejsze, czyli Encyclopedie, 190 Rewolucja w filiance opracowywan midzy innymi pod kierunkiem Denisa Diderota i Le Rond d'Alamberta. W gronie wsppracownikw Encyklopedii i znaleli si niemal wszyscy najwybitniejsi francuscy myliciele tej epoki; obok Woltera take Jean Jeacues Rousseau i Charles-Louis de Secondat Montesuieu, tak jak i on zainspirowani ideami Locke'a. Trudno si dziwi, e przy tak wspaniaych autorach Encyklopedia szybko zyskaa miano najpeniejszego kompendium owieceniowej wiedzy. Bya te wielkim manifestem wieckiej, racjonalistycznej wizji wiata i naukowego determinizmu oraz jednoznacznym gosem sprzeciwu wobec naduy wadz wieckich i religijnych. To oczywicie rozwcieczyo zwaszcza hierarchi kocieln, ktra podja intensywn walk z autorami Encyklopedii, na tyle skuteczn, i dzieo to zostao zakazane. Diderot jednak si nie podda i w roku 1772 ukoczy prac, przygotowujc ostatni, 28. tom, ktry, podobnie jak kilka wczeniejszych, konspiracyjnymi metodami dostarczono subskrybentom. W Paryu podobnie jak w Londynie kawiarnie szybko stay si ulubionym miejscem spotka intelektualistw i prawdziwym orodkiem owieceniowej myli. Diderot pracowa nad Encyklopedi w Cafe de la Regence, ktr traktowa jak wasne biuro. (Wspomina, e ona dawaa mu zawsze rano dziewi sous, co miao starczy na kaw na cay dzie.) To podobiestwo byo jednak powierzchowne. W pewnym sensie na przykadzie kawiar najlepiej wida rnice midzy systemami politycznymi panujcymi po obu stronach Kanau

La Manche. W Londynie w kafejkach toczyy si niczym nieskrpowane dyskusje, a zdarzao si nawet, e partie polityczne czyniy sobie z nich gwne siedziby. Jonathan Swift stwierdzi wrcz, e trudno mi powiedzie, czy kontakt choby z przedstawicielem najwyszych wadz tak bardzo zblia do prawdy i wiata, jak dyskusje o polityce toczone w kawiarniach". Na przykad lokal Milesa syn z tego, i od roku 1659 odbyway si tam regularne spotkania grupy, ktra sama 191 Kawiarniany Internet ochrzcia si mianem Amatorskiego Parlamentu". Pepys w swoich dziennikach pisze, e dyskusje, ktre tu si odbyway, to njbyskotliwsze i najrozsdniejsze debaty, jakich zdarzyo mi si sucha i jakich mgbym oczekiwa, prowadzone przy tym z wielk arliwoci. Zaiste, czonkowie Parlamentu mogliby wiele si tu nauczy". Po skoczonej debacie uczestnicy zwykle przeprowadzali gosowanie, posugujc si w tym celu drewnian misk" lub specjaln urn do gosowania (co byo wwczas nowoci). Nic dziwnego, e abbe Prevost, francuski pisarz, ktry spdzi w Londynie kilka miesicy, stwierdzi, e tutejsze kawiarnie, gdzie kady moe czyta dowoln gazet, czy to wspierajc, czy zwalczajc rzd [...] stanowi prawdziw kwintesencj angielskiej wolnoci". W Paryu sytuacja bya cakiem inna, cho kawiarnie byy tu prawie rwnie liczne (ponad szeset jeszcze przed 1650 rokiem) i podobnie jak w angielskiej stolicy wikszo z nich miaa swoj specjalno" biznesow czy intelektualn. Na przykad poeci i filozofowie spotykali si najchtniej w Cafe Parnas i Cafe Procope. Regularnie bywali tu Rousseau, Diderot, d'Alambert, a take amerykaski uczony i m stanu Beniamin Franklin. (Wolter mia w Procope stay stolik, przy ktrym co dzie wypija kilkadziesit filianek kawy.) W Cafe Anglais spotykali si aktorzy, muzycy obrali sobie Cafe Alexandre, a oficerowie Cafe des Armes (a take Cafe des Aveugles, gdzie mieci si rwnie dom publiczny). Odmiennie ni paryskie salony, gdzie bywaa gwnie arystokracja, francuskie kawiarnie byy otwarte dla wszystkich warto podkreli, i w odrnieniu od angielskich rwnie dla kobiet. W kawiarniach spotka mona szacowne osoby obu pci i najrniejszych typw i profesji czytamy w jednym z osiemnastowiecznych artykuw. Obok siebie zasiadaj tu bon vivanci i kokietki, praaci i kmiotki, urnalici i modzi adepci zawodw prawniczych, pijacy i hazardzici, prniacy, szaawiy i poszukiwacze przygd, czy to miosnych, czy finanso192 Rewolucja w filiance wych, a wreszcie intelektualici, modzi i starzy zarwno. Mona tu si zetkn z nieskoczon galeri ludzkich postaci." Przygldajc si publicznoci typowej paryskiej kawiarni, kto mgby rzec, i spoeczna rwno, o ktrej tyle pisali myliciele Owiecenia, jest ju na wycignicie rki. Ale to tylko pozory. Wolno sowa i nieskrpowany obieg informacji, z ktrych tak syn Londyn, tu nie istniay rzd usilnie stara si mie na wszystko baczenie. Przede wszystkim, w odrnieniu od Anglii czy Holandii, wolno prasy bya bardzo ograniczona za spraw biurokracji, a nade wszystko ostrej cenzury. W odpowiedzi na to Francuzi rozwinli sprawny system odrcznych ulotnych pisemek, w ktrych spisywano paryskie plotki kawiarniane i potem rozsyano je gronu zaufanych subskrybentw na prowincji (oficjalnej cenzurze podlegay tylko materiay drukowane, rczne przepisywanie zwalniao z tego obowizku). Brak niezalenych wydawnictw sprawi, e rwnie piosenki i wiersze (a nierzadko cae poematy) kryy w manuskryptach na skrawkach papieru, a warto doda, e czsto utwory literackie stanowiy rwnie wane rdo informacji, jak plotki. Cenzura to nie by jednak jedyny kopot kady klient kawiarni musia bacznie zwaa, co mwi, gdy

wszdzie roio si od rzdowych szpiegw. Ktokolwiek odwaa si publicznie krytykowa monarchi lub urzdnikw pastwowych ryzykowa nawet Bastyli. W archiwach francuskiej tajnej policji zachowao si wiele raportw z zupenie banalnych pogaduszek przy kawie. Oto kilka przykadw: Jeden z goci w Cafe de Foy rozpowiada, e krl ma now kochank. Ma to by niejaka Gon-taut, kobieta pikna, a przy tym siostrzenica ksicia de Noailles" (1721), Niejaki Jean-Louis Le Clerc powiedzia w Cafe de Procope, e Francja nigdy nie miaa gorszego krla, a take, i i krl, i jego ministrowie robi rzeczy, ktrych kady uczciwy czowiek powinien si wstydzi" (1749). 193 KAWIARNIANY INTERNET Paryskie kawiarnie byy zwierciadem, w ktrym odbijao si gbokie pknicie midzy wielkimi przemianami, jakie za spraw Owiecenia zaszy w spoecznych i politycznych przekonaniach nie tylko najbardziej wiatych, ale i najzwyklejszych czonkw spoeczestwa, a opresyj-nym systemem ancien regime'u. W wczesnej Francji moni, czyli arystokracja i duchowiestwo (stanowicy cznie zaledwie 2% ludnoci) byli zwolnieni z podatkw. Natomiast podatki wszystkich pozostaych, od bogatych przedstawicieli buruazjiktra z coraz wiksz niechci patrzya na arystokratyczny monopol wadzy i przywilejw po najuboszych chopw nieustannie rosy. Przy kawiarnianym stoliku, w atmosferze swoistego egalitaryzmu, jaki w tych miejscach panowa, radykalna" idea przyrodzonej rwnoci wszystkich ludzi szybko zdobywaa zwolennikw. Wan rol w nadcigajcych wydarzeniach odegra te kryzys finansowy, ktry dotkn Francj w latach 70. i 80. XVIII wieku, w duym stopniu zwizany z zaangaowaniem monarchii w pomoc dla walczcych o niepodlego amerykaskich kolonii Wielkiej Brytanii. W miar, jak narasta ferment w kraju, a zwaszcza w Paryu, kawiarnie staway si centrami politycznej, a w praktyce ju rewolucyjnej aktywnoci. Jeden z naocznych wiadkw Rewolucji Francuskiej 1789 roku opowiada, e w kawiarniach nie tylko w rodku panowa wielki tok. Rwnie wielkie tumy gromadziy si na zewntrz, u drzwi i okien, i wszyscy a gorge deployee (z rozdziawionymi ustami) suchali mw wygaszanych przez oratorw wspinajcych si dla lepszego efektu na krzesa lub stoy. To, jak chtnie ich suchano i z jakim spotykali si aplauzem przy najlejszej nawet wzmiance o koniecznoci walki z rzdem, doprawdy trudno sobie wyobrazi". Opinia publiczna stawaa si wic coraz bardziej nieprzychylna wadzy, rzd sobie nie radzi, a sytuacja finansowa bya coraz gorsza. Ludwik XVI zwrci si wtedy do przedstawicieli arystokracji i duchowiestwa (I i II stanu) o podwyszenie podatkw, ale spotka si z odmow 194 Rewolucja w filiance Camille Desmoulins przemawia, stojc na stoliku przed Cafe de Procope. Wybuch Rewolucji Francuskiej. i po raz pierwszy od prawie 150 lat francuski monarcha musia w tej sytuacji zwoa Stany Generalne, w ktrych mia prawo uczestniczy rwnie Stan Trzeci, czyli mieszczanie. Wkrtce rozpoczy si obrady w Wersalu, lecz szansy na porozumienie midzy wadz a spoeczestwem chyba ju nie byo. Przeciwnie konflikt nawet si zaostrzy i Ludwik zdecydowa si odwoa ministra finansw Jacques'a Neckera i cign wojsko. To byo iskra, ktra spowodowaa wybuch. Sama rewolucja zacza si wczesnym popoudniem 12 lipca 1789 roku w Cafe de Foy, gdy mody prawnik Camille Desmoulins wygosi do zgromadzonych (w kawiarni i przed ni) paryan pomienn przemow. Tum ju od jakiego czasu zbiera si w pobliskich ogrodach Palais Royale, a napicie wzroso, gdy rozesza si pogoska o dymisji Neckera, jedynego czonka rzdu, do ktrego paryska ulica miaa

zaufanie. Sytuacj wykorzystali rewolucjonici, rozpuszczajc plotki o oddziaach wojska ciganych przez krla, by zmasakrowa 195 Kawiarniany Internet Paryska kawiarnia pod koniec XVIII wieku. obywateli. Demoulins wskoczy nagle na st i, wymachujc pistoletem, zawoa Do broni, obywatele! Do broni". Ulica podchwycia ten krzyk zamieszki rozpezy si po caym miecie, a dwa dni pniej lud Parya zdoby Basty-H. Jean Michelet, jeden z najwybitniejszych historykw Wielkiej Rewolucji Francuskiej, pisa po latach: ludzie, ktrzy spotykali si w Cafe de Procope, mogli, jeli tylko wzrok mieli wystarczajco przenikliwy, poprzez czarny i parujcy wywar, ktrym napeniali trzymane w doniach filianki, dostrzec na ich wiato nadcigajcej rewolucji". Rewolucji, ktra wybucha w kawiarni. Dzie dzisiejszy kawy Dzi kawa (i inne napoje zawierajce kofein) s czym tak powszednim, e trudno nam sobie wyobrazi, czym byy dla dawnych Europejczykw pierwsze kawiarnie. Wspczesne lokale s ledwie ich bladym odbiciem. Pod pewnym wzgldem jednak zmienio si nie tak wiele i wwczas, i dzi kaw pije si podczas rozmw i dyskusji. Czy to w lokalnych kafejkach, w czasie naukowych semi196 Dzie dzisiejszy kawy nariw, czy wreszcie biznesowych negocjacji i narad, kawa uznawana jest za napj, ktry sprzyja otwartoci mylenia i wymianie pogldw, a jednoczenie nie wywouje takich zych skutkw, jak alkohol, choby utraty samokontroli. W pewien sposb dawna kultura kawiar odradza si w licznych kafejkach internetowych dzi to one stanowi prawdziwe wzy ogarniajcej ju cay wiat sieci wymiany informacji. Czsto te, zwaszcza dla mobilnych pracownikw, kawiarnie s, tak jak niegdy, ustanawianymi ad hoc biurami i miejscami spotka. Zreszt, czy to na pewno przypadek, e centrala Star-bucks, najwikszego obecnie na wiecie producenta i dystrybutora kawy, mieci si w Seattle, gdzie swoje siedziby ma rwnie cz najwikszych firm internetowych i software 'owych! Zwizek midzy kaw a nowymi wynalazkami i wschodzcymi technologiami ma dug tradycj, a prawdziwie rewolucyjne idee nieraz ju w ludzkiej historii rodziy si przy filiance kawy.

Cz pita Herbata i Imperium Brytyjskie jef \ Rozdzia dziewity HERBACIANE IMPERIA Lepiej przez trzy dni godowa ni przey jeden dzie bez herbaty. Przysowie chiskie Dziki Ci, Boe, za herbat. C wiat zrobiby bez niej?! Jak w ogle mgby istnie? Sydney Smith, brytyjski pisarz (1771-1845) Jak herbata podbia wiat Imperium, nad ktrym Soce nigdy nie zachodzi" tak sir George Macartney okreli w roku 1773 Imperium Brytyjskie, a wiedzia, co mwi, gdy sam by jednym z jego waniejszych zarzdcw. Rzeczywicie u szczytu swej potgi monarchia angielska wadaa jedn pit ldw i jedn czwart populacji naszej planety; i to ju po utracie

amerykaskich kolonii i wybiciu si na niepodlego przez Stany Zjednoczone. Brytyjska ekspansja zacza si na dobre w poowie XVIII wieku. To wtedy do Imperium przyczone zostay Indie i Kanada oraz nowe kolonie Australia i Nowa Zelandia. Rwnie w tym okresie wyspiarze ostatecznie wyparli Holendrw i zdobyli pen dominacj nad szlakami morskimi czcymi Europ ze Wschodem. 201 Herbaciane imperia Rwnolegle z utrwalaniem pozycji pierwszego wiatowego (globalnego) supermocarstwa, Brytyjczycy dogbnie zmieniali swoj gospodark. Pojawi si zupenie nowy sposb produkcji mae, lokalne warsztaty i manufaktury zaczy ustpowa miejsca duym fabrykom, w ktrych dziesitki, a nawet setki robotnikw pracoway przy napdzanych par maszynach umoliwiajcych osignicie wydajnoci, o jakiej do niedawna nikt jeszcze nie mg marzy. Zacza si Rewolucja Przemysowa. Tej gospodarczej i terytorialnej ekspansji towarzyszya te ekspansja nowego (przynajmniej dla Europejczykw) napoju herbaty, ktra na naszym kontynencie od samego pocztku kojarzya si wanie z Angli (co zreszt nie zmienio si do dzi). Herbata staa si podstawowym artykuem w handlu ze Wschodem, a rosnce zyski uruchomiy proces, ktry doprowadzi do utworzenia brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, organizacji pozornie czysto handlowej, a faktycznie stanowicej narzdzie brytyjskiej kolonialnej wadzy nad subkontynentem indyjskim, a pniej nad caym Wschodem. Przezroczysty herbaciany napar, pocztkowo symbol luksusu, bardzo szybko przesczy si do wszystkich warstw spoeczestwa i wszyscy rwnie go cenili od arystokracji, po prostych robotnikw, ktrzy w nowo powstajcych fabrykach obsugiwali maszyny wykuwajce potg Imperium Brytyjskiego. A skoro nigdy nie zachodzio nad nim Soce, zawsze gdzie akurat bya pora na herbat. Anglicy zawsze lubili rytuay i ceremoniea popoudniowa herbatka (w wyszych sferach) i przerwa na herbat (dla klas pracujcych) atwo przyjy rol takiego obyczaju, doskonale bowiem przystaway do brytyjskiej autokreacji najbardziej cywilizowanego narodu Ziemi. I najwyraniej mao komu przeszkadzao, i w superangielski napj przyrzdzano z ziela sprowadzanego wielkim nakadem si i kosztem a z Chin, tajemniczej krainy lecej niemal po drugiej stronie wiata, ani to, e przez dugie lata zarwno metody uprawy samej roliny, jak i techniki preparowania herbacia202 Narodziny kultury herbaty-" nych listkw, byy przed Europejczykami skutecznie skrywane. Z punktu widzenia XLXwiecznych kupcw skrzynie z herbat po prostu pewnego dnia materializoway si w kantoskim porcie, czekajc na zaadunek; rwnie dobrze mogyby pochodzi z Marsa. Mimo to herbata zdobya miejsce w samym centrum angielskiej kultury napj, ktry niegdy podbi ju jedno potne pastwo (chiskie), bez kopotw podporzdkowa sobie kolejne. A gdy ju zawadn Imperium Brytyjskim, ruszy dalej. Dzi obok wody herbata jest najpowszechniej na wiecie konsumowanym pynem. A dzieje tego triumfalnego pochodu herbaty to zarazem skondensowana historia imperializmu, industrializacji i walki o dominacj nad wiatem. Narodziny kultury herbaty" Zgodnie z chisk legend pierwsz filiank herbaty zaparzy cesarz Shen Nung, ktrego panowanie przypadao wedug cesarskich kronik na lata 2737-2697 p.n.e. (oczywicie po przeliczeniu na europejski kalendarz). By to drugi z kolei legendarny wadca Chin i tradycja przypisuje mu rwnie wynalezienie rolnictwa i puga, a przy okazji odkrycie leczniczych waciwoci wielu zi. (Jego poprzednik na tronie, przynajmniej wedug tych samych rde, odkry ogie, gotowanie potraw i muzyk.)

Shen Nung, jak gosi chiski mit, pewnego dnia gotowa sobie nad ogniskiem wod, a ogie podsyca gazkami rosncego tu obok dzikiego krzewu herbacianego. W pewnej chwili powia wiatr i kilka listkw wpado do wrztku. Cesarz postanowi sprbowa, co z tego wyszo, i by wrcz zachwycony rezultatem. W wielkim traktacie o zioach i ich zastosowaniach, ktry wkrtce potem napisa (dzieo to miao nosi tytu Pen ts'ao), Shen Nung gorco rekomendowa napar z lici herbaty, ktry jak pisa, gasi pragnienie, odgania senno i cieszy serce". Oczywicie to tylko mit, a ca histori o Shen Nungu dopisano ju w naszej erze w najstarszym zachowanym 203 Herbaciane imperia wydaniu Pen ts'ao pochodzcym z okresu nowej dynastii Han (25-221 n.e.) nie ma wzmianki ani o legendarnym cesarzu, ani o herbacie. Obie pojawiy si dopiero w VII wieku. Herbata to napar z wysuszonych lici, pczkw i kwiatw wiecznie zielonego krzewu Camelia sinensis. Rolina ta wyewoluowaa najprawdopodobniej w lasach porastajcych poudniowe stoki Himalajw, w pobliu dzisiejszej granicy chisko-indyjskiej. Ju w czasach prehistorycznych mieszacy tych terenw odkryli zarwno pobudzajcy efekt ucia, jak i lecznicze dziaanie lici tego krzewu, a praktyka przykadania ich na rany utrzymywaa si przez tysiclecia. W poudniowych Chinach ju w I tysicleciu p.n.e. uywano jako lekarstwa kleiku sporzdzanego z posiekanych lici herbaty zmieszanych midzy innymi z szalotk i imbirem. Z kolei plemiona zamieszkujce przed wiekami na ziemiach wspczesnej Tajlandii gotoway wiee licie (lub dusiy je na parze), potem tak mas formowano w kulki, solono i spoywano z czosnkiem, olejem, zwierzcym tuszczem i suszon ryb. Jak widzimy, zanim ludzie nauczyli si pi herbat, najpierw stosowali j zewntrznie i wewntrznie w celach leczniczych i po prostu jedli. Jak si to stao, e herbata tak szybko rozprzestrzenia si w Chinach, trudno dzi powiedzie. Spory udzia mieli w tym buddyjscy mnisi, wyznawcy religii, ktr w VI w. p.n.e. stworzy w Indiach Sidhartha Gautama, powszechnie znany pod imieniem Buddy. W kadym razie zarwno buddyjscy, jak i taoistyczni kapani uznawali, e picie herbaty bardzo sprzyja medytacji, gdy uatwia koncentracj i pozwala zapanowa nad zmczeniem (dzi wiemy, e to efekt kofeiny). Lao Tsy, chiski filozof i twrca taoizmu, wierzy nawet, e herbata musi stanowi jeden ze skadnikw eliksiru ycia. Najstarsze niepodwaalne wiadectwa, i herbat powszechnie pijano w Chinach, pochodz z I wieku n.e. (czyli mniej wicej dwadziecia sze stuleci po mitycznym od204 Narodziny kultury herbaty' kryciu cesarza Shen Nung). W owych czasach nie uywano jej ju gwnie do przyrzdzania medykamentw lub potraw (spoywanych zreszt przez przodkw Tajw podczas uroczystoci religijnych), lecz, podobnie jak dzisiaj, przede wszystkim do picia. wiadczy o tym chociaby pochodzcy wanie z tego okresu podrcznik" Przydatne zalecenia dla sucych, w ktrym moemy znale sporo informacji, jak herbat naley kupowa i jak j podawa. Jeszcze przed IV wiekiem n.e. zapotrzebowanie na herbat w Chinach wzroso tak, e przestay wystarcza dziko rosnce krzewy i powstay pierwsze starannie uprawiane plantacje. Za czasw dynastii Tang (618-907) a uznaje si je za najwspanialsz epok w dziejach Pastwa rodka herbata staa si napojem narodowym. Pod rzdami cesarzy z tej dynastii Chiny byy przez pewien czas najwikszym, najbogatszym i najludniejszym mocarstwem wiata. Midzy rokiem 630 a 755 populacja si potroia, osigajc pidziesit milionw. Dwa miliony mieszkacw liczy Changan, wczesna stolica (dzisiejszy '), bya to najwiksza metropolia na Ziemi.

Epoka dynastii Tang to rwnie czas wspaniaego rozwoju gospodarczego. Chiny nie zamkny si wwczas jeszcze na zewntrzne wpywy. Przeciwnie kraj, a zwaszcza jego stolica, przycigay ludzi z najdalszych stron. Kwit handel. Jedwabnym Szlakiem poday setki kupieckich karawan, a statki nieustannie kursoway midzy chiskimi portami a Indiami, Japoni i Kore. Mod, czyli stroje i uczesania, dyktoway Turcja i Persja, stamtd te przysz gra w polo, ktra szybko staa si ulubionym sportem Chiczykw. Z Indii przywoono nowe potrawy i przyprawy, z Azji rodkowej instrumenty muzyczne i nowe tace oraz wino w bukakach z koziej skry. Chiny z kolei eksportoway jedwab, herbat, papier i porcelan. Bujnie rozwijaa si sztuka chiska poezja, rzeba i malarstwo osigny wtedy niebyway poziom. Jednym z wanych czynnikw, ktre umoliwiy osignicie tego dobrobytu i tak znaczcy wzrost liczby ludno205 Herbaciane imperia ci, byo wanie upowszechnienie nawyku picia herbaty. To zupenie zrozumiae licie tego krzewu maj waciwoci antyseptyczne i, nawet jeli woda nie bya dokadnie przegotowana, herbaciany napar i tak by znacznie zdrowszy ni najpopularniejsze wczeniej piwo z prosa lub ryu. Dzi ju wiemy, e tanina, czyli kwas garbnikowy obecny w herbacie, skutecznie niszczy bakterie wywoujce midzy innymi choler, tyfus i dyzenteri. A poniewa herbat bardzo atwo przyrzdzi, a dobrze wysuszone licie nie psuj si, jej upowszechnienie rwnao si wprowadzeniu na caym obszarze Chin skutecznej i wydajnej metody oczyszczania wody, ktra, jak wiemy, w tych czasach bya gwnym rozsadnikiem zarazkw i chorb. Dziki temu nastpia wyrana poprawa stanu zdrowia caej populacji, a jednoczenie spada miertelno wrd dzieci i wzrs przecitny czas ycia. W tamtej epoce za liczba ludnoci bezporednio przekadaa si na potg pastwa. Rosnca popularno herbaty miaa te wane konsekwencje dla wiatowej ekonomii. Wzrost obrotw na tym rynku sprawi, e do obsugi transakcji potrzebne byo coraz wicej gotwki, a to, jeeli w obiegu jest wycznie kruszcowy pienidz, oznacza operowanie coraz wikszymi ciarami. Aby unikn tej niedogodnoci, w VII wieku kupcy z Fujian wpadli na genialny pomyswprowadzili papierowe banknoty. Rwnie sama herbata uywana bya jako pienidz. Doskonale zreszt sprawdzaa si w tej funkcji sprasowane cegieki z wysuszonych lici byy niewielkie, lekkie i do wartociowe, a w razie czego mona byo, dosownie, oszczdnoci wypi. Herbaciana waluta miaa te jedn przewag nad papierow w miar oddalania si od centrw chiskiego handlu warto cesarskich banknotw spadaa, herbata natomiast rosa w cenie. Zreszt w niektrych czciach Azji rodkowej herbacianych pienidzy uywano jeszcze do niedawna. 206 r Narodziny ..kultury herbaty" Jak atwo si domyli, rzd nie mg nie wykorzysta rosncej popularnoci herbaty wanie za czasw dynastii Tang, w roku 780, po raz pierwszy oboono j podatkiem. W tym samym roku powstaa jedna z najsynniejszych ksig powiconych owemu szlachetnemu naparowi Klasyczna herbata, dzieo taoistycznego filozofa i poety Lu Yu. Autor pisa swoje dzieo z myl o kupcach, ktrzy coraz intensywniej handlowali herbat, i wanie na ich uytek szczegowo opisa upraw krzeww, proces zbierania i suszenia lici oraz sam ceremoni parzenia i picia herbaty. Lu Yu napisa zreszt wiele innych prac o herbacie i aden drobiazg zwizany z tym napojem nie zosta chyba przeze ominity. Znale zatem moemy w jego tekstach dokadny opis rnych gatunkw i lici, porady, jak wod naley stosowa (najlepiej nadaje si woda z wolno spywajcych grskich strumieni; woda ze studni tylko w ostatecznoci), a nawet szczegowy opis kolejnych etapw waciwego gotowania

wody ([...] gdy woda zaczyna wrze, jej powierzchnia wyglda jak rybie oczka, a z naczynia wydobywa si cichy dwik. Potem przy ciankach naczynia pojawiaj si falki, a cao wyglda jak spieniona powierzchnia wartko pyncego strumienia to faza druga. Gdy wreszcie ca wod ogarnia wielkie wzburzenie i wyglda niczym spltane, napite spryny, nadszed waciwy moment. Jeszcze chwila, a przegotuje si i nie bdzie ju nadawa si do uytku."). Pono sam Lu Yu smak mia tak wyrafinowany, e potrafi powiedzie, skd zaczerpnito wod, ktr podano mu do picia, a nawet dokadnie wskaza, z ktrego miejsca rzeki. To gwnie za spraw Lu Yu i jego bardzo poczytnych dzie herbata z czego, czym po prostu skutecznie gaszono pragnienie, staa si napojem symbolem kultury, cywilizacji i wyrafinowania. Znajomo herbat, a zwaszcza umiejtno rozrniania gatunkw, stay si w Chinach czasw Lu Yu jednym z elementarnych wyznacznikw smaku i dobrego wychowania. Samo przyrzdzanie owego szlachetnego naparu 207 Herbaciane imperia Zbir, selekcja i preparowanie herbacianych lici to precyzyjna, rczna praca. uroso do rangi zaszczytu zastrzeonego dla gowy domu, a gospodarzowi przynosio ujm, jeli nie potrafi z naleyt elegancj poda gociom dobrej herbaty. Na dworze cesarskim weszy w mod przyjcia, ktrych gwn atrakcj byo picie herbatywycznie na uytek cesarza sprowadzano wod z najczystszych strumieni. Wkrtce potem skadanie wadcy Pastwa rodka herbacianej daniny" stao si doroczn uroczystoci i tradycja ta przetrwaa nastpne kilkaset lat, jeszcze za rzdw nastpnej dynastii (Sung 960-1279) herbata utrzymaa w Chinach swoj pozycj. Zmiana nastpia dopiero, gdy pod koniec XIII wieku cesarstwo podbili Mongoowie. Ten pasterski lud, dotd zajmujcy si gwnie hodowl koni, wielbdw i owiec na rozlegych azjatyckich stepach, w XIII wieku pod wadz Dyngis Chana, a pniej jego synw, ruszy na podbj wiata. W cigu zaledwie kilkudziesiciu lat Mongoowie zdoali podporzdkowa sobie znaczn cz Eurazji ich imperium rozcigao si od Korei na wschodzie i Wiet208 Narodziny kultury herbaty" namu na poudniu a po ziemie dzisiejszych Wgier na zachodzie; byo to najwiksze zwarte geograficznie imperium w historii wiata. Tradycyjnym, narodowym napojem Mongow, nomadw, ktrzy niemal cae ycie spdzali w siodle, by kumys wyrabiany z kobylego mleka fermentujcego w skrzanych workach (w tym procesie zawarta w mleku laktoza ulegaa przetworzeniu w alkohol). Podbiwszy Chiny, Mongoowie nie porzucili dawnych przyzwyczaje, co tumaczy, dlaczego Marko Polo w swym opisie podry do Chin i pobytu na cesarskim dworze poza opisem ceremonii skadania herbacianej daniny nie wspomina w ogle o herbacie (z wyran sympati pisze natomiast o kumysie, ktry by Jak biae wino i bardzo dobry w smaku"). Nowi wadcy wietnego niegdy cesarstwa przejli wiele chiskich obyczajw, ale akurat gustu do napojw nie zmienili. Kubilaj Chan, panujcy we wschodniej czci mongolskiego imperium, kaza zasia w ogrodach cesarskiego paacu traw przywiezion z dalekich stepw, skd pochodzia jego rodzina. I pi zwykle specjalnie dla siebie przygotowywany kumys z mleka biaych klaczy. Jego brat, Mangu Chan, aby ukaza potg mongolskiego imperium, kaza wybudowa w Karakorum, wczesnej stolicy, wielk, srebrn fontann. Tryskajce z niej napoje miay ukazywa, jak daleko siga wadza nowych imperatorw ryowe piwo z Chin, wino gronowe z Persji, europejski mid i mongolski kumys. Dla herbaty nie byo w tym zestawie miejsca, ale wkrtce zabrako te miejsca dla mongolskich wadcw i ich potne imperium w XTV wieku znikno z mapy wiata. Chiczycy odzyskali wadz we wasnym kraju i pod rzdami dynastii Ming (1386-1644), ktra obja cesarski tron, herbata powrcia na nalene jej miejsce. Dawne nauki Lu Yu

zostay przypomniane i rozwinite picie herbaty stao si znw czym wicej ni tylko sposobem na odwieenie zmczonego organiz^nu, nabrao spirytualnego charakteru quasi religijnej ceremonii, zrytualizowanej w najdrobniejszych detalach. 209 Herbaciane imperia Jeszcze silniejszej rytualizacji ceremonia picia herbaty ulega w Japonii. Tu herbata bya znana ju od VI wieku, ale integralnym elementem kultury Kraju Kwitncej Wini staa si dopiero w wieku XII, po tym, jak w roku 1191 buddyjski mnich o imieniu Eisai rozsawi na wyspach napar z herbacianych lici, w wielkiej ksidze opisujc szczegowo zasady uprawy, zbioru, preparacji i przygotowania napoju oraz jego zbawienne dla zdrowia dziaanie. Zapewne nie bez znaczenia by fakt, i Eisai za pomoc herbaty wyleczy przypadoci wczesnego szoguna Japonii, Mina-moto Sanetomo, ktry sta si jej wielkim ordownikiem. Gust wadcy szybko przejli poddani i ju w XTV wieku herbat pito i na cesarskim dworze, i w najdalszych prowincjach. Warto za doda, i klimat Japonii wietnie si nadawa do uprawy tego krzewu rs on praktycznie wszdzie i niemal na kadym, najmniejszym nawet poletku mona byo zasadzi jeden lub par krzaczkw, z ktrych zawsze, w razie potrzeby, dao si zebra przynajmniej par listkw. Japoski rytua picia herbaty jest zoony i skomplikowany. By opisa t ponadgodzinn ceremoni, nie wystarczy zaj si samym procesem przygotowania lici, gotowania wody i waciwego zaparzania rwnie istotnym jej elementem s naczynia i nakrycia, jakich naley uy, oraz cile okrelony sposb posugiwania si nimi. Na przykad wod z kocioka, w ktrym si gotowaa, naley przela do specjalnego czajniczka za pomoc wycznie w tym celu stosowanej bambusowej chochli. Herbat na-sypywa mona tylko specjalnymi yeczkami, a niezbdna jest te kwadratowa jedwabna ciereczka, ktr mona ociera krople z dzbanka, czajnika i yeczki. Wszystkie te utensylia winny by uywane przez gospodarza we waciwej kolejnoci, a kade z nich musi potem zosta odoone we waciwe miejsce. Zgodnie z zasadami gospodarz osobicie powinien rozpali ogie, na ktrym grzeje si woda idealnie, jeli wszystko to jeszcze dzieje si w specjalnym pomieszczeniu w przydomowym ogrodzie. Jeden 210 Herbata dociera do Europy z siedemnastowiecznych mistrzw parzenia herbaty Ri-kyu stwierdza wrcz, e, Jeli herbata nie jest najwyszego gatunku lub nakrycia nie s w najlepszym gucie, albo te gdy naturalny krajobraz, a i rozmieszczenie kamieni lub drzew urgaj dobremu smakowi, najlepiej natychmiast uda si do domu". W ujciu Rikyu ceremonia picia herbaty nabraa kracowo sformalizowanego charakteru, ale niektre jego zalecenia nie odbiegaj tak bardzo od regu obowizujcych dzi na eleganckich przyjciach zaleca na przykad, by konwersacja nie obejmowaa biecych, bahych zdarze. W pewnym sensie japoski ceremonia stanowi ukoronowanie kultury herbaty napj ten, narodziwszy si w rodkowej Azji, przez stulecia wchania najrniejsze cywilizacyjne i religijne naleciaoci, a sta si symbolem jednej z najbardziej wyrafinowanych kultur. Herbata dociera do Europy Gdy na pocztku XVI wieku pierwsi Europejczycy dotarli drog morsk do Chin, mieszkacy cesarstwa susznie zreszt szczycili si, e ich kraj to najwiksze pastwo na Ziemi. Bya to te kraina najludniejsza, o najstarszej kulturze i cywilizacji o wiele starszej ni europejska. Chiczycy wierzyli, e Niebiaskie Cesarstwo, jak zwali swoj ojczyzn, ley w centrum wiata. Wedug nich nikt nie dorwnywa mu poziomem kulturalnego i cywilizacyjnego rozwoju. Wszyscy obcokrajowcy uwaani byli za barbarzycw (nazywano ich zagranicznymi diabami"), ktrzy chcieliby naladowa Chiczykw. Lepiej jednak, tak powszechnie sdzono, trzyma ich na dystans. Europejska technika, z ktrej tak dumni byli

biali eglarze, rzeczywicie nie moga zaimponowa Chiczykom kompas magnetyczny, proch strzelniczy, druk, to wszystko byo im od dawna znane. Nic dziwnego wic, e Portugalczykw przybyych w pogoni za legendarnymi bogactwami Wschodu z Malakki, handlowej faktorii na Pwys211 Herbaciane imperia pie Malajskim, potraktowano protekcjonalnie. Nie mieli innego wyjcia, ni zgodzi si na pacenie cesarzowi dorocznego trybutu za prawo do prowadzenia interesw w Chinach, i tak miao by jeszcze przez wiele lat. Co prawda, europejskie produkty nie interesoway poddanych cesarza, ale biali kupcy bardzo interesowali si porcelan i jedwabiem, a Chiczycy chtnie wymieniali je na zoto i srebro. Ostatecznie, w roku 1557, Portugalczycy dostali zgod, by w Makao, na kantoskim wybrzeu, utworzy sta baz, gdzie odtd prowadzono wszystkie transakcje. Dziki temu chiskie wadze mogy bez kopotu egzekwowa nalene ca, a take dba, by obcokrajowcy nie utrzymywali niepodanych kontaktw z miejscow ludnoci. Poza Portugalczykami nikt takiej zgody nie otrzyma pozostae europejskie nacje byy wykluczone z bezporedniego handlu z Chinami. Kiedy pod koniec XVI wieku do Indii Wschodnich dotarli Holendrzy, musieli kupowa chiskie towary przez porednikw. W europejskich przekazach z Dalekiego Wschodu herbata po raz pierwszy pojawia si w poowie XVI wieku, brak jednak jakichkolwiek wzmianek, by w tym czasie trafia na Stary Kontynent. Moliwe, co prawda, e portugalscy eglarze ju wtedy przywozili niewielkie jej iloci do Lizbony, niemniej jednak pierwszestwo naley si chyba holenderskim kupcom, ktrzy przywieli adunek herbaty do amsterdamskiego portu w roku 1610. Z pocztku ta nowinka nie wzbudzia wielkiego entuzjazmu do Francji trafia po dwch dekadach, a do Anglii dopiero w latach 50. XVII wieku. W pierwszych transportach do Europy docieraa zielona herbata, taka sama, jak pili Chiczycy. Czarna herbata produkt fermentacji zielonych lici pojawia si dopiero w epoce dynastii Ming (do dzi zreszt nie znamy tajemnicy jej odkrycia). W kadym razie od samego pocztku Chiczycy traktowali j jako produkt drugiej kategorii, rzecz nadajc si co najwyej dla cudzoziemcw. Tak te si i stao i wanie czarna herbata staa si gwnym przedmiotem wywozu. Warto doda, e Euro212 Herbata dociera do Europy pejczycy, ktrzy w ogle niewiele wiedzieli o pochodzeniu herbaty, dugo sdzili, e czarn i zielon herbat wytwarza si z dwch rnych gatunkw rolin. Herbata bya zatem dostpna w Europie wczeniej ni kawa, ale gwnie ze wzgldu na wysok cen przez cay XVII wiek traktowano j raczej jako ekstrawaganck ciekawostk. W Niderlandach na przykad stosowano j jako (nader kosztowny, dodajmy) lek, co jednak ju w latach 30. XVII wieku budzio powane sprzeciwy. Gonym oponentem herbaty (a rwnie kawy i czekolady, dwch innych podawanych na gorco naparw, ktre w tym samym czasie debiutoway w Europie) by niemiecki medyk Simon Pauli, nadworny lekarz krla Danii. W roku 1635 Pauli opublikowa obszerny traktat, w ktrym dowodzi, i jakkolwiek mona wskaza pewne zdrowotne waciwoci herbaty, to napj w czyni znacznie wicej szkd. Przede wszystkim, dowodzi Pauli w swym dziele, podczas dugiego, morskiego transportu z Chin herbata nabiera trujcych waciwoci, przez co przyspiesza mier tych, co j pij, a grona jest zwaszcza dla ludzi, ktrzy przekroczyli czterdziesty rok ycia". Medyk duskiego wadcy zapowiedzia te, e uyje wszelkich swoich wpyww, by powstrzyma to szalestwo, jakim jest import herbaty z Chin do Europy". Zwolennikiem przeciwnego stanowiska by inny lekarz, rwnie zreszt wysoko ceniony w tej epoce, Holender Nikolas Dirx, ktry pod niebiosa wychwala dobroczynne skutki picia

herbaty i uznawa j wrcz za panaceum. Nic nie moe si rwna z t wspania rolin pisa w roku 1641. A to z tej przyczyny, e ci, co j pij, zwalczaj w sobie wszelkie choroby i doywaj pnego wieku." Jeszcze wikszym entuzjast nowo odkrytego naparu by doktor Cornelius Bentekoe (rwnie Holender), ktry rekomendowa picie nawet kilkunastu filianek dziennie. Zalecam picie herbaty caej naszej nacji pisa Bentekoe. Wszystkim bez wyjtku. Niech kady m i kada niewiasta spoywa w napar codziennie, nawet co go213 Herbaciane imperia dzin, jeli to moliwe. Najlepiej zacz od dziesiciu filianek dziennie, a potem jeszcze zwiksza t liczb, a do granic wytrzymaoci odka." Chorzy, dodawa Bente-koe, winni co dzie spoywa minimum pidziesit filianek, raczej nie naley jednak, ostrzega, przekracza dwustu. Nic dziwnego, e holenderska Kompania Wschod-nioindyjska wynagrodzia doktora Bentekoe za wkad w zwikszenie sprzeday herbaty (cakiem moliwe zreszt, e Kompania staa za publikacj jego dziea). Nie zaszkodzi doda, i pan doktor stanowczo odradza sodzenie herbaty cukrem, co wwczas wanie stawao si powszechnym obyczajem ju cz XVII-wiecznych autorytetw medycznych uznawaa bowiem, i cukier moe by szkodliwy. Dodawanie mleka do herbaty rwnie byo europejskim wynalazkiem. W jednej z angielskich reklam z pocztku lat 60. XVII wieku czytamy na przykad, e picie herbaty doskonale wpywa na zdrowie, bowiem napj ten przygotowywany i pity z wod i mlekiem wzmacnia organy wewntrzne, zapobiega suchotom, umierza ble jelit, leczy zaparcia i dziaa przeczyszczajco". Rwnie we Francji, gdzie do krtki okres popularnoci herbaty (gwnie wrd arystokracji) przypad na drug poow XVII wieku, pijano j zwykle z mlekiem. Mona byo w ten sposb schodzi bardzo gorcy napar, co chronio przed oparzeniem, a zarazem zapobiegao pkaniu kosztownych porcelanowych filianek, w ktrych herbat zwykle podawano. Poddani Burbonw prdko jednak porzucili herbat na rzecz kawy i czekolady. Zupenie inaczej historia potoczya si po drugiej stronie Kanau Brytyjczycy stali si najwikszymi spord europejskich nacji mionikami herbaty, a to upodobanie, jak si wkrtce przekonamy, znaczco wpyno na dzieje wiata. 214 Herbaciane imperia Angielska mio do herbaty Nie bdzie to wielk przesad, jeli powiem, e na pocztku XVIII wieku aden mieszkaniec Wysp Brytyjskich nie pija herbaty, a w sto lat pniej pili j wszyscy. Zgodnie z oficjalnymi danymi import wzrs z niespena szeciu ton w roku 1699 do jedenastu tysicy ton pod koniec nastpnego stulecia. W tym samym okresie cena spada dwudziestokrotnie. Te dane nie uwzgldniaj jednak przemytu, a wedug wielu szacunkw by on co najmniej nie mniejszy od oficjalnego importu, przynajmniej do chwili obnienia ca w 1784 roku. Kolejnym czynnikiem utrudniajcym rzetelne oszacowanie spoycia tego napoju przez Brytyjczykw jest powszechna w tym czasie praktyka faszowania herbaty. Do przywoonych z Chin oryginalnych Uci dla zwikszenia zyskw dodawano czsto licie jesionu i wierzby, kwiaty, trociny, a nawet jeszcze gorsze rzeczy (owcze odchody, jak czytamy w jednym z raportw); tak mieszanin zwykle dla niepoznaki jeszcze odpowiednio podbarwiano. Ten niecny proceder uprawiano na wszystkich etapach i uczestniczyli w nim zarwno kupcy i importerzy, jak hurtownicy i detalici, dlatego bez obaw mona przyj, i czna objto konsumowanej przez osiemnastowiecznych Brytyjczykw herbaty" znacznie przekraczaa zsumowany oficjalny import i przemyt.

Faszowanie herbaty miao zreszt pewien uboczny i odczuwalny do dzi skutek z tego powodu pijemy do dzi gwnie czarn herbat. Nie tylko bowiem lepiej znosia ona dug morsk podr, ale te okazaa si znacznie bezpieczniejszym napojem, gdy niektre substancje dodawane do podrabianej zielonej herbaty byy po prostu trujce. A kiedy czarna herbata wypara delikatniejsz i mniej cierpk zielon, upowszechni si te obyczaj dodawania cukru i mleka, ktre czyniy napj przyjemniejszym w smaku. Niezalenie jednak od tego, ile herbaty pochodzio ze szmuglu, a ile z faszowania, wane, e pod koniec osiemna215 Herbaciane imperia stego wieku praktycznie kady mieszkaniec Wysp Brytyjskich, niezalenie od swej sytuacji yciowej, mg ju sobie pozwoli na przynajmniej jedn lub dwie filianki dziennie. Jeden z angielskich autorw zanotowa na przykad w roku 1757 tak oto obserwacj: Jest taka uliczka w pobliu Richmond, gdzie zwykle zbieraj si ebracy. W lecie czsto mona zobaczy, jak kady z nich popija swoj herbatk. Tak samo robotnicy naprawiajcy drogi i ceglarze. Ju mniej absurdalne wydaje si, e sprzedawcy oferuj kubek herbaty chopom pracujcym przy niwach". Jak mona wyjani ten gwatowny wybuch entuzjazmu dla herbaty u skdind syncych z powcigliwoci wyspiarzy. Odpowied, jak si wydaje, jest do zoona. Mod na herbat zapocztkowaa na Wyspach Katarzyna Braganza, crka krla Portugalii Jana IV, ktra w roku 1662 przybya do Londynu, by polubi krla Karola II. Posag Katarzyny by imponujcy, obejmowa bowiem portugalskie placwki handlowe w Bombaju i Tangerze, prawo dla poddanych angielskiego krla do handlu ze wszystkimi portugalskimi koloniami, znaczn ilo zota, a take... skrzyni herbaty. Katarzyna od dawna bya jej zagorza mioniczk i nie zamierzaa rozstawa si z tym nieszkodliwym naogiem, a dworzanie Karola i caa angielska arystokracja szybko go podchwycili. Wkrtce do dobrego tonu naleao picie herbaty w malutkich filiankach, nie wikszych ni naparstek", jak odnotowa jeden z obserwatorw wczesnych obyczajw. W rok po lubie krlewskiej pary angielski poeta Edmund Waller napisa dla swojej monarchini urodzinowy wiersz, ktry zatytuowa O herbacie. Sawi w nim przede wszystkim dwa dary, ktre ksiniczka ofiarowaa swej nowej ojczynie atwy dostp do Indii Wschodnich i... herbat*. * Poniej, dla mionikw siedemnastowiecznej angielskiej poezji dworskiej, zamieszczam fragment oryginau. Musz jednak uprzedzi, i nie jest to poezja najwyszego lotu (przyp. tum.): The best ofQueens, and best ofherbs, we owe To that bold nation, which the way did show 216 Angielska mio do herbaty Katarzyna Braganza, ona Karola II to ona wprowadzia herbat na angielski dwr. Pierwszy impuls daa zatem Anglikom gustujca w herbacie portugalska ksiniczka, ktra zasiada na ich tronie. Kolejny pochodzi z zupenie innego rda do gry przystpia Kompania Wschodnioindyjska. Ta prywatna spka otrzymaa od Korony przywilej monopolu na wwz do Anglii towarw z Dalekiego Wschodu i zamierzaa naprawd dobrze na tym zarobi. Pocztkowo Kompania nie miaa bezporedniego dostpu do rynku chiskiego, mimo to ju od lat 60. XVIII wieku sprowadzaa niewielkie iloci herbaty, kupowane od holenderskich kupcw. By to zawsze dar dla krla, ktry suy mia temu, jak odnotowaTo the fair region where the sun doth rise, Whose rich productions we so justly prize. The Muse's friend, tea does our fancy aid, Repress hose vapors which the head invade, And keep the palce ofthe soul serene, Fit on her birthday to salute the Queen. 217

Herbaciane imperia no w ksigach Kompanii, by wadca nie sdzi, e omielamy si go lekceway". Za pomoc takich drobnych" podarkw Kompania zaskarbiaa sobie yczliwo monarchy, a to przekadao si na rosnce przywileje. Wkrtce otrzymaa ona prawo do zdobywania nowych terytoriw, bicia wasnej monety, utrzymywania staej armii, nawizywania sojuszy, wypowiadania wojny i zawierania pokoju, a nawet do wymierzania sprawiedliwoci. W cigu zaledwie stulecia prywatne i pocztkowo czysto komercyjne przedsiwzicie, jakim bya Kompania Wschodnioindyj-ska, stao si faktycznym realizatorem brytyjskiej polityki imperialnej na Wschodzie. Nigdy wczeniej ani nigdy pniej w historii wiata adna prywatna firma nie dysponowaa tak olbrzymi wadz. Znany szkocki ekonomista William Playfair nic nie przesadzi, piszc w roku 1799: Kompania Indyjska, ktra zacza jako stowarzyszenie kupcw, dzi staa si prawdziw wadczyni Azji". W duym stopniu t potg Kompania zawdziczaa wykreowaniu, a potem zyskownej eksploatacji wiatowego rynku herbaty. Na spotkaniach dyrektorw Kompanii herbat podawano ju w latach 60. XVII wieku. Pocztkowo jednak import by gwnie prywatnym przedsiwziciem kapitanw i oficerw, ktrzy na mocy tradycji mieli prawo wykorzysta cz adowni kadego statku na wasne potrzeby". adunki herbaty wietnie nadaway si do tego celu, jako e by to artyku niezbyt ciki, a ze wzgldu na rzadko wci bardzo drogi. Zysk ze sprzeday tony herbaty przekracza wieloletni kapitaski od, a co zaradniejsi spord oficerw potrafili podczas jednego rejsu przywie nawet dziesi ton. Zapewne w pierwszych latach ten prywatny handel bardzo pobudzi popyt, ale ju w roku 1686 wadze Kompanii zdecydoway si go zakaza, gdy kolidowa z jej wasnym interesem, firma bowiem coraz intensywniej, cho w pierwszych latach wci na niewielk skal, zacza angaowa si w import herbaty. 218 ANGIELSKA MIO DO HERBATY Dziaalno brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej pocztkowo koncentrowaa si na przyprawach (gwnie pieprzu) i tanich tkaninach z Azji. Rosncy import tekstyliw wywoajednak sprzeciwy ze strony rodzimych, gwnie angielskich wytwrcw i Kompania musiaa szuka sobie nowych rynkw. Midzy innymi i z tego powodu jej dyrektorzy zwrcili uwag na herbat i ju w roku 1669 pierwszy statek z adunkiem kompanijnej herbaty zawin do londyskiego portu (transport pochodzi zreszt nie z Chin, a z Bantamu, dzi nalecego do Indonezji). Rynek herbaty nie by atwy i na skal masow dopiero si ksztatowa, ale w kadym razie w jej przypadku nie groziy protesty lokalnych producentw. Wzrost poday spowodowany wczeniem si do gry Kompanii szybko zaowocowa spadkiem cenokoo roku 1660 za funt dobrej herbaty trzeba byo zapaci w Londynie sze do dziesiciu funtw (ceny bardzo si wahay ze wzgldu na nieregularno dostaw), w roku 1700 ju poniej czterech funtw. Gorszej jakoci herbat mona byo naby nawet za funta. redni dochd w ubogich, pracowniczych rodzinach wynosi w Anglii na przeomie XVII i XVIII wieku okoo dwudziestu funtw rocznie, zatem mimo tak znacznego spadku cen herbata nadal pozostawaa luksusem. Ten stan utrzyma si zreszt do koca XVII wieku przez cay ten czas dominowaa niemal piciokrotnie tasza kawa. Sytuacja zmienia si dopiero w pierwszych dekadach osiemnastego stulecia, kiedy Kompania uruchomia w Chinach wasne placwki handlowe i rozpocza bezporedni import. Byskawicznie wwczas i wzrosa poda, i znaczco spady ceny, dziki czemu herbata bya dostpna dla coraz szerszych warstw brytyjskiego spoeczestwa. Ju w roku 1718 herbata wypara jedwab z pierwszego miejsca na licie przywoonych z Chin towarw, a w trzy lata pniej import przekroczy pi tysicy ton. A w roku 1744 odnotowano: Otwarcie handlu z Wschodnimi Indiami [...] sprawio, i ceny herbaty spady do tak niskiego poziomu, e nawet najskromniejszy pracownik

219 Herbaciane imperia najemny moe dzi sobie na ni pozwoli". W najlepszym dla Kompanii okresie import herbaty stanowi prawie dwie trzecie jej obrotw, a dziesi procent dochodw Zjednoczonego Krlestwa pochodzio z wpacanych przez ni opat celnych. Trudno si dziwi, e w tej sytuacji Kompania Wschodnioindyjska dysponowaa olbrzymi wadz polityczn i moga forsowa korzystne dla siebie ustawy. To wanie wskutek naciskw Kompanii rzd brytyjski zakaza importu herbaty z jakichkolwiek innych rde, obniy co (dziki temu zwikszya si sprzeda), a take wprowadzi bardzo wysokie kary za faszowanie herbaty. Oczywicie przemyt ani faszerstwa nie ustay, moe nawet wrcz przeciwnie, ale to tylko dowodzi, jak wielkie musiao by zapotrzebowanie. Jedyn przeszkod dla monopolizacji handlu z Indiami Wschodnimi byli w tym momencie dla Kompanii Holendrzy. Stoczono kilka wojen, w ktrych ci ostatni praktycznie z gry skazani byli na porak, i rywal si podda. Ostateczn klsk ponieli Holendrzy w roku 1784, a dziewi lat pniej holenderska Kompania Wschodnioindyjska zostaa rozwizana. Od tej chwili Brytyjczycy przejli pen kontrol nad wiatowym handlem herbat. Katarzyna Braganza zainaugurowaa mod na herbat, Kompania Wschodnioindyjska sprawia, e kady mg sobie na ni pozwoli, teraz pozosta ju tylko jeden krok ulotn z natury mod naleao przeksztaci si w powszechny obyczaj, tworzc spoeczne ramy jej konsumpcji w sferze prywatnej i publicznej. Za pioniera tej przemiany uzna chyba naley Thomasa Twininga, waciciela jednej z londyskich kawiar, ktry w roku 1717 w bezporednim ssiedztwie swojego lokalu otworzy herbaciarni, bdc rwnoczenie sklepem. Istotn nowoci byo rwnie to, i lokal nastawiony by przede wszystkim na kobiety. Wczeniej kobiety nie miay prawa wstpu do lokali publicznych, w tym rwnie do kawiar, gdzie od pewnego czasu podawano te nowy napj. Ten zakaz powodowa jednak problemy z zaopatrzeniem w herbat gospodarstw domowych 220 / I Angielska mio do herbaty Popoudniowa herbatka w angielskich wyszych sferach. Ju w poowie XVIII wieku bywanie na takich przyjciach i urzdzanie ich naleao do dobrego tonu. wysanie po herbat sucego wizao si z koniecznoci wrczenia mu sporej sumy, a na takie ryzyko oszczdne Brytyjki przystaway niechtnie (jak pamitamy, w tych czasach ceny byy jeszcze bardzo wysokie, o czym najlepiej wiadczy fakt, i wanie wtedy pojawiy si w zamoniejszych domach specjalne puszki na herbat. Zamykano je na klucz, ktry nosia ze sob pani domu). Natomiast w no221 Herbaciane imperia wym lokalu Twininga kada dama moga osobicie dokona zakupu, jak rwnie na miejscu wypi filiank herbaty. Jak opisa to jeden ze wspczesnych obserwatorw: Wielkie damy chtnie gromadz si u Twininga przy De-vereaux Court, gdzie, zapaciwszy kilka szylingw, dugo przesiaduj przy malutkich filiankach tego nowego, oywczego napoju". Personel herbaciarni Twiniga przygotowywa te dla swoich klientek specjalne mieszanki, aby zaspokoi ich zrnicowane gusta. Wkrtce do dobrego tonu weszo picie herbaty rwnie w prywatnych domach. Przyjcia, podczas ktrych podawano herbat, stay si brytyjskim odpowiednikiem chiskich i japoskich ceremoniaw. Starannie przygotowany napar serwowano w eleganckich porcelanowych filiankach byo o nie coraz atwiej, gdy wielkie iloci porcelany

przywoziy do angielskich portw te same statki, ktrymi transportowano herbat. Pojawio si te wiele podrcznikw szczegowo opisujcych, jak naley parzy herbat, w jaki sposb j podawa (i w jakiej kolejnoci obsugiwa goci o tym decydowa oczywicie ich status spoeczny), co podawa do jedzenia, a wreszcie, w jaki sposb gocie winni dzikowa za zaproszenie. Herbata staa si czym znacznie wicej ni tylko napojem bya podstaw popoudniowego posiku i od niej zreszt five '" przybra sw nazw. Kolejn nowoci, jak przyniosa herbata, byo pojawienie si nowej kategorii lokali publicznych. Pierwszy herbaciany ogrdek otworzy w Londynie podwoje ju w roku 1732, w Vauxhall Gardens, parku z szerokimi ciekami i licznymi estradami, na ktrych wystpowali muzycy i piewacy. Byy tam te stoiska z napojami i jedzeniem sprzedawano przede wszystkim chleb z masem, ktry mona byo popija herbat. Wkrtce pojawio si wiele podobnych przybytkw, a podstawow ich funkcj byo umoliwienie spoecznie akceptowanych spotka w publicznym miejscu (i w eleganckim otoczeniu, co warto doda) przedstawicielom obojga pci. Na przykad w bar222 Angielska mio do herbaty dzo modnym White Conduit House tradycj stao si, i modzi dentelmeni przypadkiem" przydeptywali tren sukni jakiej modej damy, by mocj pniej, w celu wyraenia przeprosin oczywicie, zaprosi na herbat. Jeszcze bardziej swobodne obyczaje panoway w Partenonie tu zdarzao si, i dama wykonywaa pierwszy ruch i sama zwracaa si do wybranego modzieca, proszc o filiank; tak przynajmniej informowa Gentleman's Magazi-ne". Herbaciane ogrdki cieszyy si wielk popularnoci zwaszcza wrd pa, ktrym zawsze broniono wstpu do kawiar zapewne londyskie damy miay sporo satysfakcji, obserwujc wyranie podupadajce w tym czasie kawiarnie. Ich waciciele przynajmniej tych najchtniej odwiedzanych i najpopularniejszych znaleli jednak na to sposb. Najszacowniejsze zaczy bowiem w tym okresie przeksztaca w prywatne kluby (oczywicie wycznie dla mczyzn). Gorsze lokale bd zamykano, bd te zmieniay profil i zaczynay sprzedawa alkohol i wkrtce praktycznie nie rniy si ju od zwykych tawern. Jak pisa Daniel Defoe, takie przybytki to po prostu piwiarnie, jeno utrzymuj nazw kawiarnia na szyldzie, sdzc, i dodaje to splendoru". Spadek cen herbaty w XVIII wieku sprawi, e przestaa ona by luksusem dostpnym tylko dla bogaczy z czasem zaczli po ni siga wszyscy, nawet najubosi, cho ci musieli stosowa pewne fortele, a to rozcieczajc napar wod, by dla wszystkich starczyo, a to powtrne parzc raz ju wykorzystane listki. W kadym razie lepszej lub gorszej jakoci herbata staa si powszechnym napojem Anglikw. Ju w poowie XVIII wieku suba miaa zagwarantowan niewielk ilo herbaty jako zwyczajowy dodatek do pacy pewien woski podrnik podczas pobytu w Londynie w roku 1755 z wielkim zdziwieniem odnotowa, i nawet dziewka kuchenna musi tu przynajmniej dwa razy dziennie dosta swoj herbat". Zdziwienie to byo o tyle nieuzasadnione, e w drugiej poowie XVIII wieku herbata, nie liczc wody, bya najtaszym napojem 223 Herbaciane imperia na Wyspach Brytyj skich. Nasz system finansowy i gospodarczy tak sprawi pisa pewien szkocki ekonomista na pocztku XIX wieku e herbata przywoona z najdalszego Wschodu sodzona cukrem, ktry wyprodukowano na drugim kocu wiata [...] jest tasza ni wytwarzane na miejscu piwo." Wpyw na tak szerokie upowszechnienie si herbaty mia te zapewne fakt, i podajc j do jedzenia, stwarzao si iluzj gorcego posiku, co w tych czasach miao szczegln warto. Mimo to elity niechtnie patrzyy na popularno herbaty wrd niszych warstw. wczeni

moralici gosili zatem, e biedacy powinni swe skromne rodki przeznacza raczej na bardziej poywne potrawy, a pewien jurysta opublikowa pamflet, w ktrym wzywa, by zakaza picia herbaty kademu, kto ma roczny dochd mniejszy ni pidziesit funtw. Na szczcie takie pomysy si nie przyjy. Zreszt, jak ostrzega jeden z przy-tomniejszych obserwatorw sceny spoecznej, Jeli odbierzemy im herbat, skaemy tych biedakw ju wycznie na chleb i wod. Picie herbaty nie jest przyczyn ich ndzy prdzej ju dostrzec w nim mona konsekwencj ich nikczemnego pooenia". Tak oto herbata z krlewskiego paacu zawdrowaa pod strzechy. Pili j wszyscy od arystokratw, po robotnikw rolnych. Co takiego zdarzyo si po raz pierwszy w wiatowej historii, a byo to konsekwencj splecenia si trzech czynnikw: mody zainicjowanej przez elity, rozwoju brytyjskiego handlu i przemian spoecznych, jakie w XIX wieku objy ca Wielk Brytani, ale ju wczeniej byy bardzo wyrane. Ten fenomen nie umkn uwadze licznych zagranicznych podrnikw, czsto goszczcych na Wyspach. W roku 1784 pewien francuski arystokrata pisa w licie do przyjaciela: nawyk picia herbaty rozpowszechniony jest dosownie w caej Anglii [...] Najbiedniejszy chop tak samo jak bogaty dentelmen pije herbat dwa razy dziennie. A trudno sobie wyobrazi, ile oni musz tu tego wypija". Z kolei szwedzki kupiec dziwi si, 224 ANGIELSKA MIO DO HERBATY i obok wody herbata jest napojem najbliszym kademu Anglikowi. Pijaj wszystkie stany. Gdy rankiem przechadzam si ulicami Londynu, mog zobaczy wiele stojcych pod goym niebem stolikw, przy ktrych siedz wglarze i wozacy z kubkami herbaty w doniach". Tak oto nowe, rosnce w potg imperium przejo napj, ktry narodzi si w odlegym o dziesitki tysicy kilometrw starym imperium, ktrego chwaa ju przemina. Poddani angielskiej korony, popijajc porann czy popoudniow herbatk, zapewne czuli dum z wasnego kraju, ktry dosownie na ich oczach wyrasta niemale na wycznego wadc caej planety. Herbata nie tylko towarzyszya narodzinom Imperium Brytyjskiego, ale w znacznym stopniu stanowia rwnie si napdow jego gospodarczej i politycznej ekspansji. Rozdzia dziesity POTGA HERBATY Dzieje tej synnej roliny w pewnym stopniu przypominaj dzieje prawdy: z pocztku wielce podejrzana, ale pena smaku dla tych, co odwayli si jej sprbowa; potem odrzucana, gdy stawao si o niej gono, naduywana, kiedy ju zyskaa nalen saw, a wreszcie zwyciska, gdy ju podbia wszystkie serca od chopskiej chaty po paace mo-nowadcw. A wszystko powoli, tak za spraw czasu, ktremu nic si nie oprze, jak i wasnych cnt i zalet. Isaac Dlsraeli, angielski historyk i krytyk literacki (1766-1848) Herbata i narodziny przemysu W roku 1771 brytyjski wynalazca Richard Arkwright rozpocz w Cromford w hrabstwie Derby stawianie wielkiego gmachu. Arkwright, najmodszy z trzynaciorga dzieci, ju w modoci wykaza si talentem do interesw (i nie tylko). Jako kilkunastolatek zacz zbiera ludzkie wosy, ktre potem farbowa, uywajc sobie jedynie znanej metody, a przerobiwszy na peruki sprzedawa. Powodzenie tego przedsiwzicia umoliwio mu zdobycie rodkw na realizacj ambitniejszych planw. W roku 1767 zacz prace nad wasnego pomysu ram przdzal227 Potga herbaty nicz". Maszyna ta miaa suy do przygotowywania przdzy dla tkalni, odmiennie jednak ni wczeniejsza rczna przdzarka wrzecionowa bya bardzo prosta w obsudze i nie wymagaa wykwalifikowanego operatora. Przy pomocy uzdolnionego mechanika i

zegarmistrza Johna Kaya, ktry zreszt wyjani mu sporo detali konstrukcyjnych podobnych urzdze, Arkwrigt zdoa zbudowa dziaajcy prototyp, a nastpnie, w roku 1768, uruchomi pierwsz mechaniczn przdzalni napdzan przez konie. Jego nowa maszyna tak si spodobaa dwm bogatym biznesmenom, e postanowili wej w spk z uzdolnionym modziecem i sfinansowa wiksze projekty. Wkrtce potem nad brzegiem rzeki w Cromford stana pierwsza na wiecie przdzalnia napdzana koem wodnym. Bya to waciwie pierwsza fabryka w dzisiejszym tego sowa znaczeniu. Arkwright by nie tylko zdolnym konstruktorem, by te pionierem nowego podejcia do produkcji, a wkrtce potem sta si jedn z kluczowych postaci nadcigajcej rewolucji, ktra uczynia Wielk Brytani pierwszym przemysowym mocarstwem wiata. Rewolucja przemysowa, ktra rozpocza si w przemyle wkienniczym, a pniej szybko ogarna pozostae dziedziny gospodarki, wizaa si zarwno z przeomem technologicznym, jak organizacyjnym. Punktem wyjcia byo zastpienie robotnikw, ktrych jeszcze dodatkowo wczeniej trzeba byo przyuczy do pracy, dokadnymi i nigdy niemczcymi si maszynami. To oczywicie wymagao nowych rde energii na pocztku dostarczaa jej woda, nieco pniej para. W takiej sytuacji warto byo budowa nowe fabryki tam, gdzie energia bya atwo dostpna, czyli na przykad przy kole wodnym. Rzemielnicy, ktrzy potrafili wykonywa zrnicowane prace, przestali w tym momencie by potrzebni zastpili ich sabo wykwalifikowani robotnicy. Wymagano od nich tylko, by dobrze opanowali jak jedn, prost czynno. Zgromadzenie maszyn i robotnikw pod jednym dachem pozwolio dokadnie kontrolowa cay proces produkcji, a wpro228 Herbata narodziny przemysu wadzenie systemu zmianowego zapewnio efektywne wykorzystanie maszyn. Arkwright na przykad przy swoich zakadach zbudowa osiedle dla robotnikw, by mie pewno, e bd punktualnie przychodzi do pracy. Jak atwo si domyli, mechanizacja i zmiana organizacji pracy w sposb niewyobraalny podniosy wydajno. Kady pracownik zatrudniony w przdzalni Arkwrighta wytwarza tyle przdzy, co pidziesit rcznych przdzarek. W krtkim czasie udao si zmechanizowa inne etapy pracy: grplowanie i wyczesywanie przdzy, a ostatecznie i samo tkanie. Produkcja poszybowaa w gr, a do koca osiemnastego wieku brytyjskie tekstylia stay si tak tanie, e zaczto je eksportowa do Indii, co doprowadzio do ruiny tamtejsze tkactwo, ktre byo tradycyjn podstaw gospodarki wielu regionw. W siedemnastym wieku angielscy (i nie tylko) urzdnicy, biznesmeni i intelektualici pijali przede wszystkim kaw. Stulecie pniej hale fabryczne naleay do herbaty. Ten napj znacznie lepiej pasowa do nowej rzeczywistoci i w znacznym stopniu przyspieszy proces industrializacji. Od stuleci robotnicy rolni dostawali jako cz zwyczajowego wynagrodzenia piwo. W coraz bardziej zmechanizowanym przemyle byo to nie do pomylenia. Herbata, dziki zawartoci kofeiny, dziaa pobudzajco wprost przeciwnie ni piwo, ktre przecie zawiera alkohol. Do szybko wprowadzono nawet specjalne przerwy na herbat dla pracownikw fizycznych. Wielogodzinna i wielozmia-nowa praca oraz precyzyjne i szybkie maszyny wymagajce od obsugujcych je robotnikw staej uwagi tworzyy zupenie nowe rodowisko pracy. Herbata, dziki swym orzewiajcym waciwociom, miaa pomc ludziom dostosowa si do tych warunkw. Wczeniej przdka, tkaczka czy grplarz w kadej chwili przerwa prac i odpocz w fabrykach tempo dyktoway maszyny. Tu nie byo ani chwili na dekoncentracj czy nieplanowan przerw. Robotnicy musieli funkcjonowa jak tryby dobrze naoliwionej maszyny, a herbata penia funkcj smaru. Potga herbaty Bardzo istotne znaczenie miary te naturalne antybak-teryjne waciwoci herbaty, dziki ktrym, nawet jeli woda przed przygotowaniem naparu nie bya waciwie przegotowana,

mniej zagraay szerzce si wczeniej choroby zwizane z zanieczyszczeniami wody pitnej. Liczba przypadkw dyzenterii na Wyspach zacza spada ju w latach 30. XVIII wieku, a pod koniec tego stulecia, w roku 1796, jeden z pamitnikarzy mg ju napisa, i tak dyzenteriajakiinne choroby brudnej wody", swLon-dynie tak rzadkie, i mao kto jeszcze pamita ich nazwy". Lekarze i statystycy analizujcy w XIX wieku stan zdrowia mieszkacw Imperium nie mieli wtpliwoci, e to zasuga powszechnego nawyku picia herbaty. Poniewa zagroenie zmniejszyo si tak wyranie, mona byo budowa gsto zaludnione osiedla w bezporedniej bliskoci nowo powstajcych fabryk Wielka Brytania byskawicznie si urbanizowaa, zwaszcza rodkowa Anglia, ktra staa si w tych latach najbardziej uprzemysowionym i zurbanizowanym regionem wiata. Spada te umieralno niemowlt, a to dziki zawartym w herbacie fenolom o dziaaniu antybakteryjnym, za spraw ktrych zmieni si te skad matczynego mleka i stao si ono zdrowsze. A rosncy przyrost naturalny sprawi, e zwikszya si poda siy roboczej i rewolucja przemysowa moga nabra rozpdu. Popularno herbaty stymulowaa rwnie rozwj wielu gazi przemysu, na przykad ceramicznego po prostu wypadao" posiada w domu co najmniej jeden przyzwoity serwis do herbaty, a dotyczyo to zarwno biednych, jak i bogatych. Znaczco wzrosa zreszt stopa yciowa, nawet warstw pracujcych. W jednym z tekstw z roku 1828 moemy na przykad przeczyta, i robotnicy zatrudnieni w mechanicznych przdzalniach [...] mieszkaj zwykle w miych domkach z niewielkimi, starannie utrzymanymi ogrdkami. Cae rodziny s schludnie ubrane, a kady mczyzna z dum nosi w kieszonce zegarek. Rwnie kobiety ubieraj si zgodnie ze swymi upodoba230 Herbata i narodziny przemysu niami. [...] Domki s starannie umeblowane, czsto spotka w nich mona gustowne mahoniowe zegary, a zawsze porcelanowy serwis do herbaty w stylu Staffordshire ze srebrnymi lub platerowanymi yeczkami i szczypcami do cukru". Jednym z najsynniejszych wytwrcw porcelany ze Staffordshire by Josiah Wedgwood, ktremu udao si rozwin produkcj i konkurowa z wyrobami importowanymi z Chin na tyle skutecznie, e ju w roku 1791 import ten praktycznie zamar. Wedgwood by pionierem produkcji ceramiki uytkowej na masow skal. To on jako pierwszy zastosowa silniki parowe w maszynach sucych do rozdrabniania oraz w kruszarkach i tuczarkach. W swoich zakadach stosowa te co na ksztat produkcji tamowej nie byo ju tak, by jeden rzemielnik zajmowa si konkretnym naczyniem od pocztku do koca: praca bya podzielona na kolejne etapy, a surowce i naczynia wdroway od robotnika do robotnika. Midzy innymi dziki temu Wedgwood potrafi lepiej wykorzysta umiejtnoci ludzi zdolni rysownicy nie musieli ju zgbia tajnikw garncarstwa, lecz mogli zaj si tym, co potrafili najlepiej, czyli zdobnictwem. By rwnie pionierem marketingu i potrafi doskonale wykorzysta wszelkie nadarzajce si okazje i koneksje do promocji swoich produktw. Kiedy krlowa Charlotta, ona Jerzego III, zamwia dla siebie kompletny serwis do herbaty, Wedgwood oczywicie z chci przyj zlecenie, a przy okazji zaatwi sobie pozwolenie na wprowadzenie na rynek wzoru pod nazw w stylu krlowej ". Czsto te ogasza si w prasie i organizowa ekskluzywne, zamknite pokazy dla wybranych goci, ktrzy mogli na nich podziwia serwisy produkowane na specjalne zamwienie lub dla szczeglnych klientw na przykad dla rosyjskiej carycy Katarzyny Wielkiej. Rwnie producenci herbaty nie rezygnowali z dziaa promocyjnych i na przykad nazwisko Richarda Twinnin-ga (syna Thomasa, o ktrym niedawno pisaem) szybko stao si znane ogowi jako gwarancja dobrej marki. 231

Potga herbaty Zreszt nie tylko jego, cho to wanie Twinning jako pierwszy umieci na swym szyldzie i na opakowaniach sprzedawanych przez siebie herbat logo, ktre dzi uznaje si za najstarszy znak handlowy na wiecie pozostajcy w cigym uyciu. W ten oto sposb herbata i rozmaite przynalece do niej utensylia przyczyniy si do narodzin wspczesnego konsumpcjonizmu. Pozostaym krajom Europy Zachodniej doczenie do zainaugurowanej na Wyspach rewolucji przemysowej zajo niemal stulecie. Przyczyn tej przewagi Brytyjczykw mona szuka na wielu polachrozwinita nauka, protestancka etyka pracy zczona (przynajmniej po pewnym czasie) z tolerancj religijn, due zasoby wgla kamiennego, dobrze rozwinita sie drg, rwnie rdldowych szlakw wodnych i kanaw, a wreszcie rosnca potga gospodarcza i polityczna Imperium, co pozwalao finansowa nowe przedsiwzicia. Wszystko wskazuje jednak, i pord tych czynnikw brytyjskiej prosperity warto wymieni rwnie herbat tak poprawa zdrowia i wyszy przyrost naturalny, jak i orzewiajce dziaanie herbaty, ktre pozwalao robotnikom wydajnie pracowa podczas dugich zmian, na pewno odegray jak rol. Polityka z czajniczka Potga polityczna brytyjskiej Kompanii Wschodnioin-dyjskiej bya wprost niewyobraalna. By taki okres, e Kompania miaa wiksze dochody ni cae Zjednoczone Krlestwo, a take wicej poddanych. Pacone przez ni co za herbat stanowio ponad jedn dziesit przychodw krlewskiego skarbu. Trudno si dziwi, e w takiej sytuacji wpywy Kompanii byy olbrzymie i w pewnym sensie instytucja ta faktycznie rzdzia najpotniejszym narodem wiata. Miaa ona bardzo wielu wpywowych przyjaci na najwyszych stanowiskach w rzdzie i admiralicji, a bardzo czsto wysocy rang urzdnicy Kompanii po prostu kupowali sobie miejsca w Parlamencie. 232 POLITYKA Z CZAJNICZKA Nie zapominajmy te, e interesy Kompanii nie ograniczay si wycznie do Indii Wschodnichporednio obejmoway cay wiat i std na przykad bliska wsppraca z reprezentantami przeciwnej strony naszego globu, czyli brytyjskich Indii Zachodnich. Przecie to wanie herbata bya gwnym stymulatorem wzrostu zapotrzebowania na cukier importowany z Karaibw. Tak wic w wielu sytuacjach polityka brytyjska bya po prostu polityk Kompanii Wschodnioindyjskiej, gwnego gracza na wiatowym rynku herbaty. Najlepiej chyba znanym przykadem tej zalenoci jest rola, jak odegraa herbata podczas amerykaskiej wojny o niepodlego. Lata 70. XVIII wieku to okres gigantycznego przemytu herbaty tak na Wyspy Brytyjskie, jak i do kolonii. W metropolii szmuglowana herbata wygrywaa, bo bya po prostu tasza (Kompani obowizyway wysokie ca). W amerykaskich koloniach sprawa miaa nieco szerszy wymiar. Tu rwnie liczya si cena, ale wane byy te wyznawane przez kolonistw zasadywoleli oni bowiem kupowa przemycan herbat od Holendrw ni paci wymuszony przez londyski rzd podatek od herbaty. Podobny stosunek mieli zreszt kolonici do pozostaych podatkw nakadanych przez metropoli osadnicy uznawali je za niesprawiedliwe. Warto doda, i wysokie ca za herbat byy w brytyjskim systemie podatkowym jedn z ostatnich pozostaoci licznych opat naoonych na kolonistw przez Izb Gmin, by pokry przynajmniej cz dugu publicznego zwizanego ze zwycisk, ale bardzo kosztown wojn siedmioletni (w Ameryce zwan wojn francusk i indiaskFrench and Indian War)*. * Wojna siedmioletnia (1756-1763) wojna pomidzy Wielk Brytani, Prusami i Hanowerem przeciwko Francji, Austrii, Rosji, Szwecji i Saksonii. W pniejszej fazie konfliktu do wojny przyczyy si Hiszpania i Portugalia oraz starajca si pocztkowo zachowa neutralno Holandia, ktrej siy zostay zaatakowane w Indiach. Bya to w

pewnym sensie pierwsza wojna wiatowa". Walki toczyy si w Europie, Ameryce Pnocnej, Indiach i na Wyspach Karaibskich (przyp. red.). 233 Potga herbaty W kadym razie za spraw kwitncego przemytu oficjalna sprzeda herbaty malaa, a zapasy w magazynach Kompanii rosy. Tymczasem ca trzeba byo paci niezalenie od tego, czy herbata zostaa sprzedana. Dugi Kompanii wobec Korony wzrosy do ponad miliona funtw, sumy w tych czasach niebotycznej. W tej sytuacji, jak ju bywao poprzednio, Kompania uznaa, e rzd musi rozwiza ten problem za ni. Efektem tych stara bya tzw. Ustawa herbaciana (Tea Act) z 1773 roku w ramach przyjtych wwczas ustale Kompania otrzymaa rzdow poyczk w wysokoci miliona czterystu tysicy funtw (dziki czemu spacia dug, nie wyjmujc ani grosza z kieszeni), a dodatkowo jeszcze Wielka Brytania zgodzia si na przewz herbaty bezporednio z Chin do Ameryki. To oznaczao zwolnienie z wysokiego brytyjskiego ca importowego i znaczn obnik cen dla kolonii jedyna opata jaka pozostaa, to lokalne amerykaskie co w wysokoci zaledwie trzech pensw za funt lici. Co wicej, agenci Kompanii otrzymali przywilej zbierania opat celnych, a rwnie prawo do sprzeday herbaty na terenie kolonii, czyli de facto oznaczao monopol. Urzdnicy Kompanii argumentowali, i kolonici powinni by zadowoleni co prawda zostali oboeni dodatkowym podatkiem (spywajcym warto doda do kompanijnej kasy), ale przecie cena herbaty spadnie; a e przy okazji uda si zlikwidowa szmugiel, to tylko dodatkowa korzy. Londyn popeni jednak bardzo powany bd. Amerykascy kolonici, a zwaszcza mieszkacy Nowej Anglii, uznawali, e ich dobrobyt jest bezporednio uzaleniony od prawa do nieskrpowanego handlu z kim i na jakich zasadach chc. Metropolia nie ma prawa si do tego wtrca, obojtne, czy chodzi o melas z francuskich Indii Zachodnich, czy o kupowan od Holendrw herbat. W tej sytuacji Amerykanie zdecydowali si na bojkot brytyjskich towarw i odmwili pacenia podatkw na rzecz metropolii To sprawa zasad", takie byo powszechne przekonanie. 234 Polityka z czajniczka 16 grudnia 1773 do portu w Bostonie zawiny trzy statki nalece do Kompani Wschodnioindyjskiej, wiozce adunek chiskiej herbaty. W nocy poprzedzajcej dzie, kiedy herbata miaa by rozadowana, kilkudziesiciu przebranych za Indian konspiratorw z patriotycznej organizacji Synowie Wolnoci zaoonej przez Samuela Adamsa wdaro si na statki i zniszczyo cay adunek herbaty, wyrzucajc go do zatoki. Akcja zostaa przeprowadzona byskawicznie i bez uycia przemocy. Konspiratorzy wymogli nawet na kapitanach statkw podpisanie owiadcze, i aden adunek poza herbat nie zosta uszkodzony. Gboki sprzeciw wzbudzio rwnie uczynienie z Kompanii Wschodnioindyjskiej monopolisty na herbacianym rynku. Co bdzie dalej? pado dramatyczne pytanie. Przecie dobrze wiemygosi apel opublikowany w Filadelfii w grudniu 1773 roku e, jeli wpucimy ju Kompani Wschodnioindyjsk do tego szczliwego kraju, to nie spoczn oni, pki nad nami w peni nie zapanuj. Ci ludzie maj na swych usugach zdeprawowanych i przekupnych ministrw, a sami wietnie wprawieni s w tyranii, ciemieniu ludw i przelewaniu niewinnej krwi [...] Wzbogacili si ju tak, e s najpotniejsz kompani handlow na wiecie." Wielu brytyjskich kupcw podzielao t opini, tyle e nie wszyscy omielili si protestowa przeciw temu, i po raz kolejny rzd pozwala sobie dyktowa tre ustaw, ktre w rzeczywistoci s korzystne tylko dla Kompanii. Kiedy Ustawa wesza w ycie, Kompania wysaa do portu w Bostonie swoje statki z adunkiem herbaty. 16 grudnia 1773 roku kilkudziesiciu kolonistw (w tym liczni kupcy

mocno zaangaowani w przemyt i obawiajcy si o swoje interesy) przebranych za Indian Mohawk wdaro si na ich pokad i caa herbata, cznie 342 skrzynie, wyldowaa w morzu. Podobne herbatki" urzdzono te w innych portach. W odpowiedzi, w marcu 1774, brytyjski rzd owiadczy, e port w Bostonie zostanie zamknity, dopki kolonici nie zrekompensuj Kompanii poniesioPotga herbaty Bostoska herbatka". nych strat. By to pierwszy z serii uchwalonych przez brytyjski parlament tzw. Coercive Acts (Ustaw przymusowych; Amerykanie nazwali je Intolerable Acts" Niedopuszczalnymi ustawami"), caego pakietu ustaw, za pomoc ktrych metropolia prbowaa narzuci swoj wol i przywrci peni wadzy w koloniach. Jak dzi wiemy, wysiki te okazay si zupenie bezskuteczne, a wrcz przyspieszyy wybuch amerykaskiej rewolucji, co nastpio ostatecznie ju rok pniej. Rni ludzie od dawna zastanawiaj si, czy, gdyby wadz w Londynie sprawowa wwczas rzd mniej ulegajcy wpywom Kompanii i bardziej skonny do kompromisu z kolonistami, historia potoczyaby si inaczej. (To rzeczywicie interesujce pytanie skdind wiemy, e po stronie amerykaskiej na236 Opium i herbata wet Benjamin Franklin by zwolennikiem ustpstw i pokrycia poniesionych przez Kompani strat.) Nigdy jednak nie poznamy na nie odpowiedzi. Wiemy natomiast z ca pewnoci, i wanie zamieszanie wok herbaty byo bezporedni przyczyn utraty przez Wielk Brytani pnocnoamerykaskich kolonii. Opium i herbata Za Atlantykiem nie poszo najlepiej, ale wkrtce szczcie znw umiechno si do Kompanii. W roku 1784 rzd brytyjski zdecydowa si znacznie zredukowa co na herbat, dziki czemu ceny na rynku wewntrznym spady, a sprzeda i zyski Kampanii wzrosy w dwjnasb (za spraw zmniejszenia ca z gry wypadli te przemytnicy; proceder ten sta si nieopacalny). W pewnym sensie by to ju jednak abdzi piew tej potnej korporacji. Opinia publiczna coraz goniej protestowaa bowiem przeciw jej zdecydowanie nadmiernym, gwnie zreszt zakulisowym wpywom na ycie polityczne Imperium. Powszechne oburzenie budziy te olbrzymie fortuny urzdnikw Kompanii i ich prowokacyjnie wrcz wystawny tryb ycia. W sumie nazbierao si tego zbyt wiele na przeomie XVIII i XIX wieku Kompania zostaa oddana pod nadzr odpowiedzialnej przed Parlamentem komisji, a w roku 1813, pod wpywem entuzjazmu dla wolnorynkowej filozofii ekonomicznej Adama Smitha, odebrano jej monopol na handel z Azj (pocztkowo, co prawda, z wyjtkiem Chin). W tej sytuacji Kompania Wschodnioindyjska skoncentrowaa si na zarzdzaniu swoimi olbrzymimi posiadociami indyjskimi i ju okoo roku 1800 wikszo jej dochodw pochodzia z podatku ziemskiego zbieranego na tym wanie sub-kontynencie. Wreszcie, w roku 1834, Kompania stracia te monopolistyczn pozycj w Chinach. Mimo znacznego zmniejszenia wpyww politycznych i osabienia pozycji gospodarczej ze wzgldu na rosnc konkurencj ze strony dziaajcych poza Kompani kup237 POTGA HERBATY cw, zachowaa ona jednak nadal bardzo siln pozycj w zamorskim handlu. Teraz jednak jej podstaw stao si opium. Ten silny narkotyk otrzymywany z soku z niedojrzaych makwek znano ju w czasach prehistorycznych. Mao kto jednak o nim sysza, bowiem wykorzystywano go gwnie w celach medycznych. Gdy jednak wszed do masowego uytku, jego uzaleniajce waciwoci zaczy sprawia kopoty i to na tyle powane, e wadze chiskie (tu wanie bowiem najszybciej przyjo si opium) ju w roku 1729 go zakazay.

Nielegalny handel tym narkotykiem rozwija si jednak w najlepsze, a na pocztku XIX wieku z pen moc (i z cichym wsparciem Londynu) zaangaowaa si w to przedsiwzicie Kompania. Ten w zasadzie poficjalny przemyt mia suy midzy innymi poprawie bilansu handlowego brytyjska mio do herbaty sprawia, e w wymianie z Chinami by on zdecydowanie niekorzystny dla Zjednoczonego Krlestwa. Deficyt by konsekwencj faktu, i cesarstwo chiskie od samego pocztku nie byo zainteresowane europejskimi produktami i towarami; za herbat trzeba byo paci kruszcem. Od tej reguy by tylko jeden wyjtekokazao si, e Chiczycy bardzo chtnie kupuj europejskie zegary i mechanizmy, w tej dziedzinie bowiem nasz kontynent zdecydowanie wyprzedza Azj. W sumie zreszt technologiczna przewaga Europy bya ju wwczas oczywista rwnie dla Chiczykw i jedn z przyczyn trudnych wzajemnych relacji byy typowe dla Pastwa rodka skonnoci izolacjonistyczne, wice si z obaw przed obcymi wpywami i niechci do wszelkich zmian i innowacji, jakie mogyby z nich wynikn. Zapotrzebowanie na europejskie mechanizmy szybko si jednak wyczerpao i Kompania znw zmuszona bya do regulowania nalenoci w kruszcu, najczciej w srebrze. To oznaczao spore kopoty. Po pierwsze nieatwo byo zdoby tak wielkie jego iloci (przeliczajc zgodnie z dzisiejszym kursem, w gr wchodziy kwoty rzdu miliarda dolarw rocznie), po drugie za ze wzgldu na duy popyt OPIUM I HERBATA cena srebra nieustannie rosa znacznie szybciej ni ceny herbaty, a to oznaczao, e topniay zyski Kompanii. W tym wanie momencie na scen wkroczyo opium. Ju wczeniej by to bardzo cenny artyku wymienny, przynajmniej w kontaktach z tymi chiskimi kupcami, ktrzy nie obawiali si nielegalnych transakcji. W Indiach uprawa i produkcja opium byy w peni kontrolowana przez Kompani, ktra od dawna ju po cichu przyzwalaa, by niewielkie iloci sprzedawano przemytnikom albo te wykorzystywano jako apwki dla cesarskich urzdnikw. Sytuacja zmienia si w ostatnich dekadach XVIII wieku. Wtedy wanie Kompania zdecydowaa o uruchomieniu produkcji na skal masow odtd opium miao zastpi srebro w wymianie na herbat. Trudno si dziwi: w sumie to bardzo wygodne, mc po prostu wyhodowa sobie tyle gotwki, ile trzeba. Oczywicie Kompania nie moga i nie chciaa pozwoli sobie na to, by oficjalnie angaowa si w jakiekolwiek nielegalne przedsiwzicie, dlatego te jej urzdnicy opracowali bardzo przemylny plan, ktry z jednej strony pozwala zachowa pen kontrol nad rynkiem, z drugiej za, przynajmniej formalnie, uniemoliwia postawienie organizacji jakichkolwiek zarzutw amania prawa. Tak wic najpierw cae wyprodukowane w Bengalu opium byo sprzedawane na dorocznych aukcjach w Kalkucie. Oficjalnie rzecz biorc, w tym momencie przestawao by wasnoci Kompanii. Dziwnym trafem jednak nabywcami zawsze byy rne ulokowane w Indiach firmy, ktre miay zgod Kompanii na handel z Chinami. Pniej kupcy adowali towar na statki i eglowali do niewielkiej wysepki Lintin pooonej w pobliu Kantonu*, gdzie wymieniano je na srebro. Z Lintin chiscy kupcy-przemytnicy na wiosowych galerach przewozili opium na chiski brzeg. Dziki temu rwnie te legalnie dziaajce hinduskie firmy skupujce opium w Kalkucie mogy twierdzi, e dzia* Obecnie to chiskie miasto nazywa si Guangzhou (przyp. red.). Potga herbaty aj zgodnie z prawem przecie adna z nich nie wwozia narkotyku bezporednio na chiskie terytorium! Kompania Wschodnioindyjska deklarowaa natomiast, e w ogle nie ma nic wsplnego z caym tym procederem. Ba, statki nalece do Kompanii miay (cile przestrzegany) zakaz przewoenia nawet najmniejszych iloci opium!

Oczywicie cesarscy urzdnicy doskonale wiedzieli, co si dzieje, i sami czerpali z tego ogromne zyski, dziki apwkom otrzymywanym od chiskich przemytnikw. W Hunter, amerykaski kupiec, opisywa to nastpujco: System apwek jest tu tak rozwinity (i to bez udziau cudzoziemcw), e interes krci si jak wietnie naoliwiona maszyna. Oczywicie czasem mog pojawi si jakie problemy, na przykad, gdy mianowany zostaje nowy urzdnik, ale nie trwa to dugo. Pytanie brzmi tylko: Ile? [...] Zwykle sprawa zaatwiana jest szybko i ku oboplnej satysfakcji, porednicy z promiennymi umiechami na twarzy wracaj do swoich zaj, wraca spokj i interes toczy si dalej". Zdarzao si te, e jaki nadgorliwy urzdnik prbowa rzeczywicie co zmieni. Kilkakrotnie na przykad wydawano rozporzdzenia, na mocy ktrych cudzoziemskie statki cumujce u brzegw Lintin powinny albo przybi do nadbrzey w Kantonie, albo odpyn. Bywao nawet, e chiskie okrty cigay na otwartym morzu statki podejrzewane o przemyt opium. Te barwne pocigi i podobne incydenty stanowiy jednak tylko krtkie interludia w doskonale dziaajcym biznesie. Co najwyej nowy gubernator mg napisa w raporcie dla cesarza, e przegna tych wstrtnych obcokrajowcw, a potem sprawy i tak szy dawnym torem. Przynajmniej z punktu widzenia Kompanii (i jej londyskich przyjaci) ten ajdacki plan rzeczywicie sprawdza si doskonale. W cigu niecaych czterdziestu lat eksport opium do Chin wzrs ponad dwustupidziesiciokrotnie, osigajc w roku 1830 ptora tysica ton. Srebro uzyskane w ten sposb pozwolio zaspokoi brytyjskie zapotrzebowanie na herbat, a nawet ju w roku 1828 uzyska 240 Opium i herbata dodatni bilans w handlu z Chinami. Warto zreszt przyjrze si, jak skomplikowan drog musia przeby ten kruszec. Ot najpierw niezaleni" hinduscy kupcy odsyali srebro do Indii. Tu skupowaa je Kompania, pac wekslami (tratami) patnymi w Londynie. Poniewa w Indiach to Kompania bya rzdem, jej weksle byy rwnie dobre, jak gotwka. Nastpnie srebro przewoono do Londynu, gdzie agenci Kompanii adowali je na statki pynce do Chin i tak trafiao ono z powrotem do Kantonu jako zapata za herbat. I jakkolwiek Chiny same produkoway ju wwczas co najmniej tyle samo opium, ile wwozili tam europejscy kupcy, to nie ma adnego usprawiedliwienia dla tego obrzydliwego procederu, jakim by usankcjonowany przez brytyjskie pastwo handel narkotykami. Tysice, a raczej miliony Chiczykw zapaciy wtedy zdrowiem za angielsk popoudniow herbatk! Chiski rzd podejmowa liczne starania, by skoczy z nielegalnym handlem, ale adne nowe ustawy nie przynosiy skutku, gdy kantoska biurokracja bardzo atwo dawaa si korumpowa. Wreszcie w grudniu roku 1838 cesarz ostatecznie straci cierpliwo i zdecydowa si wysa do Kantonu nowego rzdowego komisarza, Lin Tze--su, ktremu zaleci, aby raz na zawsze ukrci cay opiumowy interes. Kiedy Lin przyjecha obj stanowisko, sytuacja bya ju bardzo napita, jako e od czasu, gdy Kompania stracia monopol na handel z Chinami, tutejsi urzdnicy ostro wykcali si z brytyjskim rzdem o to, jakie bd nowe reguy gry. Lin zbytnio si tym nie przej i pierwsze polecenie, jakie wyda, brzmiao: Natychmiast zniszczy wszystkie zapasy opium! Zarwno chiscy kupcy, jak i ich brytyjscy partnerzy zignorowali jednak ten rozkaz. Co takiego przydarzao si ju w przeszoci i za kadym razem nieposuszestwo uchodzio bezkarnie. Tym razem jednak miao by inaczej komisarz wysa swoich ludzi, a ci podpalili magazyny. Roczne zbiory poszy z dymem. Przemytnicy uznali to za wypadek przy pracy i, nie martwic si zbytnio, zaczli odtwarza zapa241 Potga herbaty

sy. Li jednak nie ustpowa. Tym razem wysa onierzy i po prostu aresztowa szmuglerw, nie przejmujc si zbytnio ich kolorem skry. Nieco pniej za, gdy dwch angielskich marynarzy zabio Chiczyka, a brytyjskie wadze odmwiy przekazania sprawcw zbrodni chiskiemu wymiarowi sprawiedliwoci, cierpliwo cesarskiego komisarza wyczerpaa si ostatecznie nakaza, by poddani brytyjscy opucili Kanton. Ta decyzja wywoaa wcieko w Londynie, gdzie ju od dawna tak urzdnicy Kompanii, jak i pozostali kupcy naciskali rzd, by wymusi na Chinach pene otwarcie gospodarcze do tej pory obce statki byy wpuszczane tylko do portu w Kantonie, nic zatem dziwnego, e zamknicie i tego miasta wzbudzio takie protesty. Sytuacja w Kantonie musi by rozwizana, apelowali kupcy, w imi zasad wolnego handlu, cho tak naprawd wszyscy wiedzieli, e chodzi raczej o herbat (i, rzecz jasna, dochody z opium przy okazji). Rzd brytyjski wola jednak oficjalnie nie powoywa si na prawo do sprzeday narkotykw, dlatego wybra inn drog w oficjalnej deklaracji o wypowiedzeniu wojny, tak bowiem Londyn postanowi zareagowa, znalazo si jedynie stwierdzenie, e wewntrzne chiskie ustawodawstwo (czyli zakaz przywozu opium) nie daje cesarzowi prawa do zajmowania i niszczenia dbr nalecych do obywateli brytyjskich. Tak czy inaczej, obrona zasad wolnoci handlu okazaa si wystarczajcym pretekstem. Formalnie rzecz biorc, tzw. Wojna Opiumowa trwaa trzy lata, od roku 1839 do 1842. Faktycznie jednak konflikt by krtki i przy tym absolutnie jednostronny, a to ze wzgldu na olbrzymi przewag technologiczn, jak miaa ju w tym czasie Europa przewag, ktra dla strony chiskiej okazaa si absolutn niespodziank. W kadym razie ju w pierwszej potyczce, w lipcu 1839, dwa brytyjskie okrty wojenne bez trudu poradziy sobie z chisk eskadr liczc dwadziecia dziewi okrtw. Rwnie na ldzie cesarscy onierze ze swoim redniowiecznym 242 Opium i herbata uzbrojeniem nie mieli adnych szans przeciw nowoczesnym angielskim muszkietom. Do poowy roku 1842 Brytyjczycy zajli Hongkong, Szanghaj i kilka innych wanych miast oraz praktycznie przejli kontrol nad wszystkim najwaniejszymi portami. Rzd chiski zosta zmuszony do podpisania traktatu pokojowego, na mocy ktrego Hongkong przeszed pod administracj brytyjsk, a pi najwikszych portw miao by otwartych na stae i bez adnych ogranicze dla midzynarodowego handlu. Dodatkowo cesarstwo musiao zapaci reparacje wojenne (w srebrze), w tym rwnie zwrci rwnowarto opium zniszczonego na rozkaz komisarza Lina. Byo to prawdziwe zwycistwo brytyjskich kupcw... i wielkie upokorzenie cesarstwa. Mit potnych i niepokonanych Chin leg w gruzach. Autorytet rzdzcej dynastii Manchu dawno ju nadszarpny liczne bunty o podou spoeczno-religijnym. Teraz jednak zdarzyo si co znacznie gorszego: wielkie cesarstwo przegrao wojn z jak ma wysepk pooon nie wiadomo gdzie i musiao jeszcze dla barbarzycw w tym kupcw i misjonarzy otworzy swoje porty. Wojna Opiumowa z lat 1839-1842 bya tylko pierwsz z wojen, jakie w XIX wieku toczyy si midzy Chinami a mocarstwami zachodnimi, ktre pod pretekstem ochrony wolnego handlu wymuszay na cesarstwie otwarcie kolejnych segmentw chiskiego rynku i pene podporzdkowanie si obcym interesom. Liczne klski praktycznie zmusiy Chiny do penej kapitulacji handel opium (nadal stanowicym gwny artyku importowy) zosta zalegalizowany, a kontrol nad chiskimi subami celnymi przejli Brytyjczycy. Wkrtce potem rodzime rzemioso podupado, gdy nie mogo sprosta konkurencji ze strony taszych wyrobw europejskiego przemysu. Chiny stay si aren, na ktrej o swe imperialne interesy walczyli Brytyjczycy, Francuzi, Niemcy i Rosjanie, a do tej stawki szybko doczyli te Japoczycy i Amerykanie. Kraj faktycznie utraci niezaleno. W tej sytuacji trudno

243 POTGA HERBATY si dziwi rosncej nienawici Chiczykw do cudzoziemcw. Wszechobecna korupcja, gospodarka w permanentnym kryzysie i zalew opium oto obraz zrujnowanych Chin drugiej poowy XIX wieku. Obok amerykaskiej niepodlegoci to druga konsekwencja wpywu, jaki herbata wywara na brytyjsk polityk imperialn i porednio na dzieje caego wiata. Od Kantonu do assamu Uzalenienie Wielkiej Brytanii od chiskiej herbaty budzio powany niepokj na dugo przed wybuchem Wojny Opiumowej. Niestety nie u wszystkich. Na przykad Kompania Wschodnioindyjska ju w roku 1788 zwrcia si do jednego z najwybitniejszych przyrodnikw tej epoki, Josepha Banksa, z pytaniem, co mona i warto uprawia w grzystym Bengalu. I jakkolwiek sir Joseph w odpowiedzi na pierwszym miejscu umieci wanie herbat, Kompania zignorowaa t opini, a nawet j utajnia. W roku 1822 Royal Society ustanowio nagrod w wysokoci pidziesiciu gwinei dla tego, kto wyhoduje i przygotuje najwiksz ilo chiskiej herbaty w Indiach Zachodnich, na Przyldku Dobrej Nadziei, w Nowej Poudniowej Walii lub wreszcie choby w Indiach Wschodnich". Nagrody jednak nigdy nie wypacono, a to dlatego, e Kompania bya niechtna takim prbom, ktre mogyby osabi jej monopolistyczn pozycj, czyli zmniejszy zyski. Zmienia zdanie dopiero, gdy w roku 1834 utracia monopol na handel z Chinami. Lord William Cavendish Bentinck, ktry by wwczas Dyrektorem Generalnym Kompanii, przypadkiem" by te brytyjskim gubernatorem Indii. Kiedy przeczyta w raporcie jednego ze swych podwadnych, e powinnimy zapewni sobie pewniejsze dostawy herbaty ni przez wymuszanie kolejnych ustpstw na rzdzie chiskim", z entuzjazmem odnis si do tej sugestii i powoa specjalny komitet, ktremu zleci zbadanie moliwoci stworze244 Od Kantonu do Assamu nia alternatywnych rde. Wkrtce potem delegacja komitetu odbya dugie rozmowy z Holendrami, ktrzy prbowali uprawia herbat na Jawie ju w roku 1728, udaa si te do Chin po sadzonki i po wykwalifikowanych pracownikw. W tym samym czasie trway poszukiwania najlepszej lokalizacji dla nowych plantacji. Zwolennicy tej koncepcji argumentowali, e wprowadzenie upraw herbaty w Indiach przyniesie poytek zarwno tej czci Imperium Brytyjskiego, jak i samej metropolii europejscy konsumenci dziki zrnicowaniu rde dostaw bd mieli wikszy komfort, a z kolei wprowadzenie uprawy w Indiach pobudzi gospodark tego zacofanego kraju i stworzy miejsca pracy dla setek tysicy Hindusw, ktrzy wczeniej utracili je za spraw importu tekstyliw z Wysp. Co wicej, jeli rozpocznie si produkcj herbaty w Indiach, moe uda si skoni tubylcw, by j pili, a to oznacza powstanie nowego, gigantycznego rynku zbytu. Hinduski rolnik pisa jeden z entuzjastw tej strategii rozwoju dostanie nie tylko upraw o duej wartoci rynkowej, ale te napj o wysokiej wartoci zdrowotnej." W centrum zainteresowania oczywicie cay czas pozostawaa kwestia rentownoci. Chiczycy niezmiennie stosowali swoje dawne, tradycyjne metody uprawtu rewolucja przemysowa nigdy nie dotara. Nadal, tak jak przed setkami lat, drobni lokalni producenci sprzedawali swoje plony miejscowym porednikom, a potem herbata na dkach lub na ludzkich plecach, jeli byo trzeba wdrowaa na wybrzee. Wreszcie trafiaa do wielkich chiskich kupcw z miast portowych, oni przygotowywali mieszanki, pakowali towar i sprzedawali go europejskim kupcom w Kantonie. Oczywicie po drodze kady chcia uszczkn co dla siebie za spraw mary kolejnych porednikw oraz licznych lokalnych

opat i ce cena funta wysuszonych lici bya w porcie prawie dwukrotnie wysza ni ta, jak otrzymywa lokalny producent. Gdyby komu udaa si uprawa herbaty w Indiach, ta rnica zo245 Potga herbaty staaby w jego kieszeni. Co wicej, wprowadzenie przemysowych metod uprawy i zastosowanie nowych technik do preparowania lici zapewne znacznie zwikszyoby produkcj, a co za tym idzie i zyski. Imperializm i industrializacja w tym przypadku poday sobie rce. Najzabawniejsze, e podczas gdy powoany przez lorda Bentincka komitet obradowa nad rozwizaniem przydzielonego przez gubernatora zadania, cay czas mia je dosownie pod nosem. Jeszcze bowiem w latach 20. XIX wieku Nathaniel Wallich, zatrudniony w Kalkucie na etacie rzdowego przyrodnika, dosta z prowincji Assam do zbadania prbki rosncej tam, podobnej do herbaty roliny. Uzna j za nieznany wczeniej gatunek kamelii, bo po prostu nie zorientowa si, e ma do czynienia z krzewem herbacianym. W roku 1834 Wallich zosta czonkiem komitetu Bentincka. Rozesa wtedy po wszystkich prowincjach Indii szczegowy kwestionariusz, chcc znale odpowied na pytanie, gdzie warunki klimatyczne bd najbardziej sprzyja nowej uprawie. Tym razem z prowincji Assam nadesano mu w odpowiedzi nie tylko gazk krzewu, ale rwnie nasiona oraz wiee, a nawet odpowiednio spreparowane licie. Nie popeni ju wic powtrnie tego samego bdu, a komitet z penym przekonaniem mg zamieci w raporcie dla gubernatora nastpujce rekomendacje: Krzewy herbaciane rosn naturalnie w grnym Assamie, nie mamy co do tego najmniejszych wtpliwoci [...] Z dum obwieszczamy to odkrycie, bowiem ma ono nieocenione znaczenie dla gospodarczej i rolniczej pomylnoci Imperium". Na wszelki wypadek komitet wysa jednak do Assamu ekspedycj, by potwierdzia odkrycie. T mao znan prowincj Brytyjczycy zagarnli stosunkowo niedawno, gwnie po to, by odgrodzi si od birmaskich plemion nieustannie najedajcych posiadoci Imperium. Kompania zdecydowaa, by w grnym Assamie osadzi na tronie marionetkowego wadc, a sama zadowalaa si ciganiem podatkw od ziemi, plonw i wszystkiego, co si 246 Od Kantonu do Assamu daow pozostaej czci prowincji. Jak atwo si domyli, gdy tylko okazao si, e mona tam uprawia herbat, krl szybko straci tron. Jednak przeksztacenie dzikich rolin w dochodow upraw byo trudniejsze, ni pocztkowo sdzono. Urzdnicy i uczeni, ktrym zlecono to zadanie, dugo spierali si, jaka jest najlepsza metoda: Czy lepiej jest sadzi krzewy na rwninach, czy na wzgrzach? Tam, gdzie gorco, czy tam, gdzie nieco chodniej? Kopot w tym, e ani jedni, ani drudzy nie znali rozwizania. Sadzonki i nasiona sprowadzono z Chin, ale mimo intensywnych wysikw specjalnie przywiezionych (oczywicie rwnie z cesarstwa) dowiadczonych fachowcw plony byy wci bardzo sabe. Wreszcie odpowied znalaz Charles Bruce, podrnik i poszukiwacz przygd, ktry w trakcie swoich wypraw zdoa pozna jzyk i obyczaje mieszkacw Assamu. Bruce potrafi skutecznie poczy lokaln tradycj z wiedz i dowiadczeniem chiskich rolnikw i sprawi, e dziko rosnce krzewy day si ucywilizowa" wkrtce potem na masow sal zaczto przenosi herbaciane krzaki z dungli na tereny przeznaczone pod plantacje, udao si te wypracowa skuteczne metody zbierania i suszenia lici. Pierwszy niewielki transport herbaty z Assamu dotar do Londynu w roku 1838 tutejsi kupcy byli pono pod wraeniem jego wysokiej jakoci. Kiedy ju wreszcie uzyskano pewno, e herbat mona uprawia na subkontynencie indyjskim, Kompania zostawia cik prac innymzgod na zaoenie plantacji dostawa, kto chcia, a firma zadowalaa si czynszem dzierawnym za ziemi i podatkiem od plonw.

W tej sytuacji, chcc wykorzysta nadarzajc si sposobno, grupa londyskich kupcw utworzya now spkAssam Company. W oficjalnym uzasadnieniu zaoyciele sigali nie tylko po argumenty finansowe. Poniewa wszystko dziao si jeszcze przed Wojn Opiumow, odwoywali si te do faktu, i upokarzajce warunki", na jakich chiskie wadze dopuszczaj do handlu w Kantonie, nie mog by tolerowane, a hodowla herbaty w In247 POTGA HERBATY Jedna z indyjskich plantacji herbaty w roku 1880. W tym czasie produkcja herbaty w Indiach bya ju znacznie tasza ni w Chinach. diach daje unikaln szans na wielkie zyski i realizacj wanych narodowych interesw". Bruce, ktrego argumenty przyczyniy si do utworzenia tej nowej inicjatywy, pisa, e kiedy ju bdziemy tu mieli tak wielu producentw jak w Chinach, staniemy si zdolni do konkurencji cenowej [...] a wtedy bdziemy mogli wyprze Chiczykw z rynku". Ostrzegajednak, e powany problem moe stanowi sia robocza. Lecz nie traci optymizmu. Mimo e, jak twierdzi, nie ma co liczy na miejscow ludno, zbyt wyniszczon przez opium (i uzalenion od tego narkotyku), to nie bdzie problemu ze cigniciem do pracy chopw z ssiadujcego z Assamem Bengalu. Assam Company bez trudu zebraa niezbdne fundusze chtnych do zakupu akcji byo wrcz zbyt wielu i niezbdna okazaa si redukcja zamwie. Niestety, wielu inwestorw aowao pniej swego entuzjazmu. W roku 248 Od Kantonu do assamu 1840 Assam Company przeja kontrol nad wikszoci nalecych wczeniej do Kompanii Wschodnioindyjskiej eksperymentalnych plantacji, ale wyranie przekroczyo to jej zdolnoci menederskie. Przykad firma postanowia zatrudni wszystkich dostpnych na miejscu chiskich rolnikw, bdnie zakadajc, e sama narodowo predestynuje ich do pracy na plantacjach herbaty. W tym samym czasie jej szefowie szastali pienidzmi na prawo i lewo. Kiedy okazao si, e zbiory s niewielkie, a w dodatku zej jakoci, akcje Assam Company spady o 99,5%. Sytuacja ulega zmianie dopiero, gdy w 1847 akcjonariusze zdecydowali si wyrzuci z pracy ', do tej pory zatrudnionego na stanowisku dyrektora zarzdzajcego. To pomogo w roku 1851 udao si wypracowa zysk i, co waniejsze, zdoby uznanie na Wielkiej Wystawie w Londynie, na ktrej prezentowano najwspanialsze osignicia Imperium. Assam Company dowioda wwczas, e doskonaa herbata nie musi pochodzi z Chin, a fakt ten zosta odpowiednio nagoniony. Herbaciany boom, ktry wci trwa, sprawi, e w krtkim czasie powstay jeszcze dziesitki spek. Wikszo z nich, jak si okazao, suya tylko spekulacjom, na ktrych tracili wszyscy poza maklerami. Sytuacja uspokoia si dopiero w latach 60. XIX wieku aferzyci znaleli sobie inne pola dziaania, rynek dojrza, a za spraw nowoczesnych metod uprawy i mechanizacji pracy produkcja przemysu herbacianego" znacznie wzrosa. Ta modernizacja polegaa midzy innymi na swoistym skoszarowaniu" i samych upraw, i pracownikw. Odtd na assamskich plantacjach herbaciane krzewy sadzono w dugich, rwnolegych rzdach, a robotnikw rolnych osiedlano w rwnie dugich rzdach chat, dziki czemu atwo byo podporzdkowa ich tryb ycia sen, jedzenie i rzadki odpoczynek rytmowi pracy. Sam zbir herbaty nie mg by zmechanizowany (nadal zreszt nie jest), ale ju pozostae etapy produkcji: fermentacja, zwijanie, suszenie i segregowanie lici, tak. Do roku 1872 koszty pro249 Potga herbaty

dukcji herbaty (w przeliczeniu na funt) spadry do poziomu chiskiego, a do 1913 udao sieje obniy o dalsze 25%. Za spraw spadajcych kosztw transportu (rozwj sieci kolejowej i parowce) chiski eksport ostatecznie przesta by konkurencyjny. W cigu zaledwie kilkunastu lat struktura brytyjskiego importu ulega zasadniczej zmianie. Jeszcze w roku 1859 Wielka Brytania importowaa z Chin ponad trzydzieci tysicy ton herbaty rocznie; czterdzieci lat pniej cesarstwo dostarczao ju tylko niecae siedem tysicy ton, a dostawy z Indii signy niemal stu tysicy. Ten sukces indyjskiej herbaty ostatecznie dobi i tak ju bardzo osabion gospodark chisk totalny chaos, jaki zapanowa w cesarstwie pod koniec i na pocztku XX wieku, w duym stopniu by jego konsekwencj. Nie przetrwa go rwnie jeden z jego gwnych autorw, czyli Kompania Wschodnioindyjska: powstanie sipajw, ktre prawie doprowadzio do utraty kontroli nad carym sub-kontynentem, zmusio Londyn do podjcia radykalnych dziaa. W roku 1858 Kompani rozwizano, a Wielka Brytania przeja bezporedni wadz nad Indiami. Indie do dzi s najwikszym na wiecie producentem herbaty, a o sukcesie (pomiertnym" wprawdzie) brytyjskich planw moe wiadczy, e s te jej najwikszym konsumentem odpowiadaj za ponad 23% wiatowego spoycia (na drugim miejscu s Chiny (16%), a na trzecim Wielka Brytania (6%)). Kulturowe dziedzictwo Imperium Brytyjskiego nie moe jednak by kwestionowane jeeli przyjrzymy si spoyciu per capita, to okae si, e w pierwszej dwunastce krajw wiata znajdziemy poza sam Wielk Brytani jeszcze trzy jej dawne kolonie (Irlandi, Australi i Now Zelandi). Poza tym nie ma na tej licie innych pastw euroatlantyckiego krgu cywilizacyjnego; jest tylko Japonia, reszta za to kraje arabskie, gdzie religijny zakaz konsumpcji alkoholu daje herbacie specjaln pozycj. Spoycie herbaty w USA, Francji czy Niem250 Od Kantonu do assamu czech jest ponad dziesiciokrotnie nisze ni w Zjednoczonym Krlestwie w tych pastwach gr jest kawa. Warto w tym momencie doda, e wyranie wiksza popularno kawy w Stanach Zjednoczonych jest bdnie! traktowana jako historyczne dziedzictwo Bosto-skiej Herbatki i dawnych angielsko-amerykaskich konfliktw. Bdnie, bowiem po krtkim okresie odrzucenia w latach walki o niepodlego amerykascy kolonici rycho powrcili do dawnych obyczajw. Mieli z tym zreszt sporo kopotw, gdy zatarg z metropoli sprawi, e oryginalny napj przesta by przez pewien czas dostpny i trzeba byo szuka lokalnych namiastek, std rne Herbaty Wolnoci" (Liberty Tea"napar z krwawnicy, czyli tojeci), Balsamy" (Balm Tea", wywar z babki lancetowatej, koryntki i szawii) i inne podobne wynalazki. Przez krtki czas ich picie, mimo niezbyt interesujcego smaku, stanowio wrcz przejaw amerykaskiego patriotyzmu, ale ju w czasie wojny o niepodlego nieco prawdziwej herbaty trafiao na amerykaski rynek (dla niepoznaki wwoono jjako tyto). W kadym razie niedugo po zakoczeniu amerykaskiej rewolucji import herbaty zacz rosn, a ju w dziesi lat po bostoskim incydencie wrci do dawnego poziomu. Kawa zyskaa wiksz popularno na kontynencie pnocnoamerykaskim dopiero w poowie XIX wieku i zoyo si na to wiele przyczyn. Po pierwsze w roku 1832 zlikwidowano co przywozowe, dziki czemu znacznie spada jej cena. Na krtki czas wprowadzono je ponownie po wojnie domowej, ale ostatecznie zostao zniesione w roku 1872 Ameryka wycofaa co na kaw i napj ten podbija kraj", donosia wwczas Illustrated London News". To byo jednak konsekwencj zupenie innej struktury ludnoci Stanw pod koniec wieku: ju na skutek napywu imigrantw dawni poddani brytyjscy stanowili mniejszo. Historia herbaty to w pewnym sensie zarazem dzieje Imperium Brytyjskiego, tak jego dobrych, jak i zych stron. Napj ten upodobali sobie obywatele kraju, ktry

251 Potga herbaty przez ponad stulecie by niekwestionowanym wiatowym supermocarstwem; pili j wszyscy zarzdcy kolonii, onierze od Chin, poprzez Krym, po Falklandy, i robotnicy z Manchesteru. Do dzi Brytyjczycy syn ze swego przywizania do herbaty, a konsekwencje ich niegdysiejszych upodoba bdziemy zapewne odczuwa jeszcze przez kolejne stulecia. Cz szsta Coca-Cola i narodziny amerykaskiego supermocarstwa

Rozdzia jedenasty OD NAPOJW GAZOWANYCH DO COCA-COLI Stronger! stronger! grow they all, Who for Coca-Cola cali. Brighter! brighter! thinkers think, When they Coca-Cola drink*. Reklama Coca-Coli, 1896 Przemysowa potga Konsumpcjonizm narodzi si w Wielkiej Brytanii, ale dopiero w Stanach Zjednoczonych industrializacja i masowa konsumpcja rozkwity wsplnie, a to dziki nowym metodom produkcji, ktre wymylono wanie w tym kraju. Zgodnie z tradycyjnym podejciem waciwym dla epoki przedindustrialnej rzemielnik wytwarza kady towar czy artyku od pocztku do koca. Angielska rewolucja przemysowa sprawia, e ten wzorzec si zaama prac podzielono na kolejne etapy, za ktre odpowiadali poszczeglni pracownicy, a tam, gdzie to byo moliwe, do pracy wczono wydajniejsze od ludzi maszyny. Ameryka* W swobodnym przekadzie: Szybciej, wyej wyroniemy, kiedy Col wypijemy. Janiej myle zawsze bdzie ten, kto Col wpierw nabdzie. 255 Od napojw gazowanych do Coca-Coli nie poszli jeszcze krok dalej rozdzielili produkcj i monta. Maszyny produkoway wielkie iloci identycznych czci, a dopiero pniej skadano z nich kocowy produkt. To podejcie, znane jako amerykaski system produkcji, zrobio wkrtce karier na caym wiecie. Wdroono je najpierw przy produkcji karabinw, pniej maszyn do szycia, rowerw, samochodw, wreszcie praktycznie wszystkiego. Ta technika organizacji pracy, wykorzystana na wielk skal, uczynia z Ameryki przemysow potg. Dziki niej masowa produkcja moga pobudzi, a potem zaspokoi masowe zapotrzebowanie na masowe dobra konsumpcyjne tak narodzi si American way of life, czyli amerykaski styl ycia". W pewnym sensie dziewitnastowieczne Stany Zjednoczone byy idealn kolebk dla konsumpcjonizmu. Kraj mia pod dostatkiem surowcw i umiejtnoci zawsze byy tu w cenie, ale dziki nowym technologiom i mechanizacji nawet dla niewykwalifikowanych pracownikw byo mnstwo zajcia, a dziki zastosowaniu nowych technologii produkty ich pracy niewiele ustpoway jakoci wyrobom zdolnych rzemielnikw. W odrnieniu od Europy, w Stanach wystpoway o wiele mniejsze rnice klasowe i regionalne midzy poszczeglnymi grupami spoecznymi, a to oznaczao olbrzymi rynek zbytu, gdy produktw nie trzeba byo na si przykrawa" do lokalnych gustw. Kraj dysponowa te (znw w porwnaniu z Europ) dobrze rozwinit sieci drogow, a dziki telegrafowi rwnie sprawnym systemem cznoci, przynajmniej od czasw wojny domowej. Jednym sowem cae USA stanowiy wielki, otwarty rynek. Na efekty nie trzeba byo dugo czeka ju pod

koniec wieku to Brytyjczycy zaczli importowa maszyny ze Stanw, a w roku 1900 amerykaski produkt narodowy by wikszy od brytyjskiego. Na pocztku XX wieku Stany Zjednoczone stay si najpotniejszym organizmem gospodarczym wiata. Wiek Amerykanie powiecili wewntrznej ekspansji ekonomicznej, w nastpnym stuleciu wyszli na wiat, cho256 Przemysowa potga by poprzez decydujcy o ich kocowym wyniku udzia w dwch wojnach wiatowych. A potem nadesza trzecia, zimna wojna, w ktrej dwa supermocarstwa dysponoway praktycznie rwnym potencjaem militarnym. Konkurencja rozgrywaa si zatem w sferze ekonomicznej. Sowieci nie wytrzymali tego i ostatecznie musieli si podda pod koniec XX wieku, nie przypadkiem zwanego przez niektrych historykw stuleciem Ameryki, Stany Zjednoczone zostay niekwestionowanym, jedynym supermocarstwem, grujcym i ekonomicznie, i militarnie nad reszt wiata. Zarazem wiat ten by zintegrowany tak silnie, jak nigdy wczeniej tak gospodarczo, jak i dziki sieci globalnego transportu i nowym technologiom komunikacji i cznoci. Wzrost amerykaskiej potgi, globalizacja wojny, polityki i gospodarki, to zjawiska, ktre tworzyy XX wiek. Towarzyszy im jednak jeszcze jeden fenomen. Swoistym zwierciadem historycznych przemian, ktre uksztatoway ostatnie stulecie II tysiclecia, by wielki sukces kolejnego amerykaskiego wynalazku Coca-Coli, dzi najdroszej i najszerzej znanej marki handlowej na wiecie, zupenie susznie w powszechnym odczuciu symbolizujcej amerykaskie wartoci (w dobrym i zhym tego sowa znaczeniu). Oczywicie dla rnych ludzi ten symbol miewa zupenie inn wymow dla czci Coca-Cola oznacza wolno wyboru, swobod dziaalnoci gospodarczej, demokracj, amerykaskie marzenie" po prostu. Dla przeciwnikw kapitalizmu Cola to co zupenie innego to symbol bezlitosnego wyzysku, hegemonii ponadnarodowych korporacji, upadku lokalnych kultur i wszechobecnej amerykaskiej bylejakoci i tandety. Dzieje Imperium Brytyjskiego moemy oglda w filiance herbaty historii amerykaskiego sukcesu warto przyjrze si przez pen bbelkw butelk sodkiej, brzowawej Coca-Coli. 257 Od napojw gazowanych do Coca-Coli Joseph Priestley opublikowa w roku 1772 ksik o tym, jak robi wod sodow (ale w historii nauki zapisa si przede wszystkim jako odkrywca tlenu). BBELKI W BUTELCE Bezporedni przodek Coli i wszystkich innych sztucznie gazowanych bezalkoholowych napojwprzyszed na wiat w niewielkim browarze w Leeds. By rok 1767, a odkrywc by Joseph Priestley, duchowny i uczony*. Sam Priestley uznawa si przede wszystkim za czowieka Kocioa i kaznodziej (w czym nie przeszkadzay mu ani niekonwencjonalne pogldy religijne, ani wada wymowy biedak bardzo si jka), zawsze potrafi jednak znale troch czasu na prowadzenie bada naukowych. Z owym browarem, o ktrym wspomniaem, ssiadowa po prostu drzwi w drzwi, i gdy kiedy obserwowa jego prac, zafascynoway go dziwne pcherzyki nieznanego gazu, ktre bez przerwy wydobyway si z kadzi * Wedug innych rde palma pierwszestwa naley si jednak Francuzom pierwsz wod z bbelkami" stworzy w swoim laboratorium francuski chemik Jean Veancel ponad dwadziecia lat wczeniej, gdy ju w roku 1750 (przyp. red.). BBELKI W BUTELCE fermentacyjnych. W tym czasie substancj t nazywano ustalonym powietrzem". Wykorzystujc browar jako wygodne, przydomowe laboratorium, Priestley rozpocz badania nad tajemniczym gazem. Najpierw postanowi okreli jego waciwoci zacz od

stwierdzenia, e pomie wieczki trzymanej bezporednio nad kadzi z fermentujcym zacierem ganie, natomiast dym z pomienia unosi si w warstwie gazu, czynic j widoczn, a pniej, gdy nie znajduje si ju bezporednio nad powierzchni fermentujcej cieczy, powoli opada na ziemi. To oznacza, e gaz ten jest ciszy od powietrza. W kolejnym eksperymencie Priestley stwierdzi, e jeeli tu nad powierzchni kadzi szybko i gwatownie przelewa wod z jednej szklanki do drugiej, to moe w ten sposb sprawi, e badany gaz si w niej rozpuci i w efekcie powstanie musujca woda o wyjtkowo przyjemnym smaku". Dzi wiemy, e ulatniajcy si gaz to ditlenek wgla, a produkt eksperymentu pana Priestleya nazwalibymy wod sodow. W osiemnastym wieku wierzono, e ustalone powietrze" ma waciwoci antyseptyczne. Nic dziwnego zatem, i zawierajcy je wodny roztwr uznano za przydatny w medycynie. To mogoby tumaczy rwnie zdrowotne waciwoci naturalnych wd mineralnych, ktre przecie bardzo czsto si pieni. Priestley zaprezentowa swoje odkrycie na posiedzeniu Royal Society w Londynie w roku 1772 i tego samego lata opublikowa ksik Impregnating Water with FixedAir (Nasycanie wody ustalonympo-wietrzem). Jeszcze przed wystpieniem na forum Towarzystwa Krlewskiego Priestley opracowa now, prostsz metod otrzymywania musujcej wody", a Lordowi Admiralicji zaprezentowa nawet specjalne urzdzenie suce do tego celu. Wkrtce potem Royal Society odznaczyo Priestleya Medalem Copleya, jednym z najwyszych przyznawanych przez t instytucj wyrnie, a Admiralicja zacza montowa jego aparaty na brytyjskich statkach powszechnie (i oczywicie bdnie) wierzono bowiem wwczas, e woda gazowana moe by skutecznym 259 Od napojw gazowanych do Coca-Coli lekiem na szkorbut. Lecznicze waciwoci cytryn nie byy jeszcze znane. Priestley poza honorami Royal Society i wdzicznoci Admiralicji nie odnis ze swego wynalazku wikszych korzyci. Szybko znaleli si jednak ludzie mylcy bardziej praktycznie i ju w poowie lat siedemdziesitych XVIII wieku Thomas Henry, chemik i aptekarz z Manchesteru, zacz sprzedawa u siebie wod gazowan jako napj leczniczy. Pan Henry by zapewne szczerze przekonany o zdrowotnych waciwociach oferowanego przez siebie produktu, a klientw zapewnia, e dziaa przy gorczce gnilnej, dyzenterii, wymiotach ci etc". Zaprojektowa nawet wasn maszyn, dziki ktrej mg wyprodukowa a 12 galonw (czyli niemal pidziesit litrw) wody sodowej naraz. W tekcie reklamowym z roku 1781 Henry uczciwie instruowa swoich klientw, by wod trzymali w starannie zakorkowanej i zalakowanej butli", sugerowa te, by robi z niej lemoniad, dodajc cukier, nieco zwykej wody i sok z cytryny. W tym sensie Thomasa Henry'ego mona wic uzna za pioniera rynku dosadzanych, sztucznie gazowanych napojw. W latach 90. XVIII wieku pan Henry mia ju wielu naladowcw w caej Europie. Zwszywszy potencjalny interes, do gry wczyli si i naukowcy, i poszukujcy okazji przedsibiorcy. Na przykad szwedzki chemik Torber Bergman zachci swojego jednego ze swoich uczniw do zaoenia niewielkiej fabryczki, ale zakad szybko pad, gdy metoda Bergmana bya wyjtkowo niewydajna produkcja nie przekraczaa trzech butelek na godzin. Znacznie pomylniej potoczyy si losy przedsiwzicia, ktrego twrc by genewski mechanik Nicholas Paul. Przede wszystkim Paul dobra sobie do spki szwajcarskiego finansist Jacoba Schweppe, opracowa te wasn, bardzo efektywn technologi produkcji, a genewscy lekarze wprost rozpywali si w pochwaach leczniczych waciwoci jego wody. Spka Paul-Schweppe prosperowaa doskonale i ju przed rokiem 1800 uruchomia produkcj 260

Bbelki w butelce na eksport. Po jakim czasie waciciele podzielili jednak firm i zaoyli dwa konkurujce ze sob przedsibiorstwa (obaj zreszt przenieli si do Wielkiej Brytanii). Schwep-pe'owi poszo zreszt lepiej produkowa nieco sabiej gazowan wod, a ta najwyraniej bardziej odpowiadaa gustom Brytyjczykw. Zgodnie zreszt z czstym wwczas pogldem taka sabiej gazowana woda miaa bardziej przypomina, rwnie dziaaniem, naturalne wody mineralne i Schweppe potrafi to przekonanie wykorzysta na jednej z karykatur z epoki moemy zobaczy osobnika pijcego wod Paula, ktry po chwili, nadty niczym balon, unosi si w powietrze. Z czasem do produkcji sztucznie mineralizowanych wd zaczto wykorzystywa inny zwizek chemiczny, wodorowglan sodu std powszechnie dzi uywana nazwa woda sodowa". Do koca XVIII wieku napoje gazowane miay praktycznie wycznie zastosowania medyczne. Lekarze zalecali je w przypadku bardzo rnych schorze i interpretacj t przyjy rwnie wadze finansowe, nakadajc na wod sodow podatek w wysokoci 3 pen^ sw za butelk, czyli taki sam, jak na inne lekarstwa sprzedawane bez recepty. W jednym z medycznych pism z roku 1798 moemy znale bezporednie powoanie si na kuracj przeprowadzan z wykorzystaniem wody sodowej Schweppe'sa", a w artykule o kilka lat pniejszym autor pisze, i gazowana woda alkaliczna, zwana potocznie wod sodow, od dawna stosowana jest w naszym kraju i to z wielce zadowalajcym efektem". To jednak nie w Europie, ale w Stanach Zjednoczonych napoje gazowane miay odnie najwikszy sukces. Tu rwnie, podobnie jak na Starym Kontynencie, naukowcy szybko zainteresowali si waciwociami naturalnych wd mineralnych i moliwoci ich naladowania przez produkty wytwarzane metodami przemysowymi. Ceniony filadelfijski lekarz Benjamin Rush ju w roku 1773 bada wody mineralne Pensylwanii i przedstawi rezultaty na posiedzeniu Amerykaskiego Towarzystwa Filozoficz261 Od napojw gazowanych do Coca-Coli nego. Podobnymi zagadnieniami interesowali si te inni Amerykanie, take i ci, ktrych dzi kojarzymy raczej z polityk, czyli sfer aktywnoci raczej do odleg od czystej nauki. O waciwociach naturalnych rde pisali na przykad James Madison i Thomas Jefferson, a Jerzy Waszyngton szczeglnie interesowa si cieszcymi si wczenie najwiksz popularnoci ujciami w pooonej na pnoc od Nowego Jorku Saratodze. Odwiedzi to miejsce w 1783, a rok pniej pisa do swojego przyjaciela: Co odrnia wod z Saratogi od innych [...] to wielka liczba zawartego w niej ustalonego powietrza. [...] Niestety, nie da si jej przechowywa tak, by powietrze owo nie ucieko. Kilka osb opowiadao nam, i gdy silnie zakorkowali butelk z wod z Saratogi, ta natychmiast pkaa. My sprbowalimy tylko raz co prawda nasza nie pka, ale powietrze i tak umkno, gdy jako znalazo sobie drog przez korek i wosk, ktrym dodatkowo jeszcze opiecztowalimy szyjk". Tym, ktry na kontynencie amerykaskim wyprowadzi wod sodow z naukowych laboratoriw na masowy rynek, by niejaki Benjamin Silliman, skdind profesor chemii na Uniwersytecie Yale. W roku 1805 Sillimana wysano do Europy, gdzie mia uzupeni ksigozbir i zakupi wyposaenie laboratoryjne dla swojej nowej katedry. W Londynie jednak znacznie bardziej zainteresowaa go konkurencja midzy zakadami Schweppe'sa i Paula. Po powrocie do Stanw sam zaj si produkcj wody sodowej. Pocztkowo odbiorcami byli wycznie jego przyjaciele, ale wkrtce mia tyle zamwie, e postanowi zmieni yciowe plany. W licie do przyszego wsplnika napisa: Moje obecne moliwoci absolutnie nie pozwalaj mi speni chociaby czci zamwie na wod sodow, jakie do mnie wci docieraj. W tej sytuacji podjem decyzj, i podobnie, jak to czyni w Londynie otworz wasn manufaktur i rozpoczn produkcj gazowanej wody na wiksz skal". W roku 1807 w New Haven (stan Con-

OfSO Bbelki w butelce necticut) firma Sillimana rozpocza sprzeda butelkowanej wody sodowej. Bardzo szybko w innych amerykaskich miastach ruszyy nastpne wytwrnie. Pojawiy si te zupenie nowe pomysy na przykad Joseph Hawkins z Filadelfii uzna, e znacznie lepsz metod dystrybucji" gazowanej wody bd tzw. fontanny. Zapewne chcia w ten sposb przenie na grunt amerykaski robice wanie wielk karier w europejskich uzdrowiskach pijalnie, gdzie rdlan wod mona byo nabiera bezporednio do szklanki. Oto opis takiej pijalni Hawkinsa z roku 1808: Woda mineralna dostarczana jest do fontanny z podziemnego zbiornika poprzez stalowe rury ukryte w pionowych, drewnianych kolumnach. Przekrciwszy kurek znajdujcy si na szczycie takiej kolumny, uwalniamy strug spienionej wody, ktra trafia wprost do podstawionej szklanki, nie ma zatem potrzeby jej wczeniejszego butelkowania". Hawkins opatentowa swoje fontanny" w roku 1809, jednak pomys sprzeda wody w specjalnych pijalniach nie przyj si. Do gry wczyli si za to aptekarze i ju w latach dwudziestych fontanny z wod sodow stay si standardowym wyposaeniem wikszoci amerykaskich aptek. Wod sodow produkowano i sprzedawano na miejscu, cho rs te import butelkowanej wody z Europy, a w roku 1826 z duym sukcesem wesza na rynek woda ze rde Saratogi. Tak jak wiele innych napojw przedtem, woda sodowa zadebiutowaa jako lekarstwo, by po pewnym czasie wkroczy w obszar masowej konsumpcji (cho te zdrowe" korzenie zapewne uatwiy jej pniejsz karier). Zmiany nastpoway do szybko ju w popularnym amerykaskim podrczniku chemii z roku 1809 moemy przeczyta, e woda sodowa jest bardzo odwieajca i wielu wysoko j sobie ceni, zwaszcza podczas upaw lub gdy kto zmczony". Do wczenie pojawiy si te rne pomysy, do czego wykorzysta wod sodow zaczo si od tego, e pito j 263 Od napojw gazowanych do Coca-Coli saute, potem pojawia si musujca lemoniada (zapewne pierwszy napj gazowany we wspczesnym tego sowa znaczeniu), po obu stronach Atlantyku (i to chyba zupenie niezalenie) ludzie prdko wpadli te na pomys, by miesza wod sodow z winem. Jeden z angielskich smakoszy pisa nawet, i kiedy zmieszamy wod sodow z winem uzyskujemy napj bardziej iw mniejszej iloci satysfakcjonujcy dla odka i podniebienia ni wino nieroz-cieczone". Tak narodzi si wspczesny szprycer. Poczwszy od lat 30. XIX wieku wielk karier, zwaszcza za oceanem, zaczy robi rozmaite syropy nadajce wodzie dowolny smak. Ju w roku 1830 American Journal of Health" informowa, e takie syropy stosowane s, by poprawi smak napojw, a najczciej dodaje sieje ze wietnym zreszt skutkiem do tak modnej ostatnio gazowanej wody kwasowej". Pocztkowo syropy wytwarzano domowym sposobem z najrniejszych owocw, cho chyba najczciej z morwy, truskawek, malin, ananasw i smila-ksu (kolcoroli). Z czasem wodne fontanny patentu Haw-kinsa staway si coraz bardziej wymylne, gdy dodawano im dozowniki z rnego smaku syropami, a cao umieszczano w obudowach kryjcych bloki lodu, dziki ktrym napj zachowywa prawidow temperatur. Na Wystawie zorganizowanej w Filadelfii z okazji setnej rocznicy uzyskania niepodlegoci James Tufts, bostoski milioner, ktry fortun zawdzicza wanie wodzie sodowej, zaprezentowa swoje najnowsze osignicie, Arktyczny Aparat do Wody Sodowej (Arctic Soda Water Apparatus). Tufts nie musia nawet specjalnie reklamowa swej ekspozycji, bo aparat" mia ponad dziesi metrw wysokoci i wida go byo z daleka, a w dodatku by ozdobiony marmurem, srebrem i porcelan. Wystawione w specjalnie zaprojektowanym pawilonie urzdzenie obsugiwali nienagannie ubrani kelnerzy. To musiao robi wraenie mieszanka wynalazczoci i

marketingowego rozmachu przyniosa Taftowi kolejny ekonomiczny sukces w postaci lawiny zamwie dla jego firmy American Soda Fountain Company. 2fi4 Bbelki w butelce Postp i mechanizacja w przemyle wd gazowanych miay te mniej spektakularny aspekt. Wan postaci by na przykad John Mathews, zdolny biznesmen i weteran brytyjskiego rynku, ktry postanowi sprbowa szczcia po drugiej stronie Atlantyku i przenis si do Nowego Jorku. Na pocztku sam produkowa i sprzedawa wod sodow, pniej przerzuci si na fontanny", ale prawdziwy sukces osign dopiero pniej, gdy doczy do niego syn, rwnie John. Ten modzieniec okaza si bardzo zdolnym wynalazc i skonstruowa w peni zmechanizowan lini do produkcji wody sodowej, obejmujc wszystkie etapy produkcji: od nasycania wody gazem po mycie butelek. Do roku 1877 przedsibiorstwo Mathewsw zarejestrowao ponad sto patentw, a sprzeda kompletnych maszyn do produkcji wody sodowej przekroczya dwadziecia tysicy sztuk. W katalogu firmy z tego okresu znale mona midzy innymi urzdzenie do produkcji oraz butelkowania wody sodowej, piwa imbirowego etc. przy uyciu korkw" za $1146,45. Zestaw zawiera rwnie surowce do produkcji gazu, urzdzenie do nasycania wody ditlenkiem wgla, pidziesit grosw butelek (przypomnijmy, e gros to dwanacie tuzinw) ekstrakty zapachowe i barwniki. Linia produkcyjna Mathewsa zaprezentowana zostaa na licznych midzynarodowych wystawach i zdobya wiele nagrd. W zasadzie jest ona idealnym przykadem amerykaskiego podejcia do produkcji kolejne etapy procesu wytwarzania realizuj maszyny, ktrych czci mona atwo w razie potrzeby wymieni; surowce, proces i opakowania s zestandaryzowane, a w efekcie otrzymujemy napj zawsze taki sam w smaku i odpowiadajcy masowym gustom. Nic dziwnego, e produkcja wody sodowej w USA byskawicznie osigna bardzo wysoki poziom, napj ten doskonale trafia bowiem w potrzeby wszystkich warstw spoecznych, od najbogatszych po biedot. Byo w nim jednak rwnie co wicej. Mary Gay Humphreys, autorka zajmujca si problematyk spoeczn, tak pisaa w roku 265 Od napojw gazowanych do Coca-Coli 1891 w Harper's Weekly ": Wyjtkow zalet wody sodowej, tym, co niemal czyni z niej nasz narodowy napj, jest jej demokratyczno. Milionerzy mog sobie pi szampana, gdy robotnicy musz zadowala si piwem, ale jedni i drudzy pij tak sam gazowan wod". Przekonanie Humphreys, i pisze o narodowym napoju" Ameryki, w tym momencie nie odpowiadao ju prawdziwe, bo na scen wszed wanie nowy pretendent do tego tytuu, ale w jednym si nie mylia bbelki pozostay. Mityczne pocztki Coca-Coli Zgodnie z oficjaln wersj historia Coca-Coli zacza si w maju 1886 roku, gdy John Pemberton, aptekarz z Atlanty (w stanie Georgia), prbowa opracowa nowy rodek na bl gowy. Koncern utrzymuje, e Pemberton, ktry zawsze mia skonno do eksperymentw, wpad na pomys waciwej kombinacji skadnikw przypadkiem. Pewnego popoudnia po prostu zmiesza rne skadniki i wyszed mu pyn o barwie karmelu. Nasz zdolny farmaceuta zanis go do ssiedniej apteki i rozcieczy wod sodow tak powsta musujcy, sodki i orzewiajcy napj, ktry wkrtce mia podbi wiat. Prawdziwa historia jest jednak nieco bardziej skomplikowana. W rzeczywistoci pan Pemberton mia due dowiadczenie w przygotowywaniu rozmaitych dostpnych bez recepty medykamentw, ktre byy wwczas w Stanach niezmiernie popularne. Rne piguki, balsamy, syropy, kremy czy olejki byy doskonaym przykadem triumfu reklamy nad farmakologi (albo raczej nad zdrowym rozsdkiem). Niektre nie szkodziy, ale wikszo zawieraa due iloci alkoholu czy kofeiny albo nawet morfiny lub opium. Sprzedawano je przede wszystkim za porednictwem ogosze prasowych. Ich

produkcja staa si bardzo dochodowym interesem zwaszcza po zakoczeniu wojny domowejliczni weterani poszukiwali czego, co pomoe im wrci normalnego ycia. Popularno takich cudow266 Mityczne pocztki Coca-Coli nych lekw po czci wynikaa z braku zaufania do konwencjonalnej medycynyskdind zupenie zrozumiaego w czasach, gdy pomoc lekarska bya bardzo droga, ale za to prawie cakiem nieskuteczna. Rozmaite cudowne" rodki stanowiy kuszc alternatyw, a producenci umiejtnie podsycali zainteresowanie, reklamujc je na przykad jako leki wykorzystujce naturaln medycyn rdzennych mieszkacw Ameryki i sprzedajc pod nazwami odwoujcymi si wprost do najsilniejszych emocji, wczajc w to religi, patriotyzm i ludzk skonno do mistycyzmu. Mielimy zatem Prawdziw indiask kuracj doktora Morse'a" i Papajowe piguki Munsona, ktre sprawi, e Twoja wtroba znw zacznie dziaa". Poza prb przekonania potencjalnych klientw, e tego typu specyfiki to czyste oszustwo, nie mona byo zrobi nic, by powstrzyma ich producentw, nawet jeli byli zwykymi hochsztaplerami. Na przykad zgodnie z doczon ulotk Eliksir ycia" sprzedawany przez dr. Kid-da leczy kad znan chorob [...] Ju po dwch lub trzech dawkach chromi mog odrzuci kule [...] a reumatyzm, nerwoble, dolegliwoci serca, wtroby i nerek, choroby krwi i skry znikaj niczym za spraw magii". Gazety drukujce takie ogoszenia rzecz jasna nie odpowiaday za ich tre. Trudno si dziwi to dziki reklamom prasowym amerykaskie dziennikarstwo przeywao w tym okresie rozkwit, a na przeomie XIX i XX wieku producenci cudownych lekw stanowili gwn grup reklamodaw-cw. Na przykad wytwrcy Olejku w. Jakuba", ukojenia dla zbolaych mini", tylko w roku 1881 wydali na ogoszenia prasowe ponad p miliona dolarw. Kilkanacie lat pniej zdarzali si producenci corocznie przeznaczajcy na ten cel ponad dwa razy wicej. Burzliwie rozwijajcy si w ostatnich dekadach XIX wieku sektor cudownych lekw by chyba pierwsz gazi gospodarki, ktra docenia znaczenie reklamy, rozpoznawalnego znaku handlowego i marki oraz chwytliwych hase i sloganw. Tu rwnie po raz pierwszy zasto267 Od napojw gazowanych do Coca-Coli sowano reklamy przydrone, prekursora dzisiejszych billboardw. Koszt produkcji by zwykle minimalny, zaledwie klika centw za opakowanie, warto wic byo przeznaczy due pienidze na marketing. A trzeba to byo robi, za wzgldu na konkurencj wedug niektrych szacunkw zaledwie jeden producent na pidziesiciu osiga zyski. Ale jeli komu si powiodo, zdobywa prawdziw fortun. Jednym z najsynniejszych przykadw takiego sukcesu jest Rolinna mieszanka" (Vegetable Compo-und) Lidii E. Pickham. Produkt ten, jak gosiy reklamy, Jest skutecznym lekiem na wszelkie bolczki i saboci, ktre tak drcz nasz niewieci pe [...]. Uwalnia od zawrotw gowy i wzd odka, likwiduje ble brzucha i sprawia, e niepotrzebne staj si jakiekolwiek rodki uspokajajce czy pobudzajce". Klientki mogy pisa do pani Pickham listy z prob o porad wszystkie otrzymyway niemal jednobrzmice odpowiedzi, z ktrych wynikao, e problemy min, jeli tylko zwikszy si dawk owej wspaniaej Mieszanki. Korespondencja trwaa w najlepsze nawet po mierci Pickham w roku 1883, jako e firma oficjalnie nigdy o tym zdarzeniu nie powiadomia. Pniejsze analizy wykazay, e gwnym aktywnym skadnikiem Rolinnej mieszanki" by... alkohol (15 do 20%). Najzabawniejsze w tym, e wan i wpywow grup kon-sumentek byy czonkinie stowarzysze walczcych o wprowadzenie prohibicji. Pemberton, ktrego w swej legendzie zaoycielskiej przywouje Cola, od dawna prowadzi z mieszanym szczciem rne interesy. Przez lata prbowa stworzy wasn formu

cudownego specyfiku, ktry przynisby mu majtek. Par razy nawet by blisko i niele mu si powodzio, ale w latach 70. XIX wieku wyranie przeladowa go pech. W 1872 musia ogosi bankructwo, a kolejne prby powrotu do biznesu skoczyy si porak dwukrotnie za spraw poaru straci ca produkcj. Nie poddawa si jednak i wreszcie w 1884 szczcie znw si do niego 268 Mityczne pocztki Coca-Coli umiechno, kiedy zacz do swoich eliksirw dodawa now, zyskujc wwczas popularno substancjkok. Ludy poudniowoamerykaskie od niepamitnych czasw uyway lici koki, cenionej za swe pobudzajce dziaanie (nazywano j nawet bosk rolin Inkw"). Najczciej licie po prostu uto to uwalniao niewielkie iloci narkotyku: kokainy. W maych dawkach ten alkaloid dziaa podobnie jak kofeina: usprawnia prac umysow i osabia apetyt. Inkom pomaga na przykad w dugich pieszych wyprawach przez Andy, znoszc uczucie godu i zmczenia. Kokain udao si wyizolowa z lici koki w roku 1855, a europejscy i amerykascy lekarze i naukowcy bardzo si ni zainteresowali. Powszechnie wierzono, i kuracja kokainowa skutecznie leczy z uzalenienia od opium (nikt jeszcze nie zdawa sobie sprawy, e kokaina uzalenia silniej). Pemberton pilnie ledzi dyskusje o kokainie w prasie fachowej i w latach osiemdziesitych, podobnie jak wielu innych farmaceutw-produ-centw, zacz j dodawa do wytwarzanych przez siebie tabletek, eliksirw i olejkw. Robi midzy innymi mikstur, ktrej nada nazw francuska koka winna" jak sama nazwa wskazuje, byo to po prostu wino z dodatkiem koki. Nie wpad na ten pomys sam, prbowa tylko naladowa sukces, jaki ju wczeniej odnis specyfik sprzedawany pod nazw Vin Mariani francuskie wino, w ktrym przez sze miesicy namaczano licie koki. Napj ten cieszy si uznaniem po obu stronach Atlantyku, zarwno dziki duej zawartoci kokainy, jak i za spraw talentw marketingowych producenta, Korsykaczyka Angelo Ma-rianiego. Mariani opublikowa na przykad podzikowania i listy gratulacyjne, jakie otrzymywa od zadowolonych konsumentw swego wynalazku, a rzeczywicie mia si czym pochwali do wdzicznych szczliwcw zaliczao si trzech papiey, dwch amerykaskich prezydentw, a take krlowa Wiktoria i Thomas Edison. Pemberton nie by jednak bezmylnym imitatorem lecz prbowa udoskonali receptur Marianiego i do wina 269 Od napojw gazowanych do Coca-Coli z limi koki doda te ekstrakt z orzechw kola. Te za-chodnioafrykaskie orzechy mniej wicej w tym czasie trafiy na Zachd i zyskay spor popularno, gdy dziki zawartoci kofeiny (okoo 2%) miay dziaanie pobudzajce mieszkacy Afryki, od Senegalu na pnocy po Angol na poudniu, uywali orzechw kola w tym samym celu, w jakim poudniowoamerykascy Indianie licie koki. Nigeryjscy Joruba spoywali je podczas uroczystoci religijnych, a plemiona z Sierra Leone (bdnie) wierzyy, i s one skutecznym lekarstwem na malari. Pemberton skopiowa zatem i nieco zmodyfikowa formu Marianiego, zapoyczy te jego pomysy marketingowe i zacz powoywa si reklamach na uznanie, jakim darzyy jego wynalazek rne znakomitoci. Przechwaki nie byy prawdziwe, ale chyba skuteczne, skoro French Win " sprzedawaa si cakiem niele. Wydawao si, e sukces jest zapewniony, gdy na Pembertona spad nieoczekiwany cios wadze Atlanty i hrabstwa Fulton uchwaliy zakaz sprzeday alkoholu. Rozporzdzenie weszo w ycie 1 czerwca 1886 roku, pocztkowo na dwuletni okres prbny. W tej sytuacji Pemberton musia wymyli co nowego tym razem bez procentw. Znw zasiad w domowym laboratorium i rozpocz testy. Uzna jednak, e najlepiej pozosta przy sprawdzonych skadnikach, tyle e na ich bazie

opracowa napj bezalkoholowy, a charakterystyczn goryczk koli i koki zamaskowa cukrem. Wpad te na pomys, ktry okaza si strzaem w dziesitk nie bdzie robi adnego cudownego leku", jakich dziesitki s w sprzeday, ale co nowego gazowan smakow wod o dziaaniu leczniczym. Dopracowawszy formu, Pemberton dogada si z poblisk aptek, e doczy napj do swojej oferty. A eby pozna opinie kupujcych, zatrudni swojego siostrzeca, ktry mia odtd krci si w pobliu apteki i podsuchiwa, co ludzie mwi o nowym produkcie. Receptura Pembertona bya gotowa w maju 1886, trzeba byo jeszcze wymyli nazw. Jeden z jego biznesowych 270 Mityczne pocztki Coca-Coli Charakterystyczny znak Coca-Coli na kapslu od butelki z pocztkw XX wieku. partnerw, Frank Robinson, wpad wtedy na, wydawaoby si, pomys zupenie oczywisty dlaczego nie Coca-Cola, od dwch gwnych skadnikw. Po latach Robinson wspomina, e sdzi, i podwjne bdzie si dobrze prezentowa w reklamach. Oryginalna Coca-Cola zawieraa niewielk ilo ekstraktu z lici koki, a zatem rwnie nieco kokainy. Ten dodatek zosta usunity dopiero na pocztku XX wieku, cho odkokainowne" licie nadal wchodz w skad receptury. W kadym razie trudno w tej sytuacji powiedzie, e Coca-Cola bya przypadkowym odkryciem. To bez wtpienia efekt dugiej i mudnej pracy dowiadczonego farmaceuty i producenta patentowanych lekw". Trudno te nazwa pana Pembertona amatorem, do ktrego po prostu umiechno si szczcie. Po wymyleniu formuy nowego napoju Pemberton usun si w cie, a biece problemy produkcji i marketingu pozostawi swojemu wsplnikowi Robinsonowi. Pierwsza reklama Coca-Coli ukazaa si w Atlanta Journal" 29 maja 1886 roku. Nie bya zbyt wyrafinowana: Coca271 Od napojw gazowanych do Coca-Coli -Cola! Wyborna! Odwieajca! Upojna! Oywcza! Nowy i ju popularny napj z dystrybutorapoczenie cudownych waciwoci lici koki i orzeszkw kola!". Ze wzgldu na obowizujc w Atlancie prohibicj, pora debiutu rynkowego bya odpowiednia. Ten bezalkoholowy napj trafia w upodobania zarwno zwolennikw napojw gazowanych, jak i entuzjastw cudownych kuracji. Producent wyniszczy to zreszt w dostarczanych drogistom materiaach reklamowych: Ten bezalkoholowy preparat oywia umys dziki tonizujcym i stymulujcym nerwy waciwociom lici koki i orzeszkw kola. W ten sposb otrzymujemy nie tylko doskonay w smaku i podnoszcy nastrj napj, ktry mona dawa do wody sodowej z dystrybutora albo miesza z innymi gazowanymi napojami, ale uzyskujemy rwnie specyfik tonizujcy dziaanie mzgu Coca-Cola jest skutecznym lekarstwem na wikszo przypadoci ukadu nerwowego: ble migrenowe, nerwice, histeri i melancholi. A jej oryginalny smak odpowiada kademu podniebieniu". Robinson nie poprzesta w kampanii promocyjnej na ogoszeniach prasowych i ulotkach dla aptekarzy. Rozdawa te kupony, ktre uprawniay do otrzymania bezpatnej prbki uwaa, e jeli komu zasmakuje, na pewno zacznie kupowa. W miejskich tramwajach pojawiy si plakaty, a na fontannach" z wod sodow banery: Pij Coca-Col, 5c". To rwnie on zaprojektowa znane logo Coca-Coli, pisane charakterystyczn kursyw, ktre po raz pierwszy pojawio si w reklamach prasowych 16 czerwca 1887 roku. Sprzeda syropu (w tej postaci bowiem z pocztku dostarczano Col aptekarzom) w sezonie letnim wkrtce przekroczya dwiecie galonw miesicznie, co w przeliczeniu na porcje oznaczao ponad dwadziecia pi tysicy szklanek. Kiedy w listopadzie 1887 roku wadze Atlanty zdecydoway si wycofa z prohibi-cyjnego eksperymentu, pozycja Coli na rynku bya ju tak silna, e nie mogo jej to zaszkodzi.

272 Mityczne pocztki Coca-Coli Mimo obiecujcych pocztkw wsplnicy Pembertona mieli sporo powodw do narzeka. Przede wszystkim cay czas trwao zamieszanie wok praw do receptury napoju i do jego nazwy. Formalnie wacicielem obu bya Pemberton Chemical Company, ale udziaowcy tej spki wci si zmieniali i sytuacja pozostawaa niejasna. Wszystko skomplikowao si jeszcze bardziej, gdy Pemberton w lipcu 1887 sprzeda dwie trzecie swoich praw do CocaColi dwm biznesmenom. Mona zreszt zrozumie jego powody czu si ju wtedy bardzo le i wiedzia, e umiera na raka odka; po prostu potrzebowa szybko pienidzy. Niestety transakcja odbya si za plecami Robinsona, ktry dowiedzia si o niej, owiadczy, e w tej sytuacji zachowuje prawa do produktu. Pemberton zareagowa na to, zakadajc kolejn spk, ktra te ogosia, e dysponuje logo i receptur Coca-Coli. Przepychanka znudzia przedsibiorcw, ktrzy wczeniej odkupili od Pembertona cz praw, znaleli wic kolejnego chtnego i zbyU mu swoje udziay. Baagan trwaby pewnie jeszcze przez lata, gdyby na scen nie wkroczy nowy aktor Asa Candler, z profesji, podobnie jak Pemberton, producent patentowanych lekw", rwnie osiady w Atlancie, a przy okazji brat prawnika Robinsona. Zapewne wanie t drog Candler dowiedzia si o prawnym zamieszaniu wok nowego napoju. Zainteresowao go to na tyle, e doczy do Robinsona i zacz skupowa udziay od firm, ktre rociy sobie prawa do Coca-Coli. Jego wysiki byy skuteczne tylko czciowo, bo w roku 1888 drogici w Atlancie oferowali trzy konkurencyjne wersje napoju z charakterystycznym logo Coli jedn z firmy Candlera i Robinsona, drug Pembertona, a trzeci jego zbuntowanego syna, Karola. Dopiero mier Johna Pembertona w sierpniu 1888 roku pozwolia Candlerowi sfinalizowa prace nad kon-so/idacj marki, cho posfuyi si w tym celu niezbyt etycznymi rodkami. Ot nazajutrz po zgonie Pembertona Candler zorganizowa zebranie wszystkich drogistw i farmaceutw z Atlanty i wygosi do nich dug i przejmu273 Od napojw gazowanych do Coca-Coli jc mow, w ktrej przekonywa, i czcigodny nieboszczyk (a jego dozgonny przyjaciel) by tak wybitnym czonkiem miejscowej spoecznoci i tak znamienitym przedstawicielem ich zawodu, e nale mu si specjalne wzgldy. Wypadaoby chocia w dniu jego pogrzebu zamkn wszystkie apteki i w ten sposb okaza mu szacunek. Tym rozczulajcym wystpieniem oraz gorliwym wypenianiem obowizkw aobnika podczas uroczystoci pogrzebowych, Candlerowi udao si przekona wszystkich, e naprawd tylko jemu ley na sercu troska o sprawy i pami po zacnym Pembertonie, a co za tym idzie, to jego Coca-Cola musi by prawdziwa. Oszustwo i manipulowanie nieostygymi zwokami okazao si bardzo skuteczn metod. Z perspektywy czasu musimy jednak przyzna, e gdyby nie kamliwe deklaracje Candlera dzi nikt by ju nie pamita o Pembertonie tak jak wiele innych produktw, Coca-Cola, a z ni jej odkrywca, zapewne po kilku latach poszaby w zapomnienie. Kofeina dla wszystkich! Ostatecznie Asa Candler za cae 2300 dolarw wykupi roszczenia wszystkich konkurentw do marki Coca-Cola. Na pocztku traktowa j jako kolejny produkt w ofercie (mia w niej jeszcze kilkanacie patentowanych lekw"), ale kiedy zobaczy, jak dobrze sprzedaje si Cola, zmieni nastawienie. A wyniki byy rzeczywicie imponujce do roku 1890 sprzeda wzrosa ponad czterokrotnie i osigna 8855 galonw. Wtedy Candler zlikwidowa pozostay asortyment. aden inny produkt jego firmy nie cieszy si takim powodzeniem, w dodatku Cola sprzedawaa si nawet w zimiemartwym sezonie w handlu napojami gazowanymi. Asa Candler uzna zatem, e nadesza pora ekspansji i zatrudni wdrownych sprzedawcw,

ktrym zleci organizacj zbytu w ssiednich stanach. Tak jak poprzedni waciciel, Candler nie szczdzi wydatkw na reklam, wykorzysta te pomys rozdawania talonw na 274 dla wszystkich! darmowe prbki. Chyba jednak nawet on sam nie oczekiwa tak wielkiego sukcesu w poowie ostatniej dekady XIX stulecia roczna sprzeda przekroczya 76 tysicy galonw, a Cola bya dostpna we wszystkich stanach. W firmowym biuletynie Candler mg zakomunikowa z dum: Coca-Cola staa si naszym narodowym napojem". Dynamiczny wzrost sprzeday by po czci konsekwencj szczeglnej strategii marketingowej, jak przyja firma. Candler bardzo obawia si, e pod wpywem dugiego transportu i magazynowania Cola sprzedawana w butelkach mogaby straci swj specyficzny smak, dlatego firma oferowaa odbiorcom ekstrakt syrop, ktry naleao dopiero zmiesza z wod sodow. Dziki temu wejcie na nowy rynek, do kolejnego miasta czy stanu, byo do proste. Wystarczyo podpisa odpowiednie umowy z lokalnymi drogistami i farmaceutami, a potem dostarczy im zapas syropu i odpowiednie materiay reklamowe, na ktre firma nigdy nie skpia banery, kalendarze i rne inne gadety, wszystkie ozdobione charakterystycznym, czerwono-biaym firmowym logo. Atlanta bya wanym wzem kolejowym, wic transport i dystrybucja nie stanowiy problemu, a aptekarze chtnie nawizywali wspprac, bo sprzeda Coli przynosia due zyski: porcja, ktr mogli sprzeda za 5 centw, kosztowaa ich tylko jednego centa, caa reszta w zasadzie bya dochodem. A poniewa pene koszty Coca-Coli zamykay si w trzech czwartych centa za tak sam ilo, wszyscy byli zadowoleni. Do znaczcego wzrostu sprzeday przyczynia si te zmiana wizerunku marki pod koniec XIX wieku. Do roku 1895 lecznicze" waciwoci Coca-Coli byfy bardzo mocno akcentowane we wszelkich materiaach promocyjnych wymienite lekarstwo na bl gowy", to slogan czsto powracajcy w reklamach z tego okresu. Pniej jednak wadze firmy najwyraniej uwiadomiy sobie, e w ten sposb ogranicza si liczb potencjalnych klientw tylko do grupy, ktra jest zainteresowana leczniczym" dziaa275 Od napojw gazowanych do Coca-Coli niem Coli. Gdyby natomiast udao si wypromowa Col jako napj po prostu odwieajcy, otwieraoby to nieograniczone moliwoci zbytu przecie kady od czasu do czasu jest spragniony! Do kosza powdroway wic stare, ponure reklamy wyliczajce choroby i boleci i rozpocza si nowa kampania promocyjna pod hasem Coca-Cola pyszna i odwieajca!". Nie bya to zreszt jedyna zmiana wczeniej reklamy byy skierowane gwnie do przepracowanych, yjcych w ustawicznym popiechu biznesmenw, ktrzy chc szybko pozby si nkajcego ich blu gowy. Nowa akcja mierzya w zupenie inny segment rynku apetyt na Col prbowano wzbudzi u kobiet i dzieci. Pomys okaza si bardzo udany i to, czego wczeniej trudno si byo spodziewa, take z powodw fiskalnych. Ot w roku 1898 rzd amerykaski zdecydowa si opodatkowa wszystkie patentowane leki", a do tej to wanie grupy towarw zaliczaa si wczeniej Cola. Powoujc si na now strategi promocyjn, prawnicy Coli zdoali wywalczy dla firmy zwolnienie z tego podatku przecie, argumentowali, z wszystkich naszych materiaw wida, e sprzedajemy napj chodzcy, a nie aden para-farmaceutyk. Kolejnym czynnikiem sprzyjajcym ekspansji Coli na amerykaskim rynku okazao si wprowadzenie do sprzeday napoju w butelkach. Sam Candler, jak pamitamy, by przeciwnikiem tego pomysu, ale w roku 1899 dwch zdolnych biznesmenw, Benjamin Thomas i Joseph Whi-tehead, uzyskao jego zgod, pod warunkiem, e wezm na siebie cae ryzyko. Candler tak dalece nie przywizywa wagi do tej transakcji, e nawet nie zadba o wprowadzenie do umowy klauzuli o opatach za prawo do posugiwania si znakiem

firmowym Coca-Coli. Po prostu zgodzi si, by Thomas i Whitehead kupowali syrop na takich samych zasadach, na jakich nabywali go waciciele dystrybutorw i fontann". Zapewne myla, e niewiele ryzykuje jeli Cola w butelkach si przyjmie, on bdzie mia wikszy zbyt na syrop, a jeli nie, to nic nie straci. Rzeczy276 Kofeina dla wszystkich! Charakterystyczny ksztat szklanych butelek Coca-Coli pojawi si w roku 1916. wisto jednak okazaa si cakiem inna butelkowana Cola byskawicznie odniosa ogromny sukces. Przede wszystkim otworzyy si przed ni zupenie nowe rynki teraz mona j byo sprzedawa tam, gdzie nigdy wczeniej nie dotaraw sklepach spoywczych, na imprezach publicznych i sportowych. Thomas i Whitehead uznali za, e zarobi znacznie lepiej, jeli zamiast butelkowa Col samemu, zaczn udziela innym licencji za pewien procent obrotw tak narodzi si wielki biznes franczy-zowy, a butelki z Coca-Col trafiy do kadego amerykaskiego miasteczka, a nawet do kadej wioski. Od roku 1916 Cola musiaa by sprzedawana wszdzie w identycznych butelkach. Wprowadzenie butelkowanej Coca-Coli zbiego si w czasie z nasilajc si publiczn kampani wywoan obawami przed szkodliwymi dla zdrowia substancjami 277 Od napojw gazowanych do Coca-Coli wci obecnymi w licznych cudownych lekach" i dodawanymi do ywnoci. Jednym z jej przywdcw by pracujcy dla amerykaskiego rzdu naukowiec Harley Washington Wiley, ktrego szczeglnie niepokoio niebezpieczestwo, na jakie produkty rnych szarlatanw naraay dzieci. Konsekwentne i dugotrwae wysiki Wileya przyniosy ostatecznie sukces i w roku 1906 wesza w ycie ustawa Food and Drug Act (Ustawa o czystej ywnoci i lekarstwach"), powszechnie znana zreszt jako prawo dr. Wileya". Wydawa by si mogo, e te nowe regulacje prawne mog by wrcz korzystne dla Coca-Coli. Firma nawet zacza zamieszcza na swoim produkcie dumnie brzmicy napis W peni zgodne z ustaw o czystej ywnoci i lekach", czym czsto nie moga si pochwali budzca pewne wtpliwoci konkurencja. Ale rok po wejciu w ycie ustawy Wiley owiadczy, e musi przyjrze si bliej take Coli. Jego zastrzeenia wzbudzia przede wszystkim obecno kofeiny. Przecie argumentowa pan doktor w odrnieniu od kawy i herbaty Col, ktra jest ju dostpna w caych Stanach, pij take dzieci, rodzice za nie zdaj sobie sprawy z faktu, i zawiera ona ten grony narkotyk. W roku 1511 w Mekce Kha'ir Beg postawi przed sdem kaw, czterysta lat pniej Harley Washington Wiley posadzi na awie oskaronych Coca-Col. Rozpocz si gony proces, znany pniej jako sprawa United States vs. Forty Barrels and Twenty Kogs of Coca-Cola". Z ramienia oskaryciela gos zabierali gwnie liczni religijni fundamentalici, dla ktrych Cola bya uosobieniem wszelkiego za, a zawarta w niej kofeina prowadzi miaa na przykad do seksualnego rozpasania. Rzdowi eksperci z kolei opisywali rzekome tragiczne konsekwencje podawania Coli abom i krlikom. Jak atwo si domyli, biegli zatrudnieni przez firm dysponowali dokadnie przeciwnymi wynikami i zasypali sd ekspertyzami wiadczcymi o poytkach z picia Coli. Cigncy si miesicami proces przerodzi si w wielki spektakl, paday zarzuty o przekupywa278 Kofeina dla wszystkich! nie sdziw, a prasa epatowaa sensacyjnymi nagwkami. Osiem butelek Coli zawiera do kofeiny, by zabi czowieka" pisa jeden z brukowcw; oczywicie byo to kompletn bzdur. Kopot Wileya polega na tym, e odwoywa si on raczej do zasad moralnych ni do faktw naukowych. Nikt nie zaprzecza, i Coca-Cola zawiera nieco kofeiny, ale Wiley prbowa bezskutecznie dowie, e to znaczy, i moe by szkodliwa dla dzieci.

Naukowe dowiadczenia i ekspertyzy wskazyway jednak na co innego. A wreszcie, ten argument te si pojawi, doktor Wiley nie prbowa zakaza kawy czy herbaty, ktrym mona by postawi identyczny zarzut. Ostatecznie caa rozprawa ograniczya si do jednej kwestii czy producent Coca-Coli zgodnie z prawd reklamuje swj napj jako czysty". Po dugich delibera-cjach sd rozstrzygn spraw na korzy firmy. Gwnym argumentem byo, i sama nazwa wyjawia, z czego skada si Cola, nikt nie ukrywa wic zawartoci kofeiny, a poniewa skadniki nie zmieniy si od chwili stworzenia receptury, trudno uzna ktrykolwiek z nich za dodatek", sucy zwabieniu nic niepodejrzewajcego klienta. Tak wic, w rozumieniu zapisw przywoywanej ustawy, produkt jest rzeczywicie czysty". Strona przegrana kilkukrotnie odwoywaa si jeszcze od werdyktu i ostatecznie spraw zamkno dopiero pozasdowe porozumienie, na mocy ktrego firma zobowizaa si dwukrotnie zmniejszy zawarto kofeiny w Coca-Coli, a dodatkowo jeszcze nie wykorzystywa w reklamach dzieci. Ta zasada przestaa obowizywa dopiero w roku 1986. W sumie byy to mao znaczce ustpstwa. Najwaniejsze, e pomimo zawartoci kofeiny Coca-Cola zostaa definitywnie zalegalizowana" jako napj odpowiedni dla dzieci. Dziki temu i dziki coraz szybciej rosncej sprzeday butelkowanej Coli najpopularniejszy narkotyk wiata, czyli kofeina, mg ju bez przeszkd trafia rwnie i do najmodszych klientw, ktrzy do tej pory konsumowali niewiele innych zawierajcych go uywek, jak kawa czy herbata. 279 Od napojw gazowanych do Coca-Coli Coca-Cola z atwoci poradzia sobie z ograniczeniami zwizanym z zakazem wykorzystywania dzieci w reklamach. Najsynniejszym chyba pomysem koncernu byy (i s) reklamy ze witym Mikoajem; pierwsze takie plakaty zawisy we wszystkich amerykaskich miastach przed Gwiazdk 1931 roku. Przy tej okazji warto sprostowa pewne bdne przekonanie. Ot nie jest prawd, i to marketingowcy Coca--Coli odpowiadaj za rozpowszechniony we wspczesnej kulturze masowej wizerunek witego Mikoaja jako wawego biaobrodego staruszka w czerwonobiaym stroju. W zasadzie byo odwrotnie koncern wybra t posta jako gwny element kampanii reklamowej, bo kolorystyka wietnie pasowaa do czerwono-biaego logo Coli. wity w tej wanie postaci by doskonale znany ju wczeniej signijmy chociaby po New York Times" z 27 listopada 1927 roku, a bdziemy mogli przeczyta, co nastpuje: wity Mikoaj, wygldajcy dokadnie tak, jak co roku, znw przyszed do nowojorskich dzieci [...] Miasto a roi si od identycznie na czerwono ubranych postaci z dugimi biaymi brodami i wsami. Kady z tych Mikoajw niesie na plecach wielki wr z prezentami, a czerwone policzki i nos i krzaczaste brwi stanowi obowizkowe uzupenienie tego wizerunku". Czynic ze witego Mikoaja centralny element kampanii reklamowej, CocaCola realizowaa koncepcj trafienia bezporednio do dziecicej klienteli. Skojarzenie ze szczliwym i radosnym okresem wit mogo w tym tylko pomc. Istota Ameryki Lata 30. XX wieku to okres bardzo powanych wyzwa dla Coca-Coli. Trzem z nich warto przyjrze si bliej mam tu na myli koniec prohibicji, wielki kryzys, czyli zaamanie amerykaskiej gospodarki w 1929 roku, i wreszcie problem ju czysto branowy, czyli powstanie Pep-si-Coli, do dzi najpowaniejszego konkurenta koncernu z Atlanty. 280 ISTOTA AMERYKI Zacznijmy od prohibicji wikszo obserwatorw sdzia, e ponowna legalizacja sprzeday alkoholu bdzie miaa katastrofalny wpyw na kondycj Coca-Coli. Kto w ogle

signie po cokolwiek bez procentw, jeli wreszcie bdzie mona napi si piwa albo po prostu uczciwej whisky pisa jeden z dziennikarzy ekonomicznych. Sprawa jest prosta i oczywista: nadchodzi koniec Coca-Cola Co." Tymczasem okazao si, e zakoczenie prohibicji nie miao praktycznie adnego wpywu na wyniki sprzeday. Najwyraniej Cola zaspokajaa zupenie inne potrzeby klientw ni napoje alkoholowe. I co najciekawsze, mimo legalizacji sprzeday alkoholu rynek Coli nawet rs, nowa sytuacja spoeczna najwyraniej jej sprzyjaa. I tak na przykad Cola zaja w niektrych rodowiskach miejsce kawy, niegdy najczciej podawanej podczas spotka towarzyskich. Co wicej, w odrnieniu od napojw alkoholowych, mona j byo pi przez dzie, nawet do niadania, i oczywicie wiek konsumenta nie odgrywa adnej roli. Jeszcze w czasie prohibicji koncern zatrudni w dziale reklamy wietnego autora Archiego Lee, ktry bardzo skutecznie przyczyni si do wzrostu sprzeday sztandarowego produktu Coca-Cola Co., ksztatujc obraz Coli jako napoju przyjaznego dla caej rodziny, przy ktrym mona byo mio i trzewo spdzi czas. Lee zdoa te stworzy zupenie nowy image Coca-Coli, czciowo dziki wielkiej radiowej kampanii reklamowej, ktrej by pomysodawc, oraz dziki wejciu do kin. To w duej czci za spraw jego wysikw (i oczywicie jego zdolnych wsppracownikw) koncern nie tylko nie straci na zakoczeniu prohibicji i podczas Wielkiego Kryzysu, ale wrcz si rozwija. Dla zmczonych codziennymi kopotami Amerykanw Cola staa si symbolem lepszego ycia reklamy skutecznie odwoyway si do sentymentalnego obrazu dawnych, dobrych i spokojnych czasw, do wiata bez trosk i gospodarczej depresji. Niezalenie od kryzysu, pogody czy rosncej konkurencji Coca-Cola wci zwiksza udziay w rynku" pisa 281 Od napojw gazowanych do Coca-Coli pewien analityk giedowy. To mogo zadziwi: napj chodzcy, ktry wietnie sprzedaje si rwnie w zimie; bezalkoholowy drink, ktry spokojnie radzi sobie z konkurencj piwa i mocniejszych alkoholi, produkt przyjmowany z powszechn yczliwoci mimo zawartoci kofeiny, a wreszcie drobna przyjemno, dziki niskiej cenie dostpna dla wszystkich mimo recesji. Prezes Coca-Coli, Harrison Jones rzeczywicie mia powody, by w 1936 roku, podczas uroczystoci pidziesiciolecia firmy z dum owiadczy: Nawet jeli nadcign Jedcy Apokalipsy, my przetrwamy!". Te same mechanizmy, ktre przyczyniy si do sukcesu koncernu z Atlanty, pomogy jednak te jej konkurentom. Przynajmniej niektrym. Dzieje Pepsi-Coli, gwnego dzi rywala CocaColi, sigaj roku 1894. Pocztki nie byy atwe najpierw dwukrotnie zbankrutowaa, a powanym konkurentem dla Coca-Coli staa si dopiero w latach 30. XX wieku, gdy firm przej nowojorski biznesmen Charles Guth, waciciel sieci sklepw spoywczych i licznych dystrybutorw napojw gazowanych. Guth uzna, e lepiej ni sprzedawa u siebie Col, przej jej podupadajcego konkurenta i wprowadzi na rynek wasny produkt. Strategia byo dobrze przemylana dwunastoun-cjowa butelka Pepsi kosztowaa tyle samo co dwukrotnie mniejsza Cola, czyli pi centw. Klientom oczywicie si to spodobao, a z punktu widzenia producenta rnica bya minimalnazdecydowan wikszo przy tego typu napojach stanowi koszty butelkowania i dystrybucji; zawarto to zaledwie uamek. Ale czasy byy cikie i dla konsumentw cena stanowia podstawowy argument. W tej sytuacji Coca-Cola signa po argumenty innego typu i pozwaa Pepsi do sdu za naruszenie praw do znaku handlowego. Prawnicy mieli uywanie bo sprawa cigna si przez lata bez adnego rezultatu. Ostatecznie zakoczyo j dopiero zawarte w 1942 roku pozasdowe porozumienie, na mocy ktrego Coca-Cola odstpia od wszelkich roszcze, a Pepsi zobowizaa si zmieni kolorysty282 ISTOTA AMERYKI

k logo na czerwono-biao-niebieskie, co ju wyranie odrniao j od Coca-coli. Spr tych dwch gigantw mia te pewien wpyw na wspczesn angielszczyznod tej pory, i to po obu stronach Atlantyku, sowo cola zaczo oznacza dowolny bezalkoholowy gazowany napj o charakterystycznej brzowawej barwie. A na konkurencji obie firmy na swj sposb zyskay: obecno rywala nie pozwolia koncernowi z Atlanty osi na laurach, a z kolei Pepsi moga tak nisko zej z cen i dwukrotnie przebi Coca-Col, bo dziki wieloletnim wysikom koncernu z Atlanty rynek by wystarczajco chonny dla obu marek. Pojedynek Cola Pepsi to te klasyczny przykad, przywoywany czsto przez ekonomistw, jak ostra konkurencja midzy producentami sprzyja interesowi konsumentw, a przy okazji powoduje powikszenie cznej chonnoci okrelonego segmentu rynku. W kadym razie pod koniec lat trzydziestych XX wieku Coca-Cola Co. bya potniejsza ni kiedykolwiek. Firma kontrolowaa ponad poow amerykaskiego rynku bezalkoholowych napojw musujcych, masowej produkcji towarzyszya masowa sprzeda, dziki ktremu Coca-Cola staa si napojem ponadklasowym, a butelki o charakterystycznym, ksztacie mona > spotka i w elumsacli i na najelegantszych przyjciach. W roku 1938 senior amerykaskiego dziennikarstwa William Allen White, znany i ceniony komentator spoeczny, mg wic z czystym sumieniem napisa: Coca-Cola jest istot, wzorem tego, o co chodzi nam, Amerykanom: przyzwoity produkt od uczciwego producenta, dostpny wszdzie bez kopotu i nieustannie ulepszany". Coca-Cola ostatecznie podbia USA Nadesza pora, by wraz z Amerykanami ruszy w wiat. Rozdzia dwunasty GLOBALIZACJA W BUTELCE Miliard godzin temu na Ziemi pojawili si ludzie. Miliard minut temu narodzio si chrzecijastwo. Miliard sekund temu Beatlesi na zawsze zmienili muzyk. Miliard butelek Coca-Coli temu to byo wczoraj rano. Robert Goizueta, CEO Coca-Cola Co., 1997 Amerykaskie stulecie Wiek XX przeszed do historii jako stulecie walki o wol-. no ekonomiczn, polityczn i spoeczn jednostek i narodw, ale rwnie jako wiek naznaczony wojnami, ludobjstwem i grob nuklearnej apokalipsy. Koniec tysiclecia i temu chyba nikt nie przeczy nastraja jednak optymistycznie. Wicej ludzi ni kiedykolwiek wczeniej na naszej planecie yo w warunkach gwarantujcych wolno wyboru w sferze politycznej, gospodarczej i osobistej. Demokracja wicia triumfy, rne formy dyskryminacji od zarania towarzyszce ludzkoci odchodziy w przeszo. Sam pomys, e te przemiany i zwycistwo bliskich nam wartoci ucieleniaj si w jakimkolwiek napoju, wydaje si absurdalny. A jednak, w pewnym przynajmniej stopniu, dzieje drugiej poowy XX wieku mona w ten sposb podsumowa. Dla Amerykanw, dla obywateli Stanw Zjednoczonych, wolno jednostki zawsze sta285 Globalizacja w butelce nowia warto najwysz. I jako si stao, e ta warto nierozerwalnie kojarzy si z CocaCol, ich narodowym napojem. Coca-Col sprzedawano w wielu krajach ju przed wybuchem II wojny wiatowej, ale mark prawdziwie globaln staa si dopiero wtedy, gdy Stany Zjednoczone odrzuciy dawny izolacjonizm i wyrosy na wiatowe supermocarstwo. Przez cay XIX wiek USA kontynuoway polityk, ktrej zasady sformuowa Jerzy Waszyngton w swojej poegnalnej mowie z 1796 roku. Powiedzia wwczas: Najlepsz dla nas polityk bdzie trzymanie si z dala od sojuszy z ktrkolwiek z zagranicznych potg". Udzia Stanw w I wojnie wiatowej, dziki ktremu Niemcy wspomagane przez Austri nie zdoay podporzdkowa sobie caej

Europy, by wyjtkiem od tej reguy, a wielu Amerykanw uwaao go za bd. Jeszcze w latach 30. XX wieku izolacjonici dominowali w amerykaskiej polityce i za wszelk cen starali si utrzyma dystans wobec narastajcych w Europie konfliktw. Sytuacj zmieni dopiero japoski atak na Pearl Harbor w grudniu 1941 roku. USA przystpiy do wojny i era izolacjonizmu skoczya si na zawsze. A wojna to onierze w sumie szesnacie milionw ludzi, ktrzy z broni w rku ruszyli na rozsiane po cah/ wiecie pola bitew. Coca-Cola wyruszya razem z nimi. Kiedy w kraju trwaa mobilizacja, prezes Coca-Coli owiadczy: wszystkim naszym chopcom w mundurach musimy zapewni Coca-Col po pi centw butelka, gdziekolwiek by byli. I niewane, ile to bdzie kosztowao firm!". (Amerykaska armia ju wczeniej zdya przywykn do Coli, ktr onierze dostawali podczas wicze dowdztwo uznao, e doskonale nadaje si do tego celu jako odwieajcy, a przy tym nieodurzajcy napj.) Deklaracje firmy zostay odpowiednio nagonione, dziki czemu w opinii publicznej utrwalio si przekonanie o znaczcym wkadzie koncernu w amerykaski wysiek wojenny, a taka patriotyczna otoczka nigdy nie szkodzi intere286 amerykaskie stulecie som. Poza tym zadowoleni byli onierze w odlegych bazach wojskowych Coca-Cola przypominaa im dalek ojczyzn i pomagaa podtrzyma morale. Mamy wielk nadziej, e wasza firma zdoa utrzyma dostawy na dotychczasowym poziomie take w trudniejszych czasach pisa do Coca-Coli jeden z oficerw sztabu generalnego. Naszym zdaniem wasz produkt jest jednym z podstawowych czynnikw podtrzymujcych na duchu naszych dzielnych chopcw." Posugujc si setkami podobnych listw jako argumentem, a take uruchamiajc silny lobbing w Waszyngtonie (w ktry wczya si rwnie armia), Coca-Cola zdoaa wywalczy dla siebie specjalne przywileje koncernu nie objo racjonowanie cukru obowizujce w USA od roku 1942 roku: rzd zgodzi si, e Cola jest produktem o znaczeniu strategicznym i adne ograniczenia nie mog jej dotyczy. I koncern rzeczywicie nie zmniejszy produkcji, podczas gdy jego konkurenci mogli wykorzysta zaledwie poow mocy przerobowych. Transportowanie skrzy z butelkami byo do kopotliwe, zwaszcza e miejsca w adowniach zawsze brakowao. Dlatego, jeli tylko to byo moliwe, armia instalowaa w swoich bazach linie do butelkowania albo wrcz tradycyjne dystrybutory i fontanny". Nadal jednak Coca-Cola utrzymywaa monopol, a okrty rozwoziy po caej kuli ziemskiej syrop z Atlanty. Dla personelu wojskowego i onierzy na subie dbajcy o instalacje pracownicy koncernu byli niemal rwnie wani, jak mechanicy odpowiedzialni za sprawne dziaanie czogw i samolotw. Ludzie ci mieli w wojsku uprzywilejowany status, niektrym nawet przydzielono stopnie wojskowe (powszechnie zwano ich Cola-pukownikami*). Podczas caej kampanii koncern wybudowa w amerykaskich bazach co najmniej szedziesit cztery instalacje do butelkowania Coca-Coli * Nieprzetumaczalna, niestety, gra sww oryginale: cola-colonel (przyp. tum.). 287 Globalizacja w butelce i, jak si szacuje, wyda ponad dziesi miliardw porcji napoju. Technicy firmy skonstruowali nawet specjalny przenony dystrybutor napoju do uywania w dungli i model o zmniejszonych rozmiarach dostosowany do odzi podwodnych. Tam, gdzie byo to moliwe, Col udostpniono rwnie cywilom mieszkajcym w pobliu amerykaskich baz. W ten sposb ludzie z najodleglejszych kracw Ziemi, od afrykaskich Zulusw po Polinezyjczykw, mieli szans po raz pierwszy w yciu sprbowa, jak smakuje Coca-Cola. I wielu z nich jej smak przypad do gustu.

Koncern z Atlanty do dzi przechowuje w archiwach tysice listw ze wszystkich frontw II wojny wiatowej. Ich lektura pokazuje, e dla wielu amerykaskich onierzy Coca-Cola rzeczywicie staa si symbolem ojczyzny i wartoci, za ktre w kadej chwili byli gotowi odda ycie. Jak dla mnie pisze pewien kapral to siedz w tym caym paskudztwie take i po to, by walczy o moje prawo do picia Coli, kiedy tylko chc. To rwnie wany powd, jak wiele innych korzyci, ktrymi nasz kraj obdarza swoich obywateli. [...] Mam nadziej, e niedugo wzniesiemy Col toast za nasze zwycistwo." Pewnie z poowa nas powiedziaaby, e bije si tu o prawo do kupowania Coli, kiedy czowiek ma na ni ch" pisa do domu inny onierz. Ta wzmianka nie bya przypadkowa. Coca-Col bowiem rzeczywicie dostarczano niemal wszdzie tam, gdzie walczya amerykaska armia, ale dostp do niej bywa ograniczony i czsto pito j raczej przy specjalnych okazjach. To sprawio, e staa si rwnie przedmiotem spekulacji. Znamy przypadki, kiedy za butelk pacono pi dolarw (Wyspy Salomona), dziesi (Casablanca), a nawet czterdzieci (Alaska). Robert Scott, pilot walczcy nad Pacyfikiem, dosta butelk Coli w nagrod" za zestrzelenie pitego japoskiego samolotu. Uzna jednak, e to rzecz zbyt cenna, by wypi samemu, i da j w prezencie chirurgowi, ktry nieco wczeniej go operowa, gdy ranny trafi do szpitala. Amerykaskie stulecie Reklama Coca-Coli z czasw II wojny wiatowej (napis na plakacie: Odwieony pracujesz lepiej"). Zamiowanie do Coca-Coli nie ograniczao si do niszych rang. Generaowie Douglas MacArthur, Omar Brad-ley i George Patton te naleeli do grona jej zwolennikw, cho najwikszym entuzjast by chyba Dwight D. Eisenhower, naczelny dowdca si alianckich w Europie. Jeszcze przed objciem tego stanowiska, podczas walk w Afryce Pnocnej latem 1943 roku, Eisenhower przesa do Waszyngtonu specjalny telegram z dokadnie sprecyzowanymi daniami: Prosz o pilny transport trzech milionw butelek Coca-Coli napenionych, a take kompletn instalacj umoliwiajc wasn produkcj co najmniej takiej samej iloci dwa razy w miesicu. Najlepiej, jeli otrzymamy dziesi samodzielnych linii, ktre bdziemy mogli zainstalowa w rnych lokalizacjach. Kada z nich powinna mie wydajno minimum dwadziecia tysicy butelek 289 Globalizacja w butelce dziennie. Oczywicie prosz te wysa niezbdn ilo syropu i sze milionw kapsli". Do koca roku 1943 zamwienie Eisenhowera zostao zrealizowane i w Afryce Pnocnej zainstalowano mae wytwrnie Coli, rok pniej wraz z aliantami Coca-Cola wkroczya do Europy. Take symboliczniepodczas zacitych walk nad Renem hasem amerykaskich oddziaw byo Coca-Cola". Koncern oczywicie nie przepuci okazji i na wszelkie sposoby wykorzystywa to symboliczne znaczenie Coli dla rozsianych po wiecie amerykaskich oddziaw. Opieraa si na tym caa wczesna kampania reklamowa. Na plakatach z roku 1942 (trway wwczas cikie walki w Afryce Pnocnej) widzimy na przykad onierza ubranego w mundur khaki, ktry na rodku nieprzebytej pustyni dostrzega logo Coca-Coli. Napis gosi: Witaj, przyjacielu!". W innej reklamie marynarze pij Col na pokadzie okrtu wojennego. A pod spodem moemy przeczyta: Gdziekolwiek dopywa US Navy, tam dociera amerykaski styl ycia. I, naturalnie, Coca-Cola". Moe to brzmi dziwnie, ale tak rzeczywicie byo. Pastwa Osi, a zwaszcza Niemcy i Japonia, uznay Coca-Col za symbol wszystkiego, co w Stanach Zjednoczonych najgorsze (ani Hitlerowi, ani cesarskim generaom zupenie nie przeszkadzao, e w obu krajach Cola bya przed wojn powszechnie dostpna i zwaszcza w Niemczech cieszya si duym powodzeniem). Dla totalitarnych reimw fakty nigdy

nie stanowi przeszkody. Nazici gosili zatem: Jedynym wkadem Ameryki w wiatow cywilizacj jest Coca-Cola i guma do ucia", a japoscy propagandyci dodawali do tego: Wraz z Coca--Col importujemy zarazki chorb toczcych amerykaskie spoeczestwo". Po ostatecznym zwycistwie aliantw w roku 1945 wojskowe instalacje do produkcji CocaColi dziaay jeszcze przez ponad trzy lata, dopiero potem wrciy do sektora cywilnego. To wystarczyo, by Cola na stae zadomowia si na wszystkich poza Antarktyd kontynentach, 290 Zimna wojna, zimna Cola wszdzie tam, gdzie powstay amerykaskie bazy wojskowe. Jeden z menederw koncernu stwierdzi wprost: to dziki wojnie wiat doceni dobrodziejstwo Coca-Coli". Zimna wojna, zimna Cola Zapewne najbardziej nieoczekiwanym czonkiem fanklubu Coca-Coli" by marszaek ukw, chyba gwny architekt sowieckiego zwycistwa i dowdca armii, ktra wkroczya do Berlina. ukw by zreszt jednym z nielicznych przywdcw ZSRS, ktry odwaa si czasem sprzeciwi Stalinowi. Ten zreszt wyranie go nie cierpia i obawia si jego popularnoci i niekwestionowanej odwagi. W czasie negocjacji, jakie toczyy si po wojnie midzy aliantami a komunistami na temat podziau Niemiec, Eisenhower poczstowa kiedy ukowa Col. Marszakowi bardzo zasmakowaa i szybko si przyzwyczai. Pojawi si jednak problem nie wypadao, by sowiecki przywdca tak otwarcie okazywa sympati do czego, co uchodzi za symbol amerykaskich wartoci, zwaszcza e wymuszona wojenna wsppraca midzy sojusznikami szybko przeksztacaa si w ostr rywalizacj. ukw nie chcia jednak porzuca swych wieej daty przyzwyczaje i zaproponowa rozwizanie czy nie daoby si robi, specjalnie dla niego, bezbarwnej Coli? W ten sposb mgby udawa, e pije wdk, a to wszak u Rosjan rzecz normalna. Proba ukowa z osobist rekomendacj prezydenta Trumana trafia do centrali koncernu w Atlancie. Firmowe laboratorium stano na wysokoci zadania i wycznie na uytek marszaka ukowa ruszya produkcja bezbarwnej Coca-Coli, ktr dostarczano do sowieckiego dowdztwa w cylindrycznych butelkach zamykanych biaym kapslem i z czerwon, picioramienn gwiazd na etykiecie. W roku 1948 zudzenia, e z pomoc dopiero co utworzonej ONZ uda si zbudowa nowy wiat, legy w gruzach. Totalitarny ZSRS przesta ukrywa dz penej do291 Globalizacja w butelce minacji nad wiatem. Rozpocza si sowiecka blokada Berlina Zachodniego, niewielkiego i samotnego przyczka demokracji w zawaszczonej przez komunistw Europie rodkowej i Wschodniej. Zachd tym razem si nie ugialianci uruchomili most powietrzny i przez ponad rok wszystkie dostawy docieray do miasta wycznie t drog. Wreszcie Sowieci ustpili i cofnli blokad. Wkrtce potem powstao NATO, formalny ukad sojuszniczy midzy zachodnimi demokracjami. Komunici odpowiedzieli Ukadem Warszawskim. Zimna wojna rozpocza si na dobre. Od tej chwili przez dugie lata na wszystkich kontynentach trwa cichy (a czasem gony) konflikt midzy dwoma blokami, cho do bezporedniej wymiany strzaw midzy armi sowieck a amerykask (przynajmniej oficjalnie) nigdy nie doszo. Walka toczya si te w sferze wartoci, a tu na pierwszym planie znalaza si oczywicie Coca-Cola. W pewnym sensie w tych latach jej przekaz si zuniwersalizowa. Dla Zachodu Cola staa si symbolem najbliszych mu wartoci: wolnoci, demokracji i gospodarki wolnorynkowej, liberalnego kapitalizmu, mwic w skrcie. W oczach komunistw Coca-Cola bya uosobieniem wszystkiego, co w kapitalizmie najgorsze: wyzysku, wadzy prywatnego

kapitau i uleganiu prymitywnym zachciankom konsumentw jako zasadzie organizujcej gospodark. Nie przypadkiem podczas konwencji w centrali koncernu w Atlancie w roku 1948 na cianie, nad gowami delegatw, wisia wielki napis: Dla nas komunizm to elazna kurtyna, dla nich demokracja to Coca-Cola". Pod koniec lat czterdziestych XX wieku Coca-Cola gwatownie zwikszya eksport, na tyle e w nastpnej dekadzie ponad jedna trzecia zyskw koncernu pochodzia spoza granic USA Ta ekspansjate nie przypadkiem zbiega si w czasie z rosnc rol Ameryki na wiecie. Stany Zjednoczone stay si wwczas niekwestionowanym przywdc demokratycznego wiata w walce z komunistycznym zagroeniem, a dziki miliardom dolarw wpo292 Zimna wojna, zimna Cola mpowanym w Europ Zachodni w ramach tzw Planu Marshalla umoliwiy gospodarcz odbudow tej czci Starego Kontynentu. Oczywicie wrogowie Ameryki uznali, e Plan Marshalla jest elementem imperialistycznego spisku, a Coca-Cola staa si ulubionym celem ich atakw. Coca-kolonizacja" to na przykad termin ukuty przez francuskich komunistw, ktrzy z wielk arliwoci sprzeciwiali si budowie fabryk koncernu w swoim kraju. To doprowadzi do ruiny nasz przemys winiarski i wytwrnie wody mineralnej" argumentowali. Sympatycy partii komunistycznej we Francji prbowali nawet na drodze sdowej dowie, e Cola jest trujca i powinna by zakazana. To oczywicie wywoao w Stanach wcieko powani publicyci wzywali do zaprzestania realizacji Planu Marshalla, skoro Francja jest a tak niewdziczna. Zarzd koncernu wyda za pene ironii owiadczenie, w ktrym wskaza, e jako Cola nie szkodzia amerykaskim onierzom, dziki ktrym Francja odzyskaa wolno. Francuskie gazety nie pozostay dune moralne wartoci naszej ojczyzny s zagroone", stwierdzi Le Monde". W Paryu demonstranci zatrzymali i wywrcili ciarwk przewoc transport Coca-Coli i potukli wszystkie butelki. Ta orgia protestw niewiele jednak zmienia, a w pewnym sensie wywara nawet skutek przeciwny do zamierzonego Cola nabraa posmaku egzotycznego, zakazanego owocu. Francuscy antykapitalici" nie byli zreszt w swoich wysikach odosobnieni, podobne akcje podejmowano te w innych zachodnioeuropejskich krajach. Wszdzie aktywici partii komunistycznych i ich licznych przybudwek przywoywali rzekome zagroenie dla zdrowia i niebezpieczestwo skaenia kultury europejskiej obcymi amerykaskimi wpywami. W tej kampanii i to ju jest bardziej zrozumiae wspierali ich lokalni browarnicy, producenci wd mineralnych i napojw gazowanych. Inspirowana przez komunistw anty-Coca-Colowa histeria bya im bardzo na rk. A pomysy byway naprawd szokujce 293 Globalizacja w butelce austriaccy komunici twierdzili, e rozlewnia wybudowana przez Coca-Col w ich kraju jest zamaskowan fabryk bomb atomowych, ich partyjni koledzy z Woch owiadczyli, e na skutek picia Coli dzieci siwiej w cigu jednej nocy. Koncern jednak nie wdawa si w zbdne ktnie, ale powoli i z konsekwentnie realizowa swoje plany za pomoc wyprbowanej ju na wasnym gruncie strategii franszyzy. Liczba europejskich rozlewni rosa, a menederowie Coca-Coli wierzyli, e sami konsumenci, jeli tylko da im si tak moliwo, najlepiej oceni (i doceni) zalety ich produktu. Robert Woodruff, wczesny prezes, ze spokojem przyjmowa komunistyczne ataki. Dla nich wyjania Coca-Cola stanowi istot kapitalizmu." I mia racj. W miar jak Cola zdobywaa popularno, napaci przycichy, a przynajmniej nikt ju nie prbowa przekonywa, e Cola powoduje impotencj, bezpodno czy raka bo nawet tak absurdalne zarzuty zdarzay si wczeniej.

Wiceprezydent USA Richard Nixon i premier ZSRS (oraz pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii Zwizku Sowieckiego) Nikita Chruszczow przy stoisku PepsiCo, podczas Amerykaskich Targw Przemysowych i Kulturalnych. Moskwa 1959. 294 Zimna wojna, zimna Cola W roku 1959 amerykaski wiceprezydent Richard Ni-xon uda si z oficjaln wizyt do Moskwy. Jego rozmowy z wczesnym sowieckim premierem Nikit Chruszczowem nie byry zbyt przyjacielskie, niemniej obaj panowie znaleli czas, aby wsplnie zwiedzi trwajce wwczas w Moskwie amerykaskie targi, na ktrych USA chciay przedstawi Sowietom swoje najcenniejsze produkty. Doszo wwczas do pamitnego wydarzenia, kiedy to Nbcon z Chruszczowem przystanli przy stoisku PepsiCo, i wsplnie wypili po szklaneczce. Pepsi oczywicie nie moga wymarzy sobie lepszej reklamy wsplne zdjcie przywdcw dwch supermocarstw obiego gazety caego wiata. Po paru latach sytuacja jednak si zmienia. Kiedy w roku 1965 Coca-Cola zacza myle o uruchomieniu interesw za elazn kurtynna nowym, potencjalnie olbrzymim rynku reakcja opinii publicznej bya natychmiastowa i bardzo nieprzychylna. Trwaa wanie wojna w Wietnamie, a w Sowietach interesy wolno byo robi tylko z komunistycznym pastwem. Uruchomienie tam produkcji Coca-Coli oznaczaoby adowanie pienidzy do kieszeni wroga! Koncern szybko wycofa si z tego pomysu. Wtedy do gry wczya si PepsiCo. Nixon po przegranej walce o fotel gubernatora Kalifornii w roku 1962 na pewien czas wycofa si z polityki i powrci do zawodu prawnika. Wybra kancelari, ktra obsugiwaa Pepsi, i sta si kim w rodzaju zamorskiego ambasadora tej firmy. PepsiCo, nie bya obciona a takim bagaem skojarze, wic nieco atwiej byo jej rozpocz dziaalno za elazn kurtyn. Zaczo si od Rumunii w 1965, a potem, oczywicie dziki Nbconowi, udao si wej do Rosji, gdzie Pepsi zdobya licencj na wyczno do roku 1972. W roku 1980 wydawao si, e Cola ma szans przeama dominacj swojego konkurenta w Europie Wschodniej. Coca-Cola miaa by oficjalnym napojem Olimpiady, ktra w tym roku odbywaa si w Moskwie. Ale wtedy prezydent Jimmy Carter owiadczy, e w odpowiedzi na sowieck inwazj na Afganistan Stany Zjednoczone zbojkotuj igrzyska. 295 Globalizacja w butelce Coca-Cola po raz kolejny zostaa wpltana w wielk polityk. Ostatecznie jednak koncern z Atlanty nic nie straci na nieobecnoci w Europie Wschodniej. W roku 1989 zburzono Mur Berliski, w dwa lata pniej rozpad si Zwizek Sowiecki. A kiedy mieszkacy wschodniego Berlina witowali upadek Muru, krajanie z Zachodu witali ich wanie Coca-Col. Przybyszw powitano Col, bananami, kwiatami i wszystkim, co mogo si kojarzy z nasz wolnoci i dobrobytem", wspomina jeden z naocznych wiadkw tych zdarze. Przed rozlewni Coli w Berlinie Zachodnim utworzya si nawet ogromna kolejka przybyszw z NRD wszyscy chcieli sprbowa, jak smakuje imperializm w butelce". Kiedy przestaa istnie granica midzy obiema czciami rozdzielonej od lat niemieckiej stolicy, obok sprztu hi-fi, telewizorw i lodwek najczciej wdroway do wschodniej czci Berlina skrzynki Coca-Coli. Paradoksalnie dugoletnia obecno Pepsi w tej czci Europy obrcia si nagle przeciwko niej ludzie kojarzyli j ze starym reimem, a Cola bya egzotyczn nowoci. W pewnym sensie Coca-Cola znowu staa si symbolem odzyskanej wolnoci. Liczby za mwi same za siebie od poowy lat 90. sprzeda CocaColi w krajach byego bloku wschodniego jest wiksza ni sprzeda Pepsi. Coca-Cola na Bliskim Wschodzie Coca-Cola, z racji naturalnego skojarzenia z Ameryk, znalaza si pod obstrzaem nie tylko w bloku sowieckim. Na Bliskim Wschodzie sytuacja wcale nie bya lepsza. I o dziwo, to nie

Arabowie, ale ydzi pierwsi rozptali afer. Powane problemy zaczy si w roku 1966, kiedy grupa izraelskich biznesmenw oskarya Coca-Col, e koncern unika wejcia na ten rynek, aby nie rozdrani Arabw, potencjalnie o wiele wikszego klienta. Rzeczywicie, wiat islamu, ze swym religijnym zakazem picia alkoholu, 296 Coca-Cola na Bliskim Wschodzie wydawa si wymarzonym celem dla najwikszego na wiecie producenta napojw bezalkoholowych, zyski mona byo szacowa w setkach milionw dolarw. Centrala koncernu w Atlancie stanowczo odrzucia te zarzuty menederowie Coca-Coli przypomnieli, e ju w roku 1949 prbowali otworzy w Izraelu wasne zakady, ale wadze nowo powstaego ydowskiego pastwa nie wyraziy wwczas zgody. Kolejny argument, i Izrael rzeczywicie jest za maym rynkiem, by opacao si tam rozkrca interes na du skal, nie brzmia ju wiarogodnie dlaczego w takim razie, pojawio si pytanie, Cola ma wasn rozlewni na Cyprze. Przecie to znacznie mniejszy kraj! Odpowied nasuwaa si sama koncernem rzdz antysemici! ydowskie organizacje i instytucje w Stanach, w tym tak szacowne jak Mount Sinai Hospital na Manhattanie i Nathan's Famous Hot Dog Emporium z Coney Island, rzuciy apel o bojkot Coca-Coli. Oczywicie caa sprawa rzekomego antysemityzmu bya nonsensowna, ale koncern nie mg sobie pozwoli na zadzieranie z tak silnym przeciwnikiem jak ydowskie lobby w USA Wkrtce w Tel Awiwie ruszya (jak zwykle na zasadach franszyzy) rozlewnia Coca-Coli. Teraz na odmian obrazia si Liga Arabska, ktra wezwaa swoich czonkw do bojkotu Coca-Coli, a poniewa koncern nie zmieni wczeniejszej decyzji, w sierpniu 1968 roku bojkot si rozpocz. W wietle zasad kapitalistycznej gospodarki decyzja Atlanty bya zupenie zrozumiaa lepiej straci nawet cay rynek arabski, ni narazi si krajowej spoecznoci ydowskiej. Bojkot na tym rynku byby o wiele bardziej kosztowny. W efekcie i tym razem nie cakiem zasuenie Coca-Col ponownie zaczto identyfikowa z gwnym kierunkiem amerykaskiej polityki (w tych wanie latach Izrael wyrasta na gwnego sojusznika USA w regionie bliskowschodnim). I znw Pepsi wykorzystaa sytuacj i wkroczya w miejsce zwolnione przez odwiecznego konkurenta. Warto doda, e PepsiCo, te wczeniej nie bya obecna w Izraelu, ale jak wida jej 297 Globalizacja w butelce menederowie mniej przejli si ewentualnymi oskareniami o antysemityzm. Dopiero pod koniec lat 80. arabski bojkot osab na tyle, e Cola moga ponowi prby wejcia na ten rynek i rzeczywicie staraa si stworzy przyczki gownie w Egipcie, Libanie i Jordanii. Ale prawdziw wygran byaby Arabia Saudyjska, ktra dla Pepsi staa si w midzyczasie trzecim najwaniejszym rdem dochodw po Kanadzie i Meksyku. Podczas wojny w Zatoce w roku 1991 Atlanta, co prawda, saa amerykaskim oddziaom stacjonujcym w Arabii Saudyjskiej kontenery Coli, ale koncern nie mia adnych szans na konkurencj z Pepsi, ktra na miejscu miaa pi wasnych fabryk. I dlatego cay wiat mg obejrze puszk Pepsi stojc na biurku generaa Schwarzkopfa, dowdcy wojsk koalicji, kiedy po wyparciu Irakijczykw z bezprawnie zajtego Kuwejtu podpisuje rozkaz o wstrzymaniu ognia. W kadym razie po zakoczeniu wojny w Zatoce Bliski Wschd sta si wiadkiem nowego konfliktu to Cola i Pepsi rzuciy si do zacitej walki o Arabi Saudyjsk: Pepsi bronia swoich pozycji, a Cola uya wszystkich si, by podkopa jej przewag i uniemoliwi ekspansj na inne rynki. Kiedy w 2003 wybucha wojna w Iraku, antyameryka-skie nastroje objawiy si te atakami na Coca-Col. Modzi mahometanie w Tajlandii podczas demonstracji tukli butelki Coli, by zaprotestowa przeciw amerykaskiej inwazji, a niemal w caym islamskim wiecie sprzeda gwatownie spada. Na Bliskim Wschodzie za Col zaczy wypiera z rynku lokalne

produkty. W Iraku, Katarze, Bahrajnie i Arabii Saudyjskiej du popularno zdobya na przykad Zam Zam Cola, zwana islamsk Col, produkowana zreszt w Iranie przez firm, ktra wczeniej bya lokalnym partnerem Pepsi w pierwszym tygodniu sprzeda przekroczya cztery miliony puszek. Star Cola, produkowana na odmian na Zachodnim Brzegu, odniosa natomiast duy sukces w Zjednoczonych Emiratach Arabskich. 298 Globalizacja za pomoc butelki Ale kiedy amerykascy onierze w kwietniu 2003 zdobyli bagdadzki paac Saddama Husseina i urzdzili sobie w sali balowej barbecue, smayli hamburgery, jedli hot dogi i... popijali Coca-Col. Globalizacja za pomoc butelki Dzi Coca-Cola kojarzy si nie tylko z Ameryk. Czasy si zmieniy i zmienia si te sfera odniesie Cola staa si symbolem globalizacji, fenomenu, ktry ksztatuje oblicze przeomu II i III tysiclecia. Zwolennicy globalizacji twierdz, e zniesienie barier celnych i uwolnienie wiatowej gospodarki od obciajcych j ogranicze to prawdziwa droga do bogactwa narodw", na ktrej zyskaj i bogaci, i biedni. Budujc fabryki w krajach rozwijajcych si, wielkie koncerny nie tylko redukuj koszty znacznie waniejsze jest, e tworz miejsca pracy i napdzaj gospodark biedniejszych regionw. Antyglobalici nie uznaj jednak tej argumentacji. Dla nich to tylko nowa forma wyzysku biednych przez bogatych rzeczywicie, powstaje troch nisko patnych i niewymagajcych kwalifikacji stanowisk pracy, ale suy to tylko temu, by obej restrykcyjne przepisy zwizkowe i o ochronie rodowiska obowizujce w najbardziej rozwinitych krajach. Spr trwa i nic nie wskazuje, by w najbliszym czasie mia si zakoczy. Najhaaliwsi za s ci, ktrzy gosz, e caa dziaalno ponadnarodowych koncernw, budowa zakadw w trzecim wiecie i udawana konkurencja na globalnym rynku to tylko nowe oblicze imperializmu, za ktrym skrywa si nie kto inny, jak aspirujce do podporzdkowania sobie caego wiata Stany Zjednoczone. Tyle e tym razem Ameryka nie wysya onierzy ani bomb, ale na przykad hollywoodzki" cham, a przede wszystkim koncerny: Microsoft, MacDonald's, Coca-Cola... W tym nowym wszechwiatowym konflikcie Cola nadal stoi na pierwszej linii frontu. Wszdzie zaciekle walczy o prymat z Pepsi, a najwaniejszabitwa rozegra si zapew299 Globalizacja w butelce ne w Chinach. Ale Chiska Republika Ludowa to tylko jedno z pastw, w ktrych Coca-Cola Co. jest obecna. Dzi firma ma swoje przedstawicielstwa w ponad dwustu krajach, to wicej ni ma czonkw Organizacja Narodw Zjednoczonych! Jest najlepiej znan mark, a z bada lingwistw wynika, e obok zwrotu OK" nazwa firmy stanowi najszerzej rozpoznawany dwik na wiecie. aden inny koncern nie moe rywalizowa z Coca-Col pod wzgldem zasigu czy rozpoznawalnoci. Prestiowy magazyn Business Week" co rok drukuje list najcenniejszych marek wiata od wielu lat otwiera j Coca-Cola i nie wydaje si, by szybko ktokolwiek mgjej zagrozi*. Ale przecie nawet najpotniejsza korporacja nie moe zmusi ludzi, by kupowali co, czego nie chc. Przekonaa si o tym rwnie Cola w roku 1985 koncern prbowa wprowadzi New ", sodsz i nieco bardziej podobn w smaku do Pepsi. To bya katastrofa. Sprzeda poszybowaa w d, a centrala z Atlanty po zaledwie dwch tygodniach zaprzestaa eksperymentw i wrcia do dawnej receptury, tyle e pod nazw Coca-Cola Classic. Jak wida nawet gigant nie moe sobie pozwoli na igranie z narodowymi ikonami. Na przykadzie Coca-Coli wida te, e silna, globalna marka moe dziaa w interesie klienta, a nie przeciwko niemu. W tym wypadku konsumenci maj na przykad pewno, e logo Coca-Coli gwarantuje identyczn jako od Przyldka Dobrej Nadziei po Wyspy Kurylskie. Powd jest prosty: jeeli warto marki ocenia si na siedemdziesit miliardw

dolarw, nie warto ryzykowa. Reputacja znaczy wicej ni groszowe oszczdnoci. CocaCola, podobnie zreszt jak inne dziaajce na skal globu korporacje, musi bardzo starannie dba o swoje dobre imi. Firmy o mniejszej skali dziaania, na przykad dziaajce tylko na rynkach krajowych, nie maj takich zmartwie * Warto znaku handlowego szacowana jest na ponad 70 miliardw dolarw, to okoo poowy wartoci caego koncernu (przyp. red.). 300 Globalizacja za pomoc butelki w ich przypadku zarzd nie musi si troszczy o to, co myl klienci na antypodach. W roku 1997 znany magazyn The Economist" opublikowa wyniki duych bada nad konsumpcj Coca-Coli w rnych krajach. Spoycie Coli byo traktowane jako wskanik globalizacji lokalnej gospodarki, ale okazao si, e dowiadujemy si w ten sposb o wiele wicej. Ot badacze wykazali, e istnieje silna dodatnia korelacja midzy konsumpcj CocaColi a dobrobytem, jakoci ycia (mierzon na skalach opracowanych przez ONZ) oraz wolnoci polityczn i gospodarcz. To oznacza stwierdzi komentator pisma e rozwinity rynek napojw gazowanych, czyli kapitalizm, jest korzystny dla ludzi." Oczywicie nie jest tak, e sama Cola sprawia, i ludzie s bogatsi, szczliwsi i bardziej wolni raczej tam, gdzie rozkwita demokracja, wolny rynek i rynek konsumenta, szybko trafia pewien gazowany, brzowy, sodki pyn; przecie wolno to rwnie prawo wyboru! Dzi w Stanach Zjednoczonych spord napoi bezalkoholowych konsumenci najchtniej sigaj po napoje gazowane, a Coca-Cola jest ich najwikszym dostawc. W skali caego wiata koncern z Atlanty dostarcza niemal 3% wszystkich wypijanych przez ludzi pynw. Trudno zaprzeczy, e to naprawd drink XX wieku". Charakterystyczne butelki Coli towarzyszyy narodzinom amerykaskiej potgi, byy wiadkiem upadku nazizmu i komunizmu, dwch totalitaryzmw, ktre naznaczyy zbrodni ubiege stulecie, teraz symbolizuj postpy globalizacji. Mona lubi Coca-Col, mona jej nie lubi, ale nie sposb jej nie zauway! Epilog Powrt do rde Woda to jeden z gwnych zasobw naturalnych ludzkoci i dobro publiczne o podstawowym znaczeniu dla naszego ycia i zdrowia. Prawo do wody jest jednym z podstawowych praw czowieka, jest prawem do zdrowego i godnego ycia. Realizacja tego prawa jest warunkiem wypenienia pozostaych praw przyrodzonych kademu z nas. Komitet Narodw Zjednoczonych do spraw Praw Ekonomicznych, Spoecznych i Kulturowych, 2002 Pisaem w tej ksice o szeciu napojach, ktre odegray decydujc rol w dotychczasowej historii naszej cywilizacji. Nasuwa si pytanie: a co dalej? Ot mamy ju kandydata na nastpc bohaterw naszej ksiki. Podobnie jak niegdy jego poprzednicy dzi zaczyna by modny, opinie lekarzy i specjalistw na jego temat s bardzo podzielone, ma te olbrzymie cho wci niedoceniane znaczenie geopolityczne. Dostp do jego zasobw bdzie decydowa o przyszoci naszego gatunku i zadecyduje o tym, dokd podymy. Na naszej planecie, a moe i nie tylko. Wszyscy si ju pewnie domylili, o czym mwi to woda. Jest prawdziw ironi dziejw, e zatoczywszy krg, wracamy do rde, przynajmniej w kontekcie tego, co pijemy. W mona to uzna za zjawisko podane. Kariera wielu napojw, ktre tu opisywaem, od neolitycznego piwa po303 Powrt do rde

czynajc, w znacznej mierze opieraa si (rwnie) na tym, i stanowiy one bezpieczniejszy w sensie mniej zanieczyszczony, czyli zdrowszy substytut wody. Nauka, a dokadniej mikrobiologia, poznaa odpowied na pytanie, skd si bior i czym s zanieczyszczenia wody dopiero w XIX wieku. I dopiero wtedy moglimy zmierzy si z problemem nkajcym ludzko od zarania dziejw: jak zapewni wszystkim wystarczajc ilo czystej wody. Poprzednie pokolenia sigay w tym celu po inne napoje. Teraz mona byo zaprzc do pracy nauk pojawiy si nowe metody oczyszczania wody, rozwiny si techniki sanitarne. Dzi popularno zwykej wody byskawicznie ronie, a to wyrany dowd, e problem szkodliwych zanieczyszcze rzeczywicie zosta rozwizany. Sprawa jest jednak bardziej zoona, ni si wydaje na pierwszy rzut oka. Kraje rozwinite i rozwijajce si dzieli bowiem prawdziwa przepa, gdy chodzi o pozyskiwanie, dostpno i wykorzystanie wody. Przyjrzyjmy si zatem, jak wyglda sytuacja. Przede wszystkim zwaszcza w krajach wysoko rozwinitych, czyli tam, gdzie woda bieca jest atwo dostpna i bezpieczna sprzeda butelkowanej wody nieustannie ronie. Na tym rynku obserwujemy prawdziwy boom. W wiatowym rankingu prowadz Wosirednio 180 litrw rocznie na osob ale Francuzi, Belgowie, Niemcy i Hiszpanie niewiele im ustpuj. czna warto sprzeday butelkowanych wd przekroczya w 2003 roku 46 miliardw dolarw i od paru lat rynek ten ronie w tempie powyej 10% rocznie szybciej ni jakikolwiek inny w sektorze napojw. We wszystkich restauracjach i kawiarniach podaje si drog wod w butelkach projektowanych przez wybitnych designerw. Topmodelki i gwiazdy filmowe wy-lansoway mod na noszenie przy sobie wody w plastikowej butelce. A jeeli, podrujc przez Stany Zjednoczone, zatrzymamy si na stacji benzynowej, by zatankowa, przekonamy si, e za litr benzyny zapacimy mniej, ni za 304 Powrt do rde litr wody. Wody ze rde mineralnych od Francji po Fidi sprzedaje si i pije na caym wiecie. Taka popularno butelkowanej wody wynika czciowo z powszechnego przekonania, i jest to napj zdrowszy i bezpieczniejszy ni woda z kranu. To nie do koca prawda przynajmniej w najbogatszych krajach miejska woda jest dzi rwnie czysta. Zdarzaj si oczywicie przypadki zanieczyszcze, ale z identycznymi problemami stykaj si producenci wody. Nie tak dawno pismo Archives of Family Medicine" opublikowao raport z duych bada, w ktrych naukowcy przeprowadzili dokadn analiz porwnawcz skadu wody z wodocigw i kilku najpopularniejszych w Cleveland (Ohio) gatunkw wody butelkowanej. Okazao si, e ponad jedna czwarta badanych butelek zawieraa wicej bakterii ni kranwka. Nasze przekonanie, e kupowana woda zawsze jest czysta, czasem zawodzi" podsumowuj badacze. Do podobnych wnioskw doszli naukowcy z Uniwersytetu w Genewie, a take eksperci przygotowujcy raport dla FAO (Food and Agri-culture Organization Organizacja ds. ywnoci i Rolnictwa dziaajca przy ONZ), ktrzy jednoznacznie orzekli, i ze wzgldu na wartoci odywcze i zdrowotne wody butelkowane nie s lepsze od tego, co dostarczaj miejskie wodocigi. W zasadzie nie powinno to dziwi. Na przykad w Stanach Zjednoczonych ponad 40% wd sprzedawanych w butelkach to po prostu przefiltrowana woda z kranu, czasem dodatkowo mineralizowana. Tak produkuje si choby dwie najpopularniejsze w USA marki Auafina i Dasani. Zatem nie dajmy si zwie naklejkom, na ktrych producenci umieszczaj zwykle obrazki lodowcw, wartkich strumieni czy onieonych zboczy; rzeczywisto jest zwykle bardziej prozaiczna. Niedawno przyjrzeli si temu bliej dziaacze z proekologicznej amerykaskiej organizacji lobbystycznej National Resources Defen-ce Council. Okazao si, e pewna bardzo znana marka reklamujca si jako czysta woda z lodowca" rozlewana 305

Powrt do rde bya w zakadach korzystajcych wycznie z miejskiego ujcia wody, a na odmian wod rdlan" (z odpowiednim obrazkiem onieonych gr) czerpano ze studni na fabrycznym parkingu, tu obok skadowiska niebezpiecznych odpadw. Autorzy opracowania stwierdzili te, e zarwno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Europie woda z wodocigw podlega znacznie bardziej restrykcyjnym procedurom kontrolnym ni woda wlewana przez producentw do butelek. Nie tylko zreszt nie ma dowodw, e butelkowane wody z definicji" s zdrowsze od wody z kranu. Okazuje si, i przekonanie o ich wikszych walorach smakowych rwnie jest sabo uzasadnione. W badaniach prowadzonych metod podwjnej lepej prby, w ktrych uczestnicy nie wiedzieli, co dostaj w szklankach, okazywao si zwykle, e kiedy nie ma apetycznych naklejek i zgrabnych butelek, konsumenci po prostu nie odrniaj smaku wody z kranu i butelkowanej wody stoowej. A jednak ludzie w bogatych krajach wol gasi pragnienie wod z butelki, mimo e jest drosza od wodocigowej od dwustu pidziesiciu do nawet dziesiciu tysicy razy! Najwyraniej bieca woda po prostu nam spowszedniaa. To nie kwestia smaku, ani zdrowia to wybr stylu ycia. Tymczasem w wikszoci krajw rozwijajcych si dostp do zdatnej do picia wody, jak przed tysicleciami, nadal decyduje o yciu lub mierci. Pozbawionajest go jedna pita populacji naszej planety ponad miliard dwiecie milionw ludzi. Zgodnie z szacunkami WHO, czyli wiatowej Organizacji Zdrowia, ponad 80% przypadkw chorb na Ziemi to tzw. choroby brudnej wody. Wicej ni poowa mieszkacw krajw rozwijajcych si cierpi z powodu braku wody (lub z powodu picia wody zanieczyszczonej) na schorzenia takie jak biegunka, zakaenia pasoytami (np. tgoryjcem) lub na trachom (jaglica). Rokrocznie na wiecie zdarza si okoo czterech miliardw przypadkw biegunki, z czego ponad milion osiemset tysicy koczy si mierci. Zdecydowana wikszo (nie306 POWRT DO RDE mai 90%) ofiar miertelnych to dzieci poniej pitego roku ycia. Brak dostpu do rdewody pitnej jest jednak przyczyn nie tylko chorb i zgonw. Jego dalsze konsekwencje to niski poziom edukacji i rozwoju ekonomicznego wielu regionw. Powszechne wystpowanie chorb w spoeczestwie dramatycznie obnia wysoko dochodu narodowego wikszo najbiedniejszych krajw w praktyce yje gwnie dziki pomocy midzynarodowej. Zwizki z poziomem edukacji rwnie s oczywiste. Zgodnie z niedawnym raportem ONZ dzieci w subsaharyjskiej Afryce waciwie w ogle nie uczszczaj do szk. Jednym z powodw jest fakt, e wikszo czasu dotyczy to przede wszystkim dziewczynek powicaj na zdobywanie i dostarczanie do domu wody ze zwykle bardzo oddalonych studzien. Zgodnie z ambitnym planem ONZ, do roku 2015 powinno si zapewni czyst wod pitn poowie ludzi, ktrzy dzisiaj odczuwaj jej brak. W latach 80. i 90. XX wieku rzeczywicie nastpia w tej sferze pewna poprawa, ale w ostatniej dekadzie sytuacja niestety znw si pogorszya. Wynika to midzy innymi std, e jakkolwiek w rejonach wiejskich nastpia pewna poprawa, pogarsza si dostp do czystej wody w miastach, zwaszcza w krajach sabo rozwinitych. To bardzo grona tendencja, bowiem zgodnie z prognozami demografw okoo roku 2007 po raz pierwszy w dziejach naszej cywilizacji wikszo ziemskiej populacji zamieszkiwa bdzie miasta ta przeprowadzka zaja nam sze tysicy lat. Jak szacuje International Water Management Fund zapewnienie tym ludziom wody bdzie kosztowao dodatkowe 1,7 miliarda dolarw rocznie (ponad to, co ju obecnie przeznacza na ten cel ONZ), a instalacje oczyszczajce kolejne 9 miliardw. To oczywicie zaledwie maty uamek kwoty, jak corocznie wydaj obywatele bogatych krajw na wod w butelkach, ale problem

nie w samym tylko finansowaniu. Istniej powane trudnoci natury politycznej. W XX wieku spory o dostp do rde sodkiej wody wywoay powane napicia 307 POWRT DO RDE na Bliskim Wschodzie i w Afryce doszo nawet na tym tle do konfliktw militarnych. Mao kto zdaje sobie na przykad spraw, jak wan rol odegraa woda w Wojnie Szeciodniowej, zwycistwo w ktrej umoliwio Izraelowi przejcie kontroli nad Synajem, Wzgrzami Golan, Zachodnim Brzegiem Jordanu i Gaz. Zmary niedawno Ariel Sharon, ktry wwczas dowodzi izraelsk armi, a pniej przez wiele lat by premierem ydowskiego pastwa, napisa w swoich wspomnieniach: Ludzie myl, e Wojna Szeciodniowa wybucha 5 czerwca 1967 roku. W rzeczywistoci zacza si dwa i p roku wczeniej, kiedy Izrael powstrzyma Syryjczykw, ktrzy rozpoczli budow kanau majcego zmieni bieg dwch gwnych dopyww Jordanu. Aby zmusi Syri do porzucenia tych planw, Izrael posuy si najciszymi argumentami artyleri i lotnictwem". Spr graniczny midzy nami a Syri by oczywicie bardzo istotny. Ale kwestia dostpu do wody to dla Izraela sprawa ycia i mierci" pisa dalej Sharon. Dziki zajciu nowych terytoriw w roku 1967 Izrael zdoby kontrol nad ujciem Jordanu. Ten aspekt jest rwnie wany, jak czysto militarny. Na potrzeby Palestyczykw mieszkajcych na Zachodnim Brzegu zuywane jest obecnie tylko 18% pobieranej std wody, reszt przejmuje Izrael. Od tamtego czasu wielu politykw z regionu bliskowschodniego docenio geopolityczne znaczenie wody i uznao, e moe by ona powodem przyszych konfliktw. W roku 1978 Egipt zagrozi Etiopii interwencj militarn, jeli nie wstrzyma prac zmierzajcych do zmiany biegu Nilu, rzeki stanowicej dla Egiptu gwne rdo wody. Kiedy Egipt i Izrael podpisyway w roku 1979 traktat pokojowy, prezydent Anwar Sadat stwierdzi, e tylko woda mogaby nas zmusi do ponownego wysania onierzy". A w roku 1985 wczesny minister spraw zagranicznych Egiptu i pniejszy sekretarz generalny ONZ Koffi Annan powiedzia, e nastpna wojna na Bliskim Wschodzie bdzie walk o wod, nie o polityk". 308 POWRT DO HDE Wszystko wskazuje, e moe to by trafna diagnoza. Geopolityczne znaczenie wody stale ronie ju dzi rzeki i jeziora wyznaczaj wiele linii granicznych midzy czsto niezbyt zaprzyjanionymi pastwami. Co najmniej dziesi wielkich rzek przepywa przez terytoria nie mniej ni szeciu pastw, a to oznacza, e prace realizowane na obszarze jednego kraju maj bezporedni wpyw na ycie ssiadw. Etiopia kontroluje na przykad 85% biegu Nilu, ktrego ujcie ley w Egipcie. Turcja postawia na Eufracie zapory i wybudowaa zbiorniki wodne, co sprawia, e moe decydowa, ile wody spynie t rzek do Syrii. Z kolei Bangladesz wrcz zada od Indii i Nepalu budowy zapr i zbiornikw retencyjnych na Gangesie i Brahmaputrze zmusiy go do tego cige powodzie. W Azji rodkowej, regionie, ktry zawsze cierpia z powodu niedoboru wody, istnieje powane ryzyko wybuchu otwartego konfliktu midzy postsowieckimi pastwami Kazachstanem, Kirgistanem, Tadykistanem, Turkmenistanem i Uzbekistanem. Na rosnce niebezpieczestwo wskazuj klimatolodzyza spraw globalnego ocieplenia sytuacja moe skomplikowa si jeszcze bardziej; niektre obszary bd pustynniay, nkane cigymi suszami, gdzie indziej regularnie wystpowa bd powodzie. Wielu analitykw wierzy, e w XXI wieku to woda, a nie ropa naftowa bdzie surowcem o prawdziwie strategicznym znaczeniu. S te pozytywne sygnay cz politykw zrozumiaa znaczenie tego problemu i coraz wicej wskazuje, e gospodarka wodna moe da pocztek midzynarodowej wsppracy, nawet midzy pastwami, ktre od dawna byy wobec siebie otwarcie wrogie. Traktat w sprawie dorzecza Indusu z roku 1960, regulujcy w jaki sposb Indie i Pakistan mog

korzysta z wd rzeki i jej dopyww, nigdy nie zosta wypowiedziany, mimo e w tym czasie kilkukrotnie wybucha otwarty zbrojny konflikt midzy tymi pastwami. Trwa te wsppraca midzy Kambod, Laosem, Tajlandi i Wietnamem w delcie Mekongu nie 309 Powrt do rde przerway jej nawet dziaania wojenne. Pod koniec lat 90. XX wieku dziesi od dawna mocno skconych krajw arabskich i afrykaskich zawaro traktat w sprawie wsplnego gospodarowania zasobami Nilu, wspuczestniczy w tym przedsiwziciu ONZ i Bank wiatowy. Zatem woda moe rwnie dobrze sta si casus belli, jak i katalizatorem pokojowej wsppracy. By moe kiedy, w dalekiej przyszoci (o ile oczywicie ludzko nie sprowadzi wpierw sama na siebie zagady, na przykad poprzez konflikt nuklearny) woda stanie si dla nas problemem w skali kosmicznej. Kolonizacja innych planet, poczynajc od Marsa, bdzie moliwa dopiero, gdy kolonici bd mieli zapewnion wystarczajc ilo wody do picia, mycia si, a take na potrzeby upraw i, by moe, jako paliwo, jeli nauczymy si efektywnie wykorzystywa tworzce czsteczk wody wodr i tlen. W tym kontekcie atwiej zrozumie intensywne poszukiwania ladw ycia pozaziemskiego (wikszo uczonych uwaa, e ycie nie moe istnie bez wody), a i po prostu wszelkich sygnaw wiadczcych o obecnoci wody w przestrzeni kosmicznej i na innych planetach. Mona si spotka z opini, e jeli mamy przetrwa jako gatunek a gro nam nie tylko wojny czy epidemie, kres ludzkoci moe przynie na przykad upadek asteroidu lub zderzenie z kometmusimy sta si gatunkiem midzyplanetarnym". W tym celu musimy jednak znale we Wszechwiecie wod. Niegdy wok rde sodkiej wody rodziy si pierwsze cywilizacje. Dzi, po dziesiciu tysicach lat, woda znw zaczyna odgrywa pierwszoplanow rol. Na razie opowieci o kolonizacji innych planet brzmi nieco egzotycznie, ale spjrzmy na nie z innej strony pomylmy przez chwil, jak wygldaby nasz wiat w oczach mieszkaca neolitycznej wioski. A dzieli nas zaledwie siedem tysicy lat. Taki osobnik nie zrozumiaby ani sowa z adnego ze wspczesnych jzykw, nie wiedziaby, do czego suy pismo, nie znaby tworzyw sztucznych, samolotw ani komPowrt do rde puterw. Ale pewnie, gdybymy posadzili go z kufelkiem piwa w gronie yczliwie umiechnitych i wznoszcych toasty klientw jakiego pubu, jego konsternacja byaby znacznie mniejsza. Dla naszego neolitycznego przodka piwo mogoby wic sta si cznikiem midzy wasnymi czasami a odleg przyszoci. A dla nas to szczeglne okno w przeszo. Pomyl zatem, kiedy nastpnym razem signiesz po puszk piwa, kieliszek wina, szklaneczk whisky, brandy czy rumu albo nawet filiank kawy lub herbaty. Albo po butelk Coli. To nie tylko woda, alkohol i kofeina to te kawa historii. PODZIKOWANIA Prowadzc badania do tej ksiki, musiaem, rzecz jasna, sporo wypi nie bd udawa, e nie byo to przyjemne. I nie robiem tego w samotnoci. Przy pracy nad piwem pomogli mi zwaszcza Fritz Maytag z Anchor Brewery w San Francisco, Mary Voigt z College'u Williama i Mary z Williamsburga oraz Stephan Somogyi, Iolande Bloxsom, Michael Jackson, Clint Ballinger i Merryn Dineley. Przy winie asystowali mi przede wszystkim Patrick McGovern z University of Pennsylvania Museum oraz Herve Durand i jego rodzina z winnicy Mas des Tourelles Winery w Beaucaire.

Lance Winters z St. George Distille-ry w Alameda cierpliwie wyjania mi tajniki procesu destylacji alkoholu. O kawie z kolei najwicej dowiedziaem si od Jere-my'ego Torza z Union Coffee Roasters i Petera Hingley'a z Krlewskiego Towarzystwa Astronomicznego. Moim przewodnikiem w wiecie herbaty by za Endymion Wil-kinson z Harvard University. Oczywicie pomogo mi te, czy to suc inspiracj, czy yczliwymi uwagami i krytykami wielu innych ludzi. Tu wymieniam tylko cz z nich. Na szczeglne podzikowania zasuguj na pewno George Dyson, Neal Stephenson i moi wsppracownicy z redakcji The Economist": Ann 313 Podzikowania Wroe, Robert Guest, Geoffrey Carr, Philippe Legrain, Paul Hubbard, Phil Millo, Vasa Babic i Henry Hobhouse. Na tym, rzecz jasna, nie koczy si lista ludzi, bez ktrych ta ksika nigdy by nie powstaa. S bowiem na niej jeszcze (midzy innymi) Virginia Benz, Joe Anderer, Cri-stiana Marti, 01iver Morton, Nancy Hynes, Tom i Kath-ryn Moultrie, Daniel Illsley oraz Jonathan Warren z The-atre of Win w Greenwich, Roger Highfield, Maureen Stapleton i Tim Coulter, Ward van Damme, Annika i Lee McKee. Na szczeglne podzikowania zasuguj za George Gibson i Jackie Johnson z Walker & Company ich pomoc bya wprost nieoceniona, podobnie jak wsparcie Ka-tinki Matson z agencji Brockman, Inc. A na pewno nigdy nie spac dugu wdzicznoci, jaki mam wobec mojej ony Kristin i naszej crki Elli. Appendix CO SI NIEGDY PIO

Jeli kto chciaby sprbowa, jak smakoway napoje, ktre pijali nasi przodkowie, mam dobr wiadomo. Wiele oryginalnych receptur czy smakw przetrwao w tej lub innej formie. Ostrzegam jednak, i mona si troch rozczarowa. Piwo z Bliskiego wschodu Najwaniejsza rnica midzy antycznym a dzisiejszym piwem wie si z uyciem chmielu, co jest stosunkowo nowym wynalazkiem. To chmiel nadaje wspczesnemu piwu charakterystyczn goryczk i maskuje smak sodu. Jest rwnie skutecznym rodkiem konserwujcym chmielowe piwa s znacznie trwalsze. Trudno jednak powiedzie, czy staroytni warzelnicy w ogle zgodziliby si nazwa taki napj piwem. Chmiel najpierw zastosowano do produkcji piwa w Europie. Proces ten trwa do dugo od dwunastego do pitnastego wieku. Pocztkowo w obiegu" byy na rwnych prawach oba rodzaje piwa, co znalazo nawet wyraz w nazewnictwie. W Anglii na przykad dugo o piwie zawierajcym chmiel mwio si beer, o czysto zboowych piwach ale. Z czasem nazwa ale zacza odnosi si do typu fermentacji, a nie do skadu. Dzi tym terminem 315 CO SI NIEGDY PIO okrela si czasem piwa warzone w procesie grnej fermentacji (to najstarsza, klasyczna metodawydzielajcy si podczas fermentacji dwutlenek wgla wynosi pczkujce drode na powierzchni fermentujcej brzeczki, gdzie gromadz si one w pianie). Piwa dolnej fermentacji zwane s z czasem z niemiecka lager. W niektrych regionach subsaharyjskiej Afryki przetrway jednak do dzi tradycyjne receptury warzenia piwa i zapewne tutejsze specjay najblisze s w smaku napojowi, ktry pili nasi neolityczni przodkowie. To mtny i gsty pyn, sporzdzany z mieszaniny sorgo i

prosa lub kukurydzy. Przygotowuje si go, najpierw moczc sorgo tak dugo, a zacznie kiekowa, pniej suszc je na socu (bardzo starannie przekadajc co pewien czas, eby nie zgnio). W tym samym czasie trzeba rozgotowa w wodzie porcj niesodowanego ziarna na gsty kleik", ktry po ostudzeniu pozostawia si na noc do skwanienia. Nastpnie mieszamy oba pprodukty i cao musi jeszcze jaki czas posta w specjalnym dzbanie, a zacznie musowa to oznacza, e pojawi si ju alkohol. Przed podaniem napj jest jeszcze filtrowany przez jutow tkanin lub sito. Podczas podry przez Afryk Poudniow zostaem raz poczstowany takim tradycyjnym drinkiem" ludu Xho-sa. Umomboti, tak bowiem brzmi jego nazwa, wytwarzany jest wanie z mieszanki sodowanego i niesodowanego sorgo. Ten gsty, biay napj o kremowej konsystencji ma kwaskowaty smak i nieco przypomina jogurt. Czuem si troch tak, jakbym pi pynny chleb. Piwa Egiptu i Mezopotamii byy ju bardziej podobne do wspczesnych. Przede wszystkim znacznie ciemniejsze i stosunkowo przejrzyste, gwnie dlatego, e brzeczk odcedzano jeszcze przed fermentacj. W latach 80. i na pocztku 90. Fritz Maytag z Anchor Brewery w San Francisco pracowa nad odtworzeniem smaku staroytnego mezopotamskiego piwa, posugujc si w tym celu odkryt przez archeologw receptur z przeomu XIX i XVIII stulecia przed nasz er. Przepis znajdowa si w Hymnie dla 316 CO SI NIEGDY PIO Ninkasi, mezopotamskiej bogini piwa. Maytag z wsppracownikami przygotowa najpierw klasyczne bappir jak pisaem, byy to piwne placki" (czy te piwny chleb"), umoliwiajce dugie przechowywanie przetworzonego ziarna. Maytag poczstowa mnie kiedy takim pitnastoletnim bappirem. O dziwo okazao si, e jest cakiem smaczny, cho zawiera sporo plew. Niestety nie udao mi si sprbowa gotowego piwa, ale przepytaem tych, ktrzy mieli tak sposobno za sodkie, brzmiaa jednogona opinia. Kilkakrotnie prbowano rwnie odtworzy oryginalne egipskie piwo. Pewnym sukcesem mog si pochwali Scottish and Newcastle Breweries, gdzie uwarzono Tu-tenchamon Ale. Matk chrzestn tego sukcesu bya Del-wyn Samuel z Uniwersytetu w Cambridge, ktra za pomoc mikroskopu elektronowego zdoaa przeprowadzi szczegow analiz osadu ze znalezionych przez archeologw staroegipskich dzbanw i poda dokadny skad chemiczny piwa Egipcjan. Dziki jej badaniom wiemy, e piwo w pastwie faraonw warzono z mieszanki sodowa-nego jczmienia i niesodowanego emmer (to rolina o aciskiej nazwie T. dicoccoides, jeden z przodkw dzisiejszej pszenicy). Jczmie sodowano, a nastpnie rozcierano na miazg na kamieniach i mieszano z zimn wod, dziki czemu uwalniay si niezbdne enzymy, natomiast roztarty emmer zalewano gorc wod, eby wypuka z niego skrobi. Po zmieszaniu obu tych pproduktw enzymy rozkaday skrobi na cukry proste. Egipcjanie cedzili tak przygotowan brzeczk przed rozpoczciem fermentacji, dziki czemu pozbywali si plew. Odtwarzajc ten etap produkcji, Samuel skorygowaa wczeniejsz myln interpretacj zachowanych rysunkwnaukowcy uwaali pocztkowo, e przedstawiaj one wkruszanie plackw do kadzi. Prawdopodobnie Samuel trafnie rozszyfrowaa egipsk technologi warzelnicz. W kadym razie postpujcym zgodnie z jej zaleceniami szkockim browarnikom udao si 317 CO SI NIEGDY PIO uwarzy sodkie, prawie przejrzyste piwo o jasnobrzowej barwie i wyranym owocowym smaku. A Harrods bez kopotu sprzeda tysic butelek. W ofercie wspczesnego przemysu piwowarskiego trudno jednak pominwszy wyej opisane, eksperymentalne prace znale co rzeczywicie przypominajcego napitki naszych odlegych przodkw. By moe najblisze im jest King Cnut Ale, produkt St. Peter's Brewe-ry, wytwarzane w oparciu o autentyczn receptur z koca I tysiclecia. (Kanut

Wielki* na pocztku XI wieku by krlem Anglii, Danii i Norwegii, a take zarzdc Szlezwiku i Pomorza). King Cnut Ale produkuje si z jczmienia i jagd jaowca z dodatkiem skrki z cytryny i pomaraczy**, przypraw i lici pokrzywy. Moe troch przypomina ono w smaku wspczesne piwo, ale jest o wiele sodsze. Brak chmielu sprawia te, e ma wyranie owocowy smak. W kadym razie kady, kto sprbuje King Cnut Ale, zrozumie dlaczego krl Nabonid, ostatni wadca imperium neo-babiloskiego, nazwa wino wspaniaym piwem z gr". Bezchmielowe piwo produkuj take Finowie. Michael Jackson, ceniony na caym wiecie znawca piwa, twierdzi wrcz, e fiskie Sahti to ostatnie pierwotne piwo, jakie przetrwao w Europie". To sezonowe piwo przez cay rok podaj w pubie Zetor w centrum Helsinek (przechowuje sieje w specjalnej chodni). Ma zapach kompotu z cykorii i posmak pszenicy i prno by w nim szuka chmielowej goryczki. Podobnie jak w King Cnut Ale, smak zboa rwnowa jagody jaowca. Wina Grecji i Rzymu Najznakomitszymi winami antyku, co zgodnie powtarzaj wszyscy koneserzy tamtej epoki, byy te, ktrych nie * Skdind wnuk Mieszka I (przyp. red.). ** To chyba nie jest jednak oryginalna wczesnoredniowieczna receptura, a jeli tak, to napj musia by prawdziwie ekskluzywny (przyp. red.). 318 CO SI NIEGDY PIO trzeba byo faszowa ani doprawia, eby zamaskowa ich wady. Bardzo moliwe zatem, i smakoway podobnie do win, ktre cenimy wspczenie (cho Grecy i Rzymianie niemal zawsze pili je zmieszane z wod). Nie ulega jednak wtpliwoci, i praktyka dodawania rnych rzeczy do wina, ju na etapie produkcji, a rwnie bezporednio przed konsumpcj, jest bardzo stara. Z du pewnoci moemy te twierdzi, e zdecydowana wikszo win dostpnych w czasach antycznych bya znacznie gorszej jakoci ni nawet najtasze dzisiejsze sikacze, chociaby za spraw niedostatku higieny i trudnoci w przechowywaniu. Grecy i Rzymianie pili wic zwykle wino zmieszane z jakimi dodatkami, ktre miay maskowa jego nie najlepszy smak. Dzi ju si tego nie praktykuje, z jednym moe wyjtkiem greckiej retsiny (reciny), ktrej charakterystyczny smak bierze si z dodatku ywicy sosnowej. Uywanie ywicy jako dodatku smakowo-zapachowego, a zarazem substancji przeduajcej trwao wina byo w staroytnoci powszechne nie tylko w Grecji. By moe zwyczaj ten narodzi si wtedy, gdy ywic uszczelniano od rodka amfory, aby zapobiec przesczaniu si wina przez porowat ceramik. W kadym razie, jeli kto chce sprbowa, co pili antyczni Grecy, retsina zmieszana z wod powinna da mu dobre wyobraenie. Oczywicie sosnowa ywica bya tylko jednym z wielu dodatkw, jakie mona byo znale w antycznych trunkach. Na rnych etapach produkcji (w tym fermentacji) dodawano wwczas do win liczne zioa, mid, a nawet morsk wod. Herve Durand i jego rodzina, producenci wina z Mas de Tourelles na poudniu Francji (winnice w tym regionie zaoyli jeszcze Rzymianie) od lat odtwarzaj rne antyczne receptury. W piwnicach pana Duranda moemy zatem skosztowa na przykad Mulsum (czerwone wino z zioami i miodem, nieco sodkie w smaku, ale nieprzesadnie, z wyran ostr nut; zmieszane z wod smakuje do podobnie do Ribeny). Inne wino z Mas de Tourelles to Turriculae, produkowane w oparciu o przepis 319 CO SI NIEGDY PIO z dziea rzymskiego pisarza Columelli. To biae wino, fermentowane z niewielkim dodatkiem morskiej wody i zi, gwnie kozieradki. Ma somkowy kolor, a w smaku przypomina nieco

wytrawne orzechowe sherry; co interesujce, sony smak morskiej wody rzeczywicie doskonale komponuje si z caoci. Kolejny autentyk" w ofercie Duranda to Carenum, cikie deserowe wino, mieszanka czerwonego wina z defrutum (uzyskiwanym przez wygotowywanie koncentratem korzennego wina, uywanym przez Rzymian jako przyprawa). W ten sposb otrzymuje si napj o podwyszonej zawartoci alkoholu i znacznie sodszy; niektrzy twierdz, e nieco zbliony w smaku jest Zinfandel z pnych zbiorw. Wszystkie te wina mona naby na miejscu. W wielu winnicach nadal uprawia si gatunki winoroli pamitajce wiat antyczny. Chyba najsynniejsz z nich jest pooona pod Neapolem Mastroborardino, gdzie znale mona krzewy Greco di Tufo, Fiano di Avellino i Aglia-nico. Pierwsz z tych odmian przywieli do Italii Grecy, druga bya jedn z najwyej cenionych w cesarstwieRzymianie nazywali j Vitis Apiana, winorol ukochan przez pszczoy. Z Aglianico winnice Mastroborardino produkuj swj flagowy produkt, synne czerwone wino Taurasi. Przywizanie rodziny Mastroborardino do antycznych gatunkw winoroli jest tak znane, e to do niej wanie wadze woskie zwrciy si z prob o pomoc, gdy zapada decyzja o ponownym obsadzeniu winnic w Pompejach. Tradycjonalizm rodziny nie obejmuje jednak technologu w winnicach Mastroborardino stosuje si najnowoczeniejsze rozwizania, na przykad stalowe chodzone kadzie fermentacyjne. Wina spod Neapolu, susznie cenione za moc, bukiet i przejrzysto, nie s produkowane na tradycyjn mod. Nikomu nie przyszo by do gowy, by dodawa podczas fermentacji zioa lub morsk wod. Poniewa tak trudno o autentyczne receptury, musimy szuka innych sposobw naladowania Grekw. Proponuj na przykad przy nastpnej okazji zmiesza wino z wod 320 CO SI NIEGDY PIO trzeba byo faszowa ani doprawia, eby zamaskowa ich wady. Bardzo moliwe zatem, i smakoway podobnie do win, ktre cenimy wspczenie (cho Grecy i Rzymianie niemal zawsze pili je zmieszane z wod). Nie ulega jednak wtpliwoci, i praktyka dodawania rnych rzeczy do wina, ju na etapie produkcji, a rwnie bezporednio przed konsumpcj, jest bardzo stara. Z du pewnoci moemy te twierdzi, e zdecydowana wikszo win dostpnych w czasach antycznych bya znacznie gorszej jakoci ni nawet najtasze dzisiejsze sikacze, chociaby za spraw niedostatku higieny i trudnoci w przechowywaniu. Grecy i Rzymianie pili wic zwykle wino zmieszane z jakimi dodatkami, ktre miay maskowa jego nie najlepszy smak. Dzi ju si tego nie praktykuje, z jednym moe wyjtkiem greckiej retsiny (reciny), ktrej charakterystyczny smak bierze si z dodatku ywicy sosnowej. Uywanie ywicy jako dodatku smakowo-zapachowego, a zarazem substancji przeduajcej trwao wina byo w staroytnoci powszechne nie tylko w Grecji. By moe zwyczaj ten narodzi si wtedy, gdy ywic uszczelniano od rodka amfory, aby zapobiec przesczaniu si wina przez porowat ceramik. W kadym razie, jeli kto chce sprbowa, co pili antyczni Grecy, retsina zmieszana z wod powinna da mu dobre wyobraenie. Oczywicie sosnowa ywica bya tylko jednym z wielu dodatkw, jakie mona byo znale w antycznych trunkach. Na rnych etapach produkcji (w tym fermentacji) dodawano wwczas do win liczne zioa, mid, a nawet morsk wod. Herve Durand i jego rodzina, producenci wina z Mas de Tourelles na poudniu Francji (winnice w tym regionie zaoyli jeszcze Rzymianie) od lat odtwarzaj rne antyczne receptury. W piwnicach pana Duranda moemy zatem skosztowa na przykad Mulsum (czerwone wino z zioami i miodem, nieco sodkie w smaku, ale nieprzesadnie, z wyran ostr nut; zmieszane z wod smakuje do podobnie do Ribeny). Inne wino z Mas de Tourelles to Turriculae, produkowane w oparciu o przepis 319

CO SI NIEGDY PIO z dziea rzymskiego pisarza Columelli. To biae wino, fermentowane z niewielkim dodatkiem morskiej wody i zi, gwnie kozieradki. Ma somkowy kolor, a w smaku przypomina nieco wytrawne orzechowe sherry; co interesujce, sony smak morskiej wody rzeczywicie doskonale komponuje si z caoci. Kolejny autentyk" w ofercie Duranda to Carenum, cikie deserowe wino, mieszanka czerwonego wina z defrutum (uzyskiwanym przez wygotowywanie koncentratem korzennego wina, uywanym przez Rzymian jako przyprawa). W ten sposb otrzymuje si napj o podwyszonej zawartoci alkoholu i znacznie sodszy; niektrzy twierdz, e nieco zbliony w smaku jest Zinfandel z pnych zbiorw. Wszystkie te wina mona naby na miejscu. W wielu winnicach nadal uprawia si gatunki winoroli pamitajce wiat antyczny. Chyba najsynniejsz z nich jest pooona pod Neapolem Mastroborardino, gdzie znale mona krzewy Greco di Tufo, Fiano di Avellino i Aglia-nico. Pierwsz z tych odmian przywieli do Italii Grecy, druga bya jedn z najwyej cenionych w cesarstwieRzymianie nazywali j Vitis Apiana, winorol ukochan przez pszczoy. Z Aglianico winnice Mastroborardino produkuj swj flagowy produkt, synne czerwone wino Taurasi. Przywizanie rodziny Mastroborardino do antycznych gatunkw winoroli jest tak znane, e to do niej wanie wadze woskie zwrciy si z prob o pomoc, gdy zapada decyzja o ponownym obsadzeniu winnic w Pompejach. Tradycjonalizm rodziny nie obejmuje jednak technologii w winnicach Mastroborardino stosuje si najnowoczeniejsze rozwizania, na przykad stalowe chodzone kadzie fermentacyjne. Wina spod Neapolu, susznie cenione za moc, bukiet i przejrzysto, nie s produkowane na tradycyjn mod. Nikomu nie przyszo by do gowy, by dodawa podczas fermentacji zioa lub morsk wod. Poniewa tak trudno o autentyczne receptury, musimy szuka innych sposobw naladowania Grekw. Proponuj na przykad przy nastpnej okazji zmiesza wino z wod 9 KJ\J CO SIE NIEGDY PIO atwo przekonacie si wtedy, by moe ku wasnemu zaskoczeniu, e bukiet ani smak wcale od tego nie ucierpiay. Andre Tchernia, ceniony ekspert od dawnych win, opowiada mi kiedy, jak na konferencji winiarzy w Saint Emillion usysza od pewnego waciciela synnych piwnic, i jego matka zawsze pia wino zmieszane pl na p z wod, a mimo to potrafia bezbdnie rozpozna rocznik i winnic, z ktrej pochodzi trunek. Moe zatem Grecy i Rzymianie rozcieczali swoje wino nie dlatego, e nie potrafili naleycie oceni jego zalet, a wrcz przeciwnie. Alkohole kolonialne Proces destylacji mocnych alkoholi nie zmieni si specjalnie w cigu ostatnich kilkuset lat. Niektre wytwrnie mocnych alkoholi z dum powouj si na tradycje okresu kolonialnego i nietrudno na butelce brandy, rumu czy whisky (lub whiskey) znale napis distilled sice ..." i dat sprzed kilku wiekw. Nadal zreszt do czsto alkohole te cenione s bardziej ze wzgldu na moc ni na szczeglne zalety smaku. Jak pamitamy, std wanie wzili si prekursorzy dzisiejszych koktajli poncz i grog. Jeli kto chce sprbowa tradycyjnego grogu, nic trudnego, wystarczy troch (ciemnego!) rumu, woda, brzowy cukier i cytryna lub sok z lemonki. Obecnie wrd amatorw wikszym powodzeniem cieszy si zreszt mojito, subtel-niejsza w smaku wersja grogu. Siedemnastowieczna kawa Tradycyjna metoda parzenia kawy po arabsku" polega na trzykrotnym doprowadzeniu jej do wrzenia (w bardzo krtkim odstpie czasu). Ziarna kawy uwalniaj w ten sposb duo

ekstraktu, a w efekcie otrzymujemy bardzo mocny i bardzo czarny napar. Kiedy jednak kawa trafia do Europy, o oryginalnych sposobach parzenia mao kto wiedzia. Pewn rol w ksztatowaniu si lokalnych gustw 321 CO SI NIEGDY PIO odegra te fiskus. W Anglii na przykad kawa opodatkowana bya na takich samych zasadach jak piwo waciciel paci za kady sprzedany galon. To oznaczao, i w celu naleytego wyliczenia podatku londyscy kawiarze przygotowywali naraz du ilo naparu, ktry pniej podgrzewano w miar potrzeby. Zwykle, eby unikn przestojw, kaw trzymano na sabym ogniu w stanie bliskim wrzenia. Taki napj by do mocny, ale gorzki i dao si go pi wycznie z cukrem. Jeremy Torz, jeden z londyskich specjalistw od kawy, mwi, e wspczesnym odpowiednikiem moe by kawa przez kilka dni stojca na podgrzewaczu w biurowym dystrybutorze. Torz dodaje te, e siedemnastowieczn kaw palono znacznie sabiej, a za spraw metod transportu (niemal luzem, w adowniach statkw, w ktrych przewoono na przykad przyprawy) jej smak i aromat te na pewno byy zupenie inne. Podsumowujc, mona chyba stwierdzi, i kawa serwowana w siedemnastowiecznych londyskich kawiarniach znacznie rnia si i midzy lokalami, i z tygodnia na tydzie (oraz z transportu na transport). Dla wczesnych konsumentw zawarto kofeiny oraz okolicznoci towarzyszce konsumpcji byy najwyraniej waniejsze od smaku. Nie zaszkodzi te przypomnie, e filtr do kawy to wynalazek dwudziestowieczny. Stara, dobra angielska herbata Jako pierwsz, w XVII wieku, przywieziono do Europy zielon herbat z niefermentowanych lici. Napar pito bez mleka i cukru. Dzisiaj nadal bez kopotu mona kupi zielon herbat z Chin i zapewne niewiele si ona zmienia w cigu tych kilkuset lat. Czarna herbata zyskaa popularno dopiero w XVIII wieku zapewne jedn z przyczyn byo to, e rzadziej zawieraa szkodliwe albo i trujce dodatki. Poniewa bya bardziej gorzka, narodzi si zwyczaj sodzenia herbaty. Osiemnastowieczn czarn" herbat robiono z nie do koca sfermentowanych lici 322 CO SI NIEGDY PIO pocztkowo okrelano j mianem bohea, a od poowy XIX wieku ulung. Mniej wicej w tym samym czasie zacza si te moda na cakowicie sfermentowane mieszanki lici (rwnie nazywane ulung, co nie uatwiao orientacji). Wspczesny jasny ulung moe nieco przypomina w smaku te dawne kompozycje, cho warto podkreli dwie istotne rnice dzi herbaty raczej si nie faszuje i nie miesza si rnych jej gatunkw. Paradoksalnie najlepszym wspczesnym odpowiednikiem osiemnastowiecznych mieszanek mog by dzi najtasze, sprzedawane w papierowych torebkach herbaty tzw. ekspresowe. Niektre gatunki i mieszanki nadal produkuje si zgodnie z -wieczn receptur najlepiej znane przykady to Earl Grey (z dodatkiem bergamotki) i English Break-fast Tea. Dziewitnastowieczna Coca-Cola Coca-Col cigle produkuje si wedug oryginalnej, tajnej receptury, cho podczas stulecia istnienia wprowadzono w niej pewne zmiany. Przede wszystkim zmniejszono zawarto kofeiny, a take usunito ladowe iloci kokainy, do czego wystarczyo zreszt zastpienie lici koki specjalnie spreparowanym ekstraktem. Jeli jednak komu zaley na (legalnej!) silniejszej dawce kofeiny, polecam na przykad Jolt Col by to ulubionym napj programistw w okresie rozkwitu dot comw. Kilka innych firm oferuje rne Cole w tradycyjnym stylu". Ja osobicie mam sabo do Fentiman's Curiosity Cola poza kofein zawiera jeszcze dwa inne naturalne stymulanty: guaran i catuab*. y/v*"<*'*ifN

FrLn Catuaba (Erythroxylum catuaba) uznawana jest za jeden z silniejszych naturalnych afrodyzjakw (przyp. red.). PRZYPISY I GWNE RDA* ROZDZIALI. O udomowieniu zb i pocztkach rolnictwa patrz: Cultural Atlas of Mesopotamia and the Ancient Near East; Bober, Art, Culture and Cuisine; Diamond, Guns, Germs and Steel. O narodzinach piwa patrz: Katz, Voigt, Bread and Beer; Kavanagh, Archaeological Parameters for the Beginnings of Beer; Katz, Maytag, Brewing an Ancient Beer; Forbes, Studies in Ancient Technology; Hartman, Oppenheim, On Beer and Brewing techniues in Ancient Mesopotamia; Ballinger, Beer Production in the Ancient Near East; Braidwood et al, Did man once live by beer alone ? O spoecznych funkcjach piwa i jego potencjalnej roli w narodzinach wspczesnych zoonych spoeczestw patrz: Katz and Voigt, Bread and Beer; Sherratt, Alcohol and its alternatwes; Schivelbusch, Tastes of Paradise; Joffe, Alcohol and Social Complexity in Ancient Western Asia. ROZDZIA 2. O powstaniu naj starszych miast w Mezopotamii i Egipcie patrz: Trig-ger, Understanding Early Ciuilizations; Hawkes, The First Great Civili-zations; Leick, Mesopotamia; Kramer, History Begins at Sumer. Archeologiczne wiadectwa spo ecznych funkcji piwa w cywilizacjach Mezopotamii i Egiptu patrz Darby, Ghalioungui and Grivetti, Food: Gift ofOsiris; Heath, Drinking Occasions; Michaowski, The Drinking Gods; Mila-no, Drinking in Ancient Societies; Samuel, Brewing and Baking; Bober, Art, Culture and Cuisine; EUison, Diet in Mesopotamia. O narodzinach pisma patrz: Schmandt-Besserat, Before Writing. * Dane bibliograficzne polskich przekadw, o ile takowe si ukazay, zamieszczamy w kocowej bibliografii (przyp. red.). 325 Przypisy i gwne rda Rozdzia 3. O tym, jak wino zaczo wypiera piwo, patrz: McGovern, Fleming, Katz, The Origins andAncient History ofWine; Sherratt, Alcohol and its alternatives; McGovern, Ancient Win; Younger, Gods, Men and Win. O postawach Grekw wobec wina oraz o greckich obyczajach, a take dokadny opis sympozjonu, patrz: Murray, Sympotica; Dalby, Siren Feasts; Unwin, Win and the Vine. O greckich winach patrz: Younger, Gods, Men and Win. Rozdzia 4. O tym, jak rzymskie wina wypary greckie, patrz: Fleming, Vinum; Unwin, Win and the Vine; Dalby, Siren Feasts. Postawa Rzymian wobec wina i mier Marka Antoniusza patrz: Tchernia, Brun, Le vin romain antiua; Tchernia, Le vin de l'Italie romaine. Hierarchia rzymskich win patrz: Fleming, Vinum; Allen, A History ofWine; Younger, Gods, Men and Win. Galen o terapeutycznych zaletach wina patrz: Porter, The Greatest Benefit to Mankind; Allen, A History ofWine. O zakazie spoywania wina u mahometan i o jego funkcjach w chrzecijastwie patrz: Sherratt, Alcohol and its alternatiues i Unwin, Win and the Vine. Cytat z Alkuina za: Younger, Gods, Men and Win. Antyczne korzenie europejskich obyczajw patrz: Engs, Do Traditional Western European Practi-ces Have Origins in Antiquity?. Rozdzia 5. O arabskich technikach destylacji patrz: al-Hassan, Hill, Islamie Technology; Forbes, A Short History ofthe Art of Distillation; Lichine, New Encyclopedia ofWines and Spirits; Kipie, Ornelas (red.), The Cambridge World History ofFood. Historia Karola Zego za: Johnes,

Chronic-les ofEngland, France, Spain and the Adjoining Countries, by Sir John de Froissart. Rozpowszechnienie si destylowanych alkoholi w Europie patrz: Forbes, A Short History ofthe Art of Distillation; Lichine, New Encyclopedia of Wines and Spirits; Braudel, Civilization and capita-lism; Roueche, Alcohol in Huma Culture. Pocztki atlantyckiego handlu niewolnikami i jego zwizki z upraw cukru patrz: Mintz, Sweetness and Power, Thomas, The Slave Trade; Hobhouse, Seeds ofChange; Lan-des, The Wealth and Pouerty ofNations. Rola brandy i rumu w handlu niewolnikami patrz: Thomas, The Slaue Trade; Mintz, Sweetness and Power; Harms, The Diligent; Smith, Spirits and Spiritualiy. Historia rumu patrz: Ligon, A True and Exact History ofthe Island ofBarbadoes; Lichine, New Encyclopedia of Wines and Spirits; Mintz, Sweetness and Power; Kipie, Ornelas (red.), The Cambridge World History of Food. O konsekwencjach stosowania rumu w Royal Navy patrz: Pack, Nelson 's Blood, i Watt, The influence ofnutrition upon achievement in maritime history. 326 Przypisy i gwne rda Rozdzia 6. O bdnym przekonaniu, e klimat Wirginii bdzie zbliony do rdziemnomorskiego patrz: James, The Rise and Fali ofthe British Empire. O problemach angielskich kolonistw z produkcj piwa i wina i o pocztkach rumu patrz: Unwin, Win and the Vine; Baron, Brewed in America; Brown, Early American Beuerages. O znaczeniu melasy i rumu dla amerykaskiej wojny o niepodlego patrz: Mintz, Sweetness and Power; Tannahill, Food in History; Thompson, Rum Punch and Revolution. O whiskey w pierwszych latach niepodlegoci Stanw Zjednoczonych i o Whiskey Rebellion patrz: Carson, The Social History of Bourbon, , Drink. O wykorzystaniu alkoholu do podporzdkowywania ludw prymitywnych patrz: Braudel, Civilization and Capitalism. Rozdzia 7. O oywczym (i otrzewiajcym) wpywie kawy na europejskich konsumentw patrz: Schivelbusch, Tastes ofParadise. O arabskich pocztkach kawy i kawiar i muzumaskich sporach o wpyw kawy patrz: Hattox, Coffee and Coffeehouses; Schapira, Schapira, Schapira, The Book of Coffee and Tea; Weinberg, Bealer, The World ofCaffeine. Pojawienie si kawy w Europie i narodziny londyskich kawiar patrz: Ellis, The Penny Universities i Jacob, Coffee. Wprowadzenie uprawy kawy w europejskich koloniach patrz: Ukers, AU About Coffee, i Weinberg, Bealer, The World ofCaffeine. Rozdzia 8. Owieceniowe kawiarnie jako poprzednik Internetu patrz: Sommer-ville, Surfing the Coffeehouse i Darnton, An Early Information Society. O roli kawiar w pracy naukowcw i finansistw patrz: Stewart, Other Centres of Calculation; Stewart, The Rise of Public Science; Ellis, The Penny Universities; Inwood, TheMan WhoKnew TooMuch; Jacob, Coffee; Waller, 1700. O kawiarniach w przedrewolucyjnym Paryu patrz: Darnton, An Early Information Society; Kors (red.), The Encyclopedia of the Enlightenment; Weinberg, Bealer, The World ofCaffeine. ROZDZIA 9. Hipoteza stosunkowo pnego pojawienia si herbaty w Chinach jest szerzej dyskutowana w Wilkinson, Chinese History. O historii herbaty w Chinach: Wilkinson, Chinese History; MacFarlane, MacFarlane, Green Gold; Lu Yu, The Classic ofTea; Weinberg, Bealer, The World of Caffeine. Pocztki europejskiego handlu z Chinami i importu herbaty patrz: Landes, The Wealth and Poverty ofNations; Hobhouse, Seeds of Change; Moxham, Tea. O angielskiej fascynacji herbat patrz: Hobhouse, Seeds of Change; Ukers, AU About Tea; Weinberg, Bealer, The World ofCaffeine; Pettigrew, A Social History ofTea; Forrest, Tea for the British. 327

Przypisy i gwne rda ROZDZIA 10. O zwizkach midzy rewolucj przemysow a herbat patrz: Landes, The Wealth and Poverty ofNations oraz MacFarlane, MacFarlane, Green Gold. O wpywie herbaty na polityk Imperium Brytyjskiego w Chinach i Ameryce patrz: Scott, The Tea Story; Forrest, Tea for the British; Ukers, AU About Tea; Bowen, 400 Years ofthe East India Company; Fer-guson, Empire; Hobhouse, Seeds ofChange; Farrington, Trading Pla-ces; Wild, The East India Company. O pocztkach upraw herbaty w Indiach patrz: MacFarlane, MacFarlane, Green Gold oraz Moxham, Tea. Rozdziau. Narodziny wody sodowej patrz: Riley, A History ofthe American Soft Drink Industry; Gribbin, Science: A History; oraz Hays, Pop. Pocztki Coca-Coli omawiaj Weinberg, Bealer, The World ofCaffeine oraz Pen-dergrast, For God, Country and Coca-Cola (to najpeniejsza praca na ten temat). ROZDZIA 12. Droga Coca-Coli do globalnej dominacji patrz: Pendergrast, For God, Contry and CocaCola; Hays, Pop; Kahn, The Big Drink; Tedlow, New and Improved, a take relacje i artykuy z UPI, Agencji Reuters i z The Economist" (m.in. A red lin in the sand. The Economist", October lst, 1994; Burger-cola treat at Saddam palce, Reuters report, April 25th, 2003; Muslims prepare for the 'Coca-Cola War'. UPI report, October 12th, 2002; Regime change, The Economist", October 31st, 2002). BIBLIOGRAFIA Allen H. Warner, A History ofWine, London: Faber 1961. Allen H. Warner, Rum, London: Faber 1931. Andrews Tamra, Nectar and Ambrosia: An Encyclopedia o f Food in World Mythology, Santa Barbara: ABC-CLIO 2000. Austin Gregory, Alcohol in Western Society from Antiuity to 1800: A Chronology, Santa Barbara: ABC-CLIO 1985. Ballinger Clint, Beer Production in the Ancient Near East, niepublikowany maszynopis. Baron Stanley, Brewed in America: A History of Beer and Ale in the United States, Boston: Little, Brown 1962. Barr Andrew, Drink: A Social History of America, New York: Carroll & Graf 1999. Blackburn Robin, The Making ofNew World Slavery, London: Verso 1997. Bober Phyllis Pray, Art, Culture and Cuisine: Ancient and Medieual Gastronomy, Chicago: University of Chicago Press 1999. Bowen Huw V, 400 Years ofthe East India Company, History Today", July 2000. Braidwood Robert i in., Did man once live by beer alone?, American Anthropologist", vol. 55 (1953): 515-526. Braudel Fernand, Ciuilization and Capitalism: 15th-18th cen-tury, London: Collins 1981; wyd. polskie: Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV-XVIII wiek, PrW, Warszawa 1992. Brillat-Savarin Jean Anthelme, The Physiology of Taste, London: Peter Davies 1925; wyd. polskie: Fizjologia smaku albo medytacje o gastronomii doskonalej, PIW, Warszawa 1997. Brown John Hull, Early American Beverages, New York: Bonanza Books 1966. 329 Bibliografia Carson Gerald, The Social History ofBourbon, New York: Dodd, Mead & Company 1963. Cohen Mark Nathan, Health and the Rise of Cwilization, New Haven and London: Yale University Press 1989.

Counihan Carole, Van Esterik Penny (red.), Food and Culture: A Reader, New York and London: Routledge 1997. Courtwright David ., Forces of Habit: Drugs and the Making of the Modern World, Cambridge, Massachusetts: Harvard Uni-versity Press 2001. Dalby Andrew, Siren Feasts: A history offood and gastronomy in Greece, London: Routledge 1996. Darby William J., Ghalioungui Paul, Grivetti Louis, Food: Gift of Osiris, London, New York and San Francisco: Academic Press 1977. Darnton Robert, An Early Information Society: News and Media in Eighteenth-Century Paris, American Historical Review", vol 105 no. 1 (February 2000): s. 1-35. Diamond Jared, Guns, Germs and Steel, London: Jonathan 1997; wyd. polskie: Strzelby, zarazki i stal, Prszyski i S-ka, Warszawa 1997. Dunkling Leslie, The Guinness Drinking Companion, Middle-sex: Guiness Publishing 1982. Ellis Aytoun, The Penny Universities: A History of the Coffee--houses, London: Secker & Warburg 1956. Ellison Rosemary, Diet in Mesopotamia: the euidence ofthe harley ration texts (c. 3000-1400 ), Iraq" 43 (1981): s. 35-45. Engs Ruth C, Do Traditional Western European Practices Have Origins in Antiquity?, Addiction Research" 2(3) (1995): s. 227-239. Farrington Anthony, Trading Places: The East India Company and Asia 1600-1834, London: British Library 2002. Ferguson Niall, Empire: How Britain Mad the Modern World, London: Allen Lane 2003. Fernandez-Armesto Felipe, Food: A History, London: Macmillan 2001. Fleming Stuart J., Vinum: The Story of Roman Win, Glenn Mills, Pennsylvania: Art Flair 2001. Forbes Robert James, A Short History ofthe Art of Distillation, Leiden: E.J. Brill 1970. Forbes Robert James, Studies in Ancient Technology, vol. 3. Leiden: E.J. Brill 1955. Forrest Denys, Tea for the British: The Social and Economic History ofa Famous Trade, London: Chatto & Windus 1973. Froissart de John sir, Chronicles ofEngland, France, Spain and the Adjoining Countries, ed. by Johnes, Thomas, New York: Colonial Press 1901. 330 Bibliografia Gaiter Mary K., Speck, W.A., Colonial America, Basingstoke: Palgrave 2002. Gribbin John, Science: A History 1543-2001, London: Allen Lane 2001. Gleick James, Isaac Newton, London: Fourth Estate 2003. Harms Robert, The Diligent: A Voyage through the Worlds ofthe Slave Trade, Reading, Massachusetts: Perseus Press 2002. Hartman Louis E, Oppenheim, AL., On Beer and Brewing techniues in Ancient Mezopotamia, Suppl. to Journal of the American Oriental Society" 10, December 1950. Hassan Ahmad Y. al-, Hill Donald R., Islamie Technology: An Illustrated History, Cambridge: Cambridge University Press 1986. Hattox Ralph S., Coffee and Coffeehouses: The Origins ofa Social Beuerage in the Mediewal Near East. Seattle: University of Washington Press 1985. Hawkes Jacuetta, The First Great Civilizations: Life in Mesopotamia, the Indus Valley and Egipt, London: Hutchinson 1973. Hays Constance, Pop: Truth and Power at the Coca-Cola Company, London: Hutchison 2004. Heath Dwight ., Drinking Occasions: comparatiue perspectiues

on alcohol and culture, Philadelphia: Brunner/Mazel 2000. Hobhouse Henry, Seeds ofChange: Sixplants that transformed mankind, New York: Harper & Row 1986. Inwood Stephen, The Man Who Knew Too Much: The Strange and Inventive Life of Robert Hooke 1635-1703, London: Macmillan 2002. Jacob Heinrich Eduard, Coffee: The Epic ofa Commodity, New York: Viking Press 1935. James Lawrence, The Rise and Fali ofthe British Empire, London: Little, Brown 1998. Joffe Alexander, Alcohol and Social Complexity in Ancient Western Asia, Current Anthropology", vol 39 part 3 (1998): s. 297-322. Kahn E.J., The Big Drink, New York: Random House 1960. Katz Solomon, Maytag, Fritz, Brewing an Ancient Beer, Archaeology", vol 44 no. 4 (July/August 1991): s. 24-33 Katz Solomon, Voigt Mary, Bread and Beer: The Early Use of Cereals in the Huma Diet, Expedition" vol 28 part 2 (1986): s. 23-34. Kavanagh Thomas W,Archaeological Parameters for the Beginnings of Beer, Brewing Techniues", September/October 1994. Kinder Hermann, Hilgemann Werner, The Penguin Atlas of World History, London: Penguin 1978. 331 Bibliografia Kipie Kenneth F. Ornelas, Kriemhild Conde (red.), The Cambridge WorldHistory of Food, Cambridge: Cambridge Univer-sity Press 2000. Kors Alan Charles (red), The Encyclopedia of the Enlighten-ment, New York: Oxford University Press 2003. Kramer,Samuel Noah, History Begins at Sumer, London: Tha-mes and Hudson 1961. Landes David, The Wealth and Pouerty ofNations, London: Lit-tle, Brown 1998. Leick Gwendolyn, Mesopotamia: the invention ofthe city, London: Allen Lane 2001. Lichine Alexis, New Encyclopedia ofWines and Spirits, London: Cassell 1982. Ligon Richard, A True and Exact History ofthe Island ofBarba-does, London 1673. Lu Yu, The Classic ofTea, translated and introduced by Francis Ross Carpenter, Hopewell, New Jersey: Ecco Press 1974. Lucia Salvatore Pablo (red.), Alcohol and Ciuilization, New York: McGraw Hill 1963. MacFarlane Alan, MacFarlane Iris, Green Gold: The Empire of Tea, London: Ebury Press 2003. McGovern Patrick E., Ancient Win: The Search for the Origins of Viticulture, Princeton and Oxford: Princeton University Press 2003. McGovern Patrick E., Fleming Stuart J., Katz Solomon H. (red.), The Origins and Ancient History of Win, Amsterdam: Gordon and Breach 1996. Michaowski R, The Drinking Gods, [w:] Milano Lucio (red.), Drinking in Ancient Societies: History and Culture ofDrinks in the Ancient Near East, Padova: Sargon 1994. Mintz Sidney, Sweetness and Power: The place of sugar in modern history, New York: Viking 1985. Moxham Roy, Tea: Addiction, Exploitation and Empire, London: Constable 2003. Murray Oswyn (red.), Sympotica: A symposium on the sympo-sium, Oxford: Clarendon Press 1994. Needham Joseph, Huang H.T., Science and ciuilisation in Chi-na, Vol. 6: Biology and biological technology, Cambridge: Cambridge University Press 2000. Needham Joseph, Science and civilisation in China, Vol. 5: Che-mistry and Chemical Technology, Cambridge: Cambridge University Press 1999.

Pack James, Nelson's Blood: The Story ofNaval Rum, Annapo-lis, Maryland: Naval Institute Press 1982. Pendergrast Mark, For God, Country and Coca-Cola: the unau-thorized history ofthe great American soft drink and the company that makes it, London: Weidenfeld and Nicolson 1993. 332 Bibliografia Pettigrew Jane, A Social History ofTea, London: National Trust 2001. Phillips Rod,AShort History ofWine, London: Allen Lane 2000. Porter Roy, Enlightenment: Britain and the Creation of the Modern World, London: Allen Lane 2000. Porter Roy, The Greatest Benefit to Mankind: A medical history of humanity from anituity to the present, London: HarperCollins 1997. Repplier Agnes, To Think ofTea!, London: Cape 1933. Riley John J., A History of the American Soft Drink Industry, Washington: American Bottlers Carbonated Beverages 1958. Roaf Michael, Cultural Atlas of Mesopotamia and the Ancient Near East, New York and Oxford: Facts on File 1990. Rouech Berton, Alcohol in Huma Culture, [w:] Lucia Sab/atore Pablo (red), Alcohol and Ciuilization, New York: McGraw 1963. Ruscillo Deborah, When Gluttony Ruled!, Archaeology", Nov/ Dec 2001: s. 20-25. Samuel Delwen, Brewing and Banking, [w:] Nicholson Paul ., Shaw an (red.), Ancient Egyptian Materials and Technology, Cambridge: Cambridge University Press 2000. Schapira Joel, SchapiraDavid, SchapiraKarl, TheBookofCoffee and Tea, New York: St. Martihs Griffin 1982. Schivelbusch Wolfgang, Tastes of Paradise: A Social History of Spices, Stimulants and Intoxicants, New York: Vintage Books 1992. Schmandt-Besserat Denise, Before Writing, Austin, Texas: University of Texas Press 1992. Scott James Maurice, The Tea Story, London: Heinemann 1964. Sherratt Andrew, Alcohol and its alternatiues: symbol and substance in pre-industrial cultures, [w:] Goodman, Lovejoy, Sherratt (red.), Consuming Habits: Drugs in History and Anthropology, New York and London: Routledge 1995. Sherratt Andrew, Economy and Society in Prehistorie Europ, Edinburgh: Edinburgh University Press 1998. Smith Frederick H., Spirits and Spirituality: Alcohol in Caribbean Slave Societies, niepublikowany maszynopis, University ofFlorida2001. Social and Cultural Aspects ofDrinking, Oxford: Social Issues Research Center 2000. Sommerrille John., Surfing the Coffeehouse, History Today", vol 47 (6) (June 1997): s. 8-. Stewart Larry, The Rise of Public Science: Rhetoric, Technology and Natural Philosophy in Newtonian Britain. Cambridge: Cambridge University Press 1992. Stewart Larry, Other Centres ofCalculation, or, where the Royal Society didn't count: commerce, coffee-houses and natural 333 BIBLIOGRAFIA philosophy in early modern London, The British Journal for

the History of Science" 32 (1999): s. 133-153. Tannahill Reay, Food in History, New York: Crown 1989. Tchernia Andre, Bnin Jean-Pierre, Le vin romain antiue, Grenoble: Glenat 1999. Tchernia, Andre, Le vin de 1'Italie romaine, Rom: Ecole Francaise de Rom 1986. Tedlow Robert, New and Improued: The Story ofMass Marketing in America, New York: Basic Books 1990. Thomas Hugh, The Slaue Trade: The Story ofthe Atlantic Slave Trade 1440-1870, New York: Simon & Schuster 1997. Thompson Peter, Rum Punch and Revolution, .Philadelphia: University of Pennsyh/ania Press 1999. Toussaint-Samat Maguelonne, A History of Food, Cambridge, Massachusetts: Blackwell 1992. Trager James, Thefoodchronology, New York: OwlBooks 1997. Trigger BruceG., UnderstandingEarly Ciuilizations: AComparatwe Study, Cambridge: Cambridge University Press 2003. Ukers William H., Ali About Coffee, New York: The Tea and Coffee Trade Journal Company 1922. Ukers William H., AU About Tea, New York: The Tea and Coffee Trade Journal Company 1935. Unwin Tim., Win and the Vine: An Historical Geography ofViticulture and the Win Trade, London: Routledge 1996. Waller Maureen, 1700: Scenes from London Life, London: Hodder and Stoughton 2000. Watt James, The influence of nutrition upon achieuement in maritime history, [w:] Geissler Catherine, Oddy Derek J. (red.), Food Diet andEconomic Change Past and Present, Leicester University Press 1993. Weinberg Alan, Bealer Bonnie K., The World of Caffeine: the science and culture of the world's most popular drug, New York and London: Routledge 2001. Wells Spencer, The Journey ofMan: A Genetic Odyssey, London: Allen Lane 2002. Wild Antony, The East India Company: Trade and Conuest from 1600, London: HarperCollins 1999. Wilkinson Endymion, Chinese History: A manua, Harvard University Press 2004. Wilson Ann (red.), Liuid Nourishment: Potable foods and stimulating drinks, Edinburgh: Edinburgh University Press 1993. Younger William, Gods, Men and Win, London: Michael Joseph 1966. ,*