Abramowski Braterstwo Solidarnosc Wspoldzialanie PDF

Edward Abramowski
Braterstwo,
solidarno, wspdziaanie
Pisma spdzielcze istowarzyszeniowe
Wybr iopracowanie Remigiusz Okraska
d 2012
Koncepcja ksiki i serii, wybr iopracowanie tekstw, redakcja Remigiusz Okraska Skad, redakcja techniczna, projekt okadki Magda Warszawa Wydawca: Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom (gwny dystrybutor ksiki) Redakcja pisma Nowy Obywatel ul. Piotrkowska 5, 90-406 d tel./fax. 42 630 22 18 redakcja@nowyobywatel.pl www.nowyobywatel.pl Wydanie drugie poprawione Pierwsze wydanie ksiki powstao dziki wsparciu finansowemu Krajowej Rady Spdzielczej oraz Instytutu Stefczyka Publikacja na licencji Creative Commons b a
ISBN 978-83-926008-2-4
Spis treci
Do Czytelnikw Alfred Domagalski / 6 Wprowadzenie Adam Piechowski / 8 Od redaktora ksiki / 12 Znaczenie spdzielczoci dla demokracji / 14 Idee spoeczne kooperatyzmu / 20 I. Stowarzyszenia ipastwo / 20 II. Kultura demokratyczna / 24 III. Ludowe pastwo pracy / 29 IV. Idea wyzwolenia / 45 V. Wiedza radosna / 49 Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego / 55 Wstp / 55 RozdzIa I. Zasada ekonomiczna kooperatywy spoywcw / 57 RozdzIa II. Korzyci, jakie daje kooperatywa spoywcza / 65 Rozdzia III. Zwizki iinstytucje kooperatyw spoywczych / 80 RozdzIa IV. Wytwrczo kooperatyw spoywczych / 103 RozdzIa V. Stowarzyszenia ludowe wspdziaajce zkooperatyw spoywcz / 121 RozdzIa VI. Idee kooperatyzmu / 155
Stowarzyszenia iich rola / 172 I. Ostowarzyszeniu wogle (czym jest stowarzyszenie) / 172 II. Formy stowarzysze ludowych / 183 O znaczeniu stowarzysze / 197 Zasada respubliki kooperatywnej / 200 Listy wsprawie zwoania pierwszych zjazdwspdzielcw / 203 Zwizki Przyjani / 208 Czym maj by Zwizki Przyjani / 216 Projekt ustawy Zwizkw Przyjani / 221 Odczyt oZwizkach Przyjani. 6 maja 1917r. / 226 Zwizki Przyjani (II) / 232 Apendyks: Zprzemwie EdwardaAbramowskiego JanWolski / 234 Posowie: Braterstwo ponad wszystko. EdwardAbramowski jako wizjoner spdzielczoci Remigiusz Okraska / 237
Do Czytelnikw
Odj spdzielczoci ide, byoby tym samym, co odj mioci jej uduchowienie pisaa znana polska pisarka Maria Dbrowska. Idea spdzielcza, jak kada inna, wymaga pielgnacji, promocji, upowszechniania, ale take rozwijania iunowoczeniania. Z tego powodu ruch spdzielczy przywizywa du wag do rozwoju myli teoretycznej ibada nad spdzielczoci. Spdzielcy od pocztku doceniali potrzeb tworzenia bibliotek iplacwek naukowych, wprowadzania rnych form szkolnictwa oraz wydawnictw spdzielczych. Ju w1919r. powoali do ycia Spdzielczy Instytut Naukowy oraz organizowali spdzielcze szkoy celem ksztacenia kadry idziaaczy. Wdorobku Instytutu znalazo si midzy innymi wydanie kilkudziesiciu pozycji ksikowych oraz opracowanie pierwszego programu nauki spdzielczoci wszkole. Prace te kontynuowane byy po II wojnie wiatowej wSpdzielczym Instytucie Badawczym, jednak myl spdzielcza podporzdkowana zostaa obowizujcej wwczas doktrynie politycznej. Pozmianach ustrojowych w 1989 r. Instytut z powodw ekonomicznych praktycznie zaprzesta dziaalnoci naukowej, by w2003r. doczeka si formalnej likwidacji. Obecnie stanowi jeden zzespow Krajowej Rady Spdzielczej. W ksztatowaniu irozwijaniu myli spdzielczej powstaa wic ogromna luka, co niewtpliwie pogbia kryzys tosamoci spdzielczej. Dopiero w2005r. powoana zostaa przy Krajowej Radzie Spdzielczej Rada Konsultacyjno-Programowa, skupiajca wybitnych przedstawicieli wiata akademickiego, zajmujcych si spdzielczoci. Zkolei w2008r. wznowiony zosta po blisko 20 latach Spdzielczy Kwartalnik Naukowy. Od 2005r. Krajowa Rada Spdzielcza jest take organizatorem konkursu na najlepsz prac ocharakterze naukowym, dotyczc spdzielczoci. Odbudowa orodka myli spdzielczej potrwa jednak wiele lat. Warto wic w tym okresie przypomnie dorobek naukowy imyl spdzielcz uksztatowan pod koniec XIX iw pierwszych
dziesicioleciach XX wieku przez najbardziej znanych polskich teoretykw spdzielczoci. ywimy nadziej, e wydawnictwa te stanowi bd ciekaw iinspirujc lektur zarwno dla modziey, dziaaczy gospodarczych ipolitycznych, jak idla modych pracownikw naukowych. Alfred Domagalski Prezes Zarzdu Krajowej Rady Spdzielczej
Wprowadzenie
Synny ekonomista John Maynard Keynes powiedzia kiedy, e to idee, myli rzdz wiatem. Idee leay u podstaw wielkich projektw spoecznych, gospodarczych i politycznych, z ktrych jedne koczyy si fiaskiem, niektre pozostay jedynie w sferze marze, inne jeszcze z powodzeniem przetrway do dzi. Takim wanie projektem bya spdzielczo ogromny spoeczno-ekonomiczny ruch samoobrony i samopomocy, nawizujcy do naturalnych ludzkich instynktw kooperacji i solidarnoci, do istniejcych od tysicleci we wszystkich spoeczestwach instytucji nadajcych im materialne formy. Twrcy powstajcych w XIX wieku pierwszych spdzielni czerpali jednak inspiracj nie tylko z owego dziedzictwa, lecz take z trzech wielkich prdw ideowych ksztatujcych si w tamtej epoce, a wywodzcych si z tradycji socjalistycznej, solidarystyczno-chrzecijaskiej i liberalnej. Bez poznania i zrozumienia idei, myli, warunkw, w jakich dziaali ich twrcy i propagatorzy co podkrela o dwa pokolenia modszy od Keynesa inny wybitny ekonomista, noblista Joseph Stiglitz niemoliwe jest skuteczne reformowanie i trwae rozwijanie gospodarki. I to stwierdzenie rwnie mona z pewnoci odnie do spdzielni. By mogy one, tak jak to czyniy przez ponad sto pidziesit lat swego istnienia, skutecznie broni interesw wasnych czonkw oraz spoecznoci, w ktrych dziaaj, rozwija si i dostosowywa do wymogw coraz bardziej skomplikowanego wspczesnego wiata, niezbdne jest budowanie wrd ich czonkw, kadry zarzdzajcej i w caym spdzielczym rodowisku wiadomoci ich korzeni, idei, wartoci, na jakich si opieray w przeszoci i opieraj nadal. Naley rwnie o czym przypomina Pita Zasada Spdzielcza upowszechnia t wiedz wrd modziey i osb ksztatujcych opini publiczn. Szczeglnie wane jest to w Polsce, w ktrej wci powszechne s stereotypy wywodzce spdzielczo z okresu realnego socjalizmu itraktujce j jako niechcian spucizn, na ktr nie ma miejsca w nowoczesnej gospodarce rynkowej, w demokratycznym
/ Wprowadzenie
spoeczestwie obywatelskim. Zapomina si, e spdzielnie pochodz z zupenie innej epoki, starszej o wiele dekad od PRL; e odgryway ogromn rol, nie tylko spoeczn i gospodarcz, ale rwnie patriotyczn, na obszarze wszystkich trzech zaborw; e rozwijay si bujnie wIIRzeczpospolitej, a w ich tworzenie i w propagowanie idei spdzielczych angaoway si najwybitniejsze umysy tamtych czasw. Warto zatem przypomnie przynajmniej kilka z tych postaci iich dorobek, tym bardziej, e prace ich ksiki czy artykuy s obecnie praktycznie niedostpne na rynku ksigarskim, a przez to tym bardziej zapomniane. Wielka to szkoda, nie tylko ze wzgldu na ich adunek intelektualny, znaczenie dla rozwoju spdzielczoci, ale rwnie na pikny, cho czasem troch niedzisiejszy jzyk, jakim byy pisane. Wikszo z nich ukazaa si przed drug, a nawet przed pierwsz wojn wiatow. Pniej, poza nielicznymi wyjtkami, nie byy wznawiane, gdy myli goszone przez ich autorw nie pokryway si zwykle zmodelem spdzielczoci, jaki budowano w PRL, awiele epizodw ich ycia nie pasowao do wczesnej wykadni historii; wygodniej przeto byo je przemilcze. W tej wanie intencji, aby wypeni ow luk, Krajowa Rada Spdzielcza, Instytut Stefczyka i redakcja pisma Obywatel (obecnie Nowy Obywatel) zdecydowali o rozpoczciu edycji serii ksiek zawierajcych oryginalne teksty klasykw myli spdzielczej: Edwarda Abramowskiego, Zygmunta Chmielewskiego, Romualda Mielczarskiego, Mariana Rapackiego, Stanisawa Thugutta, Stanisawa Wojciechowskiego i innych, by moe nie tylko polskich autorw. Wzmiankowani powyej byli postaciami wybitnymi, zasuonymi nie tylko dla spdzielczoci, ale rwnie dla odzyskania przez Polsk niepodlegoci oraz dla jej odbudowy w trudnych latach po pierwszej wojnie wiatowej. O Abramowskim bdzie za chwil mowa. Chmielewski w modoci dziaacz socjalistyczny, pionier spdzielczoci mleczarskiej w Galicji, jeden z twrcw szkolnictwa spdzielczego wmidzywojennej Polsce. Mielczarski, dziaacz Towarzystwa Kooperatystw, jeden z liderw Spoem. Rapacki, ktry po jego mierci zosta prezesem Zwizku, dziaacz i teoretyk spdzielczoci spoywcw. Thugutt ludowiec, legionista, po odzyskaniu niepodlegoci
10
Wprowadzenie
dwukrotny minister spraw wewntrznych i wicepremier, prezes Spdzielczego Instytutu Naukowego. Wojciechowski jeden z twrcw PPS, Towarzystwa Kooperatystw, drugi prezydent odrodzonej Polski. Takich znakomitych osobistoci, wywodzcych si z rnych regionw kraju, z rnych tradycji, byo zreszt znacznie wicej, ich prace rwnie bdziemy si starali uwzgldni w przyszych tomach. Pierwszy tom naszej serii zawiera wybr tekstw Edwarda Abramowskiego (18681918). Posta to niezwyka. Dziaacz socjalistyczny, zwizany take z ruchem anarchistycznym i wolnomularskim, zapalony spdzielca i twrca Towarzystwa Kooperatystw, zwolennik oddolnej samoorganizacji spoeczestwa, powszechnego braterstwa ludzi, zajmowa si take etyk, filozofi, socjologi, psychologi, anawet parapsychologi, wykada na Uniwersytecie Warszawskim. y w czasach, gdy spdzielczo bya yw ide, z ktr czono wielkie nadzieje przebudowy spoeczestwa, wychowania nowego czowieka. Przenis na rodzimy grunt koncepcje pankooperatyzmu Charlesa Gidea, francuskiego ekonomisty i socjologa, pragncego wmiejsce kapitalistycznych pastw stopniowo tworzy oglnowiatow republik spdzielcz, w ktrej sie wspdziaajcych ze sob na wszystkich szczeblach dobrowolnych kooperatyw, stowarzysze i innych form przedsibiorstw spoecznych zastpi dotychczasowe struktury i wprowadzi najpeniejsz demokracj, ktrej nigdy nie uda si osign drog rewolucji, w ustroju socjalistycznym postulowanym przez marksistw. Hasa powolnej i systematycznej przebudowy spoeczestwa wduchu braterstwa ludzi i poszanowania wolnoci jednostki, podnoszenia poziomu ycia i kultury wszystkich warstw, ksztatowania postaw obywatelskich, postpu cywilizacyjnego, znalazy szczeglny odzew na ziemiach polskich, a zwaszcza w Krlestwie, czono je z biegiem czasu coraz powszechniej z postulatami patriotycznymi, deniami do wyzwolenia narodowego. Spdzielnie, bdce tu na pocztku XXwieku jedn z nielicznych legalnych instytucji polskich, byy wedug Abramowskiego doskonaym narzdziem osignicia tego celu, mogy sta si rwnie szko demokracji i praktyki gospodarczej dla swych czonkw, niezalen struktur samoorganizacji spoeczestwa,
11
/ Wprowadzenie
konkurencyjn wobec oficjalnych instytucji, narzuconych przez zaborcw. Trudno si dziwi, e jego pogldy, zabarwione mistycyzmem, odwoujce si do idei chrzecijastwa, negujce wadz pastwow istawiajce ponad wszystko wolno jednostki, nie znajdyway uznania w czasach PRL (cho kilkakrotnie wydano wwczas w niewielkich nakadach zbiory jego pism), kiedy to abramowszczyzn przeciwstawiano jedynie susznej spdzielczoci klasowej. Myli swe zawar Abramowski w kilku pracach fundamentalnych dla rozwoju polskiej myli spdzielczej m.in. Socjalizm apastwo (1904), w ktrej gwnie popularyzowa idee Gidea oraz wpniejszych: Zasada respubliki kooperatywnej (19051906), Znaczenie spdzielczoci dla demokracji (1906), Idee spoeczne kooperatyzmu (1907) oraz Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego (1912). Wszechstronnie uzdolniony Edward Abramowski by nie tylko teoretykiem kooperatyzmu. Ze wzgldu na jego pogldy zastpienia pastwa przez oddolnie organizowany ruch samorzdnych zrzesze, jako jednego ze swoich ojcw duchowych traktuj go rwnie anarchici, uwaany jest za prekursora ruchu zielonych, hippisw, alterglobalistw. Podkrela si, e niezalene inicjatywy okresu PRL jak Komitet Obrony Robotnikw, ruch Solidarnoci miay rwnie swe rda ideowe w filozofii Abramowskiego, za Wydzia Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego umieci go na licie swych najbardziej zasuonych twrcw. dr Adam Piechowski Krajowa Rada Spdzielcza
Od redaktora ksiki
Prezentowane teksty Edwarda Abramowskiego powstay 90100 lat temu. Nic dziwnego zatem, e jzyk, ktrym posugiwa si autor, moe si wydawa wspczesnemu czytelnikowi nieco archaiczny. Naszczcie wywody Abramowskiego s bardzo klarowne zarwno pod wzgldem treci, jak iformy. Teksty zamieszczone wniniejszej ksice nie wymagay zatem zbyt wielu poprawek, aby by zrozumiaymi wiele lat po ich napisaniu. Pewne jednak zmiany byy niezbdne. Za punkt wyjcia przyjem wersje zamieszczone wczterotomowej edycji Pism Abramowskiego zroku 1924 wopracowaniu Konstantego Krzeczkowskiego. Zgodnie zprzyjtymi zwyczajami, do minimum ograniczyem wszelkie ingerencje wtekst oryginalny. Kilka oczywistych, dzi niezrozumiaych archaizmw zastpiem wspczesnymi odpowiednikami; na tej samej zasadzie dostosowaem interpunkcj do zasad dzisiejszych. Aby zminimalizowa ingerencj wtekst, wiele zwrotw archaicznych pozostawiem intuicji czytelnikw, bo najczciej zkontekstu jasno wynika, co autor mia na myli. Wpewnej liczbie takich przypadkw wyjaniem gwnie zmyl oczytelnikach modszych imniej wyrobionych dany zwrot wnawiasie kwadratowym lub wprzypisie. Nawiasy kwadratowe zastosowaem te wkilku miejscach, aby uzupeni skrty mylowe Abramowskiego. Wszystkie nawiasy kwadratowe wksice zawieraj tekst mojego autorstwa, nie byo ich woryginale. Najwiksz wizualn ingerencj woryginalny tekst byo zastpienie coraz rzadziej uywanego wspczenie druku rozstrzelonego przez pogrubion czcionk wstosownych fragmentach tekstu. W kwestii przypisw zachowano oczywicie wszystkie autorstwa Abramowskiego s to te, ktre nie posiadaj adnych dodatkowych adnotacji. Zkolei przypisy, majce na celu wyjanienie rnych kwestii, opisaem wnawiasach jako przypisy redaktora ksiki, co powinno wyranie odrni przypisy wtrne od oryginalnych. Wyjanienia wymaga jeszcze kolejno tekstw. Staraem si zachowa kolejno chronologiczn, jednak od reguy tej odszedem
13
Od redaktora ksiki
wkilku przypadkach. Po pierwsze, aby najpierw zamieci teksty odnoszce si bezporednio do spdzielczoci, pniej za te nieco luniej zwizane ztematem (dotyczce Zwizkw Przyjani szerzej na ten temat pisz wposowiu do niniejszej ksiki). Po drugie, wbloku tekstw stricte spdzielczych najpierw umieciem kluczowe wypowiedzi programowe Abramowskiego, adopiero pniej, bez wzgldu na chronologi, teksty mniej wane, przyczynkarskie, szkice do wikszych rozpraw itp. Wszystkie teksty opatrzono not edytorsk, ktra w moliwie szczegowy sposb przedstawia histori wczeniejszych publikacji kadego znich. Tytu prezentowanego zbioru pism Abramowskiego pochodzi ode mnie, stanowic jednak niemal dosowny cytat zksiki prof. Konstantego Krzeczkowskiego pt. Dzieje ycia itwrczoci Edwarda Abramowskiego (1933). Krzeczkowski stwierdza tame, i podstawy teorii kooperacji (spdzielczoci) Abramowskiego wywodz si zidei braterstwa, solidarnoci, wspdziaania, ktra jak pisze wypywa zboskiego widzenia krzywd, walk i cierpie. Szerzej uzasadniam taki wybr tytuu wposowiu do niniejszej ksiki. Remigiusz Okraska
Znaczenie spdzielczoci dlademokracji
Kooperatywa spoywcza oddaje wrce ludu handelkrajowy. Kooperatywa spoywcza jest to stowarzyszenie dla wsplnego zakupu zarwno przedmiotw codziennego uytku, jak iwszelkich innych towarw. Zamiast aeby kady oddzielnie kupowa wsklepikach imagazynach chleb, mleko, maso, naft, wgiel, obuwie, odzie, bielizn iinne rzeczy, ludzie cz si wstowarzyszenie, ktre, za porednictwem swej administracji, kupuje te wszystkie przedmioty hurtem, dla wasnego sklepu. Kupujc hurtem, stowarzyszenie kupuje taniej, czonkom za swoim sprzedaje po zwyczajnej cenie handlowej; istd pochodzi zysk stowarzyszenia. Jest to zwyczajny zysk kupiecki; tylko e tutaj zamiast stanowi osobisty dochd tego lub owego kupca, stanowi wsplny dochd stowarzyszenia, naley do ogu czonkw imoe by przez nich uyty wedug ich uznania iwoli; cz jego moe by przeznaczona
15
/ Znaczenie spdzielczoci dlademokracji
dopodziau midzy nich, jako dywidenda od zakupw, druga za cz moe by zachowana, jako fundusz gromadzki, dla celw uytecznoci zbiorowej. Im wicej ludzi naley do stowarzyszenia iim wicej kady czonek kupuje wsklepie stowarzyszenia, tym bardziej wzmaga si znaczenie handlowe isia ekonomiczna kooperatywy. Staje si ona wielkim odbiorc towarw, wielkim kupcem, zktrym rachowa si musz powanie zarwno firmy handlowe, jak iprzemysowcy; musz stosowa si do zapotrzebowa iwymaga kooperatywy, dba odobry gatunek towarw iustpowa wcenach. Jednoczenie za ze wzrostem iloci czonkw ize wzrostem obrotu handlowego kooperatywy rosn take ijej dochody, nagromadzaj si coraz wiksze kapitay, ktre jej pozwalaj rozszerza swoj dziaalno gospodarcz. Z natury wic kooperatywy spoywczej wynika, e jest ona stowarzyszeniem otwartym dla wszystkich, przyrodzon nieprzyjacik wszelkich monopoli iogranicze, prawdziwym stowarzyszeniem ludowym. Biorc na siebie zadanie bezporedniego nabywania towarw, dy ona zkoniecznoci rzeczy do tego, aby ogarn sob wszystkich spoywcw, tj. wszystkich ludzi; czyli, innymi sowy, aby zawadn caym rynkiem krajowym, aby ten rynek zorganizowa iprzystosowa do potrzeb ludnoci, odebra rzdy jego zrk kapitalistw ikupcw iodda wrce ludu. Kooperatywa spoywcza oddaje wrce ludu produkcj ibogactwa krajowe. Kooperatywa, przywaszczajc sobie dochody kupieckie imajc swj wasny zorganizowany rynek liczne rzesze swoich czonkw, jest wmocy pj dalej na drodze wielkiej reformy spoecznej istworzy wasn produkcj. Wtym celu powinna ona skupia wswoim rku jak najwicej wkadw istara si, aby jak najwiksza cz zysku czystego kapitalizowaa si jako fundusz gromadzki. Przy pomocy nagromadzonych wten sposb kapitaw, kooperatywa zakada warsztaty ifabryki, nabywa kopalnie ifolwarki, ktre, jako wasno kooperatywy, stanowi wsplny majtek wszystkich stowarzyszonych.
16
/ Znaczenie spdzielczoci dlademokracji
Oni sami wybieraj administratorw, sami kontroluj sposb prowadzenia interesw, sami ustanawiaj prawida isami korzystaj zdochodw. Jest to wasno ludu zorganizowanego. W takich zakadach igospodarstwach kooperatywnych wyzysk pracujcych powinien by zupenie wykluczony. Robotnicy, ktrzy tam pracuj, s take czonkami kooperatywy spoywczej i, jako tacy, s zarazem wspwacicielami tych fabryk ifolwarkw, ktre do kooperatywy nale, bior udzia wzarzdzaniu nimi iwe wszystkich dochodach, jakie one daj. Interesem wic samych stowarzyszonych bdzie, aeby praca wtych zakadach kooperatywnych bya dobrze opacana, zdrowa, przyjemna ipozostawiajca sporo czasu na ycie swobodne. Kooperatywa, stajc si wytwrc, przywaszcza sobie nowe rdo dochodw, zabiera te zyski, ktre nale do kapitalistw. Zamiast kupowa od fabrykantw dla swoich magazy nw chleb, mk, ptna, obuwie itd., kooperatywa stawia swoje wasne piekarnie, myny, tkalnie, warsztaty szewskie izabiera sobie ten dochd, ktry przedtem dawaa fabrykantowi. Tym sposobem wsplne kapitay ludu, zorganizowanego wstowarzyszenia spoywcze, rosn jeszcze bardziej. Awmiar tego, jak mno si kooperatywne przedsibiorstwa przemysowe ifolwarki, wmiar tego coraz wiksza cz produkcji ibogactw krajowych przechodzi wjego rce. Obok kapitalistycznej gospodarki, opartej na przywilejach iwyzysku, niszczcej zdrowie iwolno czowieka, zjawia si nowa gospodarka, wktrej nie ma wyzyskujcych iwyzyskiwanych, wacicieli iproletariuszy, rzdzcych irzdzonych, gdzie jedynym wacicielem jest stowarzyszenie ludowe wolne, otwarte dla kadego, szanujce bezwzgldn rwno praw iobowizkw. Kooperatywa spoywcza oddaje wrce ludu owiat izdrowie. Jeeli kooperatywa jest dobrze administrowana, jeeli posiada liczne zastpy czonkw ijeeli ci czonkowie wszystko wniej kupuj, natenczas dochody kooperatywy dosigaj olbrzymich rozmiarw imog by przeznaczone na zaspokojenie wszelkiego rodzaju potrzeb spoecznych. Dochody te dziel si zwykle na dwie czci: jedna cz
17
jest wypacana czonkom, jako dywidenda, druga zachowana jest jako fundusz gromadzki. Ta druga cz jest najwaniejsza inajwiksze korzyci zapewnia stowarzyszonym. Tote wmiar tego, jak kooperatywa uwiadamia si co do zada swoich iwielkiej roli, jak ma odegra wwiecie, wmiar tego mniej przeznacza si na dywidend, acoraz wicej na fundusz gromadzki. Z funduszu gromadzkiego kooperatywa powinna stworzy ca wasn kultur ludow. Tak samo, jak od kupcw odbierze rynek, jak od fabrykantw odbierze produkcj, tak samo od filantropii prywatnej i rzdowej powinna odebra owiat, szpitalnictwo, szkoy, ochrony, ubezpieczenie staroci, pomoc wchorobie iodda to wszystko wrce ludu, aby on sam tylko by gospodarzem swego ycia. Dla kooperatywy spoywczej jest to tym atwiejsze, e nie wymaga ona adnych ofiar dla zbierania funduszu, e dochody jej powstaj zsamego tylko spoywania. Kady bochenek chleba, kada para butw kupiona wkooperatywie, pozostawia wjej wsplnej kasie pewien przydatek [nadwyk], iz tych drobnych przyrostw tworz si te wielkie sumy, ktre mog by uyte na rozmaite potrzeby zbiorowe. Instytucje dobroczynne wymagaj ofiar, rzdowe wymagaj podatkw, aby si mogy utrzyma; jedne tylko kooperatywne instytucje mog utrzymywa si bez obarczania ludzi jakimi bd ciarami. Oprcz tego, instytucje zarwno filantropijne, jak irzdowe staraj si zawsze narzuca co ludowi, usuwaj lud od bezporedniego wpywu irzdz si wedug swoich systemw iplanw, niekoniecznie liczc si zpotrzebami ycia rnych grup ludzkich. Kooperatywa za spoywcza jest jak najszerszym inajbardziej demokratycznym stowarzyszeniem ludowym, otwartym dla kadego izabezpieczajcym rwno praw. Jeeli wic ona wemie na siebie utrzymywanie szk, bibliotek, ochron, szpitali, kas ubezpieczajcych staro ikas dla chorych, natenczas instytucje te stan si rzeczywicie ludowymi, bd przystosowywa si do prawdziwych wymaga ycia ido potrzeb tych wanie ludzi, ktrzy znich korzystaj. Lud wyzwoli si wtedy zdobroczynnoci iopieki biurokratycznej, sam stanie si swoim dobroczyc, opiekunem swoich chorych iwychowawc swoich dzieci.
18
Kooperatywa spoywcza uczy samorzdu iwolnoci. Kooperatywa spoywcza jest stowarzyszeniem demokratycznym, to znaczy takim, gdzie wszyscy czonkowie maj jednakowe prawa iobowizki igdzie wszyscy decyduj osprawach stowarzyszenia. Zgromadzenie oglne czonkw jest najwyszym prawodawc, wola jego rozstrzyga owszystkim. Ona wybiera urzdnikw stowarzyszenia, kontroluje ich dziaalno, orzeka gwne wytyczne izasady dla spraw stowarzyszenia. Jest to wic prawdziwa rzeczpospolita, gdzie wszyscy s powoani do rzdw; rzeczpospolita, gdzie nie ma adnego przy musu, awszystko dzieje si po dobrej woli. W kooperatywie ludzie, zamiast poddawa si narzuconym im zgry planom irozporzdzeniom, sami musz zastanawia si nad sposobami prowadzenia swoich interesw, musz poznawa dokadnie warunki, wktrych znajduje si gospodarstwo krajowe, bada rozmaite strony dziaalnoci handlowej iprzemysowej, uczy si wsplnej roboty ekonomicznej iadministracji przedsibiorstw, prowadzenia kas ubezpieczenia, instytucji wychowawczych izdrowotnych, wszystkiego, czym si kooperatywa zajmuje. Zamiast przyjmowa gotowe rzeczy iwarunki, jakie im stawiaj kapitalici, filantropi ipastwo, ucz si sami by twrcami swego ycia, jako ludzie wolni, ktrych nikt do tego nie przymusza. I wtym to wanie spoczywa olbrzymie znaczenie kooperatywy, e ona uczy tej wolnoci twrczej, e wniej wytwarza si prawdziwa demokracja. Gdzie ludzie wszystkiego daj od pastwa, gdzie wszystkie swoje nadzieje opieraj na takich lub innych reformach, przeprowadzanych przymusowo, tam nie ma ani demokracji, ani wolnych obywateli; tam s tylko poddani mniej lub wicej postpowego, mniej lub wicej owieconego rzdu. Demokracja za iwolno tworzy si wtedy dopiero, gdy ludzie, zamiast da reform od pastwa, przeprowadzaj te reformy sami, moc dobrowolnej solidarnoci, gdy zamiast czowieka jako gosu wyborczego, zamiast pionka wrku biurokracji lub przywdcw partyjnych, zamiast takiego, ktry umie tylko albo panowa, albo sucha, zjawia si czowiek
19
jako wolny twrca ycia, umiejcy bez przymusu dziaa solidarnie zinnymi iycie doskonali. Takiego wanie czowieka powinna stworzy kooperatywa ito jest jej najwysze zadanie. Wszystkie systemy iustroje spoeczne mog zawie, okaza si bdnymi, wypaczy si przez nowe, nieprzewidziane warunki ycia; ale ta warto moralna czowieka jako twrcy pozostanie jego niemierteln zdobycz, rdem niewyczerpanej siy icoraz pikniejszych wiatw ludzkich.
Nota edytorska: Miejsce pierwodruku Znaczenie spdzielczoci dla demokracji jest niejasne. Prof. Konstanty Krzeczkowski wedycji Pism Abramowskiego zroku 1924 podaje, e pierwotnie ukaza si on wroku 1906 wjednodniwce pt. Idee spdzielczoci, wydanej przez Towarzystwo Kooperatystw, zawierajcej rwnie teksty J. Dmochowskiego, J. Szyca, W.Szukiewicza isowo wstpne A. Mdreckiego (Pisma, s. 222). Ten sam autor wBibliografii pism Edwarda Abramowskiego, zamieszczonej wswej ksice Dzieje ycia itwrczoci Edwarda Abramowskiego, podaje zkolei, i miejscem pierwodruku bya broszurka nr 1 wBiblioteczce Kooperatysty, wydana nakadem Towarzystwo Kooperatystw wWarszawie w1906. By moe chodzi oto samo wydawnictwo, aniejasno wynika zlakonicznego opisu wBibliografii W1924r. tekst ten wszed natomiast wskad czterotomowej edycji Pism pierwszego zbiorowego wydania dzie treci filozoficznej ispoecznej Edwarda Abramowskiego, wopracowaniu Konstantego Krzeczkowskiego, wtomie Iwczci Pisma spdzielcze edycja nakadem Zwizku Polskich Stowarzysze Spoywcw. Wroku 1938 ukaza si ponownie wIIwydaniu Pism. Po II wojnie wiatowej umieszczono go w1965r. wzbiorze tekstw Abramowskiego pt. Filozofia spoeczna. Wybr pism (Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, przedmowa iautor wyboru Ruta wiato). Tekst zamieszczony wniniejszym tomie bazuje na wersji zpierwszej edycji Pism, zroku 1924.
Idee spoeczne kooperatyzmu
I. Stowarzyszenia ipastwo
Dzisiaj, kiedy uwaga spoeczestwa jest zaprztnita reformami pastwowymi, kiedy rozmaite stronnictwa wspubiegaj si opostawienie programu da, zabezpieczajcego najlepiej prawa iwolnoci obywatelskie, warto jest przypomnie sobie, e istnieje forma wspycia, stojca poza organizacj pastwow, aktra zdolna jest nie tylko do wykonywania wszelkich zada spoecznych, lecz zarazem zabezpiecza najlepiej inajszczerzej wolnoci obywatelskie. Form t s stowarzyszenia. Najdalej idce konstytucje pastw demokratycznych, najszerzej pojte przedstawicielstwa ludowe nie osigaj nigdy inigdy osign nie mog takiego zabezpieczenia wolnoci czowieka, takiego poszanowania woli jednostki wobec zbiorowoci, jaka charakteryzuje stowarzyszenie. Wadnej te formie organizacji pastwowej nie znajdziemy takiej atwoci przystosowywania si do warunkw ipotrzeb ycia, do nowo powstajcych idei iruchw, jak wstowarzyszeniach.
21
/ Idee spoeczne kooperatyzmu
Dlatego miao moemy twierdzi, e wobec mnocych si cigle zagadnie ycia ludzkiego, wobec jego rosncej zmiennoci, bogactwa typw ikierunkw, wobec rozwoju indywidualizmu grup ijednostek, poddajcych si coraz trudniej pod oglne normy, ten typ organizacji spoecznej, ktry przedstawiaj stowarzyszenia, jest typem przyszoci, dziedzicem nowoytnego Pastwa. Owe skromne ustawy [statuty] rozmaitych kooperatyw spoywcw, rolnych, kredytowych, na ktre przyzwyczailimy si patrze lekcewaco, traktowa jako polityk zaciankow ma ych czynw imaych ludzi, kryj wsobie jednak zarodek nowej myli politycznej, mogcej wyrugowa wprzyszoci wszelkie konstytucje iprzedstawicielstwa pastwowe, jako zbyteczny przeytek niewoli. Dla zrozumienia tego przyjrzyjmy si, jakie s zasady organizacji stowarzysze kooperatywnych. Moemy wzi dla przykadu jakkolwiek ustaw stowarzysze spoywcw, pomocy wzajemnej, robotniczych lub innych, rozgazionych na zachodzie Europy, wszdzie zobaczymy t sam budow konstytucyjn, zastosowan tylko do rozmaitych celw. A wic, przede wszystkim, wadza prawodawcza stowarzysze naley do ogu czonkw, zarwno kobiet, jak imczyzn. Tylko uchway zgromadzenia oglnego, przyjte wikszoci gosw, maj moc obowizujc dla stowarzyszenia. Uchway te s wcigej zalenoci od woli swych twrcw ijeeli, po pewnym czasie, oka si niedogodne, zgromadzenie nastpne moe je usun izastpi innymi. Wtworzeniu uchwa, wich doskonaleniu ikrytyce, mog bra udzia wszyscy czonkowie. Prawo inicjatywy prywatnej jest tutaj nieograniczone: kade uzdolnienie ienergia osobista, kada idea wczy im umyle wyrosa irozwinita, moe znale odpowiednie dla siebie pole twrczoci imoc przekonywania wej wycie stowarzysze. Prawodawstwo, jeli mona ten termin pastwowy zastosowa do zrzesze wolnych, jest wic tutaj wcigej stycznoci iw cigym uzalenieniu od potrzeb iod przekona tego ogu, dla ktrego powstaje idziaa. Wadza wykonawcza, tj. zarzd iadministracja stowarzyszenia, jest wybierana przez zgromadzenie oglne na czas ograniczony izostaje pod dwojak kontrol stowarzyszenia: pod kontrol zgromadzenia
22
oglnego, ktremu musi przedstawia szczegowe sprawozdanie ze swej dziaalnoci, oraz pod kontrol komisji, wybranej wtym celu przez zgromadzenie. Rola zarzdu jest zazwyczaj ograniczona do wykonywania itych zada, ktre stanowi sta funkcj stowarzyszenia. Oile by za stowarzyszenie przekonao si, e wykonywanie to nie zgadza si zduchem jego uchwa ide, moe wkadej chwili podda je surowej krytyce izmieni skad zarzdu. Mamy wic tutaj wszystkie zasadnicze cechy konstytucji demokratycznej, wjej postaci najbardziej rozwinitej: najwysza wadza prawodawcza, spoczywajca wrkach ogu; prawo inicjatywy, przysugujce kademu; bezwzgldna swoboda krytyki ipropagandy; wadza wykonawcza, powstajca zwyborw bezporednich, odpowiedzialna przed ogem za wszystkie swoje czyny iskrpowana wol wikszoci wreformach zasadniczych. Zaledwie niektre kraje republikaskie, jak Szwajcaria, iniektre ze Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej doszy wswej organizacji pastwowej do tego stopnia rozwoju demokratycznego. Itam jednak prawa polityczne obywateli, takie np.jak prawo inicjatywy ikontroli nad wadz wykonawcz, s wznacznym stopniu ograniczone inie dosigaj nigdy tej peni, jaka istnieje wkonstytucjach stowarzysze. Z tej strony widziane stowarzyszenia przedstawiaj si zatem jako nieterytorialne rzeczpospolite, owydoskonalonej formie demokratycznej, urzeczywistniajce prawa czowieka iobywatela wtak szerokich granicach, wjakich adna demokracja pastwowa nie zdoaa tego dotychczas uczyni. Pomidzy stowarzyszeniem apastwem, choby najbardziej demokratycznym, zachodzi jednak rnica zasadnicza iniezmiernego znaczenia dla przyszoci spoecznej. Oto ta mianowicie, e stowarzyszenie jest dobrowolnym zwizkiem ludzi, tworzcym si na mocy naturalnej wsplnoci potrzeb, pastwo za organizacj terytorialn przymusow, prawem ziemi, ktre owada czowiekiem dlatego, e na niej zamieszka. Nie daje ono nigdy swoim obywatelom swobody uchylania si od jego praw irozporzdze, swobody dobrowolnego naleenia lub nienaleenia do jego organizacji. Prawdziwa wolno jednostek staje si tutaj nieziszczaln nigdy utopi. Nawet wpastwach najbardziej
23
demokratycznych rozstrzyga tylko prosta wikszo przedstawicieli lub samego ludu, imniejszociom, bardzo powanym nawet, mog by narzucone ustawy wnajwyszym stopniu dla nich niedogodne; pomimo to, musz one pozosta wramach wsplnej organizacji, stosowa si do rozporzdze iponosi wsplne ciary. Oprcz tego, podczas gdy stowarzyszenie ma zwykle na celu zaspokojenie jakiej jednej kategorii potrzeb ludzkich, pastwo dy do ogarnicia wszystkich potrzeb, caego czowieka. Reguluje nie tylko warunki bezpieczestwa iobrony, lecz tak e wychowanie, religi, owiat, postpowanie prywatne ipubliczne, warunki ekonomiczne, higien, moralno; wszystko bowiem zahacza ointeresy pastwowe iwszystko moe zagraa podwalinom jego istnienia. Std za wynika, e prawodawstwo pastwowe musi by sztywnym, trudno zmieniajcym si itrudno przystosowujcym do potrzeb ycia. Skomplikowany mechanizm pastwa, ogarniajcy sob najbardziej rnorodne czynniki ludzkie izagadnienia, musi rachowa si powanie zkad zmian. Reforma zamierzona wjednej dziedzinie, musi by oceniana zrozmaitych iobcych jej punktw widzenia, inieraz wzgldy militarne, interesy polityki kolonialnej, finansowe lub dyplomatyczne uniemoliwiaj przeprowadzenie reformy wdziedzinie ekonomicznej, kulturalnej lub owiatowej. Wszystko to sprawia, e nawet najbardziej demokratyczne pastwo staje si coraz mniej zdolnym do rozstrzygania zmiennych, rnorodnych iprzeobraajcych si szybko zagadnie spoecznych. Zagadnienia te, mnoc si zpostpem historii, wymagaj organizacji gitkiej, uduchowionej, gdzie byoby jak najmniej rutyny iszablonu, ajak najwicej swobodnego rozumowania iprzyrodzonego doboru. Znajduj za tak organizacj wstowarzyszeniach. I oto jestemy wiadkami ciekawego procesu, e pomimo wzmagajcego si cigle hasa upastwowienia, idcego od dou iod gry, szerzy si nie tylko upastwowienie, ale ijego antagonista demokracja stowarzysze, tak, i nie spotykamy ju dzisiaj adnej prawie dziedziny ycia spoecznego, adnego zagadnienia zbiorowoci, gdzie by rwnoczenie nie wystpoway obie te formy. Mamy wic polityk ekonomiczn pastwow ifederacj kooperatyw spoywcw,
24
dce do regulowania produkcji irynku wedug interesw spoywcw; pastwowe prawodawstwo pracy iprawodawstwo zwizkw zawodowych, ochraniajce robotnika przed wyzyskiem; pastwowe ubezpieczenie staroci iubezpieczanie przez towarzystwa pomocy wzajemnej ikooperatywy spoywcw; pastwow polityk agrarn istowarzyszenia rolnicze, podejmujce te same zadania dwignicia kultury idobrobytu ludnoci wociaskiej [chopskiej]; pastwowe szkoy iuniwersytety obok szk iuniwersytetw wolnych; pastwowy kredyt obok kredytu towarzystw poyczkowo-oszczdnociowych, kas Raiffeisena1 iwielu innych; itak dalej wkadej dziedzinie ycia iinteresw. Wystpuj za tutaj nie tylko dwie rne organizacje spoeczne, lecz take dwie rne idee, dwa rne kierunki ducha ludzkiego: jeden, ktry pragnie ycie skrpowa ustaw ipodda jego przyrodzon rozmaito normom przymusowym ajednolitym idrugi, ktry pragnie ustaw uczyni podleg yciu, uzaleni j iprzystosowa do zmiennoci ibogactwa ty pw ludzkich, do tego, co wobec niej jest istotnym, pierwszym izwierzchniczym.
II. Kultura demokratyczna

W kadym przeomie dziejowym, kiedy pojawiaj si zwiastuny nowego wiata, bezimienne, wielkie idee, wasno wszystkich iniczyja, wtedy zjawia si take ikrytyka osobistego ycia, pierwsze zarzewie rozterki wewntrznej. Idee wydaj si tak ogromne, azarazem tak dalekie itak
1 Friedrich Wilhelm Raiffeisen (18181888) niemiecki dziaacz spoeczny, twrca systemu spdzielni oszczdnociowo-kredytowych, bazujcych na niewielkich, lokalnych (o zasigu parafii) strukturach terytorialno-spoecznych. WPolsce bardzo podobne do modelu Raiffeisena byy kasy zakadane przez Franciszka Stefczyka. Opis specyfiki tego rodzaju spdzielczoci prezentuje Abramowski wdalszych partiach niniejszej ksiki (przyp. redaktora ksiki).
25
obce temu, co stanowi szare codzienne ycie. Tam, wtym wiecie idei, yj odwieczne marzenia ludzkoci braterstwo, dobrobyt, wolno; zmartwych powstaj proroctwa Izajasza oorach przekuwanych na lemiesze iewangeliczna zapowied wityni, przeniesionej do tajemniczych skrytek serc ludzkich. Aprzed obliczem tego pikna wlecze si wstydliwe, brudne ycie; ycie zabiegw geszefciarskich, samolubstwa, przemocy nad sabszy mi; ycie kancelarii, sdw, giedy iprzytukw; korowd maych trosk iambicji, czogajcych si myli iuczu. I oto, przed kadym, kogo dotkn nowy powiew myli, zjawia si zagadnienie osobistego ycia, jego uzdrowienia, uszlachetnienia; zjawia si niezwalczony, konieczny postulat, e nowy wiat spoeczny wymaga nowych ludzi. Z natur niewolniczych nie mog powsta instytucje wolnociowe. Zrabusiw ipasoytw spoecznych nie moe powsta demokracja. Zludzi gonicych tylko za zyskiem lub zbyt kami nie moe narodzi si sprawiedliwo spoeczna. Nawet wtedy, gdybymy, odwracajc zagadnienie, twierdzili, e same instytucje polityczne nowego typu zdoaj uszlachetni ludzi iuzdrowi ycie, nawet wtedy pozostaje nienaruszone pytanie, jakie siy zdoaj te instytucje wydoby znicoci, zorganizowa, utrzyma iduchem odrodzenia oywi? Skd wezm si te zastpy jednostek zdolnych do tworzenia rozwoju spoecznego, te masy orozwinitym sumieniu czowieka iobywatela, bez ktrych demokracja polityczna jest tylko fikcj, nazw bez treci, pobielanym grobem faryzeuszw? Demokracja tam tylko wyrasta, gdzie jest potrzeb mas ludowych. Zjawia si ona jako reakcja przeciwko zachannoci pastwa, jako konieczna obrona samorodnych instytucji, zorganizowanych interesw ekonomicznych ikulturalnych ludu przeciwko biurokracji. Jeeli lud szwajcarski ztakim logicznym uporem broni swych urzdze demokratycznych wobec rnych uroszcze rzdu centralnego, jeeli potrafi rozszerzy je do najdalszych granic wolnoci politycznej, to pamitajmy otym, e jego obrona demokracji bya to obrona swego wasnego ycia. Konsty tucja polityczna, ktr stworzy, posiada sw przyrodzon, szerok podstaw: tysice najrozmaitszych zrzesze, k izwizkw; tysice samorodnych organizacji
26
gospodarskich, handlowych, robotniczych, kulturalnych; zwyczaje demokratyczne, zwyczaje rwnoci iposzanowania czowieka, zakorzenione wcaej cywilizacji tego ludu; przyzwyczajenie izdolno do samodzielnego zaatwiania swoich spraw ipotrzeb zbiorowych; silnie rozwinite sumienie obywatelskie inierozczna ztym nieufno do biurokracji. Wszystko to stanowi kultur demokratyczn, pierwszy aniezbdny warunek demokracji isamodzielnoci politycznej. Lud Polski takiej kultury nie ma dotychczas. Nie jest to spoeczestwo nowoczesne, zorganizowane wrnorodne zrzeszenia izwizki wolne, lecz, do niedawna jeszcze, zbiorowisko lunych jednostek, wyczekujcych, jakie reformy bd mu dane, wjakim nowym oysku pastwowym ka popyn jego yciu. Nie majc wasnych instytucji spoecznych, ktre by mg dalej rozwija idoskonali, oczekiwa tylko na reformy policyjne. Iten zanik samodzielnoci tak gboko wsikn wcharakter narodu, e nawet umysy przodujce, programy partii istronnictw, nie mogy zdoby si na adne inne postulaty spoeczne, jak tylko takie, ktre zawieraj si wformuce czego da od pastwa. Przyzwyczailimy si uwaa siebie za materia, zktrego kto inny urabia rozmaite formy; przy kadej sposobnoci ofiarowalimy siebie: zrbcie znas to lub owo; zrbcie znas spoeczestwo konstytucyjne, demokratyczne lub spoeczno-demokratyczne; zreformujcie nam szkoy iszpitale; ochrocie przed ndz iwyzyskiem. Caa mdro polityczna zawieraa si w tych probach czy daniach reformy. Wszystkie ideay chyliy si przed tym jednym: Pastwa-Opatrznoci. Ono miao za nas myle idziaa, miao nas karmi, uzdrawia, chroni. Ito si nazywao unas demokracj. Na drodze takiej polityki mogo jednak wytworzy si wszystko inne, tylko nie demokracja. Demokracja wymaga przede wszystkim silnego poczucia iinstynktu samopomocy spoecznej. Wymaga ludzi umiejcych nie tylko da reform od pastwa, lecz przeprowadza te reformy za pomoc swoich wasnych instytucji. Wymaga umiejtnoci samodzielnego organizowania interesw spoecznych. Wymaga rozwoju stowarzysze, zagarniajcych rozmaite dziedziny
27
gospodarstwa, kultury, ochrony pracy izdrowia. Wymaga wreszcie silnego indywidualizmu czowieka, wyrobionej potrzeby urzdzania swego ycia wedug wasnej normy iposzanowania tej samodzielnoci uinnego. Bez tych warunkw moralnych ispoecznych demokracja wytworzy si nie moe. Jeeliby nawet wkomitecie ministrw lub Dumie wypracowane byy jak najdalej idce reformy; jeeli bymy nawet otrzymali instytucje samorzdu politycznego, oparte na powszechnym gosowaniu, to zamieniyby si one niechybnie wrzdy urzdnikw iprzedstawicieli zwyborw, zcentralizowayby si gdzie daleko poza ludem, przystosowujc si najzupeniej do niedojrzaoci demokratycznej spoeczestwa gdyby praca tworzenia demokracji od dou, tej wolnej demokracji stowarzysze, zostaa przez nas zaniedbana. Tworzenie demokracji przez samo spoeczestwo, tworzenie jej istoty, jej si wewntrznych, jest to zarazem uzdrowienie ycia iwyzwolenie moralne ludzi. Tam, gdzie rozwijaj si instytucje samopomocy, kooperatywy, spki wociaskie izwizki zawodowe, gdzie powstaj samodzielne ogniska owiaty ikultury, tam jednoczenie zachodzi musz izachodz istotnie gbokie zmiany wzwyczajach iw duszach ludzkich, wwychowaniu dzieci, whigienie fizycznej imoralnej, wpojmowaniu zada ycia iszczcia. Przede wszystkim ludzie tworz wtenczas sami warunki swego bytu. Od ich zdolnoci, energii, ofiarnoci zaley to wsplne dobro, ktrego stowarzyszenie poszukuje. Wyciu jednostki zjawiaj si cele, ktrych nie byo; zjawia si uczucie samodzielnego tworzenia isolidarnoci ludzkiej. Zanikaj nie tylko przeytki duszy niewolnika, ale iduszy nowoytnego geszefciarza, nie pojmujcego zysku bez krzywdy. Powstaj nowe kategorie rozkoszy moralnych itowarzyskich, ktre wypieraj bezmyln nud zbytkw, rozpusty ipijastwa. Sowem, tworzy si nowa kultura inowy typ czowieka, ktry wyrnia zasadniczo spoeczestwo demokratyczne. Czonek stowarzysze wolnych jest to typ, ktry ycie tworzy siami swego umysu, charakteru, serca ito jest obywatel demokracji. Za jednostka, chodzca luzem, wstadzie, jest to bierny pionek
28
wrkach biurokracji iprzywdcw partyjnych, niewolnik warunkw ycia ityp spoeczestwa niewolniczego. Te dwa zasadnicze rysy okrelaj ca rnic psychologiczn imoraln, przystosowuj do siebie pojcia, uczucia isumienie, potrzeby itryb ycia, pragnienia iideay. Typ demokratyczny poda przede wszystkim wolnoci tworzenia, typ niewolniczy chleba iigrzysk; pierwszy usiuje sam doskonali iulepsza swoje ycie, drugi da tego od pastwa. W typie demokratycznym zanika potrzeba jaowych narzeka iutyskiwa, znika rozterka midzy indywidualnoci awarunkami, midzy ideaem piastowanym wumyle ayciem rzeczywistym, gdy czonek stowarzysze wolnych ma mono tworzenia swego ycia iprzystosowywania warunkw do swojej indywidualnoci. Wytwarza si tutaj doskonaa jedno myli, uczucia iczynu, warunek zdrowia ipenego rozwoju jednostki. W typie niewolniczym natomiast istnieje caa przepa midzy ideaem arzeczywistoci, midzy indywidualnoci awarunkami. Czowiek wchodzi wszablon ycia, ktry inni wy tworzyli dla niego przymusowo, mczy si nadaremnym do przystosowywaniem si, kastruje sw indywidualno wnajrozmaitszy sposb, przechodzi przez rozmaite musztry pojciowe imoralne, zatraca wszelk czno swych utajonych pragnie zczynem iprzez to samo wypacza si wtyp chorobliwy, zwyrodniay, czstkowy. W tym przeobraeniu moralnym czowieka zniewolnika na wolnego twrc ycia widzi kooperatyzm swoje najwaniejsze zadanie, gbok istot szerzonej przez si kultury demokratycznej. Kada kooperatywa spoywcw, kada spka wociaska lub zwizek zawodowy staj si ywym ogniskiem iszko tej kultury, szko, gdzie ludzie ucz si czynami nowej nauki wolnoci. Ci,ktrzy dotychczas korzystali tylko zrozkazw swoich przeoonych lub zjamuny swych dobroczycw, rzdzeni icywilizowani na czyj mod, tutaj, wkooperaty wie izwizku, sami musz radzi idecydowa owszystkich swoich sprawach: owarunkach swego najmu [zatrudnienia], ogospodarce wswoich kasach, warsztatach isklepach, opotrzebach swoich szk, bibliotek, szpitali, ochron. Musz nie tylko
29
radzi nad tym, ale itworzy to wszystko, ksztatowa instytucje, przystosowywa je do swoich da icharakterw, wkada wnie wasn inicjatyw, zapa tworzenia, wytrwao. Instytucja spoeczna przestaje wtedy gnbi czowieka, staje si posusznym wjego rku narzdziem, pozwala mu zamienia na rzeczywisto to, co jest potrzeb isumieniem, jego myl iuczuciem, pozwala mu by twrc. Na tym zasadza si, wpojmowaniu kooperatystw, idea kultury demokratycznej.
III. Ludowe pastwo pracy

Chcc pokaza ide pastwa ludowego, tak, jak ona zarysowuje si wkooperatyzmie, musimy zacz od tego, co stanowi wsplne rdo historyczne imoralne zarwno kooperatyzmu, jak isocjalizmu dzisiejszego, mianowicie, od pierwotnych dnoci ruchu robotniczego. Walka owyzwolenie klas pracujcych zjawia si whistorii wiata jako zbiorowy protest przeciwko krzywdzie ludzkiej. Jest to jej punkt wyjcia. Whasach, ktre podejmowaa igosia jako ideay swoje, nie szo nigdy ozamian jednego systemu wyzysku na drugi; nie stawiano nigdy kwestii spoecznej wtaki sposb, aeby klasy pracujce zajy stanowisko buruazji iw dalszym cigu ujarzmiay jak inn cz ludzkoci. Przeciwnie, wsposb jasny iprosty, goszono zniesienie samego wyzysku, wjakiej bd postaci ido kogokolwiek stosowanego. Bya to idea ywotna isilna, przed obliczem ktrej musiay zanikn wszelkie pojcia klas ipodziau ludzi wnowym ustroju, iwskutek ktrej interes na pozr czysto robotniczy, klasowy, zamienia si winteres oglnoludzki, wprzyrodzone prawo kadego czowieka do swobodnego ycia irozwoju. Odpowiednio do tego urobi si take idea ekonomiczny klas pracujcych. Ruch spoeczny, ktry protestuje przeciwko krzywdzie czowieka izwalcza wszelki wyzysk, wswoich najdalszych dnociach icelach rozumowanych musi postawi przeobraenie kapitalizmu na
30
taki typ gospodarstwa spoecznego, wktrym ani produkcja bogactw, ani ich wymiana iuytkowanie nie wymagayby uciemiania jednej czci spoeczestwa przez drug, gdzie nie byoby miejsca dla zyskw wyciganych kosztem cudzej pracy indzy. Takim za ty pem gospodarstwa, przy dzisiejszych warunkach wielkiego przemysu iwiatowej wymiany, moe by tylko wsplne posiadanie bogactw krajowych, przeistoczenie wszystkich na wspwacicieli ojednakowych prawach. W tym jednak oglnikowym charakterze idea ekonomiczna nie moga pozosta. Rozwj realnej polityki ruchu robotniczego isocjalizmu musia zkoniecznoci rzeczy poczy j zcaoksztatem zagadnie spoecznych, wyjani jej yciow posta iszczegy, doprowadzi do sformuowania zada kulturalnych, etycznych, aszczeglnie polityczno-pastwowych. Doprowadzio to do wytworzenia pojcia oludowym pastwie pracy, ktre wostatnich latach znalazo swego kodyfikatora wosobie prof. Mengera2. Wdanym razie prof. Menger ma t niepospolit zasug, e jest zupenie szczery ilogiczny, dziki czemu to wszystko, co byo dotychczas niedomwione wprogramach socjalistycznych io czym wstydzono si mwi imyle wyranie, zostao teraz sformuowane jasno, jako cakowicie rozwinita myl socjalizmu pastwowego. Czym jest ludowe pastwo pracy? Mona je okreli przez dwa nastpujce twierdzenia: 1) jest to zdemokratyzowanie pastwa przez oparcie prawodawstwa na powszechnym gosowaniu oraz przez rozszerzenie zasady odpowiedzialnoci wadzy wykonawczej wobec wyborcw. 2) Jest to take rozszerzenie wadzy pastwowej na wszystkie czynnoci ycia spoecznego, to jest
2 Anton Menger (18411906) profesor prawa cywilnego na Uniwersytecie Wiedeskim. By take dziaaczem partii socjaldemokratycznej, krytykiem liberalnych koncepcji ekonomicznych iustrojowych oraz zwolennikiem silnej ingerencji pastwa wycie spoeczne istosunki gospodarcze. Autor m.in. pracy Neue Staatslehre (1903), ktr dalej przywouje Abramowski (przyp. redaktora ksiki).
31
oddanie pastwu gospodarki rolnej iprzemysowej, ochrony pracy izdrowia, wychowania iowiaty. Demokratyzacja rzdw, wnajobszerniejszym sowa tego znaczeniu, nie stanowi istoty ludowego pastwa pracy. Menger owiadcza nawet, e byoby rzecz odpowiedni, aby prawodawstwo pastwa ludowego zaleao od dwch Izb: od Izby deputowanych, wystawionej zawsze na prdy demokratyczne, oraz od Izby arystokratycznej, ktra powinna obejmowa nie najuyteczniejszych, lecz najlepszych czonkw pastwa Najwybitniejsi przedstawiciele nauki, sztuki iliteratury mwi on dalej musieliby znale miejsce wtej Izbie, wdrodze obioru lub nominacji3. O wiele bardziej charakterystyczne zreszt ograniczenie demokracji spotykamy wczynnych programach socjalizmu, ktre wiadomie zupenie wyczaj postulaty bezporedniego prawodawstwa ludowego inicjatywy ireferendum, azwielk ostronoci, niechci izastrzeeniami ,,dojrzaoci ludu odnosz si do takich de, jak decentralizacja polityczna idopuszczenie kobiet do praw wyborczych. Chcc jednak oceni naleycie demokracj owego pastwa pracy, trzeba przyjrze si drugiemu jego obliczu, ktre formuuje si jako upastwowienie gospodarki. Dopiero wzestawieniu tych dwch rzeczy pastwo ludowe socjalizmu przybiera swoj rzeczywist posta ipokazuje, jak by bya wolno obywateli przeze gwarantowana. Ludowe pastwo pracy wychodzi z tego zaoenia, e interesy ekonomiczne, rodzinne imoralne ludzi uwaa za dobro publiczne. Wskutek tego, jak mwi Menger, bdzie musiao upastwowi porzdek prywatno-publiczny, czyli prawo prywatne zamieni na prawo administracji iwykonywa to ostatnie wdrodze urzdowej, za porednictwem swych organw. Wszystkie wic wasnociowe irodzinno-prywatne stosunki, nie wyjmujc nawet wasnoci prywatnej przedmiotw spoywczych, powinny by uregulowane wdrodze administracyjnej (s. 224), Oznaczona ilo rodkw do zaspokojenia wymaga ycia ioznaczony czas pracy oto jest zasada pastwowego systemu podziaowego wobec jednostki (s. 147).
3
Menger, Nowa nauka opastwie, tum. polskie, ss. 263265.
32
Odpowiednio do tego zaoenia gospodarczego, organa pastwa ludowego bd musiay rozdzieli si na urzdy porzd ku publicznego iekonomiczne. Zadaniem pierwszych bdzie utrzymywanie istniejcych stosunkw siy oraz przestrzeganie spokoju iporzdku publicznego; drugie natomiast zawiadywayby sprawami ekonomicznymi: produkcj, podziaem ikonsumpcj dbr iusug. Organizacja pierwszych byaby podobna do dzisiejszych sdw iurzdw administracyjnych; organizacja drugich do dzisiejszych przedsibiorstw pastwowych: poczt, kolei itp. (ss. 273274). Przewaajca cz dziaalnoci pastwowej musiaaby, zgodnie znatur ludowego pastwa pracy, przypa organom gospodarczym. Zadaniem tych ostatnich byoby wyznaczy kadej jednostce zakres irodzaj wykonywanej przez ni pracy, atake rozstrzyga przy wydzielaniu kademu obywatelowi pastwa dbr rzeczowych iusug Pomimo swego przewanie technicznego charakteru byyby organa gospodarcze uwaane za urzdy pastwowe, ikady obywatel musiaby stosowa si do ich rozporzdze, zachowujc prawo wnoszenia zaale przed zwierzchnicze urzdy gospodarcze lub porzdku publicznego (ss. 276277), Powszechna praca obowizkowa stworzy podstaw nowej koncepcji wystpku Kady obywatel, ktryby zagraa podstawom tej formy pastwowej przez swoje przeciw-prawne wzdraganie si od pracy, byby winnym kary, bez rnicy swego stanowiska spoecznego (s. 220). System ten, zmieniajcy ycie gospodarcze na porzdek prawno-biurokratyczny pastwa, wymaga take, zkoniecznoci rzeczy, znacznego ograniczenia samorzdu gmin istowarzysze pracujcych. Gminy ludowego pastwa pracy, zawiadujce sprawami gospodarczymi, przeciwstawiayby si sobie do pewnego stopnia, jako samodzielne indywidualnoci. Byoby wszake zupenie bdnym utosamia ich stosunek ze stosunkiem zachodzcym pomidzy pojedynczymi osobami, uprawiajcymi gospodark wnaszym ustroju. Wprawdzie, oile dobra rzeczowe byyby wytwarzane ispoywane wobrbie tej samej gminy, byaby ona, znatury rzeczy, samodzieln iniezalen. Ale kada wy miana towarw iusug pomidzy dwiema samoistnymi gminami musiaaby odbywa si pod nadzorem lub
33
kierownictwem zwierzchnich urzdw gospodarczych Waciwe naszemu ustrojowi prawo swobodnego przesiedlania si musiaoby take zosta znacznie ograniczone wludowym pastwie pracy Przesiedlanie si do innej gminy moe by, przy zwykym trybie rzeczy, tylko wtedy dozwolone, jeeli gmina, zktrej czonek wystpuje, zwolni go od jego obowizkowej pracy, gmina za, do ktrej wstpuje, nada mu prawo do bytu. Ale nawet wtedy, gdyby nie wszyscy zainteresowani na to si zgodzili, musiayby zwierzchnie wadze gospodarcze posiada prawo uwzgldniania prb ozmian przynalenoci gminnej (ss. 287289). Kada wiksza gmina, ktrej ycie gospodarcze przedstawia trudn do skontrolowania rozmaito, musi poczy ludzi jednakowego zawodu wgrupy robotnicze. Oba utwory porednie okrgi gminne igrupy robotnicze powinny by uwaane tylko jako instytucje administracyjne. Std te czonkowie grup posiadaj wprawdzie wobec gminy prawo do bytu, ale nie mog da, aby dochd zpracy wykonanej przez grup by podzielony midzy nich wedle jakiegokolwiek miernika. Grupa robotnicza powstaje irozwizuje si na skutek rozporzdzenia gminy. Gmina take decyduje oczonkach, ktrzy maj by do grupy robotniczej zaliczeni io wydzielanych jej rod kach pracy. Przez to odrnia si ta instytucja od systemu Fourierowskiego4, ktry polega na skonnoci czonkw do danego rzemiosa, anie na powadze zewntrznej. Daje si take spostrzec przeciwiestwo midzy grup robotnicz aasocjacjami [stowarzyszeniami] robotniczymi Blanca iLassallea5, poniewa te ostatnie tworzyy si przez swobodne czenie si czonkw.
Charles Fourier (17721837) jeden zprekursorw kooperatyzmu itworzenia wsplnot (komun) zrzeszajcych osoby ookrelonych umiejtnociach ipredyspozycjach (przyp. redaktora ksiki). 5 Louis Blanc (18111882) francuski historyk oraz myliciel i polityk postpowo-radykalny. Krytyk gospodarki wolnorynkowej, propagowa zamiast niej wizj warsztatw narodowych, bdcych wypadkow etatyzmu, zwizkw zawodowych i spdzielni. Uznawany za jednego z prekursorw reformistycznego, socjaldemokratycznego nurtu w myli lewicowej. W jego wizji, interwencjonizm pastwa powinien prowadzi do stopniowego rugowania wolnorynkowej
4
34
Gmina mianuje izwalnia naczelnikw grup robotniczych. S oni odpowiedzialni za prac, wykonywan przez grup. Ale musz te posiada wadz kierowania pracami czonkw iwy mierzania kar dyscyplinarnych czonkom leniwym ikrnbrnym, zzastrzeeniem dla tych ostatnich prawa wnoszenia skarg przed organa porzdku. Te same rodki musiayby te by praktykowane, gdyby gmina sama kierowaa pracami swych czonkw, bez porednictwa grup robotniczych. Dopiero gdy ludowe pastwo pracy przyjmie zupenie ustalone formy, bdzie mona przeksztaci grupy robotnicze wwicej demokratycznym duchu (ss. 291293). Wogle porzdek pracy spoecznej byby zadaniem organizacji publicznej; inicjatywie prywatnej pozostawiono by bardzo ograniczone pole dziaania. Tym wicej zapewnia zagadkowo Menger rozwinaby si ona wdziedzinie moralnoci (!) (s. 165). To ograniczenie wolnoci jednostek bynajmniej jednak nie zabezpiecza rwnoci ekonomicznej. Menger, zwolennik iprawodawca ,,pastwa ludowego, zastrzega to wyranie. W ludowym pastwie pracy mwi on bd zawsze istniay przeciwiestwa, ktre niemoliwym uczyni gruntowne zrwnanie wszystkich obywateli pod wzgldem ekonomicznym. Tu naley przede wszystkim zaliczy przeciwiestwo pomidzy panujcymi apodwadnymi, albo, jeeli si woli, pomidzy zawiadujcymi azawiadywanymi, ktre wludowym pastwie pracy wystpi wjeszcze ostrzejszej formie, anieli wdzisiejszym ustroju spoecznym, poniewa dzia alno jego obejmie ca dziedzin ekonomiczn. Dowiadczenie wszystkich czasw uczy nas jednak, e rzdzcy korzystali zawsze ze swej przewagi, aby zapewni sobie uprzywilejowane pod wzgldem gospodarczym stanowisko yciowe (s. 95).
konkurencji i zagwarantowania penego zatrudnienia. Autor synnego hasa myli lewicowej: Od kadego wedle jego moliwoci (zdolnoci), kademu wedle potrzeb. Ferdinand Lassalle (182564) wybitny niemiecki dziaacz socjalistyczny, uznawany za prekursora socjaldemokracji (pokojowa idemokratyczna droga do socjalizmu zamiast rewolucji idyktatury proletariatu), twrca pierwszej whistorii partii robotniczej Powszechnego Niemieckiego Zwizku Robotniczego (przyp. redaktora ksiki).
35
A teraz zobaczmy, jak na tym podou gospodarki pastwowej wygldaoby ycie moralne obywateli ludowego pastwa pracy. Staje si regu ogln, e wychowanie, owiata ireligia przechodz wrce biurokracji pastwowej. Jeeli pastwo mwi Menger owiadczy si za systemem poczonych gospodarstw, bdzie najcelowiej, gdy ywienie iwychowanie dzieci stanie si funkcj organw pastwowych iodbywa si bdzie woddzielnych, przeznaczonych na to gmachach. Poniewa wludowym pastwie pracy wogle cae prawo prywatne przemieni si wprawo administracyjne, wic ikwestia, kto ma troszczy si oduchowy, moralny ifizyczny rozwj dzieci rozstrzyga si wdrodze administracyjnej (s. 201). Poniewa wasno prywatna bdzie posiadaa wludowym pastwie pracy bardzo niewielki zakres, wic mogoby ono przez sam odmow rodkw materialnych uniemoliwi dziaalno stowarzysze religijnych. Ale podobny, mechaniczny rodek przymusu nie powinien by stosowany wrzeczach sumienia wnowym ustroju spoecznym; przeciwnie, zaspokajanie potrzeb religijnych, czego przecie wyznawcom religii objawionych odmwi nie mona, powinno by uwaane jako cz prawa do bytu. Ludowe pastwo pracy jest wic obowizane udziela stowarzyszeniom religijnym niezbdnych, wcelu wykonywania ich obrzdkw, dbr rzeczowych iusug, ale ma te prawo stowarzyszenia te organizowa iwpyw swj nad nimi rozciga. Nasze pastwo dzisiejsze daje masom ludowym wich modoci przewanie religijne wychowanie inastpnie pozostawia je zupenie wpywowi kocioa, przypominajc onich, wdalszym biegu ich ycia, chyba tylko wwczas, gdy chodzi opodatek mienia lub krwi. Natomiast ludowe pastwo pracy, zgodnie zcharakterem caej swej organizacji, bdzie si opiekowao jednostk wcigu caego jej ycia, za pomoc rnych naukowych, estetycznych imoralnych rodkw wychowawczych (s.308). Tak si przedstawiaj zarysy prawne ludowego pastwa pracy, wyprowadzone logicznie zprogramw iakcji politycznej dzisiejszego socjalizmu. W yciu prawa te wygldayby wnastpujcy sposb: Rzd rozporzdza ca ziemi irolnikom albo spkom rolnym wydzierawia
36
od siebie grunta pod upraw, naznacza dugo dzierawy iwarunki, ustanawia ceny produktw rolnych iwydaje szczegowe rozporzdzenia, wjaki sposb gospodarstwo ma by prowadzone. Liczne zastpy inspektorw rzdowych dogldaj, czy rozporzdzenia te s speniane, awszelkie uchybienie obowizujcym przepisom moe pozbawi rolnika zajmowanego przeze gruntu. Rwnie przesiedlanie ludnoci rolnej istosowanie iloci rk roboczych do potrzeb uprawy ziemi odbywaoby si na mocy rozporzdze rzdowych, wedug wymaga caego systemu gospodarstwa narodowego. Z produkcj fabryczn byoby to samo. Fabryki, tak samo jak ziemia, stanowiyby wyczn wasno pastwa; rzd przeto byby gwnym administratorem caej produkcji. By moe, e oddawaby fabryki zwizkom robotniczym do prowadzenia; musiaby jednak, wkadym razie, zarezerwowa dla siebie najwysz wadz administracyjn. Oznaczanie iloci irodzaju produkcji, ustanawianie pac idugoci dnia roboczego, zamykanie fabryk zbytecznych lub przenoszenie ich na odpowiedniejsze miejsce, wszystko to, jako rzeczy dotyczce oglnego planu caej produkcji krajowej, za ktry rzd tylko byby odpowiedzialny, musiaoby nalee wycznie do rzdu. Ministerstwa prowadziyby rozleg idrobiazgow statystyk, wedug ktrej normowayby produkcj izarobki. Dla kadej gazi przemysu musiayby znale potrzebn ilo rk roboczych; ajeeliby te rce nie znalazy si dobrowolnie, musiano by stosowa rodki policyjne, przymusowe, dla zadouczynienia wymaganiom produkcji. Pastwo, aeby odpowiedzie trudnemu zadaniu zaopatrywania spoeczestwa we wszystkie produkty, odpowiednio do rzeczywistych potrzeb, bez marnowania si ibogactw, zniewolone [zmuszone] byoby zorganizowa pracujcych na wzr armii, ustanowi przymusow sub pracy iprzecitn dugo jej trwania wyciu osobnika. Musiaby take odbywa si, stosownie do wykazw statystyki przemysowej irolnej, pobr ludzi pracujcych, zdokadnym rozgraniczeniem, ilu robotnikw potrzeba do kadej gazi produkcji. Gdyby np. okazao si, e jest za duo ochotnikw do pracy na roli, aza mao do pracy wkopalniach, natenczas rzd musiaby odmwi przyjmowania zbytecznych pracownikw rolnych, anatomiast przedsibra
37
jakie bd rodki: wiksze wynagrodzenie, odznaczenie honorowe lub wostatecznoci pobr przymusowy dla cignicia potrzebnej liczby robotnikw do kopal, gdy inaczej cay system produkcji pastwowej mgby run. Takie za klasyfikowanie ludzi do rnych zawodw, wedug liczby wymaganej przez produkcj, odbywaoby si bardzo czsto wbrew przyrodzonym zdolnociom ichciom czowieka. Ina to nie byoby adnej rady, gdy kada ga produkcji musiaaby mie niezbdn dla siebie ilo ofiar ludzkich, aeby cao gospodarki narodowej sza pomylnie. Z tego widzimy, e rzd ustroju kolektywnego, tak jak go pojmuje socjalizm pastwowy, miaby olbrzymi wadz nad czowiekiem. Wwielu bardzo wypadkach on by decydowa oprzeznaczeniu ludzi, orodzaju ich pracy, azatem iycia; zawsze za musiaby decydowa bezwzgldnie odugoci obowizkowej suby wprzemyle lubrolnictwie, onormach wy nagrodzenia ipracy, osposobach produkowania ipodziale bogactw. adne zwizki robotnicze nie mogyby wtych rzeczach rozporzdza si samodzielnie wobec kolektywizmu pastwowego, obejmujcego wszystko wjednolity system gospodarczy scentralizowany, oparty na szczegowej, dokadnej statystyce si wytwrczych ipotrzeb spoeczestwa. Wszystko musiaoby by tutaj uregulowane jak wnajdoskonalszym mechanizmie ipodlege jednakowym powszechnym prawidom. adne zboczenia samowolne grup lub stowarzysze pracujcych nie mogyby by dozwolone. Jedna tylko wadza pastwowa, odpowiedzialna za cao gospodarki spoecznej, mogaby decydowa wjej zasadniczych sprawach, imusiaaby mie siln rk, posusznych obywateli, aeby jej prawa inajmniejsze rozporzdzenia gospodarskie wykonyway si sumiennie icile. Jasne jest take, e rzd ludowego pastwa pracy, bdcy nie tylko rzdem politycznym, ale igospodarczym, musiaby rozporzdza olbrzymi armi urzdnikw. Musiayby istnie niezliczone zastpy pastwowych inspektorw, dozorcw, technikw, buchalterw, statystykw, ekspertw itd., dozorujcych bezporednio kade przedsibiorstwo przemysowe, kady folwark rolny. Ta caa nowa biurokracja gospodarcza, przewyszajca liczb swoj stokrotnie dzisiejsz
38
biurokracj pastwow, byaby, podobnie jak ita, zalena tylko od swojej wadzy zwierzchniczej, tj. od rzdu. Nie stosowaaby si ona do woli pracujcych wdanej fabryce lub folwarku, lecz wycznie do rozkazw swego ministerstwa, gdy inaczej, zamiast sprawnoci iporzdku, zapanowaby bezad irozstrj. Przechodzc do zagadnie kultury, znajdujemy rwnie monopol pastwa. Wminimalnych programach socjalistycznych figuruje on przede wszystkim jako przymusowe bezpatne nauczanie, wmaksymalnych za bywa (jak uMengera) rozszerzany na cae wychowanie czowieka. Biurokracja rozrasta si przez to jeszcze bardziej, centralizuje wswoich rkach olbrzy mi ilo szk izakadw wychowawczych, ktre, jako przymusowe ibezpatne, ruguj zupenie wpraktyce szkoy wolne, pomimo zagwarantowanej wkonstytucji swobody nauczania. Tak wana dla spoeczestwa sprawa, tak podstawowa, jakwychowanie czowieka, staje si wic przywilejem rzdu. Biurokracja otrzymuje wyczne prawo na urabianie modoci ludzkiej. Nie ulega za wtpliwoci, e urabiaaby j podug swoich programw iswego pojmowania ycia, przestrzegajc bacznie, aeby do nauczania nie wkraday si idee buntownicze, nieprawomylne wedug nowej koncepcji wystpku; urabiaaby zawczasu typ obywateli jak najzupeniej zgodnych zpanujcym systemem ycia iuzdolnionych moralnie do posuszestwa. Tak wic, w pikny frazes przyszoci, e administracja rzeczy zastpi rzdy ludmi, przy bliszym rozpatrzeniu pokazuje, e pod mask tych administrowanych rzeczy bdzie zawsze odbywaa si tylko administracja ywych ludzi. Obrocy kolektywizmu pastwowego na zarzut zbyt wielkiej przewagi rzdu wpodobnym ustroju odpowiadaj zwykle, e byoby to przecie pastwo ludowe, jak najbardziej demokratyczne, zapewniajce kademu obywatelowi mono wpywania na rzd izwalczania wszelakich naduy wadzy. Pastwo to bdziecie wy sami przemawiaj agitatorzy. Ale wtym wanie najbardziej bdz. Wpastwie demokratycznym rozstrzyga we wszystkim prosta wikszo gosw; mniejszo za, choby stanowia bardzo znaczn cz narodu, nie ma adnego
39
sposobu, aby postanowieniom wikszoci oprze si, imusi ulega jej rzdom iprawom, chociaby najszkodliwszym dla siebie. Czowiek, ktrego potrzeby ipojcia bd sprzeczne zwikszoci gosujc, bdzie tak samo ujarzmiony przez prawo, jak wkadym innym pastwie. Co wicej jednak, w pastwie demokratycznym kolektywnym, gdzie rzd bdzie gospodarzem ziemi iprzemysu, tak znaczna cz spoeczestwa bdzie bezporednio zalena od rzdu, taka masa ludzi bdzie urzdnikami pastwowymi, wychowanymi wdyscyplinie biurokracji, e przy kadym gosowaniu, czy to na posw, czy te nad prawami nowymi, rzd bdzie mia zapewnion olbrzymi przewag moraln ibdzie mg daleko atwiej ni dzisiaj przeprowadza swoich kandydatw do parlamentu, swoje projekty prawa itumi opozycj. Widzimy to ju teraz wpastwach demokratycznych, e caa klasa urzdnicza, pastwowi dzierawcy rnych monopoli, suba magistracka, kolejowa, pocztowa, nauczycielska itd. s to ywioy najwicej oniemielone wpolitycznych zatargach zrzdem, bojce si narazi swojej zwierzchnoci iprzyzwyczajone do posuszestwa, ywioy, ktre nie tylko wgosowaniu wyborczym, lecz nawet wswoim yciu prywatnym itowarzyskim id za wskazwkami swych szefw iprzystosowuj si do polityki rzdowej. Wyobramy sobie, e ta klasa urzdnicza, ustawicznie zalena od rzdu, jest dziesi, sto razy liczniejsza ni obecnie, co musiaoby by zkoniecznoci rzeczy przy kolektywizmie, adojdziemy atwo do wniosku, e wtakim spoeczestwie, na wskro biurokratycznym, zdobycie si na opozycj wobec rzdu iprzeprowadzenie pomylne tej opozycji byoby niesychanie trudne. Wtej cikiej, koszarowej atmosferze, wtym yciu przesiknitym wszdzie pierwiastkiem urzdniczej dyscypliny isualstwa wzgldem wadzy, wykonywanie wolnoci obywatelskich byoby prawie fikcyjne. Wpyw moralny pastwa, jego wadza, wciskajca si we wszystkie szczeliny ycia ludzkiego, tropica czowieka od kolebki samej a do staroci, wwychowaniu, naukach, pracy, wrodzinie igospodarstwie, mimo wszelkich konstytucji pisanych, paraliowaaby najprostszy odruch wolnoci, tumiaby bunty wsamym zarod ku, wsamej duszy czowieka, nie potrzebujc nawet odwoywa si do pomocy siy zbrojnej.
40
Rzecz jasna, e postawiona wten sposb sprawa ,,wyzwolenia klas pracujcych staje si ironi, policzkujc te klasy sfaszowaniem ich ideaw ide dziejowych. Wsplno ekonomiczna, wsplno bogactw izdobyczy kultury, stajc si dzieem rk policyjnego pastwa, staje si zarazem rozszerzeniem niewoli, tak niezgodnym zpotrzebami irozwojem dzisiejszego czowieka. By moe, e ludzie zyskaliby wtenczas na pewnoci jutra, na sytoci, na godzinach wolnych od pracy, ale dziaoby si to wszystko kosztem wolnoci ikosztem duszy. Czowiek, poddany od dziecistwa a do staroci rozporzdzeniom pastwa, wychowywany przeze ikarmiony, ktremu biurokracja wyznacza fach, prac irodzaj ycia, nie byby zdolny ani korzysta ze zdobyczy kultury, ani jej tworzy. Zabioby wnim jego samego, jego indywidualno, twrc. Podobne stanowisko czowieka nie ley bynajmniej winteresie klas pracujcych, iadna konieczno spoeczna nie wymaga tego, aeby dobrobyt isprawiedliwo ekonomiczna miay si osign tylko pod warunkiem zrzeczenia si wolnoci. Nic nie ma takiego ani whistorii rozwoju, ani wnaturze dzisiejszego gospodarstwa spoecznego, cobydowodzio, e czowiek nie moe inaczej pozby si wyzysku kapitalistycznego, jak tylko oddajc siebie, zdusz iciaem, pod jarzmo biurokracji demokratycznej. S to wszystko pojcia sfaszowane ijak gdyby rozmylnie wypaczajce wjak karykatur spoeczn t wielk ide wyzwolenia, ktr proletariat przynis wiatu. Przypomnijmy sobie, jakie jest rdo walki klas pracujcych: jest to protest przeciwko krzywdzie czowieka. Gdyby si uwaao za rzecz suszn, e mog by ludzie skazani na gd indz, zapracowani nad siy, pozbawieni swobody korzystania zycia icywilizacji; gdyby si przyjmowao za rzecz konieczn, e dla korzyci jednych amie si pod jarzmem wyzysku ycie drugich; e mog by dzieci skazane na upoledzenie, ktrym spoeczestwo odejmuje zawczasu wszelk rado ycia; gdyby wten sposb odczuwano iosdzano dzisiejszy porzdek, natenczas mogyby by strajki robotnicze, domagajce si wikszych zarobkw, lub ruchy wociaskie, domagajce si ziemi, jak to bywao po wszystkie czasy, lecz nie byoby dzisiejszego ruchu robotniczego, tego ruchu, ktry stworzy niezwalczon bro
41
solidarnoci wszechwiatowej, ktry umie bezinteresownie stan wobronie kadego pokrzywdzonego iroznieci ogniska walki przeciw kademu uciskowi; aprzede wszystkim nie byoby tego ideau wsplnoci ekonomicznej, ktry, powoujc wszystkich ludzi do braterskiego wspycia ikorzystania zdarw natury icywilizacji, tym samym niszczy wszelkie odrbnoci iinteresy klasowe, ana miejsce interesw klasy wysuwa interes czowieka. Temu stanowisku ruchu robotniczego odpowiada musi take ijego idea polityczny. Pastwo dzisiejsze, policyjne, rozwino si razem zwyzyskiem kapitalistycznym, zt przemoc ekonomiczn, jaka charakteryzuje kad czynno, kade poruszenie gospodarki buruazyjnej. Jest oczywiste, e wyzyskiwanie jednego czowieka przez drugiego, wyzyskiwanie mas ludowych przez jedn klas, przywaszczanie sobie prawa wasnoci na ziemi iprodukty pracy zkrzywd innych, zmuszanie do roboty przez gd, pomimo nagromadzonych zapasw ywnoci, e te wszystkie znane dobrze procedery dzisiejszej gospodarki nie mogyby si praktykowa, gdyby nie byo silnej wadzy pastwowej iprawodawstwa, chronicego porzdek wasnoci. Bez pastwa policyjnego mogyby si zdarza wypadki, mniej lub wicej czste, wyzyskiwania sabszych przez silniejszych fizycznie, gupszych przez zdolniejszych umysowo, wyzyskiwania jednostek przez gromady, nakazujce posuszestwo swoj liczebnoci; ale nie mogoby by wyzysku staego, zamienionego wsystem spoeczny itego typu co dzisiejszy, e wyzyskiwaczami s nie ci, ktrzy s liczniejsi, ktrzy maj lepsze minie lub mzg bardziej rozwinity, lecz mniej liczni itacy tylko, ktrym udao si wjaki bd sposb sta si posiadaczami kapitaw. Taki typ wyzysku y moe tylko si pastwa, sztuczn si rzdu ijego organw wykonawczych, idlatego wraz zrozwojem kapitalizmu musia take doskonali si, wzmacnia irozszerza mechanizm wadzy pastwowej. Lecz ten mechanizm wydoskonalonego przymusu prawnego jest zgoa niepotrzebny wustroju wsplnoci ekonomicznej, wyczajcym wszelki wyzysk uprawniony. Ustrj wsplnoci ma swoje przyrodzone podstawy wpotrzebach ycia; stoi on [bazuje] nie na krzywdzie, lecz na wsplnoci interesw; tam za, gdzie jest naturalna zgodno
42
interesw, okazuje si zwykle zbytecznym przymus prawa iopieka policyjna. Nie potrzebuje tego przymusu adna spka ani stowarzyszenie, ktrego czonkowie s jednakowo zainteresowani wsplnym celem; nie potrzebuj go ani robotnicy, organizujcy si dobrowolnie wzwizki dla otrzymania lepszych warunkw najmu, ani wocianie, pomagajcy sobie wuprawie ziemi iorganizujcy kredyt wzajemny, ani te adna inna grupa ludzi, czca si dobrowolnie wcelach pomocy wzajemnej, owiaty, opieki nad chorymi itp. Opierajc si wic na spoecznym charakterze tego ustroju wsplnoci, oktry walcz klasy pracujce, naleaoby postawi twierdzenie wprost przeciwne temu, ktre stawiaj dzisiejsi teoretycy socjalizmu; mianowicie, e ustrj wsplnoci, zamiast wymaga upastwowienia ycia, przez to samo, e znosi wyzysk iwalk klas, znosi take ispoeczn potrzeb pastwa jako organizacji przymusu iwyranie powouje do tego, aeby przymus prawny zredukowany zosta do minimum izastpiony wszdzie, gdzie si to tylko okae moliwe, przez nowy typ organizacji spoecznej, zgodny zgospodarcz zasad wsplnoci. Jaki jest ten nowy typ organizacji, ktry moe zastpi pastwo dzisiejsze? Organizacj tak s stowarzyszenia. Jednoczenie zrozwojem ruchu robotniczego, zpostpem gospodarki itechniki wytwrczej, rozwija si take ita nowa forma organizacji spoecznej we wszystkich dziedzinach ycia. Rozwija si pomimo tego, e pastwo zagarnia wswoje rce coraz wicej zada ifunkcji i, co jest godne uwagi, e te same zadania spoeczne, ktre pastwo bierze do przeprowadzenia, bior take istowarzyszenia ludowe. Normowanie stosunkw fabrycznych iochron przed wyzyskiem, ktrymi coraz bardziej zajmuje si prawodawstwo pastwowe, wziy na siebie take zwizki fachowe robotnicze, itrzeba przyzna, e, jak dotd, skuteczniej iw szerszym za kresie broni praw robotnika, anieli prawodawstwo. Wsprawie wociaskiej, obok pastwowej opieki nad rolnictwem idrobn wasnoci, wpostaci kredytw rolnych, bankw parcelacyjnych iinnych rodkw majcych za zadanie podnie kultur roln drobnej wasnoci dziaaj take wolbrzymim zakresie stowarzyszenia rolnicze rnego typu, kka wociaskie, zajmujce si doskonaleniem uprawy ziemi, spki handlowe, spki
43
dla wsplnego zakupu, spki dla wywozu iprodukcji podw ziemi, banki ludowe, kasy wzajemnego kredytu iubezpieczenia, zdajce do rozwoju dobrobytu ikultury spoecznej wocian. Wreformie handlu iprzemysu, gdzie pastwo poczynio dotychczas bardzo niemiae prby na rzecz ogu, wystpuj kooperatywy spoywcw, ktre oddaj handel bezporednio wrce ludu azarazem stwarzaj przedsibiorstwa wsplne, nalece nie do kapitalistw, lecz do stowarzysze ludowych. Wzakresie ubezpieczenia staroci iod wy padkw, wpracach nad zdrowotnoci publiczn, wzadaniach wychowania iowiaty, wszdzie widzimy to samo: obok instytucji rzdowych ifilantropijnych zjawiaj si setki rozmaitych stowarzysze, ktre te same zadania higieny, ubezpieczenia, owiaty przeprowadzaj wasnymi siami iwasn pomysowoci. Wobec tego faktu powstaje zupenie uprawnione pytanie, czy nie wtej organizacji stowarzysze dobrowolnych szuka na ley politycznego ideau klas pracujcych? Czy nie one to stanowi ten materia budulcowy, zktrego woczach naszych tworzy si prawdziwa rzeczpospolita ludowa? Zgry mona przewidzie, e gdybymy na pytanie to odpowiedzieli twierdzco, gdybymy doszli do przekonania, e przysza rzeczpospolita wyzwolonego ludu musi opiera si na dobrowolnych stowarzyszeniach, nie za na organizacji pastwowo-biurokratycznej, natenczas wiele rzeczy wsocjalizmie dzisiejszym iwruchu robotniczym musiaoby si zmieni. Musiaoby si zmieni przede wszystkim pojcie ohistorycznym celu ruchu robotniczego, owsplnej wasnoci fabryk iziemi. Wasno wsplna przestaaby wtenczas oznacza oddanie gospodarki przemysowej irolnej pod zarzd pastwa, anatomiast przybraaby bardziej realn posta: przedsibiorstw przemysowych, nalecych do rnych stowarzysze ludowych iadministrowanych przez nie, co dzisiaj ju mona widzie na przykadzie wielu kooperatyw spoywczo-wytwrczych, oraz gospodarki rolnej, jako zrzeszenia gospodarstw prywatnych, prowadzonego wsplnymi siami przez zwizki rolnikw, czego pocztki widzimy wdzisiejszych stowarzyszeniach wociaskich, gospodarczych ikredytowych.
44
Odpowiednio do tego musiaaby si zmieni ipolityka klas pracujcych, jej kierunek ipunkt cikoci. Zamiast dy do pastwa demokratycznego, ocharakterze policyjno-biurokratycznym, ktre by skupiao wswoim rku wszystkie sprawy gospodarcze icywilizacyjne, postawiaby sobie wrcz przeciwne zadanie: pastwa demokratycznego, zjak najbardziej ograniczon wadz pastwow ipozostawiajcego jak najwicej miejsca dla swobodnej dziaalnoci samorzdu spoeczestwa, dla stowarzysze ludowych iinicjatywy prywatnej. Punkt cikoci polityki socjalistycznej zparlamentu igabinetw ministerialnych przeszedby wtenczas do pozapastwowego ycia spoecznoci; nowy ustrj budowaby si nie tam, gdzie si kuj nowe prawa, lecz wtej swobodnej, szerokiej dziedzinie ycia, gdzie powstaj rozmaite stowarzyszenia, zwizki, kooperatywy, gdzie lud pracujcy sam jest twrc. Zmieniaby si take imoralno ruchu socjalistycznego. Zamiast nietolerancji, dyscypliny partyjnej inaladowania policyjnych rodkw wnawracaniu ludzi, zamiast lekcewaenia sprawy moralnego doskonalenia si czowieka, jako sprawy bezwartociowej dla polityki biecej, socjalizm, budujcy nowy wiat spoeczny wstowarzyszeniach ludowych, wnosiby wszdzie ze sob irozwija nowe pierwiastki duszy ludzkiej. Dziaalno jego wymagaaby szerokiej tolerancji, poszanowania wolnoci kadego czowieka, zuwzgldnieniem rnych potrzeb, uczu ipoj, gdy wtakiej tylko atmosferze wolnoci mog rozwija si stowarzyszenia, jako naturalny wy twr ycia. Wymagaaby take ksztacenia uczu braterstwa iwyrabiania samodzielnoci jednostki, tych dwch kardynalnych cnt, moc ktrych stowarzyszenia ludowe mog istotnie wiat przeobrazi. W tej pracy budowania przyszoci ywej nie mogoby by obojtne dla ruchu robotniczego, jakim jest czowiek. Ruch ten nie mgby wtedy posugiwa si ludmi oinstynktach wyzyskiwaczy isamolubw, zcechami policjanta lub niewolnika; musiaby tworzy nowego czowieka iw rezultacie daby wiatu nie tylko now organizacj inow gospodark spoeczn, ale co wikszego jeszcze, bo now dusz dusz wolnego twrcy, pojmujcego ycie jako wielki akt braterstwa.
45
IV. Idea wyzwolenia

Dziwnie smutn bywa historia ideau. Poczty wjakich nienazwanych gbiach ludzkich, wjakim boskim widzeniu krzywd, walk icierpie, przychodzi na wiat jasny iprosty ja ko rzecz wiekuista. Przychodzi radosny iczysty, jak prawdziwy twrca nowego ycia. Obiecuje wszystko, rozstrzyga wszelkie sprzecznoci izatargi, lecz pod jednym tylko warunkiem szczeroci. Tymczasem wrogowie jego czuwaj; przebiegli, chytrzy wrogowie: starcze naogi ycia; inie zwalczaj go, wiedzc, e walka czsto upiksza iwzmacnia przeciwnika, ale przystosowuj do siebie, wypaczaj, parodiuj. Iradosny idea ginie potworn, komiczn mierci. Tak dzieje si zsocjalizmem, wjego historii zarwno spoecznej, jak iindywidualno-psychologicznej. W spoecznej byy czasy utopii, kiedy wierzono, e socjalizm ma by dzieem ludzi dobrej woli, wyzwoleniem pracujcych przez nich samych, tworzeniem swobodnym nowego ycia, przez sam moc ideau, si przykadw ywych, ktre zjawia si bd jako oazy wyzwolenia na pustyni kapitalistycznego wiata wyzysku iniewoli. Wierzono wwczas tak e, e socjalizm jest to nie tylko wsplno ekonomiczna, zapewniajca kademu dobrobyt irwno praw, ale take iwolno, nieograniczona wolno narodw, grup iczowieka, zniesienie wszelkiego przymusu, wszelkiej przemocy zbiorowoci nad jednostk, kodeksu nad yw myl isercem. Wierzono rwnie wto, e zadaniem jego jest nie tylko przeksztacenie stosunkw pomidzy ludmi, ale iprzeksztacenie samego czowieka przez narodzenie si wjego duszy niemiertelnej religii braterstwa. Potem nadeszy czasy polityki realnej. Dzieo ludzi dobrej woli stao si dzieem dyktatury proletariatu, apniej parlamentu socjaldemokratycznego. Wsplno ekonomiczna wolnych komun przeobrazia si na przymusowe upastwowienie, apastwowe monopole wdczane, tytoniowe, kolejowe, pocztowe itd. stay si jedynym spadkobierc iprzykadem ywym wyzwalajcego komunizmu. Obwieszczono je jako nowe tory, po ktrych ewolucja zda ku wyzwoleniu, aponiewa
46
przykady byy niezbyt zachcajce, obiecywano je uszlachetni iwydoskonali przez zdemokratyzowanie pastwa, zwalajc wszystkie jego wady na brak powszechnego gosowania. Owo gosowanie stworzy ma prawdziwe przedstawicielstwo ludowe; przedstawicielstwo to, jako nieograniczony zwierzchnik wszystkiego, zadeklaruje upastwowienie przemysu, rolnictwa, handlu, wychowania, owiaty, podziau zaj ipodziau wytworw, iodda to wszystko do przeprowadzenia rozmaitym ministerstwom ludowym, nowej policji obarwach rewolucyjnych. Przy takim postawieniu sprawy wyzwolenia wolno okazaa si oczywicie rzecz niebezpieczn, czsto reakcyjn (jak np. francuskich kongregacji), hasem buruazyjnym, ktre nie moe decydowa wludowym pastwie pracy. Braterstwo stao si jeszcze bardziej niebezpieczne, jako klerykalno-chrzecijaski rodek do upienia antagonizmw klasowych, za jako idea stao si zbyteczne wobec braterskich kodeksw przyszego pastwa ludowego. Itu si zaczyna tragiczna azarazem mieszna agonia dawnych wierze, nielitociwa dialektyka tezy, ktra sama siebie poara: wyzwolenie, dochodzce do rozszerzenia niewoli, ijego bojownicy wparlamencie francuskim, dyktujcy prefektom policji najskuteczniejsze przepisy tropienia zakazanych stowarzysze religijnych iwolnego nauczania. W historii indywidualno-psychologicznej socjalizmu, wdziejach, ktre przeywa wduszy swego wyznawcy, odbywa si proces podobny. Poniewa hasa spoeczne gosz, e sprawiedliwo ikolektywizm maj by dzieem nowego pastwa ludowego, przeto, dopki tego pastwa nie ma, utopi ibezpodnym marzycielstwem byoby tworzy wobecnych warunkach ycia wzory sprawiedliwoci ikolektywizmu. Wyznawca ideau, zamiast zaprzta sobie gow reformowaniem stosunkw ludzkich, powinien przystosowa si do stosunkw istniejcych iwszystkie swoje siy skierowa tam, gdzie si buduje nowe pastwo, tj. ku walce politycznej, wyborczej, parlamentarnej lub innej; powinien wyzyska wszystkie gorycze nienawici, plugastwa ycia, wszystkie praktykowane wdzisiejszym spoeczestwie sposoby walki ipanowania, aeby ztej pracy rewolucyjnej wyszed nareszcie w oczekiwany, wszechpotny rzd wyzwolicielski. Naten czas trzeba
47
wyrzec si wpraktyce swoich idealnych uprzedze do pastwa buruazyjnego ikorzysta ze wszystkich jego rodkw dla zwalczania przeciwnikw. Trzeba z umiarkowaniem i dialektycznie wygasza zasad wolnoci, aeby umie przerobi j zrcznie na knut dla reakcyjnych wrogw; trzeba przemilcza dyskretnie niebezpieczne postulaty poszanowania czowieka ibraterstwa ludzi, gdy polityka realna wymaga bdzie na kadym kroku wyszydzania tych utopii. Tym sposobem wytwarza si uprawnione, podniesione do znaczenia mdroci politycznej okamywanie idei, rozterka pomidzy ideowoci wyznawan asumieniem iyciem. Wytwarza si nowy gatunek ludzi apostow obudy ijej niewiadomych wyznawcw. Kt nie zna ludzi, wyznajcych szczerze zupenie ideay sprawiedliwoci spoecznej ibraterstwa, ajednoczenie korzystajcych najspokojniej wwiecie ze wszystkich arkanw idogodnoci yciowych sdownictwa, policji igiedy, ludzi protestujcych weksle, wszczynajcych sprawy cywilne, donoszcych policji okradzieach, bez wzgldu na to, jaka ijakiego rozmiaru klska indza czyja bdzie wynikiem tych niewinnych, prawnych, papierowych formalnoci? Kt nie zna przeciwnikw wyzysku, czcicieli idei poszanowania czowieka, ajednoczenie obarczajcych sub domow caodzienn prac, tumicych brutalnie indywidualno dziecka idobijajcych si wyszych szczebli whierarchii spoecznej? To wszystko nie przeszkadza temu, e wrozmowach, na zebraniach lub wpismach potpia si gorco rozmaite nikczemnoci ustroju kapitalistycznego, e wierzy si rozumowo wmajce nadej przeobraenie spoeczne, e ze wzruszeniem odczytuje si Ndznikw Hugo, Odrodzenie Tostoja, zalecajc je jako ksiki do propagandy moralnej suce. W modoci byo inaczej. Kada idea nowa, ktra wtedy wchodzia do umysu, stawaa si oblubiecem duszy caej; kado si pod jej stopy wszystkie dary ycia, wszystkie korzyci, rozkosze icierpienia. Bya ona nie tylko postulatem rozumu, ale isumienia, nie tylko widmem przyszoci, ale iprawd yw, podug ktrej chciao si y idziaa. Dzie ycia by jej dniem. Polityka jednak robia swoje, tworzya staro. Nadchodzi doba dojrzaoci, i owe pikne, ttnice krwi prawdziw, wierzenia
48
zamieniaj si wskostniae, martwe pojcia, ktre yciem osobistym czowieka nie rzdz inic wnim nie tworz. Zamknite wsferze czysto umysowej, oywiaj si wtedy tylko, gdy trzeba dowodzi imwi opolityce; wgbinach za duszy, wtym, co tworzy ycie codzienne, wwoli isumieniu praktycznym, stare, znienawidzone teoretycznie idee zapanowuj zupenie, natrzsajc si cicho ze swoich poprzednikw, ze zbankrutowanych ideaw modoci. Ioto czowiek staje si podobny do tych wizie francuskich, na ktrych wielkimi zgoskami stoi napisane: wolno, rwno, braterstwo. Ten typ obudy rozwija si zreszt w ludziach przez samo wychowanie, itrzeba wielkiej siy modoci, aeby wpywy te umiaa przezwyciy. Przypomina mi si widziany kiedy wjednej zgalerii obraz: Chrystus przemawia do tumu, zoczami penymi wizji swego krlestwa; apoza nim stoi mapa, ktra przedrzenia ikomentuje jego sowa; wtwarzach ludzi wida budzce si pomieszanie, rozterk, niepokj; wida, e mapa zaczyna dziaa, aniektrymi owadna ju zupenie. Przez cay czas ,,wychowania dzieje si to samo. Dochodz ku nam legendowej piknoci sowa, ktrym nawet przerbki katechizmowe nie mog odj siy iczaru, wersety niemiertelnego kazania na grze ooddawaniu bogactw, osdach ipotpianiu, obezcelowych troskach dnia, otych, co nie maj mie swoich ksit, ojedynym przykazaniu mioci ibraterstwa, ojedynym grzechu krzywdzie. Lecz poza tym stoi zawsze mapa, stoj ludzie trzewi, praktyczni, ktrzy komentuj nam te sowa istaraj si je pogodzi zwymaganiem ycia, na ich mod pojmowanego; komentuj wtaki sposb, e krzywda staje si prawidem, normaln atmosfer sumienia, abraterstwo jamun. Ta sama mapa wpywa take ipniej, awpywa jeszcze skuteczniej. Kiedy jasna posta Nazarejczyka usuwa si sprzed oczu naszych, ana jej miejscu zjawiaj si wizje nowoczesnej sprawiedliwoci, porywajc ze sob wszystkie mode uczucia ipragnienia, kiedy zapatrzeni wten umiowany wzr Odrodzenia, postanawiamy urzeczywistni jego pikno wyciu otaczajcym, wtedy take zjawia si owa mapa praktyczna irozumowo stara si nas przekona, e Odrodzenie nasze moliwe jest tylko wprzyszoci, winnym ustroju spoecznym,
49
e tylko nieuk, utopista, nie znajcy materialistycznego pojmowania dziejw, moe myle oprzeobraeniu swojej moralnoci wtedy, gdy trwaj spoeczne iekonomiczne podstawy starej, e nawet powinnimy, nie chcc wej na zgubn drog utopii, pozosta wyznawcami moralnoci tego ustroju, wjakim yjemy, przystosowa do niego swoje osobiste ycie, aby mie si goszenia ideaw. I mapa zawsze prawie zwycia. Tak si przedstawia owa smutna historia radosnego ideau. Chcc wjednym obrazie scharakteryzowa losy idei odrodzenia spoecznego, mona by powiedzie, e trzyma j wniewoli Lewiatan Hobbesowski, Lewiatan stugowy isturamienny, gniedcy si wygodnie we wszystkich starczych naogach ycia, we wszystkich plugastwach, jakie przemoc zrodzia wduszach ludzkich, we wszystkich nienawiciach, jakie pocza niewola. Ma on wiele rnych imion imasek. Nazywa si cezaryzmem rzymskim, teokracj, inkwizycj wit, jakobinizmem, konwentem republikaskim, adzi nazywa si dyktatur proletariatu iludowym pastwem pracy. Ten sam, niemiertelny, wielolicowy. Ci, ktrzy to wszystko sami przeyli wmylach iuczuciach swoich, nie zdziwi si zatem, e podnosz spraw wyzwolenia ideau. Trzeba go wyzwoli od polityki, ktra go kastruje iprzerabia na jaki kancelaryjny idea przyszej biurokracji ludowej, od polityki, ktra jemu, dziecku wolnoci ibraterstwa, nakazuje gosi przemoc inienawi. Apostoom obudy, ich smutnej nauce oodrodzeniu wiata przez policj, trzeba przeciwstawi wiedz radosn, zaczerpnit zmodzieczej epoki ideau.
V. Wiedza radosna
Czym jest ta wiedza radosna? Oto przede wszystkim, mwi ona tak: nie okamujcie swojej duszy. Jeeli potpiacie wswoich przekonaniach spoecznych wyzysk iprzemoc, wasno, ktra yje kosztem godnych, ikodeksy, ktrymi si ona posuguje, natenczas nieche iycie
50
wasze osobiste to samo gosi. Niech was poznaj po waszym yciu. Wymaga tego nie tylko pikno igodno idei, ktr wyznajecie, ale iumiejtno tworzenia historii wiata. Kada instytucja spoeczna, zarwno zwyczajowa, jak iprawna, yje tylko wludziach, wich potrzebach, przyzwyczajeniach, wierzeniach iuczuciach; yje dopty, dopki siebie sam odnajduje wsumieniu czowieka. Gdy potrzeby zaczynaj zanika, awierzenia iuczucia przeinacza si, wtenczas insty tucje, ktre nimi yy, umieraj swoj naturaln, nieuniknion mierci, iadne reskrypty [rozporzdzenia] ministerialne ani wysiki reakcji rzdzcej nie zdoaj ich ocali. Ztych maych, drobnych przemian ludzkich, przemian wewntrznych, psychologicznych, zzacztkw nowego sumienia, ktre wjaki inny sposb zaczyna normowa codzienne postpowanie czowieka ijego stosunki zludmi, idzie potny dech mierci iodrodzenia spoecznego. Instytucje zwalczone politycznie tylko, mog ody izapanowa na nowo, lecz instytucje zwalczone moralnie, ktrych rda potrzeb iuczu wyschy, s umare naprawd. Idlatego powinnicie tworzy przede wszystkim nowego czowieka; prawdziwie nowego, to znaczy nie tylko znowymi pojciami, ale iz nowym sumieniem. Bonie kancelaria ministrw iprefektw, ale ono jest mocarzem wiata; zniego rodzi si nowe ycie, nowe formy inowy ustrj. Dlatego te nie okamujcie swej duszy bo kac jej trzyma si starych wzorw ycia, niszczycie przez to samo zarodek tego nowego wiata spoecznego, ktrego przyjcie zwiastujecie igosicie kamstwo. Dalej mwi ona to jeszcze: Pozwlcie, aby dusze wasze przyjy, wsposb prosty ijasny, ow pradawn ide braterstwa ludzi, jeeli chcecie odnale cel ipikno ycia, jeeli chcecie wsobie samych doj do rzeczy wiekuistej. Idea ta nie znosi teorii irozumowania, jest wiksza ni rozumowanie. Bierze si j bezporednio, jako dar nie majcy swojej ceny ani nagrody. Waciwoci jej wyczn, ktrej adna inna nie posiada, jest to, e jednoczenie musi by yciem iwej do wszystkich najprostszych stosunkw ludzkich, nie majc adnych zastrzee ipt warunkowych, nie bdc suebnic adnych celw innych, korzyci osobistych lub de spoecznych. Musi by jak najzupeniej wolna iby wykonywana przez wolne tworzenie ycia.
51
Wtedy tylko jest ona sob idaje pozna swoje prawdziwe oblicze, wyzwalajc czowieka od osobistych trosk, obaw indzy. Zwracajc jednostce utracon godno twrcy ycia, zmieniamy jednoczenie idotychczasowe postulaty polityki spoecznej. Zamiast oczekiwa, a zjawi si nowy Mesjasz pastwo ludowe, ktre wkadry swojej biurokracji ujmie wszelkie zagadnienia ireskryptami bdzie zaprowadzao wsplno ibraterstwo, tpic na dawny sposb nowego buntownika reakcj, stawiamy tworzenie wiata przyszoci jako zadanie dzisiejsze, aktualne, wolne, zadanie ludzi dobrej woli. Wtym pojmowaniu ycia jako wolnego aktu braterstwa ludzi zawiera si caa istota kooperatyzmu. W istniejcym spoeczestwie kapitalistycznym s warunki, siy iformy, ktre umoliwiaj budowanie nowego spoeczestwa, opartego na wsplnoci ekonomicznej idemokracji pracujcych. S to przede wszystkim kooperatywy spoywcw, ktre, oddajc wrce zrzeszonego ludu rynek ikapitay kupieckie, pozwalaj mu stawa si stopniowo wacicielem warsztatw, fabryk, kopal, folwarkw jako kolektywnej wasnoci stowarzyszonych. Kooperatywy te, otwarte dla wszystkich, wymagajce, dla wasnego interesu, nieograniczonego rozszerzania si, naturalne nieprzyjaciki monopolu, urzeczywistniaj idea unarodowienia, zamieniaj pracujcych na wspwacicieli wszystkich przedsibiorstw, przystosowuj produkcj do interesw ogu spoywcw, znadwartoci czy ni wspln wasno stowarzyszonych6, daj ludowi samorzd gospodarczy. To, co je rni od tego unarodowienia pastwowego, zktrym zya si myl nasza, jest to jedno tylko, e nie odbywa si ono przymusowo, pod komend biurokracji, lecz swobodnie, moc naturalnego interesu ludzi imoc samej idei, e urzeczywistniajc
Autor ma na myli podstawow zasad spdzielczoci, jak stanowi dzielenie rocznego zysku pomidzy wszystkich czonkw spdzielni. Zazwyczaj dzielona jest pewna cz, pozosta za przeznacza si nadokapitalizowanie spdzielni iich rozwj. Wspdzielczoci spoywcw t cz, ktra trafiaa do czonkw kooperatyw, zwano zwrotem od zakupw, akady ze spdzielcw otrzymywa zwrot wwysokoci proporcjonalnej do wielkoci kwot wydanych na zakupy wplacwkach spdzielczych (przyp. redaktora ksiki).
6
52
wsplno ekonomiczn, nie zabija jednoczenie wolnoci, ducha inicjatywy, samopomocy, dzielnoci osobistej, lecz przeciwnie wymaga tego wszystkiego, rozszerza, wzmacnia, zaszczepia, tworzy nie tylko demokracj spoeczn, ale iprawdziwych demokratw, to jest ludzi samodzielnych. S take kooperatywy rolne, wociaskie, ktre wpoczeniu zkooperatywami kredytu d do naturalnego przeobraenia samolubnych gospodarstw chopskich, borykajcych si nieustannie zndz, wgospodarstwa zrzeszone, kulturalne. Zaczynaj one od wsplnego posiadania narzdzi rolnych iprzechodz wdalszym swoim rozwoju do wsplnej produkcji mleczarskiej, owocowej, hodowlanej, podejmuj wreszcie zadanie wsplnej sprzeday zboa iwsplnych mynw, aidc po tej drodze, si naturalnych interesw drobnych posiadaczy, osigaj dla nich wysz kultur ekonomiczn idobrobyt, zczone cile zcoraz dalej rozszerzajcym si zrzeszeniem rnych stron gospodarstwa wiejskiego. Czyli, e wchodz wkolektywizm rolny, wkolektywizm, ktry nie niszczy wprawdzie indywidualnych zagrd wociaskich, nie przemienia ich gospodarstw wfolwarki pastwowe kolonizowane, lecz pomimo to, jest istotnym kolektywizmem, wjego demokratycznym, wolnociowym znaczeniu, albowiem daje wszystkie korzyci techniki gospodarskiej wielkich folwarkw, umoliwia masom wociaskim osignicie jak najwyszej kultury rolnej iekonomicznej, na zasadzie nie walki rynkowej, majoratw iparcelacji, lecz na zasadzie zrzeszenia isolidarnoci. S take syndykaty robotnicze, wktrych tworzy si zaczyna ten nowy ustrj przyszoci. Wytworzyy one instytucj zbiorowego kontraktu najmu, ktra gwarantuje robotnikom nie tylko zabezpieczenie od wyzysku kapitalistycznego, ale take daje im pewien udzia wrzdzeniu przemysem izmusza do uwzgldnienia, wsprawach przemysowych, interesw specjalnie [typowo] robotniczych. Syndykaty, nie poprzestajc na tym, d jeszcze do tego, aby si sta zupenymi gospodarzami swego fachu, aeby przeobrazi si na spki, ktre przyjmuj od przedsibiorcy cakowit robot, na umwionych warunkach, lecz cae zorganizowanie tej roboty, wewntrzny podzia pac izaj naley do syndykatu. Wtej za roli syndykat pragnie
53
urzeczywistni komunistyczn rwno, znie hierarchie robotnicze, nierwnoci zarobkw nie odpowiadajce skali pracy, icay zarobek swj kolektywny, jako spki, dzieli rwno pomidzy wszystkich. Tym sposobem przemys kapitalistyczny przejdzie wrce nowych administratorw igospodarzy samodzielnych spek robotniczych, rzdzcych si zupenie now zasad yciowego braterstwa; wytworz si te realne podstawy, wyonione zsamej klasy pracujcej, na ktrych oprze si bdzie moga nowa organizacja gospodarstwa spoecznego. Z tych to ognisk ycia tworzy si bdzie przyszo tego wiata, ktry ma czowieka wyzwoli przez braterstwo. Zapewne, e junkierskie ideay koszar spoecznych, zbawianie ludzkoci metod jakobinw, wymarzone dyktatury parlamentw ludowych dugo jeszcze ciemiy bd niewolnicze mzgi, znkane dusze tych, ktrym ycie nie pozwa lao zobaczy iumiowa pikna wolnoci imocy twrczej czowieka. Ale rwnie pewne jest, e wiedza radosna znajdzie take swoich apostow iwyznawcw, e obok polityki upastwawiania stworzy swj wiat mody iywy instytucji uzdrawiajcych ycie iludzi umiejcych je tworzy.
Nota edytorska: Teksty skadajce si na prac Idee spoeczne kooperatyzmu pierwotnie opublikowano wspdzielczym pimie Spoem! wnr1, 2, 3, 4, 5, 6 zroku 1907. Jesieni tego samego roku ukazay si nastpnie wpostaci broszury wydanej wBiblioteczce Spoem. W1918r. miao miejsce IIwydanie tej broszury. W1924r. tekst ten wszed wskad czterotomowej edycji Pism pierwszego zbiorowego wydania dzie treci filozoficznej ispoecznej Edwarda Abramowskiego, wopracowaniu Konstantego Krzeczkowskiego, wtomie Iw czci Pisma spdzielcze edycja nakadem Zwizku Polskich Stowarzysze Spoywcw. Wroku 1938 ukaza si ponownie wIIwydaniu Pism. Praca ta miaa wmidzywojniu prawdopodobnie jeszcze jedno wydanie wpostaci osobnej broszury, jednak nie udao si ustali daty jej edycji. Po II wojnie wiatowej umieszczono go w1965r. wzbiorze tekstw Abramowskiego pt. Filozofia spoeczna. Wybr pism (Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, przedmowa iautor wyboru Ruta wiato). W1981r. ukaza
54
si jako bezdebitowe wydawnictwo Kooperatywy Drukarzy Wydawcw na rzecz Nowej Kultury, zwizanej zopozycj antykomunistyczn. Wroku 1986 wszed wskad kolejnego zbioru tekstw Abramowskiego pt.Rzeczpospolita przyjaci. Wybr pism spoecznych ipolitycznych (Instytut Wydawniczy PAX, autor wyboru Damian Kalbarczyk). Stosunkowo obszerny fragment zamieszczono take w1991r. wksice Urszuli Dobrzyckiej Abramowski (Wiedza Powszechna, seria Myli iLudzie). Jak podaje Krzeczkowski (Pisma, t. I, 1924, s. 408), w1924r. ukazao si wSzwajcarii (Bazylea) niemieckojzyczne wydanie tej pracy wprzekadzie J.Zawady, pt. Die sozialen Ideen der Genossenschaftsbewegung. Tekst zamieszczony wniniejszym tomie bazuje na wersji zpierwszej edycji Pism, zroku 1924.
Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego

Hej, rami do ramienia! wsplnymi acuchy Opaszmy ziemskie kolisko! Zestrzelmy myli wjedno ognisko, I wjedno ognisko duchy! A. Mickiewicz, Oda do modoci
Wstp
Prac t wydaj jako drugi tom wydanej przed laty kilku ksiki pod tytuem Socjalizm ipastwo1. To samo zagadnienie ycia spoecznego, zagadnienie wyzwolenia cakowitego, ktre tam rozpatrywaem ze stanowiska krytyki filozoficznej, czc je zwieloma teoretycznymi zagadnieniami socjologii iteorii poznania tutaj staram si
1 Tak w oryginale w rzeczywistoci praca nosia tytu Socjalizm a pastwo. Wydano j we Lwowie wroku 1904. Ksika zawieraa krytyk socjalizmu pastwowego (opartego na silnej wadzy centralnej), przeciwstawiajc mu socjalizm oddolny, zrzeszeniowy. Wicej otym pisz wposowiu do niniejszego zbioru tekstw Abramowskiego (przyp. redaktora ksiki).
56
przedstawi ze stanowiska praktyki yciowej jako wyzwolenie ju nie tylko pomylane, ale idokonujce si; jako wizerunek, zrzeczywistoci zdjty [wzity], tej samej idei, ktr wpoprzedniej pracy przeciwstawiem doktrynie idogmatowi wich wszelkich przejawach umysowych, moralnych ispoecznych. Jeeli wtamtej ksice udao si mi przekona czytelnikw, e pod wielu modnymi dzisiaj hasami wolnoci kryje si, obudnie zamaskowana, stara niewola, ie ruch emancy pacyjny klas pracujcych, wsocjalizm pastwowy ujty, zda niewiadomie do zaprzeczenia swym najgbszym ideaom to obecnie rad bybym za pomoc tej drugiej pracy przekona tych, co marz ipracuj dla idei, e sprawa wyzwolenia nie czeka ani na barykady, ani na postumenty, ani na majcych przyj zbawcw ludu, e przeciwnie, zesza ona wgb ycia, wreformy mae, drobne, codzienne, zwyczajnymi ludmi dokonywane, e rozproszya si na mnstwo ognisk, wktrych przeobrazi si iycie, idusza czowieka. Wtej idei iw tym wizerunku idei ywej nie ma rezygnacji ani pesymizmu dojrzaoci; idzie zniej, przeciwnie, wielka modziecza rado, rado tworzenia; zamiast bowiem trudnego wyczekiwania na osobliw chwil, ktra ma stary wiat zburzy, anowy postawi, widzimy, e ten oczekiwany wiat jest midzy nami ijest do wzicia; e moemy zacz go budowa dzi, zaraz, budowa od samych podstaw ycia ludzkiego iod najgbszych pierwiastkw dusz ludzkich. To ju nie jest haso tylko, nie zasady, nie sowa, ale czyny; czyny, ktre ideaom naszym daj ciao ikrew, ktre cigaj je na ziemi iy im ka. Ac jest bardziej radosne iwielkie jak by twrc?
57
Rozdzia I. Zasada ekonomiczna kooperatywy spoywcw

Kooperatywa spoywcza zrobia jedno niesychanie doniose odkrycie ekonomiczne; mianowicie, e kapitay, nawet przy dzisiejszym ustroju spoecznym, mog gromadzi si nieograniczenie wrkach ludu pracujcego jako ich wsplne dobro, ie do tego nie potrzeba ani uciliwej ofiarnoci ze strony ludu, ani te pomocy filantropii lub pastwa, lecz jednej tylko prostej rzeczy: dobrej woli dla wzajemnego pomagania sobie. Odkrycie to zaprzeczao rozpowszechnionej nauce ekonomicznej, zarwno liberalnej, jak isocjaldemokratycznej; obie one bowiem gosiy zupen niemoc robotnikw wobec praw rzdzcych gospodark spoeczn ica spraw wyzwolenia pracujcych oddaway albo wrce monych, albo wrce rewolucji. Byo to wic zwiastowanie nowej prawdy, ktra wskazywaa ludom nowe drogi do odrodzenia spoecznego. Igodne jest uwagi, e wynalazcami jej nie byli uczeni ani politycy, lecz zwyczajni robotnicy, tkacze zmiasta angielskiego Rochdale, ktrzy wroku 1844 stworzyli sw synn kooperatyw spoywcz2. Zobaczmy, na czym polega to odkrycie ekonomiczne. Zasada jego jest bardzo prosta. Wdzisiejszym ustroju spoecznym pomidzy wytwrcami, produkujcymi na sprzeda, aspoywcami, to jest ogem ludzi, istnieje bardzo liczna klasa kupiecka, ktrej zadaniem jest poredniczenie midzy wytwrc aspoywc: wyszukiwanie towarw, nagromadzanie ich po magazynach isprzedawanie publicznoci. Wielkie firmy kupieckie nabywaj towary od samych wytwrcw, od przemysowcw irolnikw iz rnych stron wiata zwo je
2 Zaoona przez robotnikw irzemielnikw (jej pocztki sigaj jesieni 1843r.), jest uznawana za pierwsz wdziejach spdzielni nowoczesnego typu. Zasady, ktre przyjli pionierzy (tak nazywani s zwyczajowo whistoriografii ruchu spdzielczego od swej oficjalnej nazwy: Roczdelskie Stowarzyszenie Sprawiedliwych Pionierw) zRochdale stay si wzorcem dla kooperatystw na caym wiecie (przyp. redaktora ksiki).
58
/ Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego
doswoich skadw hurtowych. Ze skadw tych towary s wyprzedawane mniejszym kupcom irozmieszczane wrnych magazynach po caym kraju. Od tych za dopiero nabywaj towary sklepikarze dla handlu detalicznego, gdzie wiksza cz publicznoci zwyka kupowa. Zanim wic towar przejdzie do rk spoywcy, przechodzi on przez rce kilku porednikw, poczwszy od hurtowego kupca, askoczywszy na sklepikarzu; kady za znich cignie zyski ze swego porednictwa, pochodzce std, e kupuje hurtem itaniej, asprzedaje detalicznie idroej. Cena kadego towaru wmagazynie isklepiku musi by otyle wiksza od ceny fabrycznej, aeby kupcom opaciy si nie tylko koszty agentury3, przewozu, ce, patentw icaego urzdzenia sklepw, lecz eby im pozosta jeszcze dochd czysty. Sdzc za zbogactw nagromadzonych przez operacje handlowe, dochd ten bywa bardzo znaczny. Ot kooperatywa spoywcza dowioda, e to cae porednictwo kupieckie jest zupenie zbyteczne dla ludzi; zbyteczne iuciliwe. Spoywcy mog sami prowadzi wszystkie te operacje handlowe, nabywa towary hurtem ubezporedniego rda isobie przywaszcza wszystkie te dochody, ktre nale do klasy kupieckiej. Trzeba tylko, aeby si zorganizowali. Zbiera si na przykad kilkadziesit lub kilkaset rodzin ipostanawia, e zamiast by kady kupowa oddzielnie wrnych sklepach rzeczy codziennego uytku, bd, jako spka, kupowali hurtem udostawcw. Wtym celu obliczaj, ile komu potrzeba tygodniowo chleba, mleka, masa, sera, tytoniu, wiec, myda, nafty, cukru itd.; obliczaj, jakiej sumy potrzeba na pierwsze zakupy iurzdzenia sklepu; sum t skadaj pomidzy sob jako udziay czonkw, awybrawszy spomidzy siebie zarzd stowarzyszenia, powierzaj jemu robienie zakupw iprowadzenie rachunkw.
3 Tym terminem okrelano dziaalno, ktr dzi peni przedstawiciele handlowi, zt rnic, e wwczas kupcy ponosili koszty zdobywania informacji otowarach, prowadzenia pertraktacji, wyjazdw wcelu ogldania produktw itp. (przyp. redaktora ksiki).
59
To proste postanowienie otwiera przed nimi nowe rdo dochodw. Kupujc artykuy spoywcze hurtem, nie wsklepach, lecz uwielkich kupcw albo nawet usamych producentw, stowarzyszenie paci za kady towar taniej. Sprzedajc za swoim czonkom po zwykych cenach detalicznych, tj. droej, otrzymuje pewien zysk czysty. Im wicej czonkowie kupuj, tym wikszy dochd gromadzi si wkasie stowarzyszenia; zkadego bochenka chleba, funta masa, wiec itd. idzie do niej kilka lub kilkanacie groszy zysku, ktre dotychczas zabiera kupiec. Wten sposb ronie fundusz wsplny stowarzyszonych, ktrym mog oni rozporzdza wedug swej woli; ialbo dzieli go corocznie pomidzy siebie jako dywidend, albo przeznacza na cele wsplnego dobra ina rozszerzenie interesu. Zwykle kooperatywa robi jedno idrugie: cz dochodu przelewa do kapitau wsplnego, cz za rozdziela pomidzy czonkw wstosunku takim, e im kto wicej poczyni zakupw wsklepie stowarzyszenia, tym wiksz otrzymuje dywidend jako czciowy zwrot tego, co kooperatywa zarobia na jego zakupach. Widzimy wic, e zasada ekonomiczna kooperatywy spoywczej jest to wsplny izorganizowany zakup przedmiotw uytku codziennego, wskutek ktrego dochody, zabierane wpierw przez kupcw isklepikarzy, przechodz do rk spoywcw. Na miejsce kupcw staj stowarzyszenia ludowe, aludzie nalecy do tych stowarzysze oszczdzaj przez wydatki iprzez wydatki na swoje codzienne potrzeby gromadz swj wsplny kapita. Najwiksza trudno przy zakadaniu kooperatywy spoywczej polega na zebraniu pocztkowego funduszu, ktry jest niezbdny dla zrobienia pierwszych zakupw hurtowych, atake dla wynajcia lokalu na skad towarw idla opacenia osoby prowadzcej sprzeda. Robotnicy krajw Europy Zachodniej radzili sobie pod tym wzgldem wrozmaity sposb. Czsto bywao, e aby unikn na pocztek wikszych kosztw, skad towarw, czyli sklep spoywczy, znajdowa si wmieszkaniu jednego zczonkw, akilku znich po kolei wwieczornych godzinach prowadzio sprzeda irachunki. Aeby za posi fundusz potrzebny na pierwsze zakupy, robotnicy skadali nieraz przez wiele miesicy swoje drobne oszczdnoci; czasem dopoyczali
60
na to zjakiej kasy poyczkowej lub zwizkowej; albo te umawiali si wszyscy zjednym piekarzem, e bd stale bra tylko od niego pieczywo, on za bdzie im odstpowa za to pewien rabat; rabat ten, wypacany jednemu ze stowarzyszonych, gromadzi si we wsplnej kasie ipo upywie pewnego czasu dawa sum potrzebn dla zaoenia kooperatywy spoywczej. Gdy ta pierwsza trudno jest usunita, dalszy rozwj interesw kooperatywy zaley ju tylko od samych czonkw, od ich dbaoci olos swojej instytucji. Jeeli kupuj oni wswoim tylko sklepie, jeeli dbaj oto, by szerzy ide kooperatywy iprzysparza jej coraz to nowych zwolennikw, jeeli zbieraj si regularnie dla naradzenia si nad jej sprawami, natenczas kooperatywa ma zapewniony rozwj. Zewzrostem liczby jej czonkw iiloci zakupw wzrasta take zakres jej interesw iwzrastaj dochody; im wiksze ma zamwienia izapotrzebowanie, tym atwiej moe wystpowa wroli hurtowego kupca ina dogodniejszych warunkach nabywa towary; sprzedajc za je po cenie zwyczajnej, tym wikszy zysk otrzymuje zkadego artykuu. Przy tym wszyst kim warunkiem niezbdnym dla pomylnoci kooperatywy jest cise przestrzeganie tego prawida, aeby sprzedawa tylko za gotwk. Kooperatywa, ktra sprzedaje na kredyt, musi isama y kredytem wstosunku do swoich dostawcw, awtedy najmniejsze niepowodzenie handlowe moe j atwo doprowadzi do bankructwa. Od dobrej woli czonkw zaley take, czy kooperatywa ma odpowiada swemu zadaniu ekonomicznemu, czy ma by rzeczywicie stowarzyszeniem, ktre gromadzi wsplne kapitay ludu pracujcego. Kapitay gromadz si wkooperatywie wdwojaki sposb: zudziaw nabywanych przez czonkw i z dochodw, jakie daje sklep kooperatywy. Udziay bywaj rozmaitej wielkoci, zalenie od tego, jak postanawia stowarzyszenie. Zwykle wynosz one od 20 do 30 marek. Kady wstpujcy do kooperatywy nabywa taki udzia obowizkowo. Poniewa jednak niejednemu robotnikowi byoby trudno zapaci od razu tak sum, przeto kooperatywa uatwia wrozmaity sposb nabywanie udziaw. Albo przyjmuje ich spacanie wmaych ratach,
61
tygodniowych lub miesicznych; albo te, jeeli ju posiada kapita obrotowy dostateczny dla prowadzenia swych operacji, nie wymaga wcale pacenia udziau gotwk, atylko odtrca zdywidendy czonka t sum, ktr powinien by zapaci do kasy za swj udzia 4. Udzia kady jest zapisany na imi czonka, daje mu pewien procent izwraca mu si, jeeli zkooperatywy wystpuje. Dla stowarzyszenia jest rzecz bardzo wan, aeby udziay czonkowskie nagromadzay si wjego kasie wjak najwikszej iloci; tworzy si znich bowiem kapita obrotowy, dziki ktremu kooperatywa moe rozszerza swoje interesy handlowe isiga po nowe dochody. Dlatego te kooperatywy dbajce oswj rozwj iywotno ekonomiczn, staraj si jak najmniej ogranicza ilo udziaw, ktre kady czonek moe naby ponad udzia obowizkowy; anawet przeciwnie, staraj si uatwia ich nabywanie, zachcajc czonkw do tego, aeby oszczdnoci swoje, zamiast skada do kas pastwowych lub do bankw kapitalistycznych, lokowali wudziaach kooperatywy. Istotne jednak rdo kapitaw nagromadzajcych si wkooperatywie nie s to oszczdnoci przynoszone do niej zzewntrz, oszczdnoci wymagajce ofiar itrudw ze strony ludnoci pracujcej lecz te dochody, ktre powstaj wsklepie kooperatywy zzakupw czynionych przez jej czonkw. Dochody te, pochodzce znadwyki wcenach, pobieranej od czonkw przy sprzeday towarw, zwracaj si na powrt czonkom wkocu roku lub procza jako ich osobista dywidenda od zakupw; im kto wicej kupi towarw wsklepie stowarzyszenia, tym wiksz nadwyk zostawi wjego kasie iwskutek tego tym wiksz otrzymuje dywidend. Od czonkw jednak samych
Kooperatywa wMediolanie, jedno znajwikszych stowarzysze spoywczych we Woszech, wynalaza nowy sposb uatwiajcy nabywanie jej udziaw 25-frankowych. Mianowicie przed magazynem kooperatywy umieszczono przyrzd automatyczny, ktry za wrzuceniem monety 10-centymowej wyrzuca kartk zpokwitowaniem na 10centymw. Ktokolwiek bd chce zosta czonkiem kooperatywy, wrzuca od czasu do czasu 10 centymw do przyrzdu igdy zbierze tych pokwitowa na ca sum 25 frankw, staje si posiadaczem udziau kooperatywy.
4
62
zaley, co maj zt dywidend robi. Wkooperatywach, ktre tak si nazywaj tylko, lecz wrzeczy wistoci nie s prawdziwymi kooperatywami, ca dywidend wypaca si czonkom do rki: kady bierze swoj czstk, za kasa stowarzyszenia pozostaje zawsze ztym samym niewielkim kapitaem, jaki by na pocztku, jeeli nowe udziay nie napywaj do niej wwikszej iloci. Kooperatywa jest wtenczas skazana na zastj ekonomiczny, chora na niemoc, gdy zbraku kapitaw nie moe ani interesw swoich rozszerzy, ani adnej pomocy spoecznej dla swoich czonkw zorganizowa, moe tak wegetowa lata cae, zajta swoim sklepikiem idywidend, dajc smutny obraz instytucji martwej, ktra ycia nie ulepsza inic nie tworzy. Inaczej zupenie dzieje si wkooperatywie, ktrej czonkowie rozumiej interes wsplnoci. Postanawiaj oni na zebraniu oglnym, e nie caa dywidenda ma by wypacana do rki, lecz tylko pewna jej cz; cz za ma pozostawa wkasie kooperatywy jako wsplny fundusz stowarzyszonych, cigle rosncy, ktrego przeznaczeniem bdzie rozszerza dziaalno kooperatywy a do najdalszych granic. Nie do tego, nie poprzestaj oni rwnie na kupieniu jednego tylko obowizkowego udziau. Biorc dywidend od zakupw, ktra przychodzi do nich darmo jako rezultat wsplnego zorganizowania si whandlu, mog oni atwo cz tej dywidendy przeznaczy na zakupienie nowych udziaw kooperatywy. Oddaj oni wtedy podwjn usug: sobie iswemu stowarzyszeniu. Umieszczone bowiem wudziaach pienidze stanowi oszczdno osobist czonka, ktra procentuje; azarazem stanowi czstk wsplnego kapitau, ktrym stowarzyszenie moe obraca dla korzyci icelw zbiorowych. Sowem, jeeli kooperatywa robotnicza pragnie wyj poza obrb maego sklepiku iwyrosn na olbrzymi instytucj ludow, to musi bezwzgldnie iszczerze przyj haso prawdziwych kooperatystw, mianowicie, e dywidenda powinna kapitalizowa si wkasach kooperatywy jako wsplna wasno stowarzyszonych. Zadanie ekonomiczne gromadzenie kapitaw ludowych wymaga jednak iodpowiedniej organizacji kooperatywy jako stowarzyszenia. Kooperatywa nie moe nagromadza kapitau, szczeglnie udziaowego, od ktrego wypaca procent czonkom, jeeli jednoczenie
63
nie rozszerza si na coraz wiksze masy ludzi. Kapitay te musz by uywane produkcyjnie, przynosi dochd ikorzyci, by wcigym obrocie, gdy inaczej staj si dla kooperatywy niepotrzebnym ciarem. Przy ograniczonej iloci czonkw, aco za tym idzie iszczupym zakresie dziaalnoci, kooperatywa nie ma gdzie lokowa wikszych kapitaw inie ma interesu wnagromadzaniu ich. Aeby je gromadzi zpoytkiem icelowo, musi mie swoje wasne gospodarstwo, szeroko zakrelone imogce rozwija si nieograniczenie; musi wic by stowarzyszeniem, ktre stoi otworem dla wszystkich idaje wszystkim jednakowe prawa. Moemy sobie wyobrazi kooperatyw spoywcz, ktra przez wysokie udziay lub inne ograniczenia utrudnia dostp dla nowych czonkw, adochody swoje czerpie gwnie ze sprzeday publicznej; lecz nie bdzie to ju rzeczywicie kooperatywa ludowa, ktra tworzy swoje wasne, wewntrzne gospodarstwo, na nowych zasadach wsplnoci oparte, ale zwyczajna spka kupiecka, wyzyskujca publiczno dla korzyci swoich akcjonariuszy. Nie bdzie take prawdziw kooperatyw taka, ktra daje przewag kapitaowi wswoich rzdach wewntrznych, to jest tym, co maj wicej udziaw, przyznaje wicej gosw na zebraniach decydujcych. Tak robi zwykle towarzystwa kapitalistyczne, liczc gosy wedug udziaw. Wkooperatywie przyjcie takiego systemu zaprowadzioby atwo rzdy kliki bogatych czonkw, ktre zniweczyyby od razu jej znaczenie ekonomiczne jako wsplnego gospodarstwa ludowego iuniemoliwiyby jej rozszerzanie si wrd mas ludu, budzc zasuon zupenie nieufno do instytucji opartej na przywilejach. Sia ekonomiczna kooperatywy jest wic cile zalena od jej organizacji wewntrznej. Organizacja ta powinna by rzetelnie demokratyczna, iwszystkie kooperatywy, godne tego miana, przestrzegaj cile wustawach swoich iw yciu zasady demokracji. Kady czonek, bez wzgldu na to, ile ma udziaw, ma tylko jeden gos na zgromadzeniu oglnym. Zgromadzenie oglne czonkw, zarwno mczyzn jak ikobiet, jest najwysz wadz stowarzyszenia idecyduje owszystkim wikszoci gosw. Od niego zaley wybr zarzdu ikomisji sprawdzajcej rachunki; przed nim te zarzd ikomisja zdaj sprawozdanie
64
zeswych czynnoci. Kady czonek ma prawo wypowiada swoje zdanie, stawia wnioski do przegosowania, krytykowa postpowanie zarzdu iwglda winteresy stowarzyszenia. Wszystko powinno odbywa si jawnie, wedug woli ogu czonkw, pod ich nadzorem ikontrol. Dziki takiej organizacji, kooperatywa spoywcza staje si naprawd gospodarstwem samego ludu iprzyciga do siebie coraz wiksze jego masy; staje si instytucj zwizan nierozdzielnie zjego yciem, potrzebami inadziejami, ktr on sam tworzy, rozszerza idoskonali. Widzimy wic, e jest kilka gwnych zasad, ktrymi kooperatywa spoywcza rzdzi si powinna dla zapewnienia sobie rozwoju ekonomicznego isiy spoecznej. S to cztery zasady nastpujce: 1) sprzedawa towary za gotwk; 2) sprzedawa po zwykych cenach sklepowych, tj. droej anieli sama kupuje; 3) kapitalizowa dywidend wudziaach ikasach wsplnych; 4) by stowarzyszeniem demokratycznym, tj. otwartym dla wszystkich irzdzcym si na zasadzie rwnoci. Postpujc tak, kooperatywa stopniowo, lecz pewnie rozszerza si, usuwa coraz bardziej porednictwo kupieckie, zagarnia wswoje rce panowanie nad rynkiem, gromadzi coraz wiksze kapitay ludu. Itu ju otwieraj si wrota do nowego wiata spoecznego.
65
Rozdzia II. Korzyci, jakie daje kooperatywa spoywcza

1. Lepsze ycie Kupcy, aszczeglnie drobni sklepikarze iprzemysowcy, ktrym zpowodu konkurencji wielkich firm trudno jest nieraz wyj na swoje, ratuj si czsto za pomoc faszowania towarw, oszukiwania na miarach iwadze, za pomoc sprzedawania rozmaitej tandety, ktrej zamoniejsza iwybredna publiczno nie bierze. Ofiar tych faszerstw s wpierwszym rzdzie robotnicy iw ogle ubosza ludno, kupujca przewanie wmaych sklepikach na kredyt izmuszona bra to, co daj. Wszystko, co zostao zbrakowane gdzie indziej, dostaje si ludnoci pracujcej: gorsze gatunki materiaw, obuwia, bielizny, faszowana kawa, mleko dolewane wod, maso farbowane lub podrobione zmargaryny, wdki iwina zprzymieszk trujcych alkoholw, psujce si konser wy itd. Irobotnicy spoywaj to wszystko, pacc jak za dobry towar. Rzecz jasna, e odbija si to szkodliwie nie tylko na ich budecie domowym, lecz take na zdrowiu isiach. Dozr pastwowy nad produktami nie zapobiega faszowaniu ich inie moe ochroni ludnoci przed oszustwami drobnego handlu iprzemysu. Najdoskonalsza komisja sanitarna nie jest wstanie ledzi codziennie kadego sklepikarza iprzemysowca, ktrzy maj przy tym rozmaite sposoby, aeby unikn nieprzyjemnych dla siebie skutkw rewizji ikonfiskaty towarw. WBelgii np., gdzie jest specjalna organizacja dozoru przy ministerstwie rolnictwa, wykryto jednak w1899r. 78procent niezdatnych do spoycia produktw, sprzedawanych po wsiach imiasteczkach; wlatach za nastpnych, 1900 i1901, a 80procent produktw okazao si szkodliwymi. Wsamej stolicy kraju, wBrukseli, gdzie dozr jest bardzo cisy, znaleziono [stwierdzono], e 12procent rnych towarw, jak oliwa, czekolada, kawa, pieprz, wina, mid, piwo, cykoria, wody mineralne itd. jest faszowanych; samego za mleka podrabianego odkryto 32procent5.
5
Rousseau Cooperation socialiste (kooperacja socjalistyczna).
66
Ten stan rzeczy usuwa zupenie kooperatywa spoywcza. Nie mwic ju owielkich kooperatywach angielskich, ktre sprowadzaj towary na swoich wasnych okrtach ze wszystkich czci wiata, biorc artykuy spoywcze zpierwszej rki, usamego ich rda, mae nawet kooperatywy, jako nabywca hurtowy, mog kupowa od powanych firm kupieckich, aniekiedy iod samych producentw, mog mie swoich ekspertw znajcych si na towarach istawia kupcom wymagania co do ceny ijakoci artykuw. Oprcz tego czonek kooperatywy ma wswoim sklepie przywileje, ktrych mu nie przyzna aden kupiec. Ma on prawo nieustannie wglda wto, jak si interes prowadzi. Jeeli jest niezadowolony zjakiego towaru, moe skary oto administracj ipodnie spraw na zebraniu oglnym. Przy tych warunkach codziennej kontroli ze strony czonkw wsklepie kooperatywy nie moe by towarw faszowanych, zepsutych, le odmierzonych. Kooperatywa zreszt oszukiwa nie moe, gdy ludzie nie mieliby adnego interesu oszukiwa samych siebie. Administracja jej jest odpowiedzialna przed ogem czonkw imusi uwzgldnia wszelkie ich wymagania iskargi. Rodzina robotnicza, wstpujc do kooperatywy spoywczej, przy tych samych wydatkach na utrzymanie, utrzymuje si wic iodywia lepiej, zabezpieczajc swoje zdrowie isiy. Druga korzy jest ta, e oswobadza si od dugw sklepikarskich iod zalenoci, wjakiej pozostaje wzgldem kupca. Biorc wsklepiku na kredyt, wkada na siebie pewne jarzmo poddastwa, zktrego pniej nie tak atwo wyzwoli si moe. Kupiec korzysta ztego, aby swoim dunikom sprzedawa wszelkiego rodzaju tandet, niekiedy nawet, aby podwysza cen. Zaleno staje si jeszcze wiksza, gdy przychodzi fatalny termin wypaty, arobotnik nie moe uici caej sumy. Kredyt sklepikarski ma jeszcze t z stron, e ludzie mniej si wtedy rachuj zwydatkami idaj si atwo namwi kupcom na branie takich nawet rzeczy, ktre im nie s koniecznie potrzebne. W kooperatywie spoywcw kredytu nie ma; kupuje si wszystko za gotowe pienidze. Wskutek tego czonek kooperatywy zca wiadomoci rzeczy ukada budet swoich wydatkw, kupuje to tylko, co mu jest rzeczywicie potrzebne ijest wolny od dugw. Tam, gdzie kooperatywy s bardzo rozpowszechnione, jak wAnglii iBelgii,
67
ludno robotnicza przekonaa si, e moe doskonale obchodzi si bez kredytu sklepikarskiego ie nie tylko nie cierpi ztego powodu, lecz przeciwnie, zyskuje wiele na dobrobycie ipewnoci jutra. Wchwilach cikich, bezrobocia lub innych wypadkw yciowych, robotnik dostaje poyczk zkasy swego zwizku fachowego [zawodowego] lub ztowarzystwa pomocy wzajemnej. Wiele te kooperatyw spoywczych organizuje usiebie kasy poyczkowe bezprocentowe izamiast kredytu wsklepie, daj swoim czonkom, bdcym wcikim pooeniu, mono dostania atwej poyczki na potrzeby biece. Teraz ju daje si stwierdzi wwielu krajach ten fakt, e gdzie tylko rozwina si kooperatywa spoywcza liczna idobrze administrowana, tam po upywie kilku lub kilkunastu lat zachodzi zupeny przewrt wdobrobycie ludnoci robotniczej. Historyk kooperatywy rochdalskiej, Holyoake6 opisuje, e po 10 latach istnienia tej kooperatywy nie mona ju byo pozna dawniejszych robotnikw miasta Rochdale. Ta szara masa pracujca mwi on ktra dotd nie znaa dobrego pokarmu ani odziey, ktra by nie bya tandet nie nadajc si do uycia, teraz kupuje, jak milionerzy, artykuy spoywcze pierwszego gatunku, wyrabia we wasnych fabrykach tkaniny iobuwie, sprowadza zboe do wasnych mynw, uywa najlepszego cukru, najlepszej herbaty ikawy. Kooperatywa liczya wtedy tysice czonkw i miliony kapitau. 2. Oszczdzanie bez trudu Dla klasy pracujcej oszczdzanie byo zawsze poczone zofiar, zpozbawieniem siebie czego; byo to czsto odejmowanie sobie od ust, wcisym tego sowa znaczeniu, aeby jakkolwiek zabezpieczy
George Jacob Holyoake (18171906) angielski dziaacz spoeczny ispdzielczy, zasuony dla propagowania spdzielczoci spoywcw wrd robotnikw. Autor kilku opracowa powiconych historii i wspczesnoci angielskiej spdzielczoci, m.in. prac Rochdale Pioneers (1857), The History ofCo-operation in England (1875), The Co-operative Movement of Today (1891). Elektroniczne wersje tych ksiek mona za darmo przeczyta na stronie internetowej http://gerald-massey.org.uk/Holyoake/index.htm (przyp. redaktora ksiki).
6
68
si na czarn godzin. Rzadko te ktry robotnik mg zaoszczdza, gdy nie byo zczego odejmowa, iczarna godzina zastawaa go bezbronnym. Dopiero kooperatywa spoywcza rozstrzygna to zagadnienie, pozwalajc oszczdza bez trudu iofiar, oszczdza przez wydatki ispoywanie. Widzielimy ju poprzednio, wjaki sposb to si dokonuje. Kooperatywa, przez organizacj wsplnych zakupw, zajmuje miejsce kupca izabiera jego dochody handlowe. Przy kocu roku lub procza pewna cz tych dochodw dzieli si pomidzy czonkw jako dywidenda od zakupw. Jeeli np. jest to 10procent, to czonek, ktry zakupi wsklepie stowarzyszenia wcigu roku towarw za 400 marek, otrzymuje 40mk. dywidendy. Te 40 mk. pochodz zzysku, jaki miaa kooperatywa zjego zakupw rocznych ijako takie s mu zwrcone. Jest to jego oszczdno. Do jakich znacznych sum mog t drog doj robotnicy, wskazuje nam przykad, jeden zwielu zreszt, kooperatywy rochdalskiej. Oto co pisa wroku 1869 korespondent zmiasta Rochdale do gazety Times: W ostatnim kwartale czonkowie kooperatywy otrzymali 3fr. dywidendy od kadych 25fr. wydanych wmagazynie. Dziki temu robotnik rochdalski zamiast by zaduonym wsklepie, jak byo dawniej, zabiera teraz sam zyski sklepikarza. Im dostatniej yje, tym wikszy jest jego udzia wdochodach rocznych kooperatywy. Nastpujca nota, zksig magazynu kooperatywy wyjta, wyjania system. Pewien czonek w1854 roku we wrzeniu mia akcji stowarzyszenia na 187fr. 50 centymw. Przez osiem lat kupowa wkooperatywie ubrania iywno. Ani razu wcigu tego czasu nie wkada do kasy nowych pienidzy. Przeciwnie, wrnych odstpach czasu wybiera rne sumy, ktre razem wyniosy 2250fr. Pomimo to wostatnim kwartale mia jeszcze 1250fr. Zatem dywidendy, ktre pobiera od zakupw, razem zprocentem od udziaw, ktre gromadziy si wkasie kooperatywy, wyniosy 3500fr. Inny znowu robotnik by przedtem cigle zaduony. Dugi jego przewyszay nieraz sum 700fr. Stajc si czonkiem kooperatywy, wnis do kasy wgotwce tylko 72fr. 50 cent. Wkilka lat mg ju dosta zkasy 500fr. swojej dywidendy, aoprcz tego by posiadaczem 5 udziaw obowizkowych
69
nasum115fr. Jestwic naturalne pisze dalej w korespondent e wtych warunkach liczba czonkw iprzedsibiorczo kooperatywy ronie szybko ie klasy pracujce wszdzie usiuj stworzy podobne instytucje. Kapitay gromadz si wkooperatywach tak atwo iobficie, e pomimo rozszerzenia si kooperatywy cigle jeszcze trzeba poszukiwa ujcia dla zuytkowania tych kapitaw7. 3. Uzdolnienie do samorzdu Kooperatywa spoywcza wwikszym jeszcze stopniu ni inne stowarzyszenia ludowe jest szko spoeczn, gdzie ludzie ucz si sami radzi nad swoimi sprawami, organizowa je, dziaa zbiorowo isolidarnie, reformowa warunki swego bytu wasnym umysem iwasnymi siami; gdzie poznaj wpraktyce zoony mechanizm ekonomiczny ispoeczny dzisiejszego ycia isposoby rzdzenia nim. Jest to wic wcaym znaczeniu tego sowa szkoa samorzdu spoecznego idemokracji, ktrej nie mog zastpi adne teorie ani nauki zksiek. Nawet niepowodzenia, ktre spotykaj kooperatyw, staj si dla jej czonkw bodcem do ksztacenia si spoecznego. Kooperatysta, mwi Cernesson, nie moe porzuci swego sklepu tak, jak pierwszy lepszy klient opuszcza kupca, ktry go le obsuguje. Sklep kooperatywny bowiem jest to jego wasny dom; nikt za nie porzuca swego domu, gdy ten jest niewygodny, lecz stara si go naprawi; ikooperatysta ju po kilku miesicach swego naleenia [czonkostwa] zaczyna czu, e jest to jego obowizek. Jeeli wskazuje na straty, jakie sam ponosi przez z administracj sklepu, to moe miao twierdzi, e czyni to nie tylko dla wasnego interesu, ale winteresie wszystkich. Iadministracja kooperatywy nie moe wobec tych reklamacji zaj takiego stanowiska lekcewacego, jakie zwykle zajmuje wtych razach administracja instytucji pastwowych. Jest ona bowiem zanadto zalena od tych, ktrzy reklamuj [skadaj reklamacj]. Kooperatysta przez samo swoje korzystanie zmagazynu wsplnego jest codziennie pobudzany do ledzenia za interesami stowarzyszenia, do obmylania iproponowania
7
Cytowane uHolyoakea wHistorii pionierw rochdalskich.
70
rnych ulepsze, do naradzania si wtych rzeczach ze swoimi towarzyszami. Pierwsze powodzenie osignite zachca go jeszcze bardziej istopniowo wciga do coraz to szerszych zada kooperatywy, gdzie ju chodzi nie ojego interes osobisty, ale odobro ludzi, czsto mu nieznanych iobcych. Tak si odbywa nauka solidarnoci spoecznej. Kooperatyci ucz si take wswoim stowarzyszeniu poznawa wpraktyce rne tajniki gospodarstwa spoecznego irzdzi tym gospodarstwem. Powoywani do speniania rozmaitych czynnoci jako administratorzy, czonkowie komisji rewizyjnej lub chociaby jako zwyczajni uczestnicy zebrania, ktre ma wyda swj sd decydujcy osprawach stowarzyszenia, kooperatyci zkoniecznoci rzeczy musz cigle rozszerza sw wiedz ekonomiczn, cae mnstwo zagadnie dotyczcych zakupw, produkcji, uycia kapitaw itd. zaley od ich zdania, apowodzenie kooperatywy od ich mdroci. Jest to jakby maa rzeczpospolita, ktra posiada swoje finanse, swj handel iprzemys, swoje sprawy publiczne, urzdnikw, biura iparlament; lecz wtej rzeczpospolitej kady obywatel powoany jest do rzdw ikady powinien wiedzie, jak rzdzi. Robotnicy mwi Cernesson ktrzy zajmowali si [dziaali] wkooperatywach, maj wyrobiony zmys praktyczny winteresach spoecznych iznajomo ludzi. Poznaje si ich ztego we wszystkich innych pracach publicznych: wradach miejskich, na kongresach partyjnych, na zebraniach wyborczych. Wszdzie przynosz ze sob uzdolnienie do ycia politycznego, co ich odrnia iwywysza ponad innych, ktrzy nie przeszli przez t szko8. Jeeli klasy ludowe mwi Karol Gide9 pragn osign to stanowisko, oktrym marz, mianowicie zastpi klasy dzi rzdzce,
Zob. Cernesson, Stowarzyszenia spoywcze wAnglii, rozdz. II. Karol (Charles) Gide (18471932) francuski ekonomista, profesor kilku uniwersytetw, wybitny teoretyk ipropagator spdzielczoci, stryj znanego pisarza Andr Gidea. By twrc tzw. szkoy zNimes, ktra sformuowaa koncepcje pankooperatyzmu, czyli wyeliminowania systemu kapitalistycznego przez stay rozwj spdzielczoci, ogarniajcej kolejne sfery ycia spoeczno-ekonomicznego. Gide wopozycji do tradycyjnego socjalizmu sformuowa tez, e gwnym zagroeniem dla kapitalizmu nie jest zorganizowany wiat
8 9
71
to pierwszym warunkiem do urzeczywistnienia tego jest nabycie niezbdnych wiadomoci dla prowadzenia rzdw ekonomicznych. atwo jest powtarza, e przemysowcy, kapitalici iwaciciele s tylko pasoy tami; jednake gdyby oni teraz zniknli nagle, cay mechanizm ekonomiczny ulegby zepsuciu. Mwic, e lud moe dzisiaj dokona tak samo przeobraenia spoecznego, jak je dokonaa buruazja francuska wkocu XVIII wieku, zapomina si otym, e ta buruazja wroku 1789 bya od dawna dojrzaa do zastpienia rzdw szlachty, podczas gdy klasy ludowe nie s bynajmniej przygotowane do tego. Wszyscy to doskonale czuj idlatego we wszystkich programach robotniczych podniesiona jest sprawa cakowitego wyksztacenia Lecz aby sprawowa rzdy ekonomiczne, znajomo wyszej matematyki lub paleografii nie jest konieczn dla ludu. Konieczn jest natomiast umiejtno obracania kapitaami, zrozumienie roli pienidzy, potgi iniebezpieczestwa kredytu; konieczne jest nabycie praktyki winteresach iw znajomoci ludzi. Agdzie lepiej mona si tego nauczy, jak wstowarzyszeniach spoywczych, bdcych jak gdyby nauk rzeczy demokracji? Osiga si tam przede wszystkim wyksztacenie ekonomiczne: umiejtno organizowania iprowadzenia przedsibiorstwa, poszukiwania rynkw, przewidywania zmian majcych nastpi, wyszukiwania ludzi zdolnych; umiejtno oszczdzania iporzdku, ukadania iwypeniania budetu. Nastpnie wyksztacenie moralne: wytrwao inie zraanie si niepowodzeniem; solidarno wprzeciwiestwach iwalkach; interesowanie si nie tylko swoj osobist spraw, lecz isprawami innych; wyrugowanie kamstwa ioszustw ze stosunkw handlowych; oto czego mona nauczy si wkooperatywie, ktra si udaje; udaje si za ona
pracy (proletariat), lecz zrzeszeni, wiadomi konsumenci (spoywcy). Uwaany za jednego znajwaniejszych mylicieli zwizanych zruchem spdzielczym. Jego gwne prace to Principes dconomie politique (1883), Les Socits Coopratives de consommation (1924), Histoire de doctrines conomiques (1929, wspautor C. Rist), Le coopratisme (1929). Wszystkie znich oprcz Les Socits, zostay wydane take wPolsce, wtym ostatnia jako Kooperatyzm, wprzekadzie Stanisawa Thugutta wroku 1937, nakadem Spoem Zwizku Spdzielni Spoywcw RP (przyp. redaktora ksiki).
72
wtedy tylko, gdy ludzie nauczyli si tego Do czeg za suy moe reforma spoeczna, ktra nie reformuje samych ludzi?10. W tym samym sensie przemawiaj przedstawiciele ruchu robotniczego wBelgii. W kooperatywie spoywczej mwi Serwy szukamy nie tylko korzyci ekonomicznych, nabywania lepszych towarw; patrzymy na ni jako na narzdzie wyzwolenia robotnikw. Mwic robotnikom, by si zajli prowadzeniem swoich sklepw, piekarni, aptek itd., chcemy, aby zapoznali si oni zadministracj interesw ekonomicznych, ze zoonym mechanizmem spoecznym iprzez to uzdolnili si do nowego ustroju; chcemy, aby kupujc, sprzedajc, produkujc, poznawali oni zbliska idokadnie kapitalistyczn produkcj iwymian, spostrzegali jej bdy iposzukiwali metody, za pomoc ktrej przej mona zindywidualnej gospodarki do zbiorowej11. Moralne i wychowawcze znaczenie kooperatywy spoywczej podkrela zwielk si Ludwik Bertrand, pose socjalistyczny do parlamentu belgijskiego, wswojej przemowie na kongresie kooperatywnym wBrukseli 1901r. Przede wszystkim mwi on musimy uzna gono t wielk prawd, e kady nard ma takie instytucje, na jakie zasuguje. Imusimy przyzna take, e socjalici byli wbdzie rachujc zbyt wiele na pastwo wsprawie polepszenia losu najemnikw. Wmawiano wnas, e spoeczestwo buruazyjne jest zgnie ilada chwila runie samo przez si; arobotnicy czekali na t ostateczn katastrof zzaoonymi rkami, zapominajc otym, e wyzwolenie robotnikw musi by przez nich samych dokonane. To znaczy, e lud pracujcy sam powinien organizowa reformy, ksztaci si moralnie iumysowo; wkooperatywach za spoywczych znajduje do tego warunki ipole dziaania, tworzc instytucje pomocy wzajemnej isolidarnoci, owiaty iwychowania. Ten nowy kierunek kooperatywny jaki rozwija si obecnie wrd socjalizmu bardziej cywilizowanych krajw Europy, zmienia zasadniczo dotychczasowe zapatrywanie si na polityk robotnicz. Mniemanie, jakoby wszystko zaleao od tego rzdu rewolucyjnego,
10 11
Almanach de la Coopration franaise, 1904. Almanach des Cooprateurs Belges, 1902.
73
ktry wchwili decydujcej sam zorganizuje now produkcj igospodarstwo spoeczne, mniemanie to zaczyna upada. Dojrzalsze pod wzgldem kulturalnym warstwy klas pracujcych dochodz do tego przekonania, e adna wadza rewolucyjna nie bdzie wstanie zreformowa ani produkcji, ani ustroju spoecznego, poniewa reformy tego rodzaju nie przeprowadza si za pomoc dekretu ani przez urzdnikw, lecz musz wytwarza si samoistnie istopniowo, siami samego ludu; e tak samo jak nie mona zadekretowa zgry nowej wiedzy inowych wynalazkw, nowych uzdolnie ludzkich inowej moralnoci, tak samo nie mona powoa rozkazem do ycia nowego ustroju spoecznego. Ustrj ten tworzy si od dou, anie od gry; tworzy si powoli wnowych ogniskach kultury ludu, wjego instytucjach istowarzyszeniach, wkooperatywach izwizkach; tam wyrabia si nowy typ stosunkw, oparty na solidarnoci; nowe formy handlu, produkcji, gospodarstwa ikredytu; nowy typ ludzi, umiejcych samodzielnie myle, rzdzi si itworzy; tam wanie rodzi si demokracja przyszoci, owa rzeczpospolita ekonomiczna, ktra zapewni kademu swobod iwasno. Dawne teorie rewolucji spoecznej, ktre obiecyway raj na ziemi po dokonanym zamachu stanu, demoralizoway robotnikw, odcigajc ich od wszelkiej samodzielnej pracy twrczej; wszystkie wysiki skierowane byy tylko ku robieniu wielkiej polityki, ku uzyskiwaniu reform pastwowych lub przewrotu. Iwierzono istotnie, e niech tylko pastwo ogosi zniesienie przywilejw wasnoci, unarodowienie [nacjonalizacj] ziemi iprzemysu, anatychmiast, jak za dotkniciem rdki czarodziejskiej, powstanie nowa organizacja gospodarstwa spoecznego, znikn wszelkie sprzecznoci iklski, rozstrzygn si wszelakie zagadnienia trapice ludzko, aci sami robotnicy iwocianie, ktrzy dotd nie mieli adnej sposobnoci, aby nauczy si samodzielnego prowadzenia interesw ekonomicznych ispoecznych, ktrzy nie umiej ani organizowa instytucji, ani dziaa zbiorowo izgodnie, stan si odrazu wiadomymi rzeczy iczynnymi obywatelami. Wszystko miao urzdzi, zorganizowa, stworzy wszechmocne pastwo przyszoci; awyznawcy tych teorii rewolucyjnych nie czuli nawet tego, jak wiele instynktw niewolniczych izaparcia si godnoci czowieka byo wtakim postawieniu ideau.
74
Wobec rozwijajcej si kultury demokratycznej podobne teorie rewolucyjne iwiara we wszechpotg pastwa nie mogy osta si. Idzisiaj wruchu robotniczym coraz silniej zaznacza si kierunek polityki opartej na stowarzyszeniach, kierunek kooperatyzmu, ktrego hasem jest reformowanie ycia przez samopomoc spoeczn ireformowanie ludzi wszkole stowarzysze braterskich. 4. Wsplne kapitay Kooperatywa spoywcza zrobia jeden z najwikszych wynalazkw spoecznych: odkrya sposb, za pomoc ktrego klasy ludowe mog gromadzi swoje kapitay wsplne, gromadzi atwo ibez ofiar. Wiemy ju, wjaki sposb to si odbywa. Kooperatywa, przez organizacj wsplnych zakupw, zabiera sobie dochody kupieckie; dochodami tymi rozporzdza zgromadzenie oglne czonkw idzieli je zwykle na dwie czci: jedna cz idzie do podziau jako dywidendy od zakupw; druga za pozostaje wkasie kooperatywy jako udziay czonkw lub jako fundusz wsplny stowarzyszonych. Ten gromadzony kapita jest najwaniejsz zdobycz kooperatywy spoywczej, osi gwn jej dalszego rozwoju ipodwalin rozmaitych reform spoecznych, ktre kooperatywa przeprowadza. Za pomoc niego moe udoskonala irozszerza ona swoje obroty handlowe; czyni zakupy bezporednio usamych rde produkcji, omijajc wszelkie porednictwo kupieckie, aprzez to powik szajc jeszcze bardziej swoje dochody; moe wynajdywa najlepszych dostawcw iobchodzi si bez kredytu; moe stawia swoje wasne domy przeznaczone na magazyny iskady oraz paace ludowe, gdzie mieszcz si biblioteki, muzea, szkoy, sale koncertowe isale dla zebra; moe zakada kasy pomocy wzajemnej ikasy ubezpieczenia dla swoich czonkw; moe wreszcie organizowa swoje wasne przedsibiorstwa wytwrcze, nabywa fabryki igospodarstwa rolne, tworzc produkcj kooperatywn, wspln, nie obcion wyzyskiem. Dlatego te kooperatywy dbajce oswj rozwj ipiastujce [pielgnujce] ideay spoeczne wicej przy wizuj wagi do powikszenia swego funduszu wsplnego anieli do dywidendy wypaconej czonkom do rki
75
inieraz dobrowolnie ograniczaj dywidend, abytylko zgromadzi wikszy kapita wkasie stowa rzyszenia. Niektre kooperatywy nawet, sawne ze swego rozwoju ize swoich rnorodnych instytucji, jak np. kooperatywa Naprzd wGandawie (wBelgii), nie wydaj wcale dywidendy wpienidzach, lecz wkwitach, za ktre nabywa si nowe towary wmagazynach kooperatywy, wskutek tego dywidenda otrzymana przez czonka wtej formie idzie znowu na powikszenie obrotu handlowego idochodu kooperatywy. Zasada taka jest zupenie suszna i zostaa dobrze zrozumiana przez klasy pracujce. Dywidenda bowiem, ktra wynosi wkooperatywach przecitnie od 40 do 100 marek rocznie, wypacana czonkom osobicie, niewiele moe przyczyni si do polepszenia bytu rodziny robotniczej iczsto zostaje wydana na biece potrzeby bez adnej szczeglniejszej korzyci. Natomiast ta sama dywidenda gromadzona wkasach stowarzyszenia przeistacza si wolbrzymie kapitay wsplne, mogce odda robotnikom rozmaite iwane przysugi, czy to jako pomoc wbezrobociu ichorobie, czy to jako renta wypacona wstaroci, czy te wreszcie jako szkoy ibiblioteki lub jako wasne warsztaty ifabryki. Zamiast maej nadwyki wbudecie rocznym kadego, ludno robotnicza staje si wacicielem wielorakich instytucji iprzedsibiorstw, ktre trwale izasadniczo zmieniaj jej dotychczasowe warunki bytu. Wtym wanie duchu zostay postawione rezolucje na ostatnich zjazdach midzynarodowych stowarzysze spoywczych. Aeby przekona si, jak znaczne dochody wpywaj do kooperatyw spoywczych, gdy s one dobrze prowadzone, iz jak atwoci gromadz si t drog kapitay wsplne ludu, do jest rozpatrzy si wnastpujcych przykadach. Oto np. budety maych kooperatyw belgijskich, istniejcych po miasteczkach prowincjonalnych, za rok 1904. S to stowarzyszenia liczce zaledwie po kilkuset czonkw; cyfry dochodw s nastpujce: kooperatywa Jedno wBegne zamyka swj rok zzyskiem 13 000 frankw, Niemiertelna wLuttre wykazuje 52 625fr. obrotu rocznego i5128fr. czystego zysku; Oszczdno robotnicza wBaulet ma 400 000fr. obrotu i11 000fr. zysku; Braterstwo wJupille sprzedao towarw za 181 225fr. zzyskiem 17 669fr. Dom Ludowy wAuvelais, kooperatywa liczca 2528
76
czonkw, miaa obrotu 2 miliony i65 813fr. czystego zysku; wtyme roku 1904 rozdaa ona bezpatnie 12 298 kilo chleba swoim czonkom chorym, a5000fr. zoya do swojej kasy ubezpieczenia staroci12. W historii wielkich kooperatyw angielskich spotykamy jeszcze bardziej zdumiewajce przykady tej siy ekonomicznej izdolnoci do rozwoju, jak kooperatywa wsobie zawiera. Wmiecie Leeds robotnicy znajdowali si wcikim pooeniu, gdy powstaa unich myl zaoenia kooperatywy spoywczej. Stagnacje wprzemyle byy czste, pace niskie, dzie roboczy dugi. W1847r. zpowodu droyzny chleba zebrali si dla narady, wjaki sposb mogliby naby wasny myn ipiekarni. Po wielu zebra niach wybrano komitet dla urzeczywistnienia tego projektu izorganizowano si wstowarzyszenie spoywcze, ktre pocztkowo liczyo tylko 58 czonkw. Stopniowo powstaway: magazyn spoywczy, piekarnia, myn, fabryka pcien ifabryka obuwia. Dzisiaj liczy ta kooperatywa 48 000 czonkw iposiada 8 570 500fr. kapitau wziemiach ibudowlach. Wroku 1906 miaa obrotu 36 842 550fr. iczystego zysku 5 897 250fr. Tego roku wydaa 40 150fr. na owiat i17 500fr. na cele pomocy wzajemnej. Wmiecie Oldham kooperatywa powstaa rwnie wczasach wielkiej ndzy panujcej wrd robotnikw. Na licznych zgromadzeniach szukali oni sposobu, aeby wyj ztego smutnego pooenia. Inicjatorami kooperatywy byo szeciu robotnikw. Zoyli oni 16 szylingw, za ktre kupili pierwszy zapas artykuw spoywczych. Gdy liczba stowarzyszonych wzrosa, otwarto wasny sklep. Takie byy pocztki. Teraz kooperatywa posiada liczne magazyny ipiekarnie rozrzucone po caym miecie, myn, rzeni, bibliotek, sale wykadowe itd. Liczy 13 994 czonkw; sprzedaje rocznie za 12 023 375fr. zczystym zyskiem 1 966 425fr. Na owiat przeznacza rocznie 64 500 fr., na pomoc wzajemn 27 700 fr. W miecie Bradford w1859r. kilku robotnikw zebrao si wcelu zorganizowania stowarzyszenia spoywczego. Po roku usiowa zebrali 2000fr. iza t sum wynajli lokal izakupili pierwsze towary. Wcigu pierwszych 10 lat sprzeda sza pomylnie; sprzedawano
12
Zob. Cooprateurs Belges, 1 kwietnia 1905.
77
tygodniowo za 1945fr. zczystym zyskiem 5 na 100. Byo jednak wiele trudnoci do przezwycienia. Stowarzyszenie byo jeszcze zbyt ubogie, aby opaci subiekta sklepowego, isami czonkowie zarzdu musieli wieczorem, po odbytej pracy fabrycznej, zajmowa si sklepem. Jeden zczonkw, przejty wanoci zadania, nieraz do trzeciej wnocy pracowa wsklepie kooperatywy idwiga sam prowizje dla stowarzyszonych ze swej dzielnicy. Gdy interesy poprawiy si, zjawia si znowu przeszkoda. Przemysowcy miejscowi, ktrym nie podobaa si ta instytucja robotnicza, zmwili si ipostanowili nie dawa kooperatywie towarw; wszystkie magazyny wBradford zostay przed ni zamknite; inie tylko odmawiano towarw, ale zaczto nawet sprzedawa po cenach niszych ni wkooperatywie, aby odcign od niej klientel. Sytuacja bya cika. Szczciem, e istnia ju wtedy [spdzielczy] Zwizek Hurtowych Zakupw, do ktrego kooperatywa udaa si po towary. Postanowiono te uniezaleni si raz na zawsze od fabrykantw ikupcw, istopniowo organizowano swoje wasne warsztaty obuwia, fabryk mebli, skad hurtowy pcien, skad ubra gotowych iskad wgla. Urzdzenia te, pocztkowo bardzo skromne, doszy wkrtce do znacznych rozmiarw. Obecnie kooperatywa posiada 43 magazyny i4 fabryki wasne, ktre daj zajcie przeszo 300 robotnikom. Liczy 17 946 czonkw; sprzedaje rocznie za 5 250 000 fr.; ma 6 milionw 591 tysicy kapitau; zysk czysty wynosi 15 od kadych stu. W miecie Lincoln rozwina si kooperatywa zasugujca na szczeglniejsz uwag. Zaoycielem jej by robotnik lusarz, Tomasz Parker, czowiek bardzo religijny, wyznawca wstrzemiliwoci iczonek Towarzystwa Bada Spoecznych. Myla on dugo nad stworzeniem takiego ogniska ycia robotniczego, ktre by stworzyo lepsze warunki materialne iduchowe. Wkooperatywie znalaz urzeczywistnienie swych pragnie. Entuzjasta iobdarzony siln wol, pozyska wkrtce towarzyszy dla swej idei. Postanowiono skada po 30 centymw tygodniowo dla zebrania kapitau potrzebnego na pierwsze zakupy. Przez 7 lat kooperatywa ledwie wegetowaa. Gdy nastay pomylne czasy rozkwitu, pierwsz jej czynnoci byo zorganizowanie komitetu owiaty. Otwarto czy telni ibibliotek; zaproszono
78
do wygaszania odczytw profesorw uniwersytetu, zorganizowano dla kobiet kursy higieny ipielgnowania chorych, lekcje gimnastyki dladzieci ilekcje piewu. Budet owiaty wyznaczono na 6250fr. rocznie. Dzisiaj kooperatywa liczy 8900 czonkw ima 3 milionyfr. kapitau; obrt jej roczny wynosi 4 600 000fr. Oprcz magazynu centralnego i17 innych sklepw, posiada wasn bibliotek, czytelni, sale wykadowe, restauracj, piwiarni, 5 rzeni, warsztaty krawieckie, szewskie, lusarskie, wyrobu mebli, tapicerskie, pozotnicze, malarskie. Buduje take swoje domy mieszkalne, na co wydaa dotychczas milion frankw. Domy te staj si wasnoci czonkw kooperatywy po 17 latach pacenia komornego, niewiele co wyszego od przecitnej normy. Kooperatywa wLincoln pierwsza zaja si ludnoci wiejsk. Zsamego pocztku czonkowie zarzdu chodzili na wie gosi ide kooperatyzmu. Obecnie rozwozi kooperatywa wswoich wzkach towary po wsiach ifermach, oddalonych nieraz o24mile ang. od Lincoln, stamtd za zabiera produkty wiejskie. Rozsiani po wsiach czonkowie kooperatywy maj ju teraz znakomite korzyci. Nie tylko e s wolni od wyzysku kupcw, ale mog jeszcze za sum nagromadzon wkooperatywie jako dywidenda nabywa ziemi na wasno. Wroku 1886 kooperatywa postawia myn wasny, ktry zaopatruje wmk wszystkich czonkw zmiasta iwsi; zboe za do niego dostarczaj wocianie nalecy do kooperatywy. Wroku1889 kupia za 13 750fr. 112 akrw ziemi pod miastem. Ziemi t zajto pod jarzyny idrzewa owocowe; zbudowano ferm, inspekty ichlewni na wielk skal. Gospodarstwo daje doskonae rezultaty izachcio do kupienia drugiego, wielkoci 42akrw. Produkty zferm id do magazynw kooperatywy13. Tak rozwija si wsplna gospodarka robotnicza wAnglii. Historyk kooperatyzmu angielskiego, Jakub Holyoake, oblicza jeszcze przed kilkunastu laty, e do kooperatyw angielskich, liczcych wtedy ogem 2 miliony zgr czonkw, przeszy nastpujce kapitay: zrk kupcw detalicznych 2 miliardy fr.; zhandlu iporednictwa
Sprawozdanie sekretarza kooperatywy Duncan-Innesa, Alm. de la Coop. fran. 1898.
13
79
wielkiego 450 milionw fr.; zrk przemysowcw 100 milionwfr. Zsumy 500 milionwfr. kapitau, nagromadzonego wtenczas wkasach kooperatyw, zaledwie tylko jedna trzecia bya uywana na obroty handlowe; reszta za, tj. przeszo 300 milionw pozostawao do uycia na rozmaite cele. Wiele kooperatyw lokuje swoje kapitay wdomach mieszkalnych, ktre same buduj; wAnglii zbudoway ju 38 000 domw; ajedna tylko kooperatywa wWoolwich, wokolicach Londynu, zamierza zbudowa sama, za wasne kapitay, cae miasto nowe, skadajce si z4000 domw, na ktre zakupia ju ogromne obszary gruntw. Karol Gide, cytujc te cyfry, robi uwag, e suma 370 milionw fr., ktr maj do rozporzdzenia swego, jako kapitay lece, kooperatywy angielskie, rwna si wanie tej sumie, ktrej niegdy da od pastwa niemieckiego sawny socjalista Lassalle, dla zorganizowania nowej produkcji kolektywnej. Pastwo niemieckie zapomogi danej nie dao iprodukcja kolektywna nie zorganizowaa si. Nikt jednak wtedy nie przypuszcza jeszcze, e podobnie olbrzymie kapitay zgromadz sami robotnicy za pomoc swoich stowarzysze spoywczych. Zadziwiajca atwo, zjak kapitay gromadz si wkooperatywach angielskich, doprowadza do tego, e mog one odgrywa rol prawdziwych bankw rozporzdzajcych milionowymi sumami. Gdzie indziej stowarzyszenia robotnicze domagaj si rozmaitych zapomg od pastwa albo od zarzdw miejskich; tam za spotykamy takie fakty, jak ten np., e jedno zwielkich miast Szkocji, liczce 700 tysicy mieszkacw, Glasgow, zaciga poyczk od Zwizku Kooperatyw Szkockich na sum 10 milionw marek. Z tych przykadw moemy ju mie pewne pojcie, jak znakomitym mechanizmem do gromadzenia kapitaw ludowych s stowarzyszenia spoywcze. Gdzie tylko takie stowarzyszenie rozwija si; tam robi si zarazem wyom wgospodarce kapitalistycznej, aprzez ten wyom wpy waj do kas robotniczych dochody, ktre przedtem zabierali sklepikarze, kupcy iprzemysowcy. Izachodzi zjawisko nowe awane: oto wonie samego kapitalizmu, wobliczu kolosalnych fortun prywatnych, ronie ipotnieje wsplny majtek ludu pracujcego ijego wsplna gospodarka.
80
Rozdzia III. Zwizki iinstytucje kooperatyw spoywczych

1. Zwizki zakupw hurtowych Jeeli organizacja wsplnych zakupw dla kilkuset nawet czonkw stowarzyszenia sta si moe rdem powanych dochodw ikorzyci, to tym bardziej uwidacznia si jej znaczenie ekonomiczne, gdy jest prowadzona na wielk skal, dla wielkich mas ludnoci. Wcelu wytworzenia takiej potnej organizacji handlowej, kooperatywy spoywcze, rozsiane wrnych miejscowociach kraju, cz si ze sob wzwizek, ktrego zadaniem jest prowadzenie wsplnych zakupw dla wszystkich kooperatyw poczonych. Zamiast aeby kade stowarzyszenie oddzielnie wyszukiwao swoich dostawcw iumawiao si [znimi] oceny, upowaniaj one do tego biuro swego zwizku, ktre wystpuje od razu jako wielki nabywca. Korzyci wynikajce std s ogromnego znaczenia. Przede wszystkim zakupy czynione wwielkich masach wypadaj owiele taniej. Maa kooperatywa pojedyncza, kupujc hurtem wskadach kupieckich, zabiera sobie dochody sklepikarskie; zwizek za tych kooperatyw, prowadzc handel na daleko wiksz skal, nabywa towary zpierwszej rki, czsto usamych wytwrcw, iprzez to zabiera sobie dochody nie tylko drobnych porednikw, ale iwielkich firm kupieckich. Jeeli np. 7 poczonych kooperatyw rolnych pnocnej Francji nabywa od razu 69 000 worw mki za sum 1 875 000fr. albo jeeli zwizek kooperatyw spoywczych angielskich kupuje 7 milionw kilo herbaty za sum 24 milionw frankw, to oczywiste jest, e taki nabywca moe dostawa towar usamego rda ipo najniszych cenach rynkowych. Tene sam zwizek angielski wyklucza prawie zupenie ze swoich interesw porednictwo kupieckie. Posiadajc wasne okrty handlowe, nabywa towary na miejscu ich wytwarzania, wrnych krajach iw rnych czciach wiata: zAmeryki dostaje ser, sonin, konserwy misne, mk; zAustralii maso, pszenic, skry; zDanii, od spek wociaskich nabywa maso, jaja iwieprzowin; zFrancji iNiemiec cukier, owoce
81
iprzedmioty zbytku; zGrecji iTurcji owoce konserwowane, zHolandii ry, kakao, sery. Dochody wic, ktre zabieray przedtem wielkie firmy handlowo-przewozowe, przechodz teraz do kasy zwizku kooperatyw. Kooperatywy poczone dostaj towary ze skadw zwizkowych po cenie niszej anieli kupiecka. Dochody za zwizku dziel si tak samo jak wkadej kooperatywie: cz ich przeznacza si na koszta administracji, przewozu iskadw; cz powiksza kapita wsplny zwizku, uywany do rozszerzania przedsibiorstw iinstytucji kooperatywnych; pozostaa za cz dzieli si pomidzy kooperatywy poczone wstosunku do zakupw, jakie kada znich poczynia wmagazynach zwizku. Kooperatywie nalecej do zwizku przybywa wic podwjny dochd: nie tylko e pacc taniej za towary wmagazynie zwizkowym ma ona wikszy zysk ze sprzeday swoim czonkom, ale oprcz tego pobiera jeszcze dywidend od zakupw wmagazynie zwizkowym. Te nowe dochody kooperatywy s to dochody wielkich kupcw zabrane przez zwizek. Nie do tego jednak; cz dochodw zwizku, pochodzca ztego samego rda, gromadzi si nieustannie wjego kasie jako kapitay wsplne tych setek tysicy ludzi, ktrzy nale do poczonych kooperatyw; dziki za tym kapitaom zwizek moe przystpi do organizowania wasnej produkcji oraz caego szeregu instytucji spoecznych pomocy wzajemnej, ubezpiecze, owiaty itp. Do jakiej potgi ekonomicznej doj moe zwizek kooperatyw spoywczych, pokazuje nam przykad zwizku angielskiego. Zwizek ten czy 1133 stowarzysze spoywczych, liczcych razem ptora miliona czonkw-rodzin; jest to wic organizacja prawie 5-milionowej ludnoci, przewanie robotniczej. Posiada on 94 milionyfr. kapitau zapasowego; olbrzymie magazyny sprzedajce rocznie towary za 483milionyfr. (cyfry z1903 roku), 18 fabryk wytwarzajcych na sum 30 milionwfr. Na swojej wasnej flocie handlowej, zoonej z6okrtw, sprowadza produkty zrnych czci wiata. Za 1 250 000fr. naby wielki obszar gruntu nad Kanaem Manchesterskim dla zbudowania swego portu iskadw okrtowych. Posiada trzy agentury handlowe wDanii, jedn wStanach Zjednoczonych Ameryki, jedn wNiemczech, jedn wSzwecji, dwie we Francji, po jednej wHiszpanii, Kanadzie iAustralii. Warto nieruchomoci nalecych do zwizku obliczaj na 37,5milionafr.
82
Czysty dochd roczny wynosi 12 mlnfr. Dla regulowania tych olbrzymich operacji handlowych zwizek posiada wasny bank, ktry zarazem suy rozmaitym stowarzyszeniom ludowym, nie nalecym do zwizku, spoywczym, wytwrczym, budowlanym, atake organizacjom zawodowym robotniczym. Przyjmuje on od stowarzysze wkady, pacc o1procent wicej anieli banki prywatne, ipoycza im na hipotek, biorc procent wtym samym stosunku mniejszy. Zyski, ktre otrzymuj si ztych operacji poyczkowych, s dzielone pomidzy stowarzyszenia nalece do zwizku; te za, ktre korzystaj zbanku nie nalec do zwizku, otrzymuj poow dywidendy. Wroku 1903 obrt banku wynosi 2 miliardy 227mlnfr., zysk czysty p miliona fr. Rozporzdzajc tak znacznymi kapitaami i rozlegym rynkiem zbytu piciomilionowej ludnoci czonkw kooperatyw poczonych, zwizek angielski mg przystpi do planowego organizowania produkcji kooperatywnej. Postawiono jako zadanie do wypenienia, aby wszystko, co kooperatywy spoywcze potrzebuj, dostarczay im fabryki igospodarstwa zwizku tych kooperatyw; aeby nic nie bra od przemysu kapitalistycznego. Plan ten jest wykonywany zpowodzeniem olbrzymim. Mk dostarczaj dwa wielkie myny wDunston iwLondynie. Myn wDunston, pierwszy, ktry zwizek postawi jeszcze w1883 r., wywoa przeciwko sobie zmow wacicieli mynw; postanowiono nie dawa kooperatywom mki, jeeli myn zwizkowy nie bdzie zaniechany. To zmusio zwizek do prdszego ukoczenia budowy ido rozszerzenia skali produkcji. Zbudowano go wdogodnym porcie rzecznym; okrty zAmeryki, napenione zboem, przychodz tam bezporednio iwyadowuj na miejscu; kolej elazna dochodzi do samego myna izabiera mk. Myn dziaa bez przerwy wdzie iwnocy, obsugiwany przez dwie wielkie maszyny parowe. Praca nocna jest o25procent droej opacana; praca niedzielna o50procent droej. Myn wLondynie, postawiony w1900 r., wielka, szeciopitrowa budowla, jest tak samo dobrze umieszczony wporcie Tamizy ipoczony zkolej elazn; dostarcza na godzin 12 workw mki po 280 funtw. Oba te myny wyprodukoway w1903r. mki na 27 milionw frankw. Inne artykuy spoywcze, mianowicie konserwy, ciasta, czekolada, kakao itd., s dostarczane przez wielkie fabryki wCrumpsall,
83
Middleton, Hartlepool iw Londynie, produkujce towary za 14mlnfr. rocznie. Konserwy wMiddleton przygotowuj si zowocw ijarzyn pochodzcych zwasnej majtnoci zwizku; jest to gospodarstwo 300-hektarowe, gdzie 62 hektary zajto pod upraw rnego rodzaju jarzyn, plantacji drzew owocowych ijagd. Tak zwany Departament herbaty, zaoony w1882r. wLondynie przez zwizek angielski do spki ze zwizkiem szkockich kooperatyw, zajmuje [zatrudnia] obecnie 500 pracownikw; caa robota okoo rozgatunkowywania, przygotowywania ipakowania herbaty scentralizowana jest wwielkim gmachu iodbywa si przy pomocy maszyn poruszanych motorami elektrycznymi; stamtd wpaczkach gotowych rozchodzi si herbata po magazynach kooperatyw. Do roku 1903 zwizek kupowa herbat na rynkach londyskich; obecnie za posiada swe wasne plantacje na wyspie Cejlon. Produkcja tkanin rnego gatunku, bielizny i gotowych ubra prowadzi si wczterech miejscowociach: wBroughton, Leeds, Littleborough iBatley. Zakady wBroughton wysyaj swoich pracownikw do kooperatyw bliej pooonych dla zebrania miar izamwie na ubrania, co dla maych stowarzysze, nie posiadajcych wasnych warsztatw krawieckich, jest bardzo wygodne. Obuwie wyrabia si w trzech wielkich zakadach: w Leicester, Heckmondwike iRushden; jeden tylko zakad wLeicester wyrabia 40 tysicy par obuwia na tydzie. Prcz tego istniej warsztaty mebli wBroughton; wielka fabryka tytoniu wManchesterze, produkujca na 9 milionwfr. rocznie; zakady drukarskie wtyme miecie, wykonujce rocznie robt za 2 172 000fr., przewanie wydawnictwa kooperatyw; oraz wielkie fabryki myda iwiec wIrlam, produkujce rocznie na sum 9 495 000 frankw. Widzimy wic, jak wiadomie i planowo zwizek kooperatyw angielskich przeprowadza zadanie przeksztacenia gospodarki kapitalistycznej na kooperatywn, to znaczy ludow iwspln. Najpierw stwarza ogromny rynek zbytu, czc w jedno zapotrzebowania tysicy stowarzysze spoywczych; stwarza kapitay zbiorowe, ktre gromadzi wswoich kasach ibanku, cigajc dywidendy ioszczdnoci rozmaitych stowarzysze ludowych; nastpnie
84
za, majc te dwa pierwszorzdne warunki zapewnione rynek zbytu ikapitay przystpuje do organizowania wasnej produkcji przemysowej irolnej, produkcji, ktrej gospodarzem iwacicielem jest cay lud pracujcy, wstowarzyszenia spoywcze zorganizowany. Produkcja rozwija si powoli, ale pewnie, nie bojc si kryzysw ani bankructw; zwizek nie bawi si whazardy iprby, lecz tworzy wszystko mocn rk jako wy trawny organizator. Sdzc za zdotychczasowego rozwoju tej produkcji, mona miao twierdzi, e wmiar powstawania iprzyczania si do zwizku coraz to nowych kooperatyw, wmiar szerzenia si wiadomoci kooperatywnej, zwyczaju gromadzenia funduszw wsplnych ikupowania wszystkiego wswoich stowarzyszeniach, produkcja zwizku obejmowa bdzie coraz szersze dziedziny przemysu idojdzie do tego, e wszystko, czego klasy ludowe potrzebuj do ycia, wytwarza si bdzie wich wasnych fabrykach igospodarstwach. Ten cel przeobraenia do gruntu caego wiata ekonomicznego stawiaj sobie coraz bardziej wiadomie iwyranie wszystkie prawie zwizki zakupw hurtowych, istniejce wEuropie. Niedawno powstay zwizek kooperatyw belgijskich wyranie rzuca to haso wswojej odezwie do stowarzysze spoywczych, wydanej w1905 roku. czcie si mwi ta odezwa wzwizek zakupw hurtowych, awkrtce bdziemy mieli swoje wasne warsztaty, fabryki, okrty, kopalnie ifermy; poczycie wjednym rku kapita iprac14.
Wedug danych z1904 roku, istniej dzisiaj oprcz angielskiego nastpujce zwizki zakupw hurtowych: szkocki, zsiedzib wGlasgow, czy 279 stowarzysze spoywczych, 321 tysicy czonkw, ma obrotu 170 milionwfr. izysku 6 740 000 fr.; niemiecki, zaoony w1894 r., zsiedzib wHamburgu, czy przewanie kooperatywy robotnicze socjalistyczne, wliczbie 349, majce 530 000 czonkw; ma 4,5 milionafr. obrotu i250 000fr. zysku; duski, zaoony w1888 r., zsiedzib wKopenhadze, czy 951 kooperatyw, 129 000 czonkw; obrt roczny wynosi 31 618 000 fr., zyski roczne 1 443 000 fr.; szwajcarski, zaoony w1892 roku, zsiedzib wBazylei, obejmuje 415 stowarzysze, 126 000 czonkw; ma 7 673 000fr. obrotu rocznego i93 000fr. zysku; be1gijski, najmodszy, zsiedzib wBrukseli, czy 95 kooperatyw, ma 1 733 000fr. obrotu i24 000 zysku. Polski zwizek kooperatyw, zsiedzib wWarszawie, zaoony w1911 r., obejmuje 188 stowarzysze, 23 000 czonkw iwykazuje przeszo milion rubli obrotu rocznego.
14
85
Oprcz dostaw hurtowych i organizowania produkcji, zwizki przynosz jeszcze inne korzyci ruchowi kooperatywnemu. Mianowicie uatwiaj zakadanie nowych kooperatyw iudaremniaj zmowy kupcw, przeciwko nim skierowane. Nowopowstajce stowarzyszenie spoywcze mwi Karol Gide ktre posiada niewielu czonkw, mao kapitau iadnego dowiadczenia wprowadzeniu interesw, ktre oprcz tego ma przeciwko sobie wszyst kich miejscowych sklepikarzy ikupcw, usiujcych mu szkodzi, atwo moe zgin wsamym pocztku swego istnienia. Jeeli za wkraju istnieje zwizek zakupw hurtowych, to pooenie jego jest zupenie inne. Zmagazynw zwizku dostawa moe ono towary po niskich cenach, na proste zamwienie listowne; otrzyma wszystkie potrzebne wskazwki iinformacje, ktre mu oszczdz wielu prb nieudanych, jeeli za wdanej miejscowoci utworzy si zmowa dostawcw ikupcw dla zabicia kooperatywy tam istniejcej, to wobec zwizku zmowa taka jest zupenie bezsilna, gdy kooperatywa moe wszystkie towary zamawia wjego skadach hurtowych iobej si zupenie bez pomocy iporednictwa kupcw. 2. Kasy pomocy wzajemnej iubezpieczenia Wsplne kapitay, ktre gromadz si wstowarzyszeniach spoywczych iich zwizkach, stanowi jak gdyby majtek dziedziczny ludu pracujcego, ktrym moe on rozporzdza swobodnie wcelach wasnego dobra. Sprawa zorganizowania pomocy wchorobie ibezrobociu, ubezpieczenia staroci iubezpieczenia od wypadkw, tak wana wyciu robotniczym szczeglnie, zostaje atwo rozstrzygnita wtych warunkach. Robotnicy nie potrzebuj obarcza si skadkami, gromadzi ztrudem swoich drobnych oszczdnoci, wzywa pomocy filantropii ipastwa; wystarcza, jeli zadecyduj na zebraniu swojej kooperatywy, e tak to cz dochodu rocznego od zakupw przeznacza si na fundusz pomocy lub ubezpieczenia. Jeeliby do kooperatyw naleeli wszyscy pracujcy iwszystko kupowali wsklepach kooperatywnych, to dochody zzakupw byyby tak wielkie, e mogyby miao wystarczy na zapewnienie kademu pomocy wchorobie istaroci.
86
Lecz nawet przy dzisiejszym stanie rzeczy kooperatywy spoywcze rozwijaj zdumiewajc dziaalno na tym polu. Oto na przykad, wjaki sposb kooperatywa spoywcza istniejca wBrukseli pod nazw Dom Ludowy rozdziela swoje dochody roczne. Kooperatywa ta, wycznie robotnicza, liczy 15 tysicy czonkw, aoglna suma jej dochodw wynosia w1902 roku 605 000fr. Ztego 111 000fr. przeszo do kapitau zakadowego ina pokrycie kosztw; 370 000 zostao rozdzielone pomidzy czonkw jako dywidenda osobista; 63 000 przeznaczone zostao do kasy pomocy wchorobie ibezrobociu; 47 000 na wsparcie organizacji robotniczych fachowych ina cele owiaty; 14 000 zostao rozdzielone pomidzy pracujcych wbiurach izakadach kooperatywy. Inna znowu kooperatywa belgijska, Naprzd wGandawie, liczca 7000 czonkw, zorganizowaa bezpatn pomoc lekarsk ibezpatne wydawanie lekarstw, oprcz tego chory otrzymuje darmo chleb zpiekarni kooperatywy przez 6 tygodni. Stowarzyszenie ma take kas poyczek bezprocentowych iwydaje zapomogi dla rodzin osieroconych. Istniejcy wParyu zwizek kooperatyw spoywczych robotniczych, otendencjach socjalistycznych, przyjmuje do swojej organizacji takie tylko kooperatywy, ktre pewn cz swoich dochodw przeznaczaj na cele pomocy wzajemnej, na wsparcia wchorobie ibezrobociu, na poyczki bezprocentowe, pomoc wstrajkach ibezpatn pomoc lekarsk. Nawet mae kooperatywy, rozporzdzajce niewielkimi stosunkowo dochodami, organizuj pomoc wzajemn. Wtakim np. stowarzyszeniu spoywczym wPuteaux, liczcym 3787 czonkw, kady przeznacza ze swojej dywidendy jednego centyma (mniej ni grosz) dziennie, co wynosi rocznie 3fr. 65 centymw, apomnoone przez liczb czonkw daje sum roczn 13 822fr. Zfunduszu tego stowarzyszenie wydaje swoim czonkom zapomogi wrazie choroby, zapewnia im pomoc lekarsk iapteczn. Wrd kooperatyw angielskich rozwiny si inne jeszcze instytucje pomocy, zasugujce na uwag, mianowicie banki groszowe idomy zdrowia. Banki groszowe s to kasy oszczdnoci ludowej, dostpne dla najuboszych. Maj one na celu gromadzi najmniejsze oszczdnoci ludu, nawet groszowe; nie przyjmuj za wikszych wkadw jak 10 szylingw iograniczaj sum, ktr jedna osoba zoy moe
87
wkasie, do 10 funtw szterlingw. Wkady daj 2,5 do 4 procent imog by, jak winnych kasach oszczdnoci, wycofane za wymwieniem dwudniowym. Banki te ciesz si ogromnym powodzeniem, cigaj ku sobie masy ludnoci pracujcej, aszczeglnie dzieci. Znaczenie ich spoeczne polega na tym, e gromadz wznaczne kapitay te groszowe oszczdnoci, ktre zwykle przepadaj nieprodukcyjnie lub s wizione wkasach pastwowych; tutaj za id do rozporzdzenia kooperatywy isu gospodarce ludowej; jako za wkady osobiste, zgroszowych oszczdnoci powstae, doszedszy do pewnej sumy mog by zatwoci zamienione na udziay kooperatywy iumoliwi najuboszym ludziom zapisywanie si wpoczet jej czonkw. Pod tym wzgldem Unia Kooperatyw Angielskich, zwizek sucy do celw propagandy, rozwina take wostatnich czasach yw dziaalno szerzenia 10-fenigowych udziaw, aeby wszystkim bez wyjtku, najgorzej patnym robotnikom maego przemysu iwyrobnikom, nie majcym staego zarobku, umoliwi wstp do stowarzysze spoywczych iobdarzy ich tymi rozlegymi prawami, jakie przysuguj czonkom kooperatyw. W1904 roku 587 stowarzysze spoywczych angielskich posiadao swoje banki groszowe. Suma wkadw wtych bankach wynosia w1903r. 24 895 000fr. Wkadajcych za byo 570 00015. W ostatnich latach kooperatywy angielskie zaczy stawia swoje wasne domy zdrowia wedug oglnego planu, aby kada okolica kraju miaa taki zakad do uytku czonkw stowarzysze. Wdomach tych za bardzo umiarkowan cen, okoo 10 marek tygodniowo, czonek kooperatywy moe leczy si lub odzyskiwa si po chorobie, majc zapewnione wszelkie warunki po temu, opiek lekarsk, higien, stosowne odywianie si, powietrze lasw, gr lub morza. Dla wtych dzieci, dla chorych na grulic, ktrych tak duo spotyka si szczeglnie wrd robotnikw miejskich, s to instytucje nieocenione; ajednak do niedawna jeszcze, zanim stowarzyszenia ludowe zaczy dziaa wtym kierunku, by to zbytek dostpny tylko dla ludzi bogatych. Wcelu zakadania domw zdrowia kooperatywy cz si zwykle wspecjalny zwizek izobowizuj si paci jeden
15
Cernesson, Stowarzyszenia wAnglii, ss. 375376.
88
penny (okoo 20 fenigw) od kadego czonka dla zebrania kapitau potrzebnego na zbudowanie iurzdzenie domu. Tak np. kooperatywy sekcji pnocnej zebray t drog 220 000fr. Zwizek zakupw hurtowych dooy do tego 187 000fr. Iza te pienidze nabyto w1901r. wspania posiado nad brzegami Irthingu: wielki hotel zcaym urzdzeniem, zkpielami, salami do zabaw ikoncertw, oraz 6 willi przynalenych do niego i40 hektarw lasu iogrodu. T drog, przez poczone wysiki stowarzysze, lud angielski zaczyna wyzwala si spod dobroczynnoci monych. Oprcz instytucji powyszych, kooperatywy angielskie wyday w jednym tylko roku 1903 na pomoc w bezrobociu i chorobie 1 094 000fr. Podczas strajkw stosowany jest nowy sposb wspomagania robotnikw strajkujcych, ktry zapocztkowa zwizek dostaw hurtowych; mianowicie zamiast pienidzy zwizek ten wydaje od siebie kupony na towary wartoci jednego szylinga irozsya je kooperatywom spoywczym, znajdujcym si wokolicy strajkujcej; zarzdy kooperatyw rozdaj je co tydzie rodzinom robotniczym, ktre mog za nie nabywa rozmaite towary wsklepach kooperatyw; nastpnie zwizek sam zaatwia rachunki zkad kooperatyw. atwo zrozumie, jak wielkie znaczenie ma taka pomoc dla robotnikw walczcych zkapitaem, iztego jednego chociaby moemy oceni ten naturalny, yciowy sojusz, jaki zawizuje si pomidzy stowarzyszeniem spoywczym aorganizacj fachow robotnikw, bronic si przed kapitalistami. S to dwie armie tego samego ludu pracujcego, walczce, kada na swj sposb, oto samo dobro sprawiedliwszy ustrj spoeczny. Ubezpieczenie staroci wkooperatywie gandawskiej Naprzd zorganizowane jest wnastpujcy sposb: prawo do renty ma kady czonek kooperatywy po dojciu do 60 lat wieku, jeeli tylko nalea do stowarzyszenia wcigu lat 20 izakupi wcigu tego czasu wsklepach stowarzyszenia towarw za 3000fr. Im wysza jest suma jego zakupw, tym wiksz pobiera rent staroci. Tak np. czonek, ktry przez 20 lat zakupi towarw za 3000 fr., otrzymuje rent wynoszc 120fr. rocznie. Jeeli za suma jego zakupw przez ten czas wynosi 6000 fr., otrzymuje 150fr. rocznie. Jeeli naley do stowarzyszenia
89
od lat 40 iprzecitnie kupowa towarw za 150fr. rocznie, natenczas renta jego wynosi 170fr. na rok. Tym sposobem moe doj do sumy 365fr. rocznej renty. Renta staroci wypacana czonkowi nie uszczupla ani jego dywidendy zwykej od zakupw, ani te jego praw do korzystania zkasy pomocy wzajemnej. W zagbiu wglowym Charleroi wBelgii pomoc wzajemna oparta na kooperatywach przybraa wielkie rozmiary irozmaite formy. Przed 1896r. byo tam kilka tylko maych kooperatyw robotnikw metalowych iinnych, czysto lokalnych inie starajcych rozszerza si. Stworzona pod wpywem partii socjalistycznej belgijskiej federacja towarzystw pomocy wzajemnej zaja si propagand kooperatyzmu i postawia sobie za zadanie czonkw tych towarzystw, przewanie robotnikw iwocian, przerobi na wiadomych kooperatystw. Wysiek by znaczny, propaganda energiczna ito wywoao rezultaty mogce przekona najwikszych sceptykw. Na swym pierwszym kongresie w1896r. federacja uznaa, e kooperatywa spoywcza jest rodkiem wyzwolenia ekonomicznego proletariatu, czynic og ludu wacicielem narzdzi pracy igospodarstwa wymienno-spoywczego. Do federacji przystpio najwiksze wtym okrgu stowarzyszenie spoywcze Zgoda izorganizowano jednolity zarzd dla stowarzysze pomocy wzajemnej idla stowarzysze spoywczych. Postanowiono zaoy wielk piekarni mechaniczn izorganizowa sprzeda chleba po wszystkich gminach, gdzie istniej stowarzyszenia pomocy wzajemnej. Do federacji tej przystpiy take miejscowe zwizki zawodowe robotnikw. Uchwaliy one lokowa swoje kapitay wkasach kooperatywy spoywczej. Kooperatywa za spoywcza uchwalia 10procent swego czystego zysku przela do kas pomocy wzajemnej, a5procent przeznacza na rzecz zwizkw zawodowych. Wskutek tego poczenia si wszyscy, ktrzy naleeli do towarzystw pomocy wzajemnej lub do zwizkw fachowych, stali si zarazem czonkami kooperatywy spoywczej. Wroku 1902 obrt kooperatywy wynosi ju 3 milionyfr. Piekarnia wyprodukowaa 2,5 miliona chlebw. Warsztat szewski kooperatywy wyrobi 6500 par obuwia. Og zyskw wynosi tego roku 145 000 fr., zktrych 5000 przeznaczono na cele dalszej propagandy. Kooperatywa liczya wtym czasie 9000 czonkw,
90
zamieszkaych w44 gminach. Oprcz pomocy wbezrobociu ichorobach, kooperatywa zagbia Charleroi, wpoczeniu ztowarzystwami wzajemnej pomocy izwizkami zawodowymi, zorganizowaa take ubezpieczenie staroci. Poczwszy od 55. roku ycia, kooperatywa wypaca rent staroci tym, ktrzy byli co najmniej przez 10 lat jej czonkami. Wrazie mierci rent dziedziczy wdowa lub dzieci. Suma renty jest proporcjonalna do iloci poczynionych zakupw wsklepach kooperatywy ido iloci lat naleenia do niej, do towarzystwa pomocy wzajemnej ido zwizku zawodowego. Robotnik, ktry naley do wszystkich trzech organizacji, moe otrzymywa na staro rent wynoszc 1fr. 50cent. dziennie. Zagbie Charleroi jest dzisiaj jednym znajbogatszych winstytucje robotnicze zakt kiem kraju. Kooperatywa, pomoc wzajemna izwizki zawodowe, sfederowane pomidzy sob, obejmuj 50 gmin. Spotykamy tam 26domw ludowych, 29magazynw spoywczych, okciowych [tekstylnych] igalanteryjnych, 11magazynw obuwia, 4piekarnie, 2kawiarnie, 2 warsztaty szewskie, 2 rzenie, warsztat stolarski, aptek bdce we wsplnym posiadaniu ludu zorganizowanego. Kapita umieszczony wtych instytucjach wynosi 1 600 000fr. Zchwil, kiedy federacja zjednego zagbia rozszerzy si na cay kraj, do czego wchwili obecnej jest tam silne parcie, instytucje ubezpieczenia powiksz take swoje zasoby irenta staroci bdzie moga podnie si jeszcze wyej16. Kooperatywy angielskie zorganizoway ubezpieczenie od ognia, od wypadkw iubezpieczenie ycia. Wtym celu poczyy si ze sob wspecjalny zwizek ubezpieczenia, do ktrego weszy take inne stowarzyszenia ludowe. Wroku 1904 do ubezpieczenia naleao 514 kooperatyw spoywczych, 23 wytwrczych, 1 rolnicza, 7towarzystw przemysowych akcyjnych i81 osb prywatnych. Wniesiono 1 207 000fr. kapitau udziaowego i300 000fr. zapasu. Kapitay te jednak, aeby nie leay nieprodukcyjnie, czciowo tylko przeszy do kasy ubezpiecze, reszta za, wiloci znacznie wikszej, zostaa ulokowana w rozmaitych przedsibiorstwach kooperatywnych obu zwizkw zakupw hurtowych (angielskiego i szkockiego),
16
Sprawozdanie deputowanego zCharleroi, Alm. des Coop. Belges 1903.
91
wstowarzyszeniach drukarskich, wkooperatywach spoywczych Manchesteru, Newcastle itd. Pomidzy stowarzyszeniami, ktre przystpiy, znajduj si prawie wszystkie wielkie kooperatywy, liczce po kilkanacie tysicy czonkw, atake oba zwizki zakupw hurtowych. Wiele znich wzio znaczn ilo udziaw ubezpieczeniowych: boltoska kooperatywa 2000, zwizek angielski 2000, zwizek szkocki 1000, kooperatywa roczdelska 3125 itd. Ze strony wic kapitau zwizek ubezpieczenia ma byt zapewniony; ilo za irozmaito operacji, jakich dokonywa, wskazuje, e ma organizacj zdoln do rozwoju. Wgazi ubezpieczenia od wypadkw byo w1903r. 2672 asekuracji na sum 7 262 075fr.; wypacono odszkodowania 2034fr. w5 wypadkach. Wgazi ubezpieczenia od ognia byo wtyme roku 86 600 asekuracji na sum 483 168 425 fr.; wypacono odszkodowania 326 668fr. w672 wypadkach. Dochd, ktry pozostaje zasekuracji, rozdziela si pomidzy stowarzyszonych wstosunku do wysokoci opacanego przez nich ubezpieczenia. Wgazi ubezpieczenia na ycie byo w1903roku asekuracji na 4 509 000 fr.; wypacono za dwm rodzinom osieroconym 25 000fr. Specjalne ubezpieczenie ycia robotnikw fabrycznych miao asekuracji na sum 1 435 000fr. iwypacio 10 000fr. 52rodzinom. Wostatnich czasach wypracowano nowy system, majcy uatwi administracj ubezpiecze iudostpnienie ich dla wszystkich czonkw kooperatyw; mianowicie kada kooperatywa ma ubezpiecza swoich czonkw zbiorowo, pacc za nich jedn polis kolektywn. Wtym celu czonek paci do kasy swego stowarzyszenia pewn kwot, proporcjonaln do zakupw, ktre porobi wcigu procza, np. 1penny od funta szterlinga zakupw. Jest to opata niesychanie maa, przecitnie bowiem czonek kooperatywy otrzymuje 13procent dywidendy od swoich zakupw, paci za na ubezpieczenie 3procent od tej dywidendy. Wrzeczywistoci jednak nie paci nic, gdy te 3procent stylko zatrzymane wkasie kooperatywy przy wypacie dywidendy. Na podstawie tak prostego urzdzenia zapewnia si jemu lub jego rodzinie wrazie wypadku lub mierci zapomog, obliczon wstosunku do iloci zakupionych wkooperatywie towarw wcigu trzech lub 10 ostatnich lat. Im kto jest wierniejszy swemu stowarzyszeniu pod wzgldem kupowania wsklepie
92
stowarzyszenia, tym wysze jest jego ubezpieczenie; ubezpiecza si przez swoje wasne wydatki na potrzeby codzienne ina sum tym wiksz, im wicej wydawa, im liczniejsza jest jego rodzina. Ubezpieczenie wic przychodzi mu darmo, bez wymuszania jakichkolwiek ofiar zjego zarobku17. 3. Budowa domw mieszkalnych Midzy zadaniami, ktre kooperatywa spoywcza podja, znajduje si take isprawa mieszkaniowa: oswobodzenie ludnoci pracujcej od wyzysku wacicieli domw; od zalenoci, wjakiej pozostaj robotnicy, ktrzy zamieszkuj domy fabryczne; wreszcie od strasznych warunkw ycia po wilgotnych suterenach iciasnych izbach, gdzie brak powietrza, soca iczystoci szerzy zaraliwe choroby iwyniszcza organizmy dziecice. Spraw t rozstrzygaj kooperatywy spoywcze wtaki sposb, e umoliwiaj ludnoci pracujcej stawia swoje wasne domy; nie tylko przestronne, wiate [jasne], adne izdrowe, ale take wasne, wolne od wyzysku, nalece do samych lokatorw. Od pocztku prawie rozwoju kooperatyzmu wAnglii kade wiksze stowarzyszenie spoywcze, gdy tylko dochodzio do posiadania wikszych kapitaw, obok zakadania magazynw iwarsztatw wasnych przystpowao take do budowania domw mieszkalnych dla swoich czonkw. Wedug statystyki Unii kooperatyw z1903 r., byo 344 stowarzysze spoywczych, ktre ju weszy na t drog. Zbudoway one dotychczas 37 267 domw, warto ktrych wynosi przeszo 203 milionyfr. Dwie trzecie wikszych kooperatyw angielskich posiada swoje wydziay budowlane. Najbardziej jednak zdumiewajc pod tym wzgldem jest dziaalno kooperatyw redniej wielkoci, liczcych po kilka lub kilkanacie tysicy czonkw. Tak np. kooperatywa wAccring ton, liczca 8000 czonkw, zbudowaa 2766 domw; kooperatywa wDarwen, liczca 5000 czonkw, zbudowaa 1326 domw, kooperatywa wOldham 1342 domy itd.
17
Zob. Cernesson, rozdz. IX.
93
Stawianie domw odbywa si wdwojaki sposb: albo kooperatywa sama buduje, anastpnie odprzedaje swoim czonkom; albo te poycza im cz potrzebnej na zbudowanie sumy. Trzeba doda, e s to domy mae, obliczone przewanie na potrzeby jednej rodziny. Wpierwszym wypadku nabywca domu spaca kooperatywie cen jego maymi ratami, wnoszonymi co 2 tygodnie, ipo 20 latach staje si niezalenym wacicielem. Wdrugim wypadku kupuje plac za wasne pienidze, daje go kooperatywie wzastaw iprzedstawia swoje plany do wydziau budowlanego kooperatywy. Ekspert stowarzyszenia ocenia warto placu iprzedstawia swj raport, na zasadzie [podstawie] ktrego stowarzyszenie zawiera kontrakt zposiadaczem placu idaje mu tej sumy, jaka jest potrzebna na postawienie domu. Poyczk wypaca si mu wtrzech ratach wmiar tego, jak postpuje budowa. Dom zaczty lub wykoczony stanowi dla kooperatywy zabezpieczenie poyczonej sumy. Jeeli dunik lub jego spadkobiercy nie dotrzymuj kontraktu zawartego ze stowarzyszeniem, moe ono dom odebra iwynaj lub sprzeda komu innemu. Stawianie domw dla spekulacji iodnajmowanie od siebie komu innemu jest zupenie wykluczone; kooperatywa zatwierdza plany iwydaje poyczki na takie tylko, ktre suy maj do wasnego uytku waciciela, na mieszkanie jednej rodziny. Spata poyczki odbywa si czciowo, wmaych ratach; wrazie za choroby lub bezrobocia nabywca domu wniektrych stowarzyszeniach jest zwolniony od pacenia wcigu tego czasu. Spacanie to odbywa si zreszt, jak wszelkie wydatki wkooperatywie spoywczej, bez adnego trudu dla jej czonka; zkieszeni swojej nie potrzebuje on najczciej wydawa na to ani grosza, gdy wkasie kooperatywy gromadzi si cigle jego dywidenda, ktra wbardzo wielu stowarzyszeniach, szczeglnie tych, ktre maj wydzia budowlany, wynosi 150 do 200fr. rocznie. Wystarcza wic, aby taki czonek, ktry postawi dom wasny, nie bra tylko swojej dywidendy zkasy kooperatywy, aeby dug jego, na dom zacignity, spaca si sam przez si. Kady zoty mwi sekretarz jednej kooperatywy angielskiej, Mac Innes wydany wsklepie stowarzyszenia, przyblia t chwil, kiedy stan si niezalenym wacicielem domu. Przez wydatki spacam swj dug inabywam wasn siedzib.
94
W ostatnich czasach zacza rozwija si take nowa forma kooperatywy budowlanej; mianowicie kooperatywa buduje domy na wasny rachunek izachowuje przy sobie tytu waciciela; czonkom wynajmuje tylko. Wychodzi wic na to, e ci sami ludzie s iakcjonariuszami, ilokatorami tej samej kooperatywy, czyli, jak mwi Gide, e sami sobie wynajmuj domy, podobnie jak sami sobie sprzedaj towary wmagazynach kooperatywnych lub jak sami sobie poyczaj wkasach wzajemnego kredytu. Forma ta pod wieloma wzgldami przewysza poprzednie, szczeglnie wstosunku do domw miejskich. Domy, ktre staj si wasnoci prywatn lokatorw, gdy wychodz zupenie spod nadzoru kooperatywy, mog zawsze sta si przedmiotem spekulacji pomimo wszelkich uprzednich zastrzee ze strony stowarzyszenia; oprcz tego kooperatywa nie moe ju rozciga nad nimi swojej kontroli pod wzgldem zdrowotnoci, zachowania ogrodu, czystoci itd. Pozostajc za wspln wasnoci stowarzyszenia, s one raz na zawsze pozbawione cech przedmiotu spekulacji imog sta si ochron zdrowia caych pokole ludnoci miejskiej. Co wicej, kooperatywa taka snuje wielkie projekty zbudowania miast przyszoci, gdzie nie bdzie uprzywilejowanych wacicieli, atylko wsplne dobro wszystkich mieszkacw, czce wsobie wygody ycia ipikno. Pocztki takich miast kooperatywnych zaczy si ju tworzy. Midzy innymi zasuguje na uwag stowarzyszenie wEaling pod Londynem, ktre wrd ogrodw itrawnikw zbudowao ju mae miasteczko, cae zoone zpiknych iwygodnych dom kw. Dom kady kosztuje przecitnie 5000fr. Wynajmuje si rocznie za 365 fr.; skada si z3pokoi sypialnych, salonu, jadalni, kuchni iazienki. Stowarzyszenie to, jak iwiele podobnych, dziaa niezalenie od kooperatywy spoywczej, wzakresie tylko budowlanym. Kapitay na budow domw ciga ono zudziaw 25-frankowych, opacajcych 4 procent, ktre s sprzedawane nie tylko tym, co maj zamieszkiwa domy, lecz kademu, ktry taki udzia kupi zechce. Stowarzyszenie odgrywa wic rol jak gdyby kasy oszczdnoci wudziaach 25-frankowych, majc zabezpieczenie na gruntach idomach stowarzyszenia. Tak np. stowarzyszenie wEaling ma tylko 130 lokatorw, wudziaach za kapitau 126 000 fr., kapitau poyczonego 208 000 fr., warto za
95
jego majtnoci nieruchomej wynosi 803 000fr. Oszczdnoci zatem gromadzce si wjego udziaach maj zabezpieczenie zupenie wystarczajce. Przy tym daj one stowarzyszeniu pewien dochd; kapita udziaowy paci 4 procent, tymczasem dom wartoci 5000 przynosi stowarzyszeniu 365fr. rocznie, tj. 7 procent. Dywidenda, ktra std powstaje, dzieli si pomidzy czonkw-lokatorw. Przypumy mwi Karol Gide e pewien robotnik chce zosta czonkiem stowarzyszenia. Kupuje on udzia za 25fr. iwynajmuje jeden zdomkw. Paci komornego 365fr. rocznie, otrzymuje za od stowarzyszenia 18fr. dywidendy i1fr. procentu od udziau. Wydaje wic waciwie tylko 346fr. na mieszkanie. Jeeli zamiast jednego udziau naby 10, 15 itd., moe doj do tego, e procenty otrzymywane od stowarzyszenia pokryj zupenie koszta najmu. Wtedy bdzie on wpooeniu waciciela domu, ktry wcale komornego nie paci. Rnica pozostanie ta tylko, e pomimo tego dom pozostaje zawsze wasnoci stowarzyszenia. Wtych wypadkach kooperatyzm utosamia si zkolektywizmem. Wmiastach kooperatywnych wasno nieruchomoci jest uspoeczniona, chocia nie zniesiono wasnoci osobistej18. Kooperatywa spoywcza spenia wic cakowite zadanie ulepszenia iuzdrowienia ycia rodziny robotniczej; nie tylko chroni j od zych iszkodliwych czsto artykuw spoywczych, od uywania tandety brzydkiej inietrwaej; nie tylko zabezpiecza wchorobie, bezrobociu isieroctwie; ale oprcz tego wszystkiego wyrywa j jeszcze ztych nor, niegodnych nazwy mieszka ludzkich, ztego siedliska smutku ichorb, dajc wzamian dom niezaleny, jasny izdrowy. Ona to, mwi Cernesson, rozbudzia urobotnikw angielskich potrzeb komfortu yciowego, ico waniejsze, umoliwia im naprawd posiadanie tego komfortu, dajc wzamian tego tylko, aby pozostawali wiernymi jej czonkami.
18
Zob. Cooprateurs Belges 1 lutego 1907.
96
4. Owiata Sekretarz zwizku kooperatyw angielskich, I. C. Gray, pisze: Zapytuj czsto, dlaczego stowarzyszenia spoywcze powinny powica cz swoich dochodw na sprawy owiaty? Odpowiadamy na to: 1)poniewa jest to ich obowizkiem; 2)poniewa przynosi korzyci. Jest obowizkiem kooperatywy da swoim czonkom wyksztacenie przemysowe ispoeczne, ktre przyczynia si do rozwoju stowarzyszenia. Celem stowarzysze spoywczych jest zastpi walk oycie przez zwizek [wspprac] dla ycia, konkurencj przez wspdziaanie, wyzysk przez sprawiedliwo. Upowszechnia te zasady mog tylko apostoowie kooperacji iobowizkiem ich jest powici na to cay swj czas swobodny. Przede wszyst kim powinni oni naucza, e interes oglny ma mie zawsze pierwszestwo przed interesem osobistym; e wsplne dobro daje si osign tylko przez wspdziaanie wszystkich; ie sklep kooperatywy jest tylko pierwszym krokiem do wyszego iszlachetniejszego ustroju spoecznego, jaki kooperatywa zbudowa moe. Rozmaite formy ietapy kooperacji powinny by wyjanione czonkom stopniowo ize specjalnym rozwiniciem. Wtym celu naley nie tylko organizowa wykady wkadym ognisku kooperatywnym, lecz take urzdza jak najczciej zebrania towarzyskie czonkw, na ktrych dyskutowanoby swobodnie rozmaite zagadnienia. Kade stowarzyszenie spoywcze powinno mie swoj sal na wykady iodczyty, swoj czytelni ibibliotek; powinno take organizowa specjalne nauczanie dzieci, wpajajc wnie zawczasu uzdolnienie do kooperatyzmu. Wszystko to robi si wAnglii ito jest gwn przyczyn nieprzerwanego icigego rozwoju kooperatyw wtym kraju. Wroku 1896 stowarzyszenia spoywcze angielskie wyday na owiat 1 062 000fr. Isprawdzono, e najlepiej rozwijaj si, najwiksze maj dochody inajwicej czonkw te stowarzyszenia, ktre na cele owiaty wydaway iwydaj najwicej19. Od czasu, gdy te sowa byy pisane, budet owiatowy kooperatyw angielskich wzrs do 2 milionw fr.; przy stowarzyszeniach
19
Kalendarz kooperatyw francuskich, 1897.
97
spoywczych potworzyy si prawdziwe ministeria20 owiaty ludowej, zakadajce szkoy dla dzieci, kursy dla dorosych, muzea ibiblioteki; rozwina si olbrzymia literatura kooperatywna icaa prasa, liczca kilkadziesit czasopism wydawanych przez kooperatywy iich zwizki. Byy czynione wysiki cige itrwae, aeby osign ten rozwj wewntrzny osobnika, bez ktrego wszelki postp spoeczny jest niemoliwy. Wiele stowarzysze spoywczych uchwalio wstatutach swoich stay procent od dochodw, przeznaczony na cele owiaty: Pionierzy roczdelscy 2,5 procent, co wynosi rocznie okoo 32 tysicy marek; oba stowarzyszenia spoywcze wOldham 3 procent, tj.80tysicy marek rocznie; stowarzyszenie wDerby 10 tysicy marek, stowarzyszenie wLeeds 32 tysice marek rocznie itd. Spraw owiaty wzia take wswoje rce wielka Unia kooperatyw angielskich, stworzona dla celw propagandy. Wroku 1904 naleao do niej 1696 stowarzysze, midzy nimi 1481 spoywczych, 146 wytwrczych, 54 rolne, oba zwizki zakupw hurtowych, angielski iszkocki, ikilkanacie innych kooperatyw. Unia dzieli si na specjalne wydziay: wydzia wychowania iowiaty, wydzia informacyjny, wydzia propagandy kooperatyzmu, komitet obrony, komitet parlamentarny ipar innych. Najwaniejszym znich pod wzgldem zakresu swego dziaania jest wydzia wychowawczy. Pod jego wpywem zorganizowano przy wielu stowarzyszeniach szkoy kooperatyzmu. S tam klasy elementarne zdwch oddziaw: dla dzieci obojga pci od 10 do 13 lat idla modziey od 13 do 16 lat; wkocu roku odbywaj si egzaminy idawane s wiadectwa. Wysze nauczanie dla dorosych obejmuje przedmioty specjalne, zwizane zgospodark kooperatywn iuwiadomieniem obywatelskim; wykada si histori kooperatyzmu, dzieje przemysu, prawa konstytucyjne, rachunkowo. Egzaminy odbywaj si zudziaem przedstawicieli kooperatyw iprofesorw uniwersytetu. Wydaje si dyplomy, bardzo poszukiwane, gdy uatwiaj zajcie stanowiska wadministracji stowarzysze lub nauczycieli wszkoach kooperatywnych. Wroku 1905 wydano 353
20
Tu wznaczeniu: orodki koordynacyjne (przyp. redaktora ksiki).
98
takie dyplomy. Wydzia wychowawczy wyda wtym roku na koszta szkolnictwa 2 037 000 fr. Te komitety wychowawcze stowarzysze spoywczych odday sprawie owiaty elementarnej [podstawowej] wAnglii rzeczywiste usugi, szczeglnie daw niej, kiedy owiata ta bya zupenie zaniedbana przez pastwo igminy. Stworzyy one ca sie szk pocztkowych, prowadzonych bezinteresownie itym rzetelniej wykonujcych swoje zadanie, e administracja ich spoczywa nie wrku biurokracji, lecz stowarzysze ludowych, e jest prowadzona przez ludzi bezporednio zainteresowanych wsprawie wychowania swoich dzieci. Nawet mae stowarzyszenia spoywcze, liczce po 200 czonkw, zajmoway si spraw owiaty iszkolnictwa, iprzeznaczay co tylko mogy ze swoich dochodw na zakadanie szk pocztkowych. By to obowizek moralny, ktry kada nowo powstajca kooperatywa nakadaa na siebie. W innych krajach Europy Zachodniej widzimy take rozwj pracy owiatowej, prowadzonej przez stowarzyszenia spoywcze. Wbelgijskich paacach ludowych, bdcych wasnoci kooperatyw, s sale wykadowe dla dorosych, muzea ibiblioteki. Francuskie kooperatywy oprcz wasnych k owiatowych iczytelni wspieraj take uniwersytety ludowe. WHiszpanii nawet, gdzie ruch kooperatywny jest dotd sabo rozwinity, stowarzyszenia spoywcze zajmuj si jednak organizowaniem szk elementarnych dla dzieci, ktrych brak daje si silnie odczuwa wtym kraju. T drog rozwija si powoli wwiecie robotniczym iwociaskim jego wasna organizacja wychowania iowiaty, od nikogo innego niezalena; powstaj rnego typu szkoy, biblioteki imuzea, zaoone iutrzymywane przez wsplne kapitay ludu ibdce pod zarzdem jego stowarzysze. Rozmaite usiowania rozwijaj si wtym kierunku; ito nie tylko wrd robotnikw miejskich, lecz take iwrd ludnoci wociaskiej. Zwizki zawodowe, szczeglniej we Francji iBelgii, spki wociaskie, ludowe towarzystwa wzajemnej pomocy wspdziaaj pod tym wzgldem zkooperatywami spoywczymi, zakadajc albo swoje wasne szkoy ikursy, albo te wspierajc towarzystwa uniwersytetw ludowych iinne, zajmujce si nauczaniem.
99
5. Znaczenie spoeczne instytucji ludowych Idea samoistnego organizowania owiaty przez jednostki i grupy zaczyna szerzy si coraz bardziej wrd klas pracujcych, przeciwstawiajc si temu kierunkowi, ktry zowiaty ludu pragnie uczyni monopol rzdu iskrpowa wolno nauczania przez upastwowienie szkoy. Dla interesw demokracji jest to sprawa niemaej wagi. Szkoy ludowe, szczeglnie elementarne, ksztac cae przysze pokolenie obywateli kraju; od ich wpywu zaley, czym bd te mode umysy iserca, ktre szkoa ma urabia. Wszkoach rzdowych, gdzie nauczyciele s urzdnikami pastwowymi, ktrzy musz cile wypenia wskazwki swojej zwierzchnoci, istnieje zawsze niebezpieczestwo, e owiata tam podawana nie bdzie owiat rzeteln, swobodnym rozwijaniem umysw, lecz e bdzie suy obcym sobie celom pastwowym, interesom rzdu lub tego stronnictwa, ktre wdanym czasie przewodzi wpolityce. Przy tym programy nauczania, metody, ksiki wszkoach pastwowych s ukadane dla wszystkich wedug jednego obowizujcego szablonu, anowe idee wychowawcze przedostaj si tam zwielk trudnoci. Czym si staje przymusowe nauczanie znajdujce si wrku pastwa ijak strasznych krzywd spoecznych moe by narzdziem, otym wiemy najlepiej my sami, patrzc na to, co si dzieje pod zaborem pruskim, gdzie rzdowa szkoa ludowa, pomimo konstytucji, ktra wcaym pastwie niemieckim gwarantuje swobody sowa, nauczania isumienia, staa si katorg dzieci polskich, strasznym wizieniem wychowawczym, ktre usiuje znieprawi umys iserce dziecka. Nie zmieniono ani jednej litery praw konstytucyjnych, apomimo to zdoano uczyni ze szkoy instytucj na wskro policyjn, suc do wynarodowienia systematycznego; zdoano cay system uczenia wnajdrobniejszych szczegach przystosowa do tego tylko, aby narzuci dziecku obcy jzyk itradycj, wyrwa zjego duszy uczucia Polaka iwychowa je wzasadach wiernopoddastwa dla rzdu pruskiego. Interes pastwa wyrugowa tutaj interes owiaty iprzeobrazi bezpatne, przymusowe nauczanie wnajdoskonalszy rodek ucisku.
100
To samo powtrzy si moe przy kadym innym zatargu pomidzy spoeczestwem apastwem, szczeglniej za jeeli wzatargu zpastwem jest pewna mniejszo spoeczna, zktr rzd mniej potrzebuje rachowa si. Moe to by zatarg nie tylko narodowy, lecz take religijny, kulturalny, klasowy, ekonomiczny; przy kadym takim starciu zjawi si moe interes pastwowy, aeby stumi wrd ludu pewne jego wierzenia idnoci, pewne pojcia, nowe lub dawne, sprzeczne zpanujcym porzdkiem, ca jak ideowo, religi spoeczn, drog awan dla setek itysicy ludzi, anie uznawan oficjalnie przez pastwo; iw kadym takim wypadku bezpatna, przymusowa szkoa ludowa bdzie wrkach rzdu strasznym narzdziem tpienia. Dlatego te organizowanie owiaty wolnej przez rne grupy istowarzyszenia, owiaty niezalenej od wadzy pastwowej, uwzgldniajcej rozmaite potrzeby duchowoci ludzkiej icoraz to nowsze prdy ideowe, jest jednym znajwaniejszych interesw demokracji. Jest to ochrona wolnoci moralnej dziecka iczowieka przed wpywami biurokratycznej owiaty, przed wpywami szkoy pastwowej, gdzie nauka moe by czsto suebnic polityki igdzie panuje nieraz nakaz przerabiania wszystkich na t sam mod. Jak owiatowe, tak samo iwszelkie inne instytucje stowarzysze ludowych wzajemnej pomocy, ubezpieczenia, kas poyczkowo-oszczdnociowych itd. maj doniose znaczenie dla demokracji pojmowanej jako wolno ycia spoecznego. Co lud sam buduje wstowarzyszeniach swoich, to staje si dla niego nie tylko rdem korzyci materialnych icywilizacyjnych, ale zarazem itwierdz jego swobd. Najpierw dlatego, e winstytucjach stowarzysze gospodaruj nie urzdnicy pastwowi, zaleni od swojej zwierzchnoci, lecz sami czonkowie tych stowarzysze. Instytucja taka czy to szkoa, czy kasa pomocy, przezornoci lub ubezpiecze jest zalena bezporednio od tych samych ludzi, dla ktrych jest stworzona, od tych, ktrzy zniej korzystaj, awskutek tego przystosowuje si atwo icigle do potrzeb ich ycia, suy ich celom, jest jak gdyby rozszerzeniem ich wasnego domu irodziny. Prowadzi j nie nakaz inie rutyna biurokratyczna, ale dobra wola pewnej gromady ludzkiej, zczonej wsplnoci interesw. Mona j atwo przeksztaca, kontrolowa
101
idoskonali. Jeeli wic stowarzyszenia obejmuj pewn dziedzin ycia ludzkiego swoj dziaalnoci, organizujc nauczanie, pomoc wchorobie istaroci, ochron praw robotniczych, produkcj lub cokolwiek bd innego, to kada taka dziedzina ycia jest wtedy dziedzin woln, gdzie mog swobodnie pracowa uzdolnienia twrcze czowieka izaspokaja si rozmaite potrzeby idnoci. Oprcz tego, gdzie zjawia si takie wolne pole ycia spoecznego, zajte przez instytucje stowarzysze ludowych, tam, przez to samo, staje si mniej potrzebna dla spoeczestwa opieka pastwa. Rzdy biurokracji cofaj si ikurcz wmiar tego, jak rozrastaj si stowarzyszenia, zagarniajce wswoje rce sprawy owiaty, zdrowia, pomocy, ubezpiecze. Im mniej za jest biurokracji ijej rzdw, tym spoeczestwo jest bardziej wolne ibardziej demokratyczne. Nawet wtych krajach, ktre rzdz si powszechnym gosowaniem, od siy iznaczenia biurokracji, od jej liczebnoci izakresu spraw, ktre obejmuje, zaley wolno obywateli. Przy szeroko rozgazionej gospodarce biurokratycznej, rzd wpastwie demokratycznym uzyskuje atwo przewag zarwno przy wyborach do parlamentu irad gminnych, jak iprzy gosowaniu nad prawami, przewag tym trwalsz igroniejsz dla wolnoci, im bardziej cywilizowana iuyteczna jest biurokracja. Wpywami swojej armii urzdnikw, zajmujcych stanowiska nauczycieli, inspektorw, opiekunw, radcw iprezesw rozmaitych instytucji spoecznych, rzd potrafi zdemoralizowa izgnbi moralnie kad opozycj, otumani opini publiczn iw rezultacie panowa niemal samowadnie pomimo konsty tucji opartej na prawach czowieka iobywatela. Sama bowiem konsty tucja demokratyczna nie zabezpiecza jeszcze interesw demokracji. Bywa tak nawet, e powszechne gosowanie, majce wyrazi wol ludu, staje si podpor despotyzmu rzdowego; we Francji stwarzao ono rzdy terroru icesarsk wadz Napoleonw; wdzisiejszej republice francuskiej daje wikszo rzdowi, ktry pod hasem walki zkocioem nie waha si ogranicza obywatelskich swobd nauczania, stowarzyszania si ikultw religijnych; wNiemczech gosowanie powszechne do parlamentu zapewnio nieraz przewag sojusznikom rzdu, sankcjonujc tym samym jego militarn, gnbicielsk iprzeciwdemokratyczn
102
polityk. Nie s to wcale zjawiska nienormalne izagadkowe, gdy gosowanie powszechne iprzedstawicielstwo parlamentarne, jako wyraz kultury moralnej wikszoci, moe rwnie dobrze wyrazi denia wolnociowe, jak iniewolnicze spoeczestwa. Konstytucja demokratyczna jest to tylko forma prawna, ktra sprzyja rozwojowi wolnoci; ale caa tre demokracji, jej rzeczywista sia irzeczywista ochrona swobd ludzkich pochodzi musi od samego spoeczestwa, od jego kultury demokratycznej. Tam tylko, gdzie wyciu spoecznym przejawia si szeroka tolerancja, odraza do narzucania komu przemoc swoich przekona izwyczajw; gdzie ludzie umiej samodzielnie urzdza wszystkie swoje sprawy; gdzie czynnikiem publicznego ycia nie jest nakaz iprzemoc, ale solidarno idobra wola tam tylko demokracja istnieje naprawd. Dlatego te stowarzyszenia ludowe, bdce szko tej samodzielnoci, ogniskami tej kultury, odgrywaj pierwszorzdn rol wrozwoju politycznym narodu. Mona powiedzie jak najcilej, e wstowarzyszeniach tych wytwarza si nowe spoeczestwo, nowy ustrj polityczny budowany na zasadach dotd nie znanych; ustrj, wktrym nakaz iprzemoc s zastpione przez bratersk solidarno, rutyna biurokratyczna przez powoanie do pracy wsplnej jak najszerszej inicjatywy ipomysowoci indywidualnej, alepe posuszestwo prawu narzuconemu zastpione jest przez dobrowolny irozumny wspudzia, przez umiowanie idei, dla ktrej zbiorowo pracuje.
103
Rozdzia IV. Wytwrczo kooperatyw spoywczych

1. Potga rynku zorganizowanego wiat nie naley ju wycznie do kapitalizmu. Wdemokratycznych krajach Zachodu tu iwdzie tworz si jakby wyspy nowego ustroju spoecznego. WAnglii s prowincje imiasta przemysowe, gdzie kooperatywa spoywcza obejmuje prawie ludnoci; s mae miasta, jak Kettering, Desborough, gdzie caa ludno naley do kooperatywy. WSzwajcarii miasto Bazylea jest miastem wycznie kooperatystw, gdy na 107 tysicy mieszkacw liczy 23 788 czonkw kooperatywy, co zrodzinami wynosi 93 tysice. Wedug ostatniej statystyki, administracja kooperatywy bazylejskiej oblicza, e jest tylko 300 rodzin wmiecie, ktre nie nale do kooperatywy. Std te wybory do zarzdu kooperatywy poruszaj tam wszystkich imaj niemal znaczenie wyborw rzdu kantonalnego. Wtyme samym kantonie bazylejskim na wsi jest kooperatywa spoywcza, zsiedzib wBirseck, obejmujca 14 gmin, ktra zorganizowaa nie tylko potrzeby spoywcze ludnoci, lecz take wytwrczo, sprzeda produktw wiejskich, przedsibiorstwa piekarniane, motory irozkad siy [dystrybucj mocy] elektrycznej, kasy ubezpieczenia ipomocy, nauczanie ipolityk kantonaln; sowem, e cae ycie spoeczne okolicy organizuje si wkooperatywie. W takich miejscowociach kooperatywa spoywcza znaczy to samo, co spoeczestwo, co cay og; jest to swobodna organizacja wszystkich, organizacja caego ludu, jako spoywcw. Rzecz jasna, e od niej zaley wtedy ycie ekonomiczne, anawet kulturalne danej miejscowoci. Instytucje jej ogarniaj potrzeby wszystkich, acay przemys miejscowy irolnictwo stosowa si musz do wymaga, jakie kooperatywa stawia. Rozwj spoeczny idzie wtym kierunku. WAnglii 1500 stowarzysze spoywczych grupuje 2 miliony rodzin, czyli, liczc po 4 osoby na rodzin, mamy 8 milionw osb, tj. pit cz caej ludnoci Wielkiej
104
Brytanii, stanowic zorganizowany, kooperatywny rynek zbytu. Ludno ta nie wszystko jeszcze kupuje wmagazynach kooperatyw, jednake zarwno gospodarczy rozwj stowarzysze spoywczych, jak irosnce wci uwiadomienie ich czonkw, wspierane dziaalnoci owiatow iwychowawcz, zdaj do tego, aeby kupowa wszystko wswoich magazynach inie mie adnych stosunkw zrynkiem kapitalistycznym. Obecnie ju, jak wykazuje statystyka unii kooperatyw angielskich, przecitna suma zakupw rocznych wkooperatywie, przypadajca na jedn rodzin, wynosi 723 fr., co stanowi znaczn cz budetu rodziny robotniczej. Wroku 1903 rynek zbytu kooperatyw angielskich, obliczony wcenie towarw sprzedanych, przedstawia olbrzymi sum ptora miliarda frankw. Pojemno jego rozszerza si stale, zarwno przez wzrost zakupw czynionych wkooperatywie przez czonkw, jako te przez wzrost liczby czonkw. Tak np. od roku 1896 do 1904 kooperatywa wLeeds wzrosa z35tysicy do 49 tysicy czonkw; obie kooperatywy wGlasgow z17tysicy doszy do 29 tysicy; kooperatywa wAberdeen z14 tysicy do 19 tysicy czonkw itd. Porwnujc liczb kooperatystw do ogu ludnoci niektrych miast angielskich, jak Plymouth, Rochdale, Aberdeen, Oldham iinnych, widzimy, e s one prawie rwne, aniekiedy nawet, co jest na pozr paradoksalne, liczba kooperatystw przewysza ludno miasta: wtakim Plymouth np. kooperatywa ogarnia 128 000 spoywcw, podczas gdy miasto liczy tylko 84 000 mieszkacw. Objania to si tym, e wiele kooperatyw miejskich obejmuje nie tylko mieszkacw miasta, ale take iwsi okolicznych. Szczeglnie wielkie kooperatywy miast przemysowych nie poprzestaj na zakadaniu swoich sklepw wrnych dzielnicach miasta, lecz rozszerzaj si take poza jego granice, otwieraj sklepy we wsiach okolicznych wpromieniu coraz szerszym; tak np. kooperatywa wLeeds na 122 swoje sklepy ma 30 rozrzuconych po okolicach miasta. Tworz si wic ogniska ycia kooperatywnego promieniujce zmiasta na wie izdajce do tego, aby ca ludno danej okolicy zorganizowa wjeden rynek zbytu, nalecy do kooperatywy. Podobny rozwj odbywa si winnych krajach. WBelgii s miasta iprowincje, jak Gandawa, zagbie wglowe Charleroi itd., gdzie
105
wikszo ludnoci naley do kooperatywy. Statystyka zostatnich 6 lat, od 1901 roku, podaje przecitn liczb 174 kooperatyw powstajcych kadego roku. Suma sprzeday towarw wkooperatywach belgijskich, czyli ich rynek zbytu, wcigu 1906 roku wzrosa z26 do 31 milionw frankw. Ot wyobramy sobie, e cay kraj albo przynajmniej znaczna wikszo jego ludnoci, organizuje si wstowarzyszenia spoywcze itworzy jeden wielki zwizek kooperatyw, zakupujcy hurtowo towary; wyobramy sobie take, co jest ju bliskie urzeczywistnienia wAnglii, e czonkowie kooperatyw kupuj tylko wswoich magazynach, zrywajc wszelk czno zkupcami irynkiem kapitalistycznym. C wtedy si dzieje? Oto zachodzi cay szereg przemian rewolucjonizujcych ustrj dzisiejszy a do najgbszych jego podstaw. Przede wszystkim zanika caa klasa kupiecka, od najwikszych hurtownikw do najmniejszych sklepikarzy; olbrzymi apasoytniczy dla spoeczestwa zastp tych porednikw handlowych musiaby zwin swoje interesy ipracowa wkooperatywach. Kapitalizm ponisby tutaj sw pierwsz mierteln porak, skurczyby si oca poow swego dzisiejszego krlestwa. Nie byoby ju miejsca dla spekulacji zboem, wglem, cukrem lub innymi produktami, prowadzonych przez syndykaty kupieckie, ktre wpogoni za zyskiem ogadzaj [godz] niekiedy ludno iopodatkowuj zmonopolizowanymi cenami; nie byoby miejsca dla giedy, ktra moe zrozkazu jednego jakiego bogacza sprowadzi zastj wnajpotrzebniejszej dla kraju produkcji lub pchn kapitay do wtpliwej wartoci przedsibiorstw spekulacyjnych; nie byoby take tych nieprzeliczonych mas ludnoci sklepikarskiej, toczcej si po miastach imiasteczkach, yjcej czsto wndzy itrwodze przed bankructwem, ktra aby y jakkolwiek ze swego porednictwa nieprodukcyjnego, zmuszona jest oszukiwa, faszowa, zapdza ludzi wsida lichwy ipijastwa, znieprawia si sama moralnie ispoecznie. Wszystko to zniknie bez ladu, gdy rynek kraju znajdzie si wrkach ludu zorganizowanego, wrkach kooperatyw spoywczych. Ale na tym nie koniec. Potga zorganizowanego rynku dotknie take bezporednio i ostatni twierdz kapitalizmu przemys.
106
Przedsibiorstwa kapitalistyczne, wielkie imae, znajd si wtenczas wtakim pooeniu, e bd wytwarzay tylko dla kooperatyw, poniewa innych nabywcw hurtowych nie bdzie wkraju; bd wic zupenie zalene od swego jedynego wielkiego klienta, od zwizku kooperatyw, imusiayby we wszystkim stosowa si do jego wymaga, produkowa to tylko, co kooperatywy zamawiaj, iw takiej iloci, jakiej potrzebuj. Zaszaby wic zmiana ogromnej doniosoci wstosunkach ekonomicznych celowe prowadzenie produkcji: zamiast wytwarzania chaotycznego, na olep, jakie dzisiaj przewaa, produkcja musiaaby si stosowa cile do rzeczywistych potrzeb ludnoci ioprze si na statystyce tych potrzeb. To, co dzisiaj ju stanowi prawido wzwizkach kooperatyw dla zakupw hurtowych, e wszystkie operacje handlowe iprzemysowe zwizkw tych opieraj si na dokadnym obliczeniu zapotrzebowa ze strony kooperatyw, to samo stosowaoby si wtedy do caego rynku iwytwrczoci krajowej. Nie wytwarzano by zbytecznego nadmiaru, ktry powoduje czsto zastoje ikryzysy przemysowe, mszczce si ciko na ludnoci pracujcej; nie wytwarzano by rwnie rzeczy tandetnych, faszowanych iniepotrzebnych, na ktre dzisiaj, przez reklamy isztucznie stwarzan mod, daj si naciga masy publicznoci, aby tylko fabrykanci ikupcy tych towarw zbytecznych ibrzydkich mieli swoje zyski. Przy rynku kooperatywnym takie rzeczy bd niemoliwe, gdy kooperatywy zamawiaj towary ibadaj ich warto. Produkcja speniaaby wtedy swoje przyrodzone waciwe zadanie: zaspokajaaby istotne potrzeby ludzi. Zamiast suy przedsibiorstwom do gromadzenia zyskw, suyaby spoeczestwu, jego potrzebom ikulturze. Jak pod wzgldem iloci i gatunku, tak samo pod wzgldem ceny towarw i warunkw, w jakich si one wytwarzaj, produkcja kapitalistyczna byaby cakowicie zalena od wymaga zwizku kooperatyw. Sztuczne podnoszenie ceny, monopole syndykatw kapitalistycznych, ktre dzisiaj panuj wszechwadnie na niektrych rynkach nafty, wgla, elaza itd., znajd si wtrudniejszym pooeniu. Przedsibiorcy, aby nie straci nabywcw, bd musieli utrzymywa ceny normalne, przystosowujce si do postpw wytwrczoci, gdy zamiast sprzeday kupieckiej wrd publicznoci niezorganizowanej
107
bd mieli do czynienia ze zwizkiem kooperatyw, wiadomie stawiajcym swoje wymagania wimieniu caego spoeczestwa. Si tej samej powagi spoecznej rynek kooperatywny normowaby take warunki pracy wprzedsibiorstwach kapitalistycznych. Zwizek kooperatyw, jako przedstawiciel ogu spoywcw, awic icaej klasy robotniczej, wgldaby wto, jakie jest pooenie robotnikw wfabrykach, od ktrych nabywa towary, ite przedsibiorstwa, ktre nie szanuj susznych wymaga robotniczych pod wzgldem higieny pracy, dnia roboczego, wysokoci zarobku, mgby atwo zmusza do tego sam grob zerwania znimi stosunkw handlowych. W ten sposb przez panowanie nad rynkiem kooperatyzm moe rozstrzyga wszelkie zatargi midzy spoeczestwem akapitalistami. Zatargi te wchodz take czsto wdziedzin spraw politycznych. Dla Polski takim zadaniem politycznym jest oswobodzenie si od przewagi przemysu niemieckiego iw ogle od przewagi kapitaw obcych, to znaczy uniezalenienie ekonomiczne ikulturalne narodu. Kooperatywy spoywcze itutaj mogyby odegra rol pierwszorzdnego czynnika. Rozszerzajc si jako rynek wiadomie rzdzony, stwarzayby naturaln podstaw dla rozwoju przemysu krajowego, ajednoczenie byyby gotow organizacj do systematycznego icelowego bojkotowania towarw obcych. Spoywanie bowiem, rwnie jak praca, wmasowej organizacji przeobrazi si moe atwo wbro walki politycznej ipodobnie jak powstaj strajki polityczne, wymuszajce przez odmow pracy rozszerzenie pewnych swobd ipraw ludowych, tak samo, io wiele potniej jeszcze, dziaa moe polityczny bojkot spoywcw, prowadzony wcelu wyparcia zkraju obcego przemysu iwyswobodzenia miejscowych si wytwrczych. Takie zjawiska na przykad, jak to, e wKrlestwie, kraju rolniczym, przewaa na rynkach mka obcego pochodzenia, e obuwie warszawskie idzkie tkaniny musz poszukiwa nabywcw na dalekich rynkach wschodnich, wtenczas gdy miejscowa ludno kupuje masami cudzoziemskie ptno iobuwie fabryk niemieckich; e Galicja, rozporzdzajca doskona gleb pod upraw burakw, nie jest wstanie wy tworzy swego przemysu cukrowniczego, iwiele innych podobnych faktw, wiadczcych oniewolnictwie ekonomicznym narodu wobec ssiednich
108
spoeczestw zaborczych, daje si usun tylko przez zorganizowanie rynku ludowego. Gdzie indziej takie rozterki midzy interesami spoeczestwa akapitalizmem normuje do pewnego stopnia pastwo, ustanawiajc ca ochronne, obniajc taryfy przewozowe lub dajc zamwienia na rne dostawy przedsibiorcom krajowym. WPolsce za jest wrcz odwrotnie: rzdy niemiecki iaustriacki, ktre nad ni panuj, nie maj adnego interesu, aby przemys polski ochrania lub stwarza; ich polityka ekonomiczna wykazuje natomiast wyran tendencj do utrzymania zalenoci ekonomicznej krajw polskich, eby przez to samo obniy ich kultur isamodzielno, aprzyspieszy organiczne wcielenie do tych pastw. Sposb wyjcia ztego pooenia znajduje si tylko wstowarzyszeniach spoywczych. Jeeli, choby wtym stosunku, co wAnglii, kilka milionw ludzi zorganizuje si wtakie stowarzyszenia poczone wjeden zwizek, to nawet przy takim czciowym opanowaniu rynku lud polski bdzie ju gospodarzem swego kraju; bdzie mg zamkn drogi zbytu dla towarw obcych, powoa do ycia nowe gazie produkcji krajowej, stworzy wielki rynek miejscowy dla polskiego rolnictwa iprzemysu, organizowa wasn wytwrczo kooperatywn, uwolni czciowo przynajmniej spoeczestwo od pasoytniczej klasy drobnych kupcw iporednikw ydowskich, zmuszajc j do produkcyjnego iobywatelskiego ycia atym sposobem urzeczywistnia coraz szersze wyzwolenie narodu przez spotgowanie izdemokratyzowanie jego si ekonomicznych ikulturalnych. Potga rynku zorganizowanego, teoretycznie biorc, odnie musi zawsze zwycistwo nad kapitaem irozstrzygn na swoj korzy wszelkie zagadnienia spoeczne. Kapita bowiem wkadym przedsibiorstwie zaley tylko od rynku, od nabywcw, ikto panuje nad rynkiem, ten panuje nad kapitaem, nad ca produkcj igospodark kapitalistyczn. Masy ludowe, stwarzajc wkooperatywach spoywczych rynek zorganizowany, staj si panami kraju wcaym znaczeniu tego sowa. adne przedsibiorstwo nie bdzie yo, ktremu poczone kooperatywy odmwi prawa do ycia; aden system ekonomiczny nie przetrwa, przed ktrym zamyka si rynek spoeczestwa. Dzie, kiedy masy ludowe mwi Hans Mller powiedz kapitalistom,
109
przemysowcom ikupcom: nie potrzebujemy was wicej, moemy bez waszej pomocy dostawa towary dzie ten bdzie kocem panowania kapitau. Kapitalici bd musieli wtedy znikn, to jest sta si, jak inni, pracownikami wkooperatywach21. W oczekiwaniu dnia tego kooperatywy spoywcze nie tylko rozszerzaj swj rynek przez rozpocieranie si na coraz szersze masy ludu, lecz organizuj take swoj produkcj. Zachodzi tutaj podwjna dziaalno rozwojowa. Zjednej strony, organizowanie si spoywcw wkooperatywy iich zwizki przygotowuje systematycznie taki stan rzeczy, kiedy przemys kapitalistyczny znajdzie si wobec rynku zorganizowanego przez stowarzyszenia ludowe ikiedy bdzie musia jemu ulec, przyj bez zastrzee jego kierownictwo iwymagania; zdrugiej strony, praca kooperatyw nad stwarzaniem wasnej produkcji przygotowuje rozwizanie spoeczne ipokojowe tego nieuniknionego starcia, jakie nastpi midzy produkcj kapitalistyczn azorganizowanym rynkiem ludowym. Przedsibiorstwa kapitalistyczne, prowadzone dla zysku, y jce walk konkurencyjn, wyzyskiem imilitarn protekcj pastwa, poszukujce czsto pod ochron bagnetw nowego iszerszego zbytu dla swoich wytworw, nie zdoaj przystosowa si do wymaga rynku kooperatywnego. Zaniedbanie przez kooperatywy tworzenia wasnej produkcji narazi by mogo ten nowy rynek ludowy na silne wstrznienia; ze strony przemysowcw bowiem rozpocz si moe systematyczna ipowszechna akcja zmierzajca ku jego dezorganizacji, wielki lokaut postanawiajcy ogodzi rynek kooperatywny, ostateczna walka na mier iycie starego wiata znowym. Temu kooperatywy spoywcze zapobiegaj zawczasu; organizujc stopniowo swoj wasn produkcj na coraz szersz skal iwyzwalajc si przez to coraz bardziej od przedsibiorstw kapitalistycznych, przygotowuj tym ostatnim niechybn, acz powoln mier. Przedsibiorstwa kapitalistyczne, ktrych rynek zbytu zwa si wmiar rozwoju kooperatyzmu, staj wobec konkurenta, ktrego przezwyciy nie mog pomimo caej swej sprawnoci
Mowa Hansa Mllera, sekretarza Zwizku Kooperatyw Szwajcarskich, na kongresie kooperatywnym angielskim wPaisley w1905 roku.
21
110
administracyjnej ihandlowej, olbrzymich zasobw pieninych ikredytu. Wspzawodnik ich przemys kooperatywny staje do walki zaopatrzony wgotowy, zorganizowany rynek, rozszerzajcy si zy wioow si ruchw demokratycznych. Dla nich za, wmiar rozwoju tego samego procesu zrzeszania si spoywcw, rynek zbytu zwa si igrozi zupenym zanikiem. Przy takich warunkach walka konkurencyjna rozstrzyga si atwo ikooperatyzm ludowy dokacza dzieo wywaszczenia wywaszczycieli; przygotowuje im nie bohatersk mier wkatastrofie rewolucyjnej, lecz zwyczajne bankructwo firm przemysowych, niezdolnych do zwycienia nowych wspzawodnikw. 2. Warunki rozwoju produkcji kooperatywnej Stowarzyszenia wytwrcze robotnikw, to jest spki fachowe, ktre zawizuj rzemielnicy dla prowadzenia wsplnego warsztatu, nie daj rezultatw pomylnych. Wiele znich bankrutuje po kilku latach; inne utrzymuj si dziki temu tylko, e pastwo lub zarzdy miejskie daj im stae zamwienia na robot; inne znowu, osignwszy pomylny stan interesw, zamykaj si przed wstpowaniem nowych czonkw, przyjmuj robotnikw najemnych iz kooperatyw przemieniaj si na zwyczajne spki kapitalistyczne, wyzyskujce prac. Przyczyn tego bankructwa stowarzysze wytwrczych jest brak kapitau do prowadzenia przedsibiorstwa, brak zapewnionego rynku zbytu swoich wytworw, aczsto take nieumiejtno wadministrowaniu interesw zbiorowych. Spka rzemielnicza tworzy si zwykle za skadkowe lub za poyczone pienidze, funduszw zapasowych nie posiada, ani te staego zapewnionego dochodu. Nabywcw gotowych na swoje produkty take nie ma imusi ich dopiero szuka, co bynajmniej nie jest rzecz atw wobec konkurencji handlowej irynku zapchanego towarami wielkiego przemysu. Zwykle take czonkowie spki bior si do interesu bez odpowiedniego wyksztacenia handlowego iadministracyjnego, nie przeszedszy uprzednio praktycznej szkoy samorzdu izbiorowego dziaania, idlatego wtrudniejszych wypadkach nie umiej sobie poradzi, nie umiej przewidywa idziaa zgodnie.
111 /
Zamykanie si spki przed nowymi czonkami iprzetwarzanie si jej wspk kapitalistyczn jest take naturalnym wynikiem jej pooenia ekonomicznego. Praca wwarsztacie wsplnym jest zkoniecznoci rzeczy obliczona na pewn tylko ograniczon ilo wytworu; gdy produkcja oywia si, potrzeba wicej pracujcych; gdy nadchodzi stagnacja, potrzeba ich mniej; std te spka nie ma adnego interesu wprzyjmowaniu nieograniczonym nowych czonkw, zktrymi trzeba dzieli si dochodami; korzystniej jest dla niej przyjmowa robotnikw najemnych, ktrych do zysku si nie dopuszcza iktrych mona swobodniej oddali, gdy praca ich nie jest potrzebna. Zupenie inne warunki s w przedsibiorstwach wytwrczych, ktre prowadzi stowarzyszenie spoywcze. Wkadej wikszej kooperatywie, a szczeglnie w zwizku kooperatyw do hurtowych zakupw, s przede wszystkim kapitay zapasowe, gromadzce si cigle zzyskw handlowych kooperatywy bez adnych ofiar ze strony czonkw. Po wtre, jest gotowy rynek zbytu na wytwory, mianowicie wasne magazyny isklepy stowarzysze spoywczych, ktre, jak np.wzwizku kooperatyw angielskich lub szkockich, licz setki tysicy staych klientw-czonkw. Jest wic dla kogo wytwarza bez obawy zastoju; tym bardziej, e kooperatywa izwizek kooperatyw dostosowuj cile produkcj swoich fabryk do iloci zapotrzebowa, jaka napywa do ich magazynw, opieraj swj rynek zbytu nie na przypuszczeniach ikonkurencji handlowej, lecz na statystyce obliczajcej rzeczywisty popyt, inie potrzebuj ani szuka, ani zdobywa nabywcw, gdy maj ich gotowych izorganizowanych. Zsamej take natury stowarzyszenia spoywczego wynika, e nie ma ono adnego interesu, aeby ogranicza liczb czonkw istworzy monopol pewnej grupy. Przeciwnie, kady nowy czonek jest nowym nabywc towarw stowarzyszenia, rozszerza zakres jego handlu iprzysparza jemu dochody, idlatego stowarzyszenie spoywcze dy do cigego rozszerzania si, do przyjmowania jak najwikszej liczby czonkw, co jest tym atwiejsze, e nie jest ono organizacj fachow, lecz spoywcz ijako taka moe skupia wsobie wszelkiego rodzaju ludzi, gdy spoywc jest kady czowiek. Dodajmy do tego jeszcze inny wany warunek, mianowicie e czonkowie stowarzyszenia spoywczego,
112
zanim rozpoczli prowadzi wasn fabryk lub warsztat, maj ju pewne dotego przygotowanie ekonomiczne ispoeczne, sami bowiem przeszli przez tak doskona szko samorzdu ekonomicznego, jak jest kooperatywa spoywcza; s to ludzie ju obeznani zwarunkami handlowymi produkcji, zadministracj irachunkowoci, aprzy tym przyzwyczajeni do dziaalnoci zbiorowej izgodnej; prowadzenie wsplnej fabryki nie jest dla nich trudniejsze ni prowadzenie wsplnego magazynu. Dziki tym wszystkim warunkom, produkcja stowarzysze spoywczych rozwija si nieustannie iw przypieszonym tempie, idzi ju, po kilku dziesitkach lat istnienia, zajmuje ona powane stanowisko. Zwizek kooperatyw angielskich posiada 18 wielkich fabryk wytwarzajcych rne towary wartoci rocznej na 74 miliony frankw. Zwizek kooperatyw szkockich wytwarza wswoich fabrykach na 40 milionw frankw rocznie. Oprcz tego istniej wAnglii 793 kooperatywy spoywcze, ktre prowadz na wasn rk rozmaite przedsibiorstwa fabryczne, wytwarzajce w sumie na 114 milionwfr. rocznie. Razem obliczaj warto roczn produkcji kooperatywnej angielskiej na 288 milionw frankw. S to tkalnie, fabryki obuwia, mebli, drukarnie, warsztaty ubra gotowych, fabryki tytoniu, szczotek, konserw, myda, wiec, papiernie, myny parowe, cukiernie, fabryki masa, piekarnie itd. Denie za jest wtym kierunku, aeby wszystko, co stowarzyszenie spoywcze potrzebuje do swoich magazynw, wytwarzao si wich wasnych zakadach igospodarstwach, zatem nie tylko towary fabryczne, lecz take produkty rolne, wgiel kamienny iprodukty kolonialne, jak herbata, kawa itd. Wtym celu zrobiono ju pierwsze kroki wAnglii: 70 stowarzysze spoywczych posiada swoje wasne fermy obszaru 3000 hektarw ziemi, gdzie prowadz gospodarstwo rolne, owocowe, hodowlane imleczne; zwizek za kooperatyw angielskich posiada wasne plantacje herbaty na wyspie Cejlon ipertraktuje okupno kopalni wgla. Osile rozwoju tej produkcji sdzi mona chociaby ztego przykadu, e wytwrczo obu zwizkw, angielskiego iszkockiego, wcigu dziesiciolecia od 1892 do 1902 roku wzrosa z26 milionw do 114 milionw frankw, co stanowi przyrost 340 na 100. WBelgii kooperatywy spoywcze
113
weszy take na drog organizowania wasnych przedsibiorstw; oprcz licznych piekarni, urzdzonych na wielk skal, s tam dwie tkalnie baweniane, jedna weniana, 8 drukarni, 4 fabryki tytoniu icygar, warsztaty koszykarskie ikamieniarskie, fabryka herbaty, 4fabryki obuwia, fabryka szczotek, wyrobw metalowych, cykorii, 2mleczarnie, jedna ferma rolna iinne. Przedsibiorstwa kooperatywne, szczeglnie angielskie, s to przewanie wielkie fabryki, urzdzone wedug wszelkich wymaga techniki nowoytnej; pod tym wzgldem dorwnuj one najlepszym wzorom przemysu kapitalistycznego; maj za nad nim t wyszo iprzewag ekonomiczn, e nie boj si one konkurencji ani kryzysw; nie boj si dlatego, e wacicielami ich s zrzeszenia spoywcw, ktre wytwarzaj tylko dla siebie samych. Przedsibiorstwom kapitalistycznym grozi ztej strony powane niebezpieczestwo. Te 228 milionw frankw, ktre przedstawiaj roczn warto produkcji kooperatyw angielskich, s to kapitay odebrane fabrykantom; dwa miliony rodzin angielskich, ktre zaopatruj si wmagazynach kooperatywnych, s to klienci straceni dla rynku kapitalistycznego; zkadym za nowym stowarzyszeniem spoywczym iz kad now fabryk kooperatywn zwa si pole dziaania irozwoju dla przemysu kapitalistycznego; atej gronej naway organizacji ludowej, ktra stopniowo iwytrwale usuwa mu grunt pod nogami, nie moe on niczym odeprze, jest wobec niej bezsilny. 3. Warunki pracy wzakadach kooperatywnych Higiena fabryk kooperatywnych wporwnaniu zprywatnymi daje si oceni szczeglnie na przykadzie piekarni, najwicej zaniedbanej pod tym wzgldem gazi przemysu. WAnglii pomimo istnienia od dawna caego szeregu praw nakazujcych wadzom policyjnym pilnowanie wpiekarniach warunkw higienicznych, czystoci, przewietrzania itd., stan ich bywa po wikszej czci opakany irzeczywisto zupenie nie odpowiada przepisom. Natomiast piekarnie kooperatywne, taka np. piekarnia wWoolwich lub wGlasgow, uwaane by mog za wzr higieny fabrycznej; s to zakady wielkie mechaniczne: wik-
114
szo pracy, jak przenoszenie workw, mieszanie ciasta, odbywa si za pomoc udoskonalonych maszyn; sale s wysokie ijasne; osobno jest sala jadalna, kuchnia, umywalnia ipokj dla odpoczynku, podczas gdy wpiekarniach prywatnych robotnicy jedz iodpoczywaj wtym samym miejscu, gdzie pracuj. Pace robotnikw s wysze nawet od tej normy, ktr przyjy robotnicze zwizki fachowe angielskie. Pracuj 51 godzin tygodniowo; wpiekarniach za prywatnych 70i80godzin. Przy tym pracujcy maj udzia wdochodach. Wpiekarni glasgowskiej maj swoich przedstawicieli wzarzdzie ispecjalne uatwienie do nabywania akcji stowarzyszenia, dziki czemu kady robotnik staje si czonkiem kooperatywy spoywczej iwspwacicielem piekarni. Obelgijskich piekarniach kooperatywnych pisze jeden zmiejscowych przedstawicieli ruchu robotniczego, e zrewolucjonizoway one zupenie fabrykacj chleba. Rczne urabianie ciasta zastpiono mechanicznym, co czyni prac bez porwnania lejsz. Piec ogrzewany drzewem zamieniono na udoskonalone piece nowego systemu; ciasne pomieszczenie zastpiono obszernym ijasnym. Dawniej robotnik musia pracowa po 14 i16 godzin na dob wwarunkach uciliwych iza wynagrodzeniem ledwie wystarczajcym na ycie; teraz wpiekarniach kooperatywnych pracuj tylko 8 godzin dziennie przy pacy znacznie wyszej. W innych zakadach kooperatywnych warunki pracy s rwnie korzystne. Wszdzie wysoko zarobku idugo dnia roboczego stosowane s do normy ustanowionej przez zwizki zawodowe robotnikw; niekiedy za norm t przewyszaj. Wwarsztatach kooperatywy Postp wJolimont (w Belgii) robotnicy maj nastpujce prawa: 1)8godzin pracy; 2) najmniejsza norma pacy dziennej 4 ip franka; 3) udzia wzyskach; 4) wrazie choroby lub wypadku kasa choroby wypaca im po 2fr. dziennie; 5) maj wasn lecznic iaptek; 6)po10 latach pracy otrzymuj na staro rent wynoszc od 20 do 40fr. na miesic; 7) po mierci ojca rodziny kooperatywa adoptuje dzieci, wdowie wy paca poow pensji ma, kademu za dziecku 1cz a do 14. roku ycia. Administracja warsztatw pozostaje wrkach samych pracujcych, ktrzy s jednak zarazem iczonkami kooperatywy spoywczej. Wzakadach nalecych do angielskiego
115
zwizku zakupw hurtowych przecitna praca tygodniowa wynosi 51godzin, wniektrych za, jak wwarsztatach ubra, wfabrykach mebli, tytoniu, wdrukarniach wynosi tylko 48, anawet 47 godzin. Wysoko pacy rocznej waha si midzy 1000 a2700fr. Istnieje przy tym staa komisja, zoona zprzedstawicieli kooperatyw izwizkw zawodowych, ktra reguluje warunki pracy izaatwia wszelkie nieporozumienia robotnikw zadministracj. Udzia robotnikw wzyskach przedsibiorstwa kooperatywnego zosta postawiony jako zasada na zjazdach midzynarodowych kooperatystw; zasad t wczono nawet do statutu Midzynarodowego Zwizku Kooperatyw. Mwimy tutaj oudziale wzyskach robotnika nie jako czonka kooperatywy spoywczej, lecz jako pracownika wkooperatywnej fabryce. Jako czonek kooperatywy, kady robotnik, gdziekolwiek pracuje, ma swj udzia we wszystkich dochodach stowarzyszenia, zarwno whandlowych, jak iw przemysowych. Tutaj za chodzi oto, aeby robotnikom pracujcym wzakadach kooperatywnych zapewni udzia wzyskach, ktre daje fabryka, bez wzgldu na to, czy s oni, czy nie s czonkami kooperatywy. Uwaano bowiem, e sama praca robotnika daje mu prawo do czciowego korzystania zdochodw fabryki, nawet wtenczas, gdy nie naley on do stowarzyszenia, ktre t fabryk posiada. Wcelu propagowania tej zasady udziau wzyskach powstao wAnglii w1883r. tak zwane Stowarzyszenie Pracy. Midzy kooperatystami istnieje jednak wtej kwestii rozbieno zda. Angielski zwizek zakupw hurtowych jest przeciwny udziaowi wzyskach; rozumuje on wten sposb: robotnicy fabryk kooperatywnych, jako spoywcy, mog ipowinni nalee do kooperatywy, awwczas, majc prawo czonkw stowarzyszenia, korzystaj ze wszystkich jego dochodw iinstytucji, azatem iz dochodw tych fabryk kooperatywnych, wktrych pracuj. Przyznawa za im osobne prawa udziau wzyskach, jako robotnikom, byoby to stwarza woglnej organizacji ludowej pewn uprzywilejowan klas, czemu kooperatywa, uznajca bezwzgldn rwno wszystkich swoich czonkw, powinna by zzasady przeciwna. Inne natomiast kooperatywy, tworzce szkocki zwizek zakupw hurtowych, atake kooperatywy belgijskie, wprowadziy wswoich zakadach udzia ro-
116
botnikw wzyskach. Ta dywidenda od dochodw fabryki nie wypaca si robotnikom cakowicie; zwykle poow jej przechowuje si wkasach kooperatywy, dajc 3procent, igromadzi si tam jako specjalny fundusz emerytalny, ktry wypaca si robotnikom, gdy opuszczaj fabryk; niekiedy take przemienia si na akcje kooperatywy iwynajtych robotnikw przeobraa wczonkw iwspwacicieli. 4. Kto jest wacicielem fabryk kooperatywnych? Fabryki iwarsztaty kooperatywne nale do jednego stowarzyszenia spoywczego, albo te do zwizku stowarzysze spoywczych, ktry niekiedy ma take za wsplnikw inne stowarzyszenia ludowe. Jest to wic wasno wsplna ludu zorganizowanego swobodnie. Kady czonek stowarzysze spoywczych jest wspwacicielem wszystkich tych kapitaw, fabryk iinstytucji, jakie stowarzyszenie posiada; kady uczestniczy wdochodach iw zarzdzie. Sprawami fabryki, tak samo jak magazynw kooperatywnych, kas, domw, bibliotek itd. kieruje oglne zgromadzenie czonkw; ono wybiera zarzd administracyjny ikontroluje jego czynnoci; wybiera rad nadzorcz dla sprawdzania rachunkw iprzeglda jej sprawozdania. Zarzd naznacza od siebie [wybiera] dyrektora fabryki na czas nieograniczony wkooperatywach angielskich, ktry moe by zmieniony tylko przez zgromadzenie oglne. Bywa take, e prowadzeniem fabryki zajmuje si wycznie stowarzyszenie wytwrcze robotnikw, ktre jest poczone ze stowarzyszeniami spoywczymi jako udziaowcami fabryki. Kombinacja taka wydaje znakomite rezultaty. Za przykad suy mog wielkie zakady wyrobw bawenianych wHebden-Bridge wAnglii. Rozwiny si one zmaego warsztatu kooperatywnego, ktry zaoya spka robotnikw bawenianych, majc pocztkowo tylko 3000fr. rocznego obrotu. Po 25 latach istnienia obrt wynosi obecnie 1 143 000 frankw, gwnie dziki przystpieniu do spki kooperatyw spoywczych, ktre zapewniy fabryce stay zbyt na jej wytwory idue kapitay akcyjne. Spka robotnikw pozostaa administratorem fabryki, gwnymi za wspwacicielami s stowarzyszenia spoywcze wliczbie
117
298. Dochody zfabryki rozdzielaj si pomidzy robotnikw ipomidzy stowarzyszenia wstosunku do iloci wytworw, ktre zakupuj zfabryki. Cz dochodw przechodzi do oglnej kasy ubezpieczenia ikasy owiaty. Podobna organizacja wytwrczo-spoywcza rozwina si take wSzkocji wmiecie Paisley, gdzie przewaa przemys tkacki. Jeszcze w1862r. 25 tkaczy zaoyo tam kooperatyw spoywcz, ajednoczenie postanowili stworzy wasny warsztat tkacki. Pocztkowo pracuj wmieszkaniu jednego zczonkw; w2 lata potem wynajmuj osobny lokal na warsztat. Interesy rozwijaj si powoli; w1865 roku maj tylko 26 000fr. obrotu iadnych zyskw. Oywienie zaczyna si zchwil, gdy stowarzyszenia spoywcze bior udziay tkalni izamawiaj towar. Wkilka lat potem spka tkacka moe kupi duy warsztat za 51 000fr. isprzedaje swoje wyroby za 170 000fr. Odtd rozwj wzrasta szybko. W1883r. 61 stowarzysze spoywczych naley, jako akcjonariusze, do warsztatu kooperatywnego; kapita udziaowy wynosi 188 000 fr., sprzedaj rocznie za 328 000fr. Wroku 1888 buduj wielk przdzalni imagazyny na skad towarw, po omiu latach stawiaj nowe warsztaty dla fabrykacji ptna. Obecnie cyfra ze sprzeday wyrobw tkackich wynosi rocznie 2 200 000 fr.; spka wytwrcza liczy 2241 czonkw, midzy ktrymi jest 308 stowarzysze spoywczych, reszta robotnicy tkalni iudziaowcy prywatni. Najwiksza cz kapitau (514 000 fr.) naley do stowarzysze spoywczych; robotnicy tkalni maj tylko 10 000fr. wudziaach. Dochodami dziel si robotnicy, udziaowcy prywatni istowarzyszenia; te ostatnie bior dywidend wstosunku do zakupw robionych wfabryce. Mona by wyliczy cay szereg innych jeszcze przedsibiorstw kooperatywnych, rozwinitych wpierwszorzdne zakady wytwrcze, ktre stanowi wasno poczonych stowarzysze spoywczych ispki robotniczej wytwrczej. Takimi s np. wielkie drukarnie wManchesterze, wykonujce robt za 2 milionyfr. rocznie; fabryka pcien wKettering ifabryka produktw spoywczych wDroylsden, obie wytwarzajce przeszo za milion frankw rocznie; nastpnie warsztaty wyrobw metalowych wDudley, fabryka jedwabiu wLeek, fabryka mebli wNewcastle itd., ktrych wytwrczo roczn ocenia si
118
na 250 do 600 000fr. We wszystkich tych przedsibiorstwach spka robotnicza, ktra prowadzi fabryk, jest tylko czstk obszerniejszego zwizku organizacji spoywczych, ktre zapewniaj przedsibiorstwu zarwno kapitay, jak iobszerny rynek zbytu. Gwny jednak kierunek, jaki rozwin si wkooperatyzmie, jest to bezporednie organizowanie produkcji przez same stowarzyszenia spoywcze, aszczeglnie przez ich zwizki. S one najzupeniej uzdolnione do tego zarwno przez swoj umiejtno idowiadczenie wsprawach handlowych, jako te przez gotowy rynek zbytu ikapitay nagromadzajce si ztak atwoci wich kasach. WAnglii iSzkocji oprcz przedsibiorstw organizowanych przez zwizki zakupw hurtowych, oktrych ju mwilimy, istniej take przedsibiorstwa nalece do specjalnych spek akcyjnych, zawizywanych pomidzy stowarzyszeniami spoywczymi. Tak np. zawizane 1871 roku wManchesterze towarzystwo Cooperative Newspaper, do ktrego nale 323 kooperatywy spoywcze, jest spk wydawnictw kooperatywnych, przede wszystkim za wydawnictwa pisma Cooperative News, rozchodzcego si w65 000 egzemplarzy. Podobna spka z43 stowarzyszeniami istnieje wSzkocji dla wydawania pisma Kooperatysta Szkocki. Tego typu jest rwnie najwiksza bodaj wcaej Wielkiej Brytanii piekarnia mechaniczna wGlasgow, zaoona w1869r., do ktrej naley 131 stowarzysze spoywczych. Wroku 1903 obrt jej wynosi 10 568 000 fr.; kapitau posiada 2 505 000 fr.; prowadzi interesy bankowe z4,5 milionami frankw wkadw. Administracja prowadzona jest na podstawie federacyjnej, tj. uczestniczy wniej, przez wyroby ikontrol, wszystkie 131 stowarzysze nalecych do spki. Zdochodw zpiekarni wypaca si dywidenda stowarzyszeniom wstosunku do zakupw chleba irobotnikom wniej pracujcym wstosunku do zarobku. Dzie roboczy wynosi 7 godzin. Kadego roku przeznacza si od 10 do 15 000fr. na cele owiaty. W jakiejkolwiek zreszt postaci zjawiaj si przedsibiorstwa wytwrcze kooperatyw spoywczych wpoczeniu ze spk robotnicz, czy te samodzielnie zorganizowane zawsze wystpuje wnich ta sama zasadnicza cecha komunizmu spoecznego: s one wspln wasnoci spoywcw zorganizowanych wstowarzyszenia
119
demokratyczne; s rzdzone demokratycznie przez te same stowarzyszenia; s prowadzone nie dla zysku uprzywilejowanych grup lub osb, lecz dla korzyci ogu idaj nadwarto uspoecznion, to jest taki wzrost bogactw, ktry zwiksza rwnomiernie dobrobyt wszystkich czonkw wpostaci dywidendy osobistej oraz tych rnych instytucji pomocy, owiaty, ubezpiecze, zdrowia, ktre kooperatywa utrzymuje zdochodw swoich przedsibiorstw. Jest to wic produkcja oswobodzona od kapitalizmu, produkcja uspoeczniona, unarodowiona. Tylko e tutaj wyraz ten oznacza co innego ni wprogramach socjalistycznych. Wprogramach socjalistycznych uspoeczniona produkcja znaczy taka, ktrej wacicielem igospodarzem wycznym jest pastwo ludowe, rzd oparty na powszechnym gosowaniu; prowadzi j biurokracja wedug wskazwek swojej zwierzchnoci ina mocy praw obowizujcych, przymusowych. Jest to wsplno znakazu, zgodno pod grob przestpstwa ikary. Wkooperatywnej za produkcji wacicielem igospodarzem s wolne stowarzyszenia ludowe, rzdzce si na zasadzie dobrowolnej umowy, zamiast rzdzcych irzdzonych, nakazu iposuszestwa dziaa tu tylko czynnik naturalny wsplnoci interesw ito przewiadczenie moralne, e solidarno ludzi jest warunkiem dobrobytu kadego, abraterstwo najistotniejsz zasad szczcia. Tamto jest uspoecznienie przymusowe ibiurokratyczne, to za jest uspoecznieniem wolnym ibraterskim. 5. Czy istnieje wyzysk wfabrykach kooperatywnych? Jest rzecz oczywist, e jeeli, jak wHebden-Bridge lub Paisley, wfabryce kooperatywnej pracuj robotnicy nalecy do spki wytwrczej, ktra cznie ze stowarzyszeniami spoywczymi prowadzi przedsibiorstwo ijest jego gwnym administratorem, natenczas owyzysku nie moe by mowy. Robotnicy danej fabryki s zarazem jej bezporednimi wacicielami ipracuj usiebie. Lecz nawet wtedy, gdy stowarzyszenie spoywcze samo prowadzi fabryk ikiedy wynajmuje robotnikw, jak to po wikszej czci jest wprodukcji kooperatywnej, robotnicy ci nie s nigdy wpooeniu najmitw kapitalistycznych. Warunki pracy stawiane przez zwizki
120
zawodowe, higiena fabryczna, dzie roboczy normalny, minimum pacy itd., s cile przestrzegane w zakadach kooperatywnych, cojest zupenie naturalne wobec tego, e zakady te nale do stowarzysze skadajcych si przewanie zrobotnikw. Najwaniejsze jednak jest to, e robotnicy pracujcy wfabrykach kooperatywnych mog wkadym czasie, gdy tego zechc, sta si znajemnikw wspwacicielami tych fabryk; do bowiem tylko, aeby zapisali si na czonkw stowarzyszenia spoywczego, ktre te fabryki posiada. Nie przedstawia to dla nich adnych trudnoci wobec tego, e stowarzyszenie spoywcze uatwia wrozmaity sposb kupowanie swych udziaw czonkowskich: rozkada je na raty, potrca zdywidendy albo wprost nawet przeznacza pewien procent od dochodw fabryki na to, aby pracujcy wniej mieli za co kupi udziay stowarzyszenia. Stawszy si czonkami kooperatywy spoywczej, robotnicy pracuj ju usiebie, we wasnych fabrykach. Na rwni ze wszystkimi czonkami kontroluj administracj iobrt interesw, wybieraj zarzd iurzdnikw stowarzyszenia, decyduj, wjaki sposb maj by uyte irozdzielone dochody, korzystaj zdywidendy osobistej iz funduszw wsplnych. Kade powikszenie dochodw przedsibiorstwa jest zarazem powikszeniem ich wasnego bogactwa osobistego iwsplnego. Znika wtedy ju nie tylko wszelka moliwo wyzysku, lecz isamo pojcie najemnika. Nadwarto, ktra powstaje zpracy wfabryce kooperatywnej, idzie bowiem nie do kieszeni kapitalisty, lecz do kasy stowarzyszenia ludowego istowarzyszenie samo postanawia, jak j ma uy, ile ma przeznaczy na instytucje wsplne, aile na podzia pomidzy czonkw. To, co powstao zpracy robotnikw, powraca wic do nich na powrt albo wpostaci dywidendy osobistej, albo te jako majtek wsplny stowarzyszenia, do ktrego nale. Zwyzyskiwanego najemnika nie pozostaje wtedy ani ladu; na jego miejscu pojawia si wolny obywatel rzeczpospolitej kooperatywnej, ktry pracuje wfabryce swego stowarzyszenia na rzecz osobistego iwsplnego dobra.
121
Rozdzia V. Stowarzyszenia ludowe wspdziaajce zkooperatyw spoywcz

1. Zwizki zawodowe robotnikw Zwizki zawodowe cz robotnikw wcelach pomocy wzajemnej iobrony przed wyzyskiem. We wszystkich krajach Europy Zachodniej maj one podobn organizacj: robotnicy jednej miejscowoci ijednego fachu cz si wzwizek; zwizki te tworz pomidzy sob federacje fachowe, na cay kraj rozwinite, przemysu metalowego, tkackiego, wglowego itd.; federacje te znowu tworz oglnokrajowe zjednoczenie wszystkich fachw. Oprcz tego wkadej miejscowoci przemysowej tworz si poczenia terytorialne rnych pod wzgldem fachowym zwizkw. WAnglii nazywaj si one radami robotniczymi, wNiemczech kartelami rzemios, we Francji giedami pracy, wSzwecji komunami robotniczymi. S to przedstawicielstwa ogu robotnikw danego miasta lub okrgu. Zwizki bywaj partyjne ibezpartyjne pod wzgldem politycznym. WAnglii, gdzie stanowi najwiksz si liczebn ifinansow igdzie doszy do najwyszego uwiadomienia interesw klasowych, zwizki robotnicze (tzw. trade-uniony) nie cz si zadn parti polityczn iz adnym kierunkiem spoeczno-politycznym; ogarniaj one zarwno socjalistw, jak iprzeciwnikw socjalizmu, liberaw ikonserwatystw. Jednake jako instytucje robotnicze pracujce nad przeprowadzeniem rozlegych reform spoecznych, maj waciw swemu stanowisku ideowo, jasno wytknity program dziaania demokratycznego isw wasn polityk parlamentarn, przez ktr usiuj wpywa na rzd istronnictwa rzdzce. Swoist take ideologi iodrbne stanowisko polityczne wyrobiy zwizki zawodowe francuskie, poczone wjedn konfederacj pracy22, ktra oddala si
Taka pisownia woryginale Abramowski mia na myli central zwizkow Confdration gnrale du travail (CGT) Powszechna Konfederacja Pracy, zaoon wroku 1895 (przyp. redaktora ksiki).
22
122
coraz bardziej od parlamentarnej ipastwowej polityki partii socjalistycznych; to samo dzieje si we Woszech. WNiemczech natomiast znaczna wikszo zwizkw zawodowych, 733 000 robotnikw na ogln ilo 1 092 000 zwizkowcw, naley do partii socjalistycznej, tworzc odrbn federacj; obok tych istniej take zwizki zawodowe liberalne, chrzecijaskie ibezpartyjne. Podobnie jest wBelgii; wikszo zwizkw naley do partii socjalistycznej, mniejszo do demokracji chrzecijaskiej ido partii liberalnej. Zadania zwizkw zawodowych powszechnie przyjte s nastpujce: a) regulowanie warunkw najmu za pomoc kontraktu zbiorowego; to znaczy, e przedsibiorca pertraktuje przy najmie nie zpojedynczym robotnikiem, azprzedstawicielami caego zwizku; b)zaatwianie zatargw zprzedsibiorc za pomoc sdw rozjemczych lub, wostatecznym razie, za pomoc zorganizowanego strajku; c) pomoc wzajemna wwypadkach bezrobocia, choroby, kalectwa imierci; d) kontrolowanie inspekcji fabrycznej wzakresie jej dziaalnoci, aby przestrzegaa sumiennie interesw robotniczych; e) wywieranie wpywu na opini spoeczn ina parlament wcelu uzyskania reform prawodawczych, odpowiadajcych potrzebom klas pracujcych. Kontrakt zbiorowy najmu jest jedn znajwspanialszych instytucji, jak klasy pracujce wytworzyy wcigu dziejw swej walki. Jest to ochrona jednostki przez solidarno wszystkich pracujcych, azarazem utrwalenie zdobyczy osignitych przez strajki. Staje si on prawem zwyczajowym, powszechnym, moc ktrego przedsibiorca nie moe wynajmowa robotnikw pojedynczo, lecz musi pertraktowa oto zcaym zwizkiem, anawet zca federacj zwizkw, przez ich biura izarzdy; moc za tego prawa polega wycznie tylko na moralnej solidarnoci robotnikw. Przez dziaanie kontraktu zbiorowego stosunek pracy do kapitau zmienia si zasadniczo. Interesy pracy s wtedy stale przestrzegane iprodukcja musi si znimi rachowa iprzystosowywa si do nich. Posugiwanie si prac tasz, korzystanie zcikich sytuacji wyciu robotnika, aby go zmusi do przyjcia gorszych warunkw najmu, s ju niemoliwe przy istnieniu tej instytucji. Pod wzgldem ochrony pracy dziaa ona podobnie jak prawodawstwo
123
pastwowe, zt jednak zasadnicz rnic, e podtrzymuje j nie litera prawa, lecz cigle ywa iczujna solidarno pracujcych, moralny obowizek przyjty przez kadego, aeby bez porednictwa zwizku nie wchodzi wadne stosunki zfabrykantem. Przy tym warunki najmu, utrzymy wane przez kontrakt zbiorowy, maj t wyszo nad prawodawstwem fabrycznym, e mog przystosowywa si nieustannie iatwo do zmian ycia przemysowego ipotrzeb robotniczych jako umowa zawierana swobodnie midzy dwiema stronami; podczas gdy prawo fabryczne, jako prawo pastwowe, pozostaje na dugi czas niezmienne, przystosowane zwykle do najniszego poziomu kultury23 iprzeobraa si powoli iz trudnoci, zanim przejdzie przez wszystkie instancje prawodawcze ibiurokratyczne. Zwizki zawodowe odday klasie robotniczej olbrzymie usugi. Za pomoc systematycznej walki i umiejtnie organizowanych strajkw uzyskay one znaczne skrcenie dnia roboczego ipodwyszenie zarobkw. Tam, gdzie zwizki s silne, uzyskane zdobycze nie przepadaj zbiegiem czasu, lecz pozostaj trwaym nabytkiem, ktry przechodzi wprawo zwyczajowe, obowizujce fabrykantw jako podstawa dla kontraktu najmu. Zdobycze te wyprzedzaj wwielu razach prawodawstwa fabryczne iwiele przedsibiorstw, szczeglnie wAnglii iAmeryce, posiada ju od dawna 8-, anawet 7-godzinny dzie roboczy, normy pacy, poniej ktrej zarobek spa nie moe, prawo odpoczynku witecznego szeroko uwzgldnione iinne wane dla robotnikw zasady najmu, dotychczas nie wprowadzone do prawodawstwa pastwowego. Za pomoc organizacji kas pomocy wzajemnej zwizki zawodowe oswobodziy robotnikw od niepewnoci jutra iod ycia na asce dobroczynnoci. Robotnik angielski ma zapewnion pomoc swego zwizku wchorobie iw kalectwie; zapewnione utrzymanie podczas braku pracy, co pozwala mu nie przyjmowa zbyt niekorzystnych warunkw najmu; otrzymuje take pewn zapomog od zwizku, gdy jest niezdolny do pracy wskutek staroci,
Np. prawo fabryczne rosyjskie, przystosowane do przecitnych warunkw pracy wpastwie, wwielu sprawach dawao mniej robotnikom polskim ni to, co oni ju posiadali jako zwyczaje ustalone wnaszym przemyle.
23
124
arodzina otrzymuje pomoc wrazie jego mierci. Istniejca obok tego oddzielnie kasa strajkowa, czyli kasa oporu, opaca koszta prowadzenia strajkw, jazdy agitatorw, publikacji, kuchnie komunistyczne [tu w znaczeniu: wsplne] iutrzymywanie rodzin strajkujcych. Fundusze zwizkw powstaj zmaych skadek miesicznych lub tygodniowych, do pacenia ktrych zobowizuj si wszyscy robotnicy zorganizowani. WAnglii 100 najwikszych zwizkw przemysu metalowego, tkackiego, wglowego itd., liczcych razem 1 158 000 czonkw, posiadao wroku 1901 51 537 000fr. dochodu rocznego, czyli e na kadego czonka wypadao okoo 40fr. skadki rocznej: kapita zapasowy wynosi 104miliony frankw. Wcigu ostatnich 12lat wydano na strajki 84miliony fr., tj. 18procent; na pomoc wbezrobociu 104 236 000 fr., tj. 22procent; na pomoc wzajemn wchorobach, wypadkach imierci 183 505 000 fr., tj. 39procent. Zwizki niemieckie, liczce przeszo milion czonkw, maj, wedug danych z1905 roku, 20 190 000 marek ze skadek rocznych i16milionw marek kapitau zapasowego. S to fundusze wsplne caej klasy pracujcej, zrzeszonej zawodowo, ktre zapewniaj jej niezaleno wcikich chwilach ycia isiy do prowadzenia walki. Wana jest take rola zwizkw jako czynnika pokoju iporzdku wprzemyle. Istnienie zwizku czyni bardzo czsto zbytecznym dla robotnikw urzdzanie strajku jako sposobu uzyskania ustpstw. Sama bowiem powaga zwizku jako siy zorganizowanej wystarcza nieraz, aby nakoni fabrykantw do zadouczynienia susznym daniom robotniczym; zawsze za powciga ich od czynienia krzywd inaduy. Wtakich warunkach choby tylko zapowied ze strony zwizku, e bdzie musia uciec si do ogoszenia strajku, lub czstkowe wycofanie robotnikw zjednego tylko oddziau fabryki, skania przedsibiorc do wejcia wukady pokojowe zorganizacj robotnicz. Jeeli te rodki nie pomagaj lub wydaj si wtpliwe wskutkach, wtedy dopiero zwizek decyduje si na ostateczn rozpraw za pomoc strajku. Sprawa strajku musi by jednak zawczasu osdzona przez ca federacj miejscow zwizkw iwtedy tylko, jeeli uzyska aprobat, strajkujcy mog liczy na pomoc organizacji; samowolne za strajki, rozpoczte wbrew opinii ogu zwizkowego, s
125
zostawiane same sobie. Tak na przykad Federacja Zwizkw Szwajcarskich ustanawia wstatutach swoich, jakie powinny by warunki strajku: 1) trzeba, aby 2robotnikw tego fachu, ktrego strajk dotyczy, naleao do organizacji przynajmniej od 6 miesicy; 2) trzeba, aby gosowaniem tajnym 90procent robotnikw zorganizowanych wypowiedziao si za strajkiem, stwierdzajc to swoim podpisem; 3) trzeba, aby najmniej poowa niezorganizowanych robotnikw tego fachu stwierdzia podpisem, e bdzie naleaa do strajku; 4) trzeba, aby zarzdy zwizkw zatwierdziy plan strajku; wprzeciwnym razie komitet zwizku ikomitet federalny maj prawo odmwi strajkujcym wszelkiej pomocy24. Strajk rozpoczty wtych warunkach ma nie tylko szanse pomylnego rozwizania, ale take irzeczywist warto ruchu demokratycznego, gdy jest dobrowolnym wyrazem woli ipotrzeb wikszoci, aktem zbiorowym wiadomie zaplanowanym iocenionym, nie za gwatem dokonanym nad sterroryzowan mas dla dogodzenia pewnym ubocznym celom osobistym lub partyjnym. Jest to wtedy walka demokracji, nie za tumu idcego na olep za przywdcami. Wskutek tego wmiar rozwoju zwizkw strajki staj si rzadsze; robotnicy uciekaj si do nich tylko wwypadkach ostatecznych iniezbdnych; szczeglnie za rzadkie staj si strajki rujnujce, rozpoczynane bez powanych przyczyn lub przynoszce szkod spoeczestwu. Na ich miejsce wysuwa si coraz bardziej dziaalno sdw rozjemczych jako ukadw zawieranych midzy dwiema potgami: organizacj kapitalistw iorganizacj robotnikw. Przemys zostaje oswobodzony od niepotrzebnych wstrznie, azarazem podlega nowemu kierownictwu ze strony zwizkw iprzystosowuje si pod ich naciskiem do interesw ludu pracujcego. Rwnie znamienna jest rola zwizkw wstosunku do prawodawstwa fabrycznego. Prawodawstwo ochraniajce prac kobiet idzieci, przestrzegajce higieny fabryk ibezpieczestwa pracujcych, tam tylko przynosi istotne korzyci, gdzie s organizacje robotnicze, ktre
Zob. miesicznik Mouvement Socialiste, padziernik 1905, Pary; organ syndykatw robotnikw francuskich.
24
126
kontroluj dziaalno inspektorw, pilnuj wykonywania przepisw idaj wskazwki prawodawcom odnonie do rzeczywistych potrzeb ibrakw ycia fabrycznego. Gdzie za takiej kontroli nie ma ze strony pracujcych, tam prawodawstwo okazuje si najczciej bezsilne ibezsensowne, podlega rozmaitym obejciom ispaczeniom, aniekiedy staje nawet wpoprzek istotnym interesom robotniczym, nie podajc za tymi zmianami, ktre ycie przynosi. Czsto spotykamy to faszywe przekonanie, e prawo fabryczne wicej jest warte anieli ustpstwa poczynione organizacji robotniczej przez przedsibiorcw na mocy wzajemnych ukadw, czyli prawo zwyczajowe wprowadzone bez interwencji pastwa. Wicej za warte ma by dlatego, e jest powszechne itrwae; zatwierdzone, pozostaje ju na zawsze, podczas gdy ustpstwa prywatne mog by cofnite izmienione, autrzymanie ich wymaga cigej troski ze strony robotnikw. Wrzeczywistoci jednak dzieje si inaczej, gdy prawa fabryczne tam tylko dziaaj korzystnie, gdzie jest nad nimi ciga kontrola ze strony zwizkw zawodowych; staj si otyle tylko powszechne itrwae, oile powszechny itrway jest ruch robotniczy zorganizowany, oile wyrobia si pewna kultura demokratyczna wrd mas ludowych. Bez tego za prawa fabryczne albo pozostaj na papierze, albo te przynosz zupenie inne rezultaty ni te, ktre byy oczekiwane przez klasy pracujce. Tak samo jak ukady dobrowolne zfabrykantami ijak zdobycze strajkowe, wymagaj one cigej pieczy ipoparcia ze strony organizacji samych robotnikw, irzeczywicie, tam tylko korzy przynosz, gdzie taka organizacja istnieje ima si. W stosunku do pastwa ijego interwencji wsprawach robotniczych najbardziej niezalene iwiadome stanowisko zajy zwizki zawodowe robotnikw francuskich, zgrupowane wliczbie tysica wjedn konfederacj pracy. Wypracoway one now ideologi ruchu robotniczego, ktra otrzymaa nazw syndykalizmu rewolucyjnego25. Jeden zteoretykw tego ruchu, Emil Pouget, tak okrela zasady syndykalizmu: Syndykalizm wyraa taki stan wiadomoci spoecznej, kiedy robotnicy wyzwoliwszy si od wszelkiej wiary
25
Syndykat znaczy to samo, co zwizek.
127
wopatrzno pastwow, doszli do przekonania, e tylko na samych siebie rachowa powinni zarwno wsprawie polepszenia swego bytu, jak iw wielkim zadaniu przeobraenia spoeczestwa. Rni si on od polityki reformatorskiej zwizkw zawodowych, ktra dba tylko opopraw warunkw najmu, iod socjalizmu politykujcego, ktry traktuje zwizki jako swoje szkoy elementarne. Dla syndykalistw zwizek zawodowy jest stowarzyszeniem samodzielnym, ktre podejmuje ca walk zkapitalizmem, walk wfabryce opotrzeby dnia dzisiejszego iprac przygotowawcz dla przyszoci komunistycznej. Ma on zatem podwjne zadanie przed sob: spraw biecych ispraw przyszoci. Zadanie spraw biecych dotyczy wszelkich moliwych ulepsze wwarunkach najmu, reform przynoszcych robotnikowi jakie bd zwikszenie dobrobytu iwolnoci; przy czym syndykalizm odrzuca odwoywanie si do pomocy pastwa iprowadzi akcj bezporednio siami tylko stowarzysze robotniczych. Sprawa przyszoci przygotowuje si jednoczenie zreformami codziennymi. Robotnicy powinni dzisiaj ju winstytucjach swoich uzdalnia si do nowego porzdku spoecznego iorganizowa jego siy gospodarcze. aden rzd nie zrobi ich gospodarzami produkcji, jeeli oni sami nie dojd do tego stanowiska przez dugie dowiadczenie przygotowawcze. Nic zniczego powsta nie moe, tym bardziej wic nowa gospodarka spoeczna. Powstanie ona wtedy, gdy instytucje robotnicze, zwizki zawodowe, ich federacje i giedy pracy zastpi organa gospodarki buruazyjnej26. Wtym samym duchu wypowiadaj si teoretycy zwizkw zawodowych woskich. Uwaamy mwi Artur Labriola e dziaalno zwizkw zawodowych powinna bezporednio zda do reformowania stosunkw, nie za przez porednictwo wadz pastwowych. Powszechna praktyka idowiadczenie wskazuj, e organizacje zawodowe, podnoszc moralne itechniczne uzdolnienie robotnikw, utrwalaj najlepiej zdobyte podwyszenia zarobkw
26
Zob. E. Pouget, Les bases du syndicalisme. Le syndicat.
128
idoskonal produkcj Jedyna rzecz, ktrej zwizki powinny da od pastwa, jest to najszersza swoboda wprowadzeniu swoich spraw27. Odpowiednio do tej zasady, e zwizki powinny nie przez prawodawstwo pastwowe, lecz samodzielnie reformowa produkcj istawa si jej gospodarzami w coraz szerszym zakresie, zwizki robotnicze francuskie rozwiny szerok dziaalno na polu owiaty fachowej ispoecznej. Wroku 1903 byo zaoonych przez nie 988 bibliotek profesjonalnych; 602 kasy pomagajce robotnikom wwdrwkach ksztaccych fachowo; 460 kursw profesjonalnych ispoecznych. Taka sama dziaalno rozwina si wBelgii. Na kongresie zwizkw belgijskich wBrukseli w1905r. okrelono cel zwizkw jako denie do tego, aby zastpiy wprodukcji administracj kapitalistyczn, iprzy jto uchwa organizowania ksztaccych grup terminatorw, uniwersy tetw ludowych, ktre by ksztaciy robotnikw specjalnie na dziaaczy zwizkw, kooperatyw iinnych stowarzysze, oraz tworzenia wonie zwizkw komitetw naukowych dla bada profesjonalnych ispoecznych. Wtakim pojmowaniu rola zwizkw zawodowych iich zadania rozszerzaj si znacznie: staj si one nie tylko organizacj obrony klas pracujcych przed wyzyskiem, ale take czynnikiem, ktry tworzy przyszo spoeczn, ktry wprowadza do przemysu nowego gospodarza stowarzyszenia pracujcych. Rola ta zaznacza si ju wyranie winstytucji kontraktu zbiorowego, tak potnie rozwinitej wzwizkach angielskich; jest to pierwszy etap gospodarki robotniczej wprzemyle kapitalistycznym, cige przystosowywanie si tego przemysu do interesw pracujcych, wgldanie wwarunki pracy, wregulamin fabryczny, wtaryfy zarobkowe. Wdalszym cigu ruch zawodowy stara si upowszechni midzy robotnikami wyksztacenie profesjonalne iekonomiczne, uzdolni ich do administrowania samodzielnego przemysem, anastpnie przeksztaca
A. Labriola, Le syndicalisme et reformisme en Italie (syndykalizm ireformatorstwo we Woszech).

27
129
zwizki zawodowe wspki gospodarskie28. Haso takie rozszerza si dzisiaj wrd robotnikw francuskich pod nazw commandite. Commandite jest to organizacja warsztatu kapitalistycznego, prowadzona przez samych robotnikw na zasadach rwnoci ibraterstwa. Wadza przedsibiorcy, waciciela, odrzucona jest poza warsztat; rozporzdza on tylko, jako waciciel, produktami wytworzonymi; sama za produkcja jest administrowana i prowadzona przez robotnikw. Waciciel umawia si ze zwizkiem zawodowym owykonanie pewnej roboty io pac hurtow; zwizek obowizuje si robot oznaczon wykona, lecz cae jej organizowanie bierze na siebie; on tylko jest wtenczas gospodarzem warsztatu, rozdziela robot, dozoruje, ustanawia normy dnia roboczego iwypaca zarobki; wgospodarce za tej trzyma si cile zasady rwnoci, znosi wszelkie przywileje midzy robotnikami idzieli zarobek oglny na rwne czci pomidzy wszystkich pracujcych. Taka jest zasada commandite. Organizacja gospodarska jest nastpujca: robotnicy pracujcy wsplnie mianuj rad administracyjn ikomisj kontroli. Rada jest zoona zdwch delegatw idwch rachmistrzw. Jeden zdelegatw jest wycznie upowaniony do stosunkw zprzedsibiorc, zbiurem dyrekcji. Otrzymuje on iprzekazuje robotnikom zamwienia oraz spenia rol porednika we wszystkich sprawach midzy pracujcymi adyrekcj fabryki, kontroluje nieporzdki iobecno robotnikw wwarsztacie. Kady robotnik po kolei powinien spenia obowizki delegata. Drugi delegat jest zastpc pierwszego. Rachmistrze prowadz podwjn rachunkowo spki, dotyczc obstalunkw ipodziau pracy. Podobna organizacja istnieje w wielkich zakadach Drukarni Narodowej wParyu, wZwizku Paryskich Robotnikw Powozowych, wniektrych przedsibiorstwach metalurgicznych iszklarskich we Francji. Nie wszdzie jednak wprowadzono zasad rwnego podziau zarobkw, jakkolwiek jest silne parcie wtym kierunku. Przez wychowanie moralne pisze jeden zzecerw Drukarni Narodowej
Dzisiaj nazwalibymy to raczej samorzdem pracowniczym (przyp. redaktora ksiki).
28
130
paryskiej wychowanie, ktre daje robotnikom taka spka gospodarska, przez wyrobienie wrd nich zwyczajw braterstwa, forma ta organizacji fachowej podbije cay wiat pracujcy iupowszechni si na wszystkie przedsibiorstwa. Przebdziemy nowy etap rozwoju ku wietlanej przyszoci. Pace zarobkowe zostan ujednostajnione [ujednolicone], awobec kapitalistw stan organizacje pracy wsplnej29. Kapita nie bdzie jeszcze przez to zniesiony, ale odebrana mu zostanie rola gospodarza wprodukcji; wszystkie kka mechanizmu irachunkowoci wytwarzania przejd wrce robotnikw, wrce ich wolnych zwizkw. Zestawiajc zt dnoci gospodarcz zwizkw zawodowych dnoci kooperatyw spoywczych do opanowania rynku i organizowania wasnej produkcji, moemy przewidzie woglnych zarysach, ku jakim przeobraeniom spoecznym zmierza dzisiejsza demokracja stowarzysze ludowych ijak si odbdzie wyzwolenie, dokonane bez pastwa ibez rewolucji, bez przymusowego wywaszczenia idyktatury proletariatu. Gospodarskie grupy profesjonalne, tworzce si wonie zwizkw zawodowych iprzejmujce od kapitalistw ca administracj iorganizowanie przemysu, spotykaj si zrynkiem ludowym, organizowanym przez kooperatywy spoywcze iz kapitaami tych kooperatyw, poszukujcymi lokowania si wprzemyle. Oba gwne czynniki wszelakich przedsibiorstw rynek ifachowa organizacja znajd si wrku stowarzysze ludowych; kapitalistom za pozostanie tylko stanowisko rentierw itytu wacicieli; spoecznie bd wtedy klas przeyt inieczynn. Cowicej jednak, znajd si oni wzupenej zalenoci od demokracji stowarzysze zarwno wprocesie wytwarzania, jak isprzedawania towarw; wtych za warunkach dalsze prowadzenie przedsibiorstw iutrzymanie ich wtypie przedsibiorstw kapitalistycznych bdzie niesychanie trudne. Jakikolwiek powaniejszy zatarg midzy kapitalist arynkiem ludowym lub grup pracownikw prowadzc jego fabryki, postawi go wpooeniu bankruta; iw kadym takim wypadku jest gotowy nabywca zbankrutowanego prywatnie przedsibiorstwa kooperatywa spoywcza. Ona, jako przedstawiciel zorganizowanego rynku
29
A. Boudet, Mouvement Socialiste, kwiecie 1905.
131
iposiadacz wielkich kapitaw, bierze na siebie wy mykajce si zrk prywatnych przedsibiorstwo, bierze zgotowym ju mechanizmem wytwrczym, z organizacj gospodarsk zwizku robotniczego, iprzeobraa je na wasno wspln caego zrzeszenia spoywcw. Kade takie bankructwo ilicytacja spoeczna powiksza bdzie wiat gospodarki kooperatywnej, auszczupla dziedzictwo gincego kapitalizmu; awprocesie tym twrczo-rewolucyjnym oba typy demokracji fachowa ispoywcza dopeniaj nawzajem swoj dziaalno. czno ta, zistoty rzeczy wynikajca ze wsplnoci celu, uwiadamia si dzi coraz bardziej wruchu robotniczym ikooperatywnym. Kongres ostatni francuskich gied pracy wAmiens w1906r. zaleca zwizkowcom wstpowa do kooperatyw spoywczych. WBelgii istniej miejscowe federacje, czce zwizki zawodowe zkooperatywami spoywczymi. We Woszech wostatnich czasach (1907 roku) wytworzya si federacja oglna zwizkw zawodowych, kooperatyw itowarzystw wzajemnoci wcelu wspdziaania wsprawie wszystkich dojrzaych do urzeczywistnienia reform spoecznych. Biece zagadnienia ycia wymagaj tego wspdziaania rwnie silnie, jak icele ostateczne. Zdobycze zwizku zawodowego wzakresie podwyszenia zarobkw nie mog przynie robotnikom trwaej irealnej korzyci bez dziaalnoci kooperatyw spoywczych; bardzo czsto bowiem bywa, e rezultatem strajkw ipodwyszenia pac jest take ipodwyszenie cen na artykuy spoywcze, tak e nadwyka, ktr robotnik zdobywa na fabrykancie, jest mu zabrana na powrt przez kupca. Wkooperatywach za spoywczych ceny utrzymuj si normalnie itam, gdzie obejmuj one szerszy zakres, zmuszaj take ihandel kupiecki do przytrzymywania si tych norm, do obniania cen na towary, ikad tam wyzyskiwaniu sytuacji strajkowej. Odwrotnie take kooperatywy spoywcze wymagaj dziaalnoci zwizkw zawodowych, zdobywajcej wysze pace ikrtszy dzie roboczy iutrwalajcej te zdobycze przez zbiorowy kontrakt najmu; albowiem robotnicy, ktrzy s mniej wyzyskiwani, ktrzy rozporzdzaj wikszym zarobkiem iwiksz iloci czasu swobodnego, mog atwiej nabywa akcje kooperatyw iprzyjmowa czynniejszy udzia wich yciu spoecznym.
132
W ostatnich czasach rozwina si take wzwizkach robotniczych francuskich nowa forma walki zkapitalistami, za pomoc bojkotowania towarw. Jest to tak zwany label. Label jest to piecz, znak zwizku robotniczego, umieszczony na produktach. Zwizek dajc fabrykantowi sw piecz na towary, wiadczy przez to, e robotnicy pracujcy uniego nale do zwizku ie pracuj na warunkach uznanych przez zwizek. Og robotnikw obowizany jest kupowa takie tylko towary, ktre s znaczone t pieczci. Zwizki licz nato, e publiczno przekona si take, i towary znaczone s lepsze, jako wykonywane wlepszych warunkach, ie pjdzie za przykadem zwizkowcw bojkotujc towary nie znaczone. Do skutecznego przeprowadzenia takiej walki, zmuszajcej cay og przemysowcw do przyjcia warunkw najmu okrelonych przez zwizki, jedynie kooperatywy spoywcze s zdolne; niezorganizowana publiczno kupujcych moe tylko chwilowo, pod wpywem agitacji, poprze tego rodzaju dania robotnikw; kooperatywy za spoywcze dziaaj wtakich sprawach stale iplanowo, inic atwiejszego dla nich, jak zamkn swj rynek zbytu dla towarw nie majcych pieczci zwizkowej. Obok zwizkw robotnikw przemysowych istniej take, znacznie mniej rozwinite, zwizki robotnikw rolnych. Najliczniejsze s we Woszech, tzw. braccianti. Zasuguj one na szczeglniejsz uwag ze wzgldu na to, e staraj si zastpi najem pojedynczy przez najem zbiorowy. Jest to wic ta sama dno do wy tworzenia spek robotniczych gospodarskich, jak spotyka si wzwizkach robotnikw przemysowych. W tym celu robotnicy wiejscy danej okolicy stowarzyszaj si ijako stowarzyszenie wchodz wumowy zwacicielami dla dokonywania rnych robt rolnych. Zamiast aby kady wynajmowa si oddzielnie ina rnych warunkach, stajc si atwo ofiar wyzysku ioszustwa, przyjmuj oni robot za porednictwem swojej organizacji, ktra sama ukada [ustala] zwacicielem warunki najmu moliwie najkorzystniejsze dla robotnikw ipilnuje, aeby warunki te byy zachowane. Oile do stowarzyszenia takiego nale wszyscy albo znaczna wikszo robotnikw rolnych danej okolicy, wyzysk siy roboczej
133
zostaje zatwoci ukrcony, poniewa waciciele, nie majc wczym wybiera, musz zgodzi si na warunki, ktre stawia stowarzyszenie. Umowa zawierana przez stowarzyszenie nie jest waciwie umow najmu pewnych robotnikw, lecz umow owykonanie pewnej roboty za oznaczon cen; jako wykonawca tej roboty figuruje wumowie samo stowarzyszenie iod niego ju zaley, wjaki sposb zobowizanie swoje doprowadzi do skutku, jak rozdzielona bdzie robota, zarobek iw jakich granicach odbywa si praca dzienna. Podobne stowarzyszenia kontraktu zbiorowego dla najmitw rolnych miayby szczeglne znaczenie dla nas nie tylko dla uregulowania warunkw najmu po wsiach, ale take jako ochrona wychodstwa polskiego. Kadego roku zGalicji, Poznaskiego iKrlestwa wyruszaj po zarobki do Niemiec tysice ludzi, anie majc adnej organizacji, s zupenie na asce przedsibiorcw iagentw, podlegaj nieraz strasznemu wyzyskowi, rozmaitym oszustwom ikrzywdom. Pooenie ich zmienioby si zupenie, gdyby przedsibiorcy, ktrzy ich cigaj na zarobki, zawierali umow nie zpojedynczymi robotnikami, lecz zich stowarzyszeniem. Stowarzyszenie, majc swoich obrocw prawnych iludzi znajcych stosunki miejscowe tego kraju, dokd wyrusza emigracja, mogoby zawiera kontrakt zca wiadomoci rzeczy iw kadym wypadku stan wobronie pokrzywdzonych. Stowarzyszenia takie dwignyby na wyszy poziom kultury ca tak liczn unas klas bezrolnych, wystawion dzisiaj najbardziej na demoralizujce wpywy emigracji zarobkowej; one dayby jej hasa demokratyczne twrcze iwcigny do wsplnej pracy nad odrodzeniem spoecznym. 2. Stowarzyszenia wytwrcze robotnikw przemysowych Stowarzyszenie wytwrcze jest to spka robotnikw do prowadzenia wasnego przedsibiorstwa warsztatw, fabryki lub kopalni na zasadach wsplnej wasnoci irwnego dzielenia zyskw pomidzy stowarzyszonymi. Wtym celu robotnicy lub rzemielnicy tego samego fachu organizuj si wtowarzystwo akcyjne, rozkupuj pomidzy
134
sob udziay iz kapitaem zebranym wten sposb przystpuj do eksploatacji. Istnieje kilka typw tych stowarzysze, czyli kooperatyw wytwrczych. Pierwsze stowarzyszenia, ktre powstay we Francji, utworzone byy na tej zasadzie, e kady czonek musi by zarazem akcjonariuszem irobotnikiem, czyli e cay kapita ma pochodzi tylko od robotnikw pracujcych wkooperatywie. Wrzeczywistoci jednak zachowanie tej zasady rzadko si spotyka. Spotyka si natomiast czsto akcjonariuszy, ktrzy bynajmniej nie pracuj wwarsztatach kooperatywy, ajeszcze czciej robotnikw kooperatywy nie bdcych jej czonkami. Taostatnia okoliczno jest prawie niezbdna. Wobec zmiennoci produkcji, okresw zastoju ioywienia, stowarzyszenie musi posiada personel pomocniczy, przyjmowany na czas oywienia, aoddalany na czas zastoju. Kooperatywy wytwrcze staraj si jednak niekiedy zachowa czysto swych zasad wten sposb, e czonkowie, ktrzy przestaj pracowa wwarsztacie kooperatywy (jeeli to nie jest zbraku roboty lub zpowodu choroby), przestaj by take czonkami iotrzymuj zpowrotem swj udzia. Albo te postanawiaj wstatutach, e robotnicy uywani czasowo do pomocy, maj udzia wzyskach imog stawa si akcjonariuszami przez nagromadzenie wkasie kooperatywy przypadajcej im czci dochodu. Stowarzyszenia takie spotyka si tylko wmaym przemyle rzemielniczym. Jeeli za rozwijaj si pomylnie izwikszaj swoj produkcj, natenczas odstpuj zwykle od pierwotnych zasad; aby nie dzieli si dochodami, nie przyjmuj nowych czonkw, tylko zwyczajnych najmitw. Wtedy kooperatywa robotnicza zamienia si na zwyczajne towarzystwo maych kapitalistw, wyzyskujcych prac innych. Tak np. paryskie stowarzyszenie wyrabiajcych narzdzia optyczne, pocztkowo istniejce jako kooperatywa prawdziwa, ktrej wszyscy czonkowie byli zarazem robotnikami, obecnie ma tylko 50czonkw, a1500 robotnikw najemnych. Inny typ stowarzysze wytwrczych s to takie, ktre maj na widoku nie tylko interesy swoich czonkw, lecz wszystkich robotnikw pewnego zawodu lub przynajmniej pewnego zwizku zawodowego.
135
Poniewa jednak taki warsztat kooperatywny nie moe da roboty wszystkim od razu, wic przyjmuje si do pewien tylko procent robotnikw, zmieniajcych si wedug potrzeby. Tak na przykad wwarsztatach stowarzyszenia tapicerw wParyu, pracuj po kolei robotnicy potrzebujcy roboty, aczas zmiany oznaczony jest na dni 15. S to waciwie warsztaty bezrobocia, ktre powstaway najczciej wskutek strajku. Niektre znich nale do kilku naraz zwizkw fachowych, jak paryska fabryka powozw, ktra stanowi wasno piciu rnych zwizkw fachowych, nalecych do przemysu powozowego. Dochody ztakich warsztatw id do kasy zwizku fachowego, arobotnicy korzystaj znich tylko jako czonkowie tego zwizku. Do tego typu naley take synna huta szklana wAlbi (we Francji), ktra stanowi wasno wszystkich poczonych organizacji robotniczych francuskich. Powstaa ona na skutek wielkiego strajku whutach szklanych. Strajkujcy, korzystajc zobfitych zapomg, zaoyli wasne warsztaty, zorganizowano emisj biletw [cegieek] po 25 centymw na sum 500 tysicy frankw. Wikszo ich zostaa zakupiona przez zwizki fachowe oraz przez kooperatywy spoywcze iwytwrcze. Osoby pry watne, ktre bray te bilety, musiay je przekaza jakiemu bd stowarzyszeniu robotniczemu, gdy przyjta zostaa zasada, e akcjonariuszami huty mog by tylko organizacje robotnicze. Do nich naley zarzdzanie hut idochody. Dochody, wedug statutu, mog by uyte tylko na cele spoeczne, oglnego dobra. Robotnicy pracujcy whucie maj trzeci cz miejsc wradzie administracyjnej i40procent dochodu (oprcz pacy), lecz pod warunkiem, e dochd ten nie bdzie dzielony, lecz zachowany jako wasno wsplna wkasach oszczdnoci. Aeby utrzyma hut wAlbi, robotnicy okazali zadziwiajc ofiarno. Bywao, e caymi miesicami nie brano prawie zapaty, aeby tylko huta moga wybrn zkopotw finansowych. Obecnie interesy jej rozwijaj si pomylnie dziki poparciu przez stowarzyszenia spoywcze, ktre od niej nabywaj towar; dziki take naciskowi ze strony ogu robotniczego na restauratorw i kupcw, aby uywali tylko naczy szklanych zmark Albi.
136
Obok tych dwch typw s take stowarzyszenia wytwrcze akcyjne bez ogranicze. Czonkami ich mog by nie tylko pracujcy wwarsztacie stowarzyszenia, lecz jacykolwiek ludzie, ktrzy nabyli jego akcje. Aeby za ustrzec si przed przewag kapitau, wustawach stowarzyszenia s nastpujce zastrzeenia: 1) czonkowie rady zarzdzajcej s wybierani przez akcjonariuszy, lecz tylko spomidzy pracujcych wwarsztacie kooperatywy; 2) zysk kapitau akcyjnego nie moe przewysza 7,5procent; 3) wszyscy robotnicy pracujcy wkooperatywie, nawet tacy, ktrzy nie bdc czonkami s tylko czasowo wy najci, maj prawo do udziau wzyskach. Ten typ stowarzysze wytwrczych powsta niedawno; jest ich zaledwie kilkanacie, gwnie we Francji. Inicjatorzy ich maj nadziej, e wtej formie stowarzyszenia wytwrcze bd mogy przej do przemysu wielkiego irozwija si pomylnie dziki swobodnemu napywowi do nich kapitaw zzewntrz. Jak dotd stowarzyszenia wytwrcze nie wykazay siy rozwojowej ani zdolnoci do przeobraania stosunkw spoecznych. Znaczna ich wikszo albo ginie po kilku latach istnienia, albo te, osignwszy pewien stopie pomylnoci, zamyka si dla nowych czonkw izaczyna przyjmowa robotnikw najemnych, przeistaczajc si wzwyczajn spk drobnych kapitalistw. We Francji opiekuje si nimi pastwo; daje im sta zapomog roczn 140 000 frankw; zapewnia im pierwszestwo we wszystkich robotach pastwowych igminnych; oprcz tego zzapomogi rzdowej izapisu filantropijnego powsta w1893r. bank poyczkowy dla kooperatyw wytwrczych, rozpoyczajcy rocznie okoo miliona frankw. Wszystko to jednak nie moe zapewni tym stowarzyszeniom naturalnego rozwoju. Choruj one stale na brak kapitaw ina brak rynku dla zbycia swoich wytworw. Wikszo kooperatyw yje tylko dziki zamwieniom rzdowym; innych klientw powanych prawie e nie maj. Ju ztego samego powodu nie mona ich uwaa za samodzielne instytucje ludowe, rozwijajce si naturalnymi siami spoeczestwa; hoduje je bowiem filantropia pastwa. Zupenie inn drog wybray stowarzyszenia wytwrcze angielskie. Zamiast szuka subsydiw pastwowych iwie opakany ywot
137
insty tucji sztucznie podtrzymywanej, nie rozwijajcej si inie biorcej udziau wprocesie demokratycznego przeobraania gospodarki spoecznej, angielskie kooperatywy wytwrcze znalazy punkt oparcia isiy rozwoju wpoczeniu si zkooperatywami spoywczymi. Widzielimy ju uprzednio, do jakiego wietnego stanowiska dochodz spki wytwrcze wta kim zespoleniu. Droga do tego prowadzca jest bardzo atwa tam, gdzie stowarzyszenia spoywcze s ju rozwinite. Staj si one akcjonariuszami spki wytwrczej idostarczaj przez zakupione udziay lwi cz jej kapitaw zapasowych iobrotowych. Przez swoje zamwienia na towary otwieraj spce obszerny itrway rynek zbytu; przez swoje uczestnictwo wadministracji warsztatw, jako akcjonariusze spki, daj jej pomoc swej inteligencji fachowej, wyrobionej dugim i wszechstronnym dowiadczeniem. W tych warunkach spka robotnicza wytwrcza ma wszystkie przywileje ekonomiczne wielkiego przedsibiorstwa, aco najwaniejsze, przestaje by samolubnym, zamknitym towarzystwem kilkudziesiciu wsplnikw. Staje si ona wtedy organem wytwrczym caej federacji otwartych dla kadego stowarzysze spoywczych, ajej warsztaty staj si wspln wasnoci wielotysicznych mas ludu zorganizowanego wtych stowarzyszeniach. Jest to produkcja uspoeczniona, ktr prowadzi si nie dla korzyci maego kka robotnikw tworzcych spk, lecz dla interesw ogu spoywcw. Pierwsi, ktrzy zakadali we Francji kooperatywy wytwrcze, stali na faszywym stanowisku, uwaajc, e warsztaty ifabryki powinny stanowi wyczn wasno tych, ktrzy wnich pracuj. Gdyby nawet taka reforma udaa si, spoeczestwo nie byoby jeszcze wyzwolone od przywilejw iwyzysku. Spki robotnicze posiadajce fabryki, jako spki zamknite zkoniecznoci rzeczy, zograniczon liczb czonkw, prowadziyby produkcj dla zysku swoich wsplnikw, tak samo jak dzisiaj fabryki akcyjne kapitalistw dbaj tylko ozyski swoich akcjonariuszy; wspoeczestwie wytworzyaby si tylko nowa klasa uprzywilejowana, robotnicza, oddzielona od reszty spoeczestwa swym monopolem wacicieli fabryk; istota jednak rzeczy mao by si zmienia. Gospodarka nie byaby zdemokratyzowana, nie byaby wrku wszystkich, nie rzdziby ni cay og zainteresowanych, tj. cay og spoywcw,
138
wszystkich ludzi. Zadanie to zdemokratyzowania iuspoecznienia produkcji rozstrzyga si dopiero wkooperatywach spoywczych. Fabryki igospodarstwa, ktre ich wasno stanowi, nie maj ju na sobie adnego pitna przywileju. Do kooperatywy spoywczej wej moe kady; stoi ona otworem dla wszystkich iwszystko, co posiada kapitay, instytucje pomocy, fabryki, gospodarstwa, magazyny jest wasnoci wszystkich, wasnoci dostpn dla kadego. Interesy jej prowadz si nie tylko dla korzyci tych, co administruj lub co pracuj wjej zakadach, ale dla korzyci caego ogu czonkw. Jest to wcaym znaczeniu tego sowa rzecz-pospolita, rzecz-wszystkich. Z tych to powodw kooperatyzm wkadym kraju zaczyna si powinien od stowarzysze spoywczych; spki za wytwrcze robotnicze, ktre chc pj drog szerokiego rozwoju iktrym ma przywieca idea wyzwolenia spoecznego, powinny poszukiwa midzy stowarzyszeniami spoywczymi swoich gwnych akcjonariuszy ina nich oprze swoj gospodark. Zadanie ich waciwe jest to organizowanie warsztatw dla szerszych zrzesze ludowych. 3. Kooperatywy rolne Wociastwo, klasa najliczniejsza i pracujca u samej podstawy gospodarki krajowej, stanowi gwny rdze demokracji wkadym spoeczestwie. Demokracja narodzia si dopiero zupadkiem poddastwa wocian irozwija si wmiar tego, jak wociastwo zyskuje coraz szersze prawa obywatelskie icoraz wiksz samodzielno ekonomiczn. Kraje najbardziej demokratyczne pod wzgldem swego ustroju politycznego iswojej kultury, jak Szwajcaria, Dania, Norwegia, s to kraje chopskie, gdzie gospodarstwo wociaskie stanowi najwaniejszy czynnik dobrobytu ipotgi narodowej. Objania si to tym, e interes drobnego waciciela rolnika wymaga, znatury rzeczy, ustroju demokratycznego. Jako pracownik samodzielny iosiady na tym samym miejscu przez wiele pokole, zainteresowany osobicie we wszystkich sprawach miejscowych, wocianin odnosi si znieufnoci inieprzychylnie do wtrcania si wte sprawy wadz pastwowych ibiurokracji, ida zawsze jak najwikszego uniezalenienia si od tej
139
wadzy, jak najszerszego samorzdu miejscowego [lokalnego]. Wtym za tkwi zarazem igwny pierwiastek kultury demokratycznej, czerpicej swoje siy zsamodzielnoci czowieka, zjego uzdolnienia do samorzdu. Na spraw wociask zapatrywano si dwojako: jedni, mianowicie socjalici, upowszechniali teorie, e wasno chopska musi zagin wwalce zkapitalizmem; wielkie majtnoci iprzedsibiorstwa rolne pochon mae, wywaszcz gospodarzy icay og wociastwa zamieni wproletariat bezrolny; uwaano przy tym, e procesowi temu nie naley przeszkadza, gdy wasno chopska jest wasnoci ndzy, ajedynym rozstrzygniciem sprawy rolnej bdzie przejcie caej ziemi na wasno pastwa demokratycznego, ktre samo poprowadzi gospodark, organizujc j jako wielkie przedsibiorstwo oglnokrajowe. Inni znowu, zachowawcy [konserwatyci] iprzeciwnicy wszelkich zmian spoecznych, twierdzili, e gospodarstwo chopskie zdolne jest oprze si procesom rozkadowym kapitalizmu ie przeciwnie nawet, pozostanie naturaln twierdz zachowawczoci wobec wszelakich prdw reformatorskich; o twarde gowy chopskie mwili rozbij si wszelkie marzenia komunistyczne. Kooperatywa rolna pokazaa, e mylili si ijedni, idrudzy. Mylili si socjalici, wskazujc na upastwowienie ziemi jako na jedyny sposb dwignicia mas wociaskich zndzy; ibyli wbdzie zachowawcy, twierdzc, e te masy s niezdolne do reformowania stosunkw spoecznych. Stowarzyszenia rolne przedstawiaj typ mieszany kooperatywy: cz ludzi jako spoywcw ijako wytwrcw. Jako spoywcw poniewa stowarzyszenie bierze wswoje rce sprawy handlowe zakupw, nabywa hurtowo rozmaite produkty dla rolnikw potrzebne iprzywaszcza sobie zyski kupieckie; jako wytwrcw poniewa nie tylko nabywa, ale isprzedaje take produkty gospodarstw swoich czonkw, awdalszym rozwoju tworzy swoje wasne zrzeszone przedsibiorstwa rolne. Jest to wic podwjna kooperatywa spoywczo-wytwrcza. Najczciej jednak przedstawia si ona jako zgrupowanie si kilku rnych kooperatyw wok waciwego zwizku rolnikw, ktry jest tylko ich organizatorem iopiekunem. Do kadej poszczeglnej
140
sprawy rolnictwa zwizek lub, jak inaczej nazywaj, kko rolne, syndykat albo kko wociaskie tworzy poszczegln kooperatyw, administrujc si samodzielnie; tak powstaj kooperatywy mleczarskie, hodowli byda, kasy wzajemnego kredytu, towarzystwa wzajemnego ubezpieczenia itd. Zwizek rolnikw odgrywa wtedy rol ogniska, zktrego wychodz iwok ktrego grupuj si rozmaite stowarzyszenia, biorce kade jakie jedno zadanie spoeczne do wykonywania. Przejrzymy po kolei te rozmaite czynnoci kooperatyzmu rolnego. Pierwszym zadaniem, od ktrego kko rolne zwykle zaczyna, jest to zorganizowanie wsplnego zakupu potrzebnych dla rolnictwa produktw, mianowicie nawozw sztucznych, nasion, narzdzi imaszyn rolniczych, karmy dla byda itd. Zakup nawozw sztucznych (azotowych, fosforowych, potasowych) odbywa si wtaki sposb: dwa razy do roku, na wiosn iwjesieni, biuro zwizku wzywa czonkw do zgaszania zamwie; nastpnie sumuje te zamwienia ioddaje wybranej przez si fabryce nawozw, starajc si uzyska jak najnisze ceny. Biuro zajmuje si analiz zamwionego towaru ikontrol wystawionych przez fabryk rachunkw. Kady czonek odbiera swoj cz wprost od fabryki iotrzymuje osobny rachunek, na ktry wystawia weksel. Przewanie zwizki nie przyjmuj odpowiedzialnoci za wypacalno swoich czonkw, chocia s itakie, ktre przyjy zasad solidarnoci. Inny sposb zaatwiania zasadza si na tym, e zwizki zakupuj na wasny rachunek nawozy do swoich skadw iodsprzedaj czonkom po cenie kosztu. Wan przy tym rzecz jest to, e biuro zwizku daje zarazem objanienia co do uycia nawozu, przeprowadza analiz gleby iwskazuje dokadnie, jaki rodzaj nawozu ma by uyty. Ztego porednictwa zwizku najwicej korzysta may posiadacz, wocianin, mogc nabywa ma ilo nawozu po cenie hurtowej, nabywa wdobrym gatunku, nie sfaszowany, istosowa go umiejtnie, co bez pomocy zwizku byoby dla niego zupenie niedostpne. Przy dalszym rozwoju kooperatyzmu rolnego zwizki rolnicze, czc si ze sob wwiksze zrzeszenia, prowincjonalne [regionalne] lub centralne, zakadaj swoje wasne fabryki nawozw sztucznych izaopatruj same gospodarstwa czonkw poszczeglnych kek.
141
Ten sam system wsplnego zakupu hurtowego przez biura zwizkw albo nawet produkcji wasnej przez zrzeszenia zwizkw prowadzonej istnieje dla nasion, narzdzi rolnych, pokarmu dla byda iinnych rzeczy. We Francji, Niemczech, Danii zwizki posiadaj wwielu miejscowociach swoje wasne fermy, gdzie produkuje si dobre gatunki nasion zboowych iburakowych. Wsprawie za zaopatrywania gospodarstw wnarzdzia rolne odgrywaj rol porednikw handlowych albo te nabywaj narzdzia imaszyny na wasno wspln, szczeglnie takie, ktre mog by uywane kolejno, jak mocarnie, mynki, siewniki, tocznie itd. Narzdzia te s zoone wskadach zwizku iwynajmowane czonkom kolejno za ma opat lub darmo. We Francji zwizki rolnikw uywaj czsto kasy poyczkowo-oszczdnociowej do pomocy dla zakupu maszyn inarzdzi wten sposb, e wchodz zni wspecjaln umow itworz spk do zakupu; albo te sam zwizek rolniczy zapisuje si jako czonek kasy poyczkowej tej miejscowoci iwtedy, przy porczeniu solidarnym wszystkich swych czonkw, poycza zkasy pienidze na kupno maszyn. Istniej take osobne spki parowego omotu. Kapita na kupno mocarni zbiera si albo bezporednio midzy czonkami, albo za pomoc obligacji, ktre potem umarzaj si zopat za uycie; mocarnia pozostaje wasnoci spki imoe nawet dawa dochody przez wypoyczanie osobom postronnym. Oprcz tych rzeczy, ktre su do gospodarstwa rolnego, zwizki staraj si nabywa hurtowo wszystkie inne towary do codziennego uytku suce. Wtym celu otwieraj one swoje wasne sklepy spoywcze istaj si wtedy kooperatyw spoywcz wociask, jak to si dzieje unas; albo te powouj do ycia niezalene od siebie iosobno administrujce si kooperatywy spoywcze, zktrymi wchodz wspecjaln umow, jak to si praktykuje we Francji. Kooperatywa taka staje si oglnym dostawc dla zwizku rolniczego; wszyscy jego czonkowie s czonkami kooperatywy ijako tacy korzystaj zdochodw, ktre sklep daje. Niektre ztych kooperatyw zwizkw rolniczych we Francji przyjy zasad nie dzielenia zyskw, lecz kapitalizowania ich na fundusz wsplny, przeznaczony do popierania izakadania rnych instytucji. Jedna znich np. (w miejscowoci
142
Tonnerre) zastrzega wswojej ustawie, e ma popiera pieninie imoralnie wszystko, co ma na celu popraw bytu iwyzwolenie pracujcych. S takie (jak np. kooperatywa Zwizku Lot iGaronne), ktre otwieraj wwielu miejscowociach swoje wasne piekarnie obsugiwane przez wasne myny; albo te (jak kooperatywa spoywcza Zwizku Poudniowo-Wschodniego) zasilaj swoimi dochodami kasy ubezpiecze od wypadkw iod pomoru, tworz kasy emerytalne dla pracownikw zwizku; albo te jeszcze za kadaj mleczarnie, serownie, destylarnie, fabryki konserw, anawet fabryki ptna (jak np.kooperatywa wAnde). W ogle system francuski okaza si bardzo korzystny dla kooperatyzmu; system zasadzajcy si na tym, e wiele zwizkw rolniczych zdanej miejscowoci tworzy jedn kooperatyw spoywcz, ktra zaspokaja wszystkie potrzeby ich czonkw, aprzez to obejmuje od razu ogromny rynek iod samego pocztku ma zapewnione silne stanowisko ekonomiczne. Tak np. do kooperatywy spoywczej tak zwanej Poudniowo-Wschodniej naley 198 zwizkw rolniczych (tzw. syndykatw), czyli 42 tysice czonkw, akooperatywa taka, zwielk liczb swych sklepw po wsiach, stanowi najwikszego kupca tej prowincji. Wwielu takich kooperatywach dochody nie s dzielone pomidzy czonkw, ale pomidzy zwizki rolnicze, nalece do kooperatywy. Zwizek za moe ten dochd zuytkowa na cel oglny, przela do kasy wzajemnej pomocy albo do kasy ubezpiecze, albo przeznaczy na co innego, nie drobic [dzielc] pomidzy swymi czonkami. Zobaczmy teraz, jak si odbywa wsplna sprzeda. Jedn zgwnych przyczyn zego rynku zboa jest masa porednikw, nabywajcych tanio od wytwrcw, asprzedajcych drogo spoywcom, aco wicej, faszujcych czsto produkty wiejskie. Zadaniem zwizku jest uwolni rolnika od tego porednictwa izetkn go bezporednio ze spoywc. Wtym celu organizuje si wsplna sprzeda zboa, burakw, jarzyn, owocw, produktw mlecznych itd. Sprzeda ta organizuje si rozmaicie. Najczciej biuro zwizku publikuje szeroko wezwanie do nabywcw, aby skadali oferty swoich zapotrzebowa, i zapotrzebowania te komunikuje swoim czonkom; funkcjonuje
143
zatem jako biuro porednictwa. Albo te zwizek sam nabywa produkty od wacicieli, lecz pozostawia je do przechowania unich, zobowizujc do chronienia. Rzadziej za bywa, e zwizki maj swoje wasne spichrze iskady. Najlepszym inajatwiejszym do opanowania rynkiem zbytu dla zwizkw rolniczych s kooperatywy spoywcze, wiejskie imiejskie. We wszystkich te krajach Zachodu od pocztku kooperatyzmu rolnego istnieje staa dno, aeby midzy tymi dwoma typami zrzesze ekonomicznych nawizay si stae iuregulowane stosunki handlowe. Wten sposb porednictwo kupieckie zostaje zupenie wykluczone icay ogromny rynek, zrolnictwem zwizany, znale si moe wrkach organizacji ludowych, gdy jednoczenie zyski handlowe kierowa si bd do wsplnych kas tych organizacji inagromadza si jako spoeczny, ludowy kapita. Dla przyspieszenia tej reformy, ktra sama przez si ju zadaaby cios miertelny kapitalizmowi, zwizki rolnicze ikooperatywy spoywcze usiuj wszdzie uregulowa swj wzajemny stosunek jako wytwrcw ispoywcw izamieni go na umow zorganizowan iraz na zawsze ustalon. Umowy takie, zawierane pomidzy zwizkami kek rolniczych ahurtowniami lub poszczeglnymi magazynami kooperatyw spoywczych miejskich, dla dostawy zboa, mki, jaj, mleka, masa, drobiu, jarzyn itd., spotyka si coraz czciej wSzwajcarii, Niemczech, Danii, Belgii iinnych krajach idzi ju mona znale cae prowincje kraju (jak np. wDanii iSzwajcarii), gdzie kooperatywa rolna ispoywcza zawadny caym rynkiem iwypary zupenie kupiectwo iprzedsibiorcw prywatnych. We Francji za, gdzie kooperatywy spoywcze miejskie s sabiej rozwinite, zwizki rolnikw same tworz takie kooperatywy na prowincji, kady wswojej okolicy, iw ten sposb organizuj rynek dla swoich produktw. Bywa rwnie tak, e zwizek rolnikw, nie chcc obarcza siebie czynnociami specjalnie [typowo] handlowymi, organizuje osobne spki handlowe, zajmujce si dostaw produktw wiejskich na targi miejskie lub do sklepw kooperatywnych, iwielu kooperatystw uwaa takie wyspecjalizowanie za lepsze, gdy sam zwizek ma wtedy wicej czasu na roboty kulturalne iowiat, zrolnictwem zwizane. Czsto take bywa, e zwizki rolnicze zakadaj tylko
144
biura sprzeday zwystaw prbek; biura te udzielaj obu stronom, sprzedajcym ikupujcym, potrzebnych informacji isu swoim porednictwem, centralizuj oferty produktw czynione przez czonkw iposzukuj dla nich nabywcw, dajc gwarancj sw iopiek. Agent postawiony na czele biura pilnuje sumiennego wykonania zamwie iekspedycji. Jednoczenie zorganizowaniem sprzeday zwizki rolnikw zakadaj take wasne przedsibiorstwa wytwrcze, ktre stopniowo rozszerzaj si na wszystkie gazie produkcji rolnej izdaj powoli do tego, by nie niszczc wasnoci prywatnej ziemi, przeprowadzi rolnictwo do wyszej formy gospodarki wsplnej, uspoecznionej. Mae gospodarstwa wociaskie, zarwno jak iwielkie folwarki, cz si dla poszczeglnej produkcji iorganizuj wielkie gospodarstwa zrzeszone. Wzrzeszeniu tym drobny gospodarz na paru morgach ziemi korzysta moe zniedostpnych dotychczas dla niego wygd izyskw duego gospodarstwa. Wten sposb rozwiny si ju na wielk skal spki mleczarskie, spki hodowli byda, wsplne serownie, myny, piekarnie, fabryki konserw, spki jedwabnicze iwiele innych. Dla rozszerzenia tej produkcji ipostawienia przedsibiorstwa na wiksz skal poszczeglne spki cz si czsto wzwizki obszerniejsze; na tej drodze powstawa mog nawet fabryki tak duego kapitau iobrotu wymagajce, jak np.fabryki cukru. Pord wocian najwicej upowszechniy si spki mleczarskie, serownie ipiekarnie. Spki mleczarskie licz przecitnie po 200 do 700 czonkw (typ najbardziej rozpowszechniony na zachodzie Europy); koszt urzdzenia parowej mleczarni umarza [zwraca] si ju po 3 lub 5 latach zdochodw, ktre ona daje. Zarzd spki takiej jest zwykle honorowy ibezpatny. Personel patny skada si zmaszynisty, malarza irachmistrza; jest take ikontroler patny, sprawdzajcy jako dostawionego mleka. Dochody zmleczarni id na pokrycie kosztw fabrykacji, na spacanie procentw iobligacji, areszt rozdziela si midzy czonkami wedug iloci dostawionego mleka. Podobnie take zorganizowane s serownie. Kilkudziesiciu lub wicej gospodarzy zobowizuje si dostarcza cay udj, zwyjtkiem domowych potrzeb, do przerobu na sery; na urzdzenia serowni wypoyczaj potrzebn
145
sum na podstawie nieograniczonej porki, wczym kasy poyczkowo-oszczdnociowe s czsto pomocne. Dochody ze sprzeday serw rozdziela si co kwarta, po pokryciu kosztw, midzy czonkami wedug iloci dostarczanego mleka. Przy tym na umorzenie poyczki iutworzenie funduszu zapasowego zatrzymuje si pewien may odsetek od wypacanego dochodu. Serownie takie s najwicej upowszechnione wSzwajcarii. Spki mynarskie podejmuj omot, oczyszczanie i zmielenie zboa, przy czym kady otrzymuje swoje zboe nie zmieszane zobcym. Czonkowie obowizani s mle zboe wmynie spki. Zysk czysty wspkach francuskich rozdziela si wedug ustawy wtaki sposb: 20procent na fundusz zapasowy, 5procent udziaowcom spki, 25procent na personel robotniczy, reszta 50procent pomidzy spoywcw, czyli tych czonkw, ktrzy dostawiali [dostarczali] robot do myna. S to pocztki mynarstwa spkowego, ktre wdalszym rozwoju stan moe na stanowisku wielkich producentw. Oprcz tych rnych gazi przemysu, prowadzonych przez specjalne spki, zwizki rolnikw podejmuj take wiele innych robt niemoliwych do przeprowadzenia dla pojedynczych gospodarzy. Do takich naley nawadnianie iodwadnianie gruntw, zwalczanie szkodnikw, jak chrabszcze, gsienice itp., utrzymywanie drg wiejskich, uatwianie komasacji gruntw przez wymian wzajemn dziaek ziemi iinne. Na polu owiaty rolniczej zwizki zrobiy bardzo wiele, organizujc kursy praktyczne, zakadajc szkoy, urzdzajc pola dowiadczalne, prby nowych narzdzi imaszyn, wystawy ikonkursy. Przez upowszechnianie wrd wocian dobrych gatunkw nawozu, ziarna, ulepszonych narzdzi pracy, podniosy wszdzie, gdzie istniej, kultur ziemi, zamono iowiat kraju. We Francji niektre zwizki utrzymuj stale swoich agronomw, ktrych obowizkiem jest objedanie gospodarstw, dawanie odpowiednich rad iwskazwek, robienie analiz iurzdzanie odczytw. We Woszech zwizki utworzyy wdrowne szkoy rolnicze, przenoszce si zjednej okolicy kraju do drugiej. WNiemczech iFrancji staraniem zwizkw potworzyy
146
si przy szkoach wiejskich specjalne klasy nauczania rolnictwa dla chopcw idla dziewczt. Ogromn te dziaalno rozwiny zwizki rolnicze wszdzie na Zachodzie na polu pomocy wzajemnej, kas wzajemnego kredytu, ubezpiecze ibiur pracy. S kasy chorych, kasy pomocy dla starcw idla sierot, kasy emerytalne dla robotnikw rolnych iubezpieczenia staroci. Kasy chorych daj podczas choroby pomoc lekarsk ilekarstwa, aoprcz tego zapomogi dzienne wnaturze ipienidzach. Wzwizkach francuskich ustali si take zwyczaj, e wrazie choroby ktrego zczonkw zwizek wykonuje zamiast niego niezbdne wjego gospodarstwie roboty iopiekuje si jego sadyb [domem]. Zwykle miejscowe kasy pomocy wzajemnej zajmuj si tylko pomoc wchorobie; ubezpieczenie za staroci ikalectwa naley do unii tych kas, obejmujcej ca prowincj kraju. S take zwizki zajmujce si specjalnie potrzebami dzieci, zakadajce ochrony wiejskie, domy dla sierot, utrzymujce stypendystw. Fundusze potrzebne na te rne instytucje id zdochodw, ktre daj rne przedsibiorstwa zwizkowe, jak rwnie zdochodw kooperatywy spoywczej zczonej ze zwizkiem. Jest to wic dobroczynno nie od filantropw idca, ale ktr lud sam sobie czyni. Na tej drodze staraj si zwizki rolnicze rozstrzygn take spraw ubezpieczenia staroci robotnikw wiejskich, aniektre znich we Francji doszy do wypacania 300fr. rocznej emerytury robotnikom po 65. roku ycia. Instytucje kredytu rolnego s koniecznym dopenieniem zwizkw rolnych. Zwizek, organizujc rne przedsibiorstwa, spotyka si czsto zprzeszkod braku gotwki. Temu zaradzaj towarzystwa wzajemnego kredytu. Obie te instytucje przenikaj si wzajemnie; fundusze wychodzce zkasy kredytowej wchodz do kasy zwizku. Najbardziej upowszechnion na Zachodzie form kredytu rolnego s kasy Raiffeisena, zograniczonym zakresem dziaania isolidarn odpowiedzialnoci czonkw. Gromadzce si wnich oszczdnoci ludowe dochodz do milionowych kapitaw, zktrych korzysta mog zarwno zwizki rolnicze, jak iinne kooperatywy. Znich bior si poyczki na kupno byda, nasion, nawozu, narzdzi rolnych, na zaoenie mleczarni parowej, myna itd. Kasy te tworz pomidzy
147
sob federacje, dziki czemu mog znacznie rozszerzy sw dziaalno finansow. Wan stron tych instytucji jest to, e zale przede wszystkim od moralnej wartoci ludzi. Czonkowie bowiem musz we wasnym interesie dba, by nie wchodzili do stowarzyszenia ludzie nie budzcy zaufania; znajomo taka jest atwa wgranicach gminy wiejskiej i umoliwia przeprowadzenie zasady solidarnej odpowiedzialnoci. Zwizki rolnicze rozwiny take w rnych formach ubezpieczenia wzajemne, ubezpieczenie od ognia, gradu, od zarazy byda iod wypadkw nieszczliwych przy pracy. Organizuj je zwykle nie pojedyncze zwizki, ale zrzeszenia wielu zwizkw naraz. Na zakoczenie wspomnijmy jeszcze odwch wanych instytucjach, ktre zwizki rolnicze organizuj: s to biura pracy, funkcjonujce bezpatnie dla robotnikw wiejskich jako porednictwo midzy poda ipopytem pracy, oraz sdy polubowne. Te ostatnie insty tucje rozwiny si szczeglnie we Francji. Maj one na celu ochroni wociastwo od niepotrzebnych kosztw procesowania, rujnujcych czsto rodziny wociaskie, aszczeglnie od zych wpyww moralnych, jakie ztych sporw wynikaj, szerzcych midzy ludmi uczucia nienawici, oszustwo imciwo. Statuty niektrych zwizkw francuskich czyni obowizkowym dla swoich czonkw sd polubowny we wszystkich sprawach dotyczcych gospodarstwa rolnego. Kto si nie zgadza na to, musi by wykluczony ze zwizku. Sdy polubowne maj swoj procedur ustalon; przy zwizkach istniej komitety, zoone zprawnikw, adwokatw, rejentw, agronomw iweterynarzy dla fachowego wyjanienia sporu. Usugi takiego komitetu s bezpatne imaj charakter albo porady tylko, albo wyroku. Obie strony udajce si do sdu polubownego musz wpierw podpisa deklaracj, e wyrok przyjm. Bardzo czsto samo wyjanienie sprawy przez komitet doradczy wystarcza ido waciwego sdu nie dochodzi. Sdy polubowne zwizkw funkcjonuj take jako biura porady prawnej dla obrony przeciw oszustwom w transakcjach, przeciw niesusznym pretensjom administracji podatkowej, przeciw wyzyskowi ze strony chlebodawcw [pracodawcw] iw innych podobnych wypadkach. Obrona prawna swoich czonkw jest czsto prowadzona przez
148
zwizki na szerok skal, gdy interesy ich s naraone przez jakiekolwiek naduycia ze strony administracji pastwowej lub municypalnej, ze strony zarzdw kolejowych, fabrycznych lub gminnych. Widzimy wic ztego oglnego przegldu zada iczynnoci zwizkw rolniczych, jak wan rol odgrywaj one w kooperatyzmie ijak doniose reformy spoeczne przeprowadzaj. Reformy te daj si streci wnastpujcy sposb: 1)organizowanie rynku produktw rolnych iwy jcie go spod rzdw kapitalistw; 2) gromadzenie kapitaw wsplnych, jako wasnoci ludu wiejskiego, wrnych kasach ispkach organizowanych przez zwizki; 3) organizowanie wsplnych przedsibiorstw rolniczych; 4) przeprowadzanie samego gospodarstwa rolnego do wyszej formy gospodarstwa zrzeszonego, ktre zabezpiecza ma wasno chopsk od ndzy iwywaszczenia; 5)szerzenie owiaty, pomocy wzajemnej idobroczynnoci wykonywanej wasnymi siami ludu; iwreszcie 6) rozwijanie wrd ludu wiejskiego samodzielnoci spoecznej, uzdolnienie do samorzdu ido prawdziwej demokracji, umiejcej bez przy musu prowadzi idoskonali ycie zbiorowe. Jeden znajlepszych znawcw idziaaczy na polu kooperatyzmu rolnego we Francji, de Rocquigny, tak pisze wswojej ksice osyndykatach francuskich: Ju teraz masy wociaskie, nabywajc wiadomo swojej siy, s mniej skonne do dania przy kadej sposobnoci interwencji Pastwa-Opatrznoci, jak to czyniy dawniej; imagiczna sia stowarzyszenia ukazuje si im teraz bardziej skuteczna dla urzeczywistnienia swoich celw izdobyczy. Jest to fakt wielkiej wagi, gdy instytucje stworzone swobodnie, przez inicjatyw prywatn, s istotnie najodpowiedniejsze dla rozwizania zagadnie pracy. Rozwijaj si one samorodnie, gdy s oywione wasnym yciem imaj atwo przystosowywania si do wszelkich potrzeb. Syndykaty rolne czy nie stanowi tego doskonaego przykadu? Nigdy pastwo, ze wszystkimi swymi rodkami iwpywami, nie mogoby stworzy takiego postpu wrolnictwie, przeobrazi jego metody, ulepszy pooenia drobnych posiadaczy, jak to uczyniy syndykaty. Jedna zatem z najwaniejszych zasad, ktre syndykaty upowszechniy, jest to przyzwyczajenie
149
rolnikw do rachowania tylko na samych siebie, na swoje wsplne dziaanie, dajc od wadzy rzdowej tylko uatwienia iochrony Syndykaty byy prawdziwymi wychowawca mi wocian i wyzwoliy ich zzalenoci, wjakiej yli dotd dziki ciemnocie, saboci irozproszeniu30. Na co szczeglniej trzeba zwrci uwag pisze inny kooperatysta francuski, Maurin to na prac odrodzenia umysowego, ktre dokonao si wmasach wociaskich; na to powolne przesikanie wumysy niekulturalne idei zupenie nowych: poznania praw ekonomicznych, ktre rzdz yciem, ipoznania potgi, ktr daje solidarno iwzajemno pracownikw Wsyndykatach rolnych wypracowuje si dusza mas ludowych, ich przysza inteligencja, umysowo. Jako przykad siy rozwojowej kooperatyzmu rolnego podajemy statystyk syndykatw rolnych francuskich, zebran przez Rocquignyego. Ruch ten zaczyna si we Francji w1884 roku; byo wtedy tylko 5syndykatw. W 1890r. jest ich ju 648 ilicz 234 tysice czonkw. W 1894r. s 1092 syndykaty i378 tysicy czonkw. W 1899r. s 2133 syndykaty iprzeszo 500 tysicy czonkw. W 1900r. jest 2500 syndykatw i800 tysicy czonkw, co zrodzinami wynosi okoo 4 miliony ludnoci. 4. Poszczeglne wizerunki kooperatyzmu wiejskiego Piekarnie kooperatywne wiejskie we Francji Jest to jedna znajbardziej rozwijajcych si form kooperatyw wociaskich. Speniaj one nie tylko swoje specjalne zadanie dajc ludnoci wiejskiej chleb tani wdobrym gatunku, ale jednoczenie speniaj take izadanie wychowawcze, uczc solidarnoci izbiorowego
De Rocquigny, Syndicats agricoles et leur oeuvres (Syndykaty rolne iich czyny).

30
150
dziaania. Zachciy one do innych form kooperatyzmu iday we Francji pocztek setkom mleczarni kooperatywnych. Piekarnie te istniej jako stowarzyszenia prywatne, wolne od formalnoci ipodatkw. Kady, kto wniesie wpisowe iudzia (wynoszcy 8 lub 10 frankw), staje si czonkiem. Udzia jest zwrotny, lecz nie daje procentw. Fundusze potrzebne na zaoenie piekarni s najczciej otrzymywane drog poyczki. Czonkowie, ktrymi s przewanie wocianie, dostarczaj piekarni zboa; awzamian otrzymuj kwity na chleb (tzw. bony). Zarzdza piekarni biuro ikomisja kontrolujca, wybierana przez zgromadzenie oglne czonkw. Pracownikw patnych jest trzech tylko: piekarz, kasjer iroznosiciel chleba. Piekarnie kooperatywne wprowincjach zachodnich Francji trzymaj si zasady, eby chleb sprzedawa po cenie moliwie najniszej. Wkocu kadego miesica biuro oznacza cen chleba na miesic nastpny, biorc za podstaw oglne wydatki ubiegego miesica isum otrzyman ze sprzeday. Zasad t stosuj piekarnie nowe wobawie przed konkurencj wielkich piekar miejskich. Dawniejsze ilepiej rozwinite kooperatywy wprowadzaj, przeciwnie, mae podwyszenie ceny chleba dla stworzenia dywidendy ifunduszu zbiorowego. Tak np. jedna ztakich piekarni, wLa Rochelle, daje rodzinie wociaskiej, zoonej z5 osb, 60 frankw rocznego zysku. Wedug statystyki ogoszonej przez piekarni udziaow wLa Flotte, czonek, ktry przez 32 lata, od 1864 do 1896 r., nabywa dla swej rodziny po 350 chlebw rocznie, zaoszczdzi sobie 3290 frankw, czyli po 102fr. rocznie. Dochody irozwj piekarni wzrastaj znacznie, gdy doczaj si do nich wasne myny. Jedn zciekawszych piekarni kooperatywnych jest piekarnia wCroix, zaoona przez robotnikw miejscowych, najwiksza wokolicy; sprzedaje okoo p miliona bochenkw chleba rocznie. Czonkom swoim daje 31procent dywidendy, 5procent zzyskw przeznacza na fundusz zapasowy, a2procent na komitet pomocy; 0,5 procenta od sprzeday na amortyzacj budynkw iurzdze. Sprzedaje chleb o5centymw droej ni whandlu, aeby t drog nagromadzi fundusz bezrobocia ichoroby. Ztej kasy pomocy piekarnia poycza swym
151
czonkom bez procentu. Wrazie mierci wypaca rodzinie 25fr. Dewiz stowarzyszenia jest Solidarno iBraterstwo. Kooperatywa koszykarzy wiejskich W Villaines, we Francji, wszyscy mieszkacy s koszykarzami, awszyscy koszykarze nale do kooperatywy. Przedsibiorcw nie ma; wszystkie wyroby zgromadzaj si wmagazynie kooperatywy isprzedaj si na rzecz stowarzyszenia. Wioska Villaines zajmuje si od dawna koszykarstwem zpowodu, e posiada wswoich dolinach doskona oz31 do tego. Wyroby te jednak nie miay szerszego rynku; przyjedali tylko okoliczni kupcy jarmarczni. W1845r. proboszcz miejscowy powzi myl zaoenia stowarzyszenia iuoy ustaw, pozostajc do dzi dnia. Do stowarzyszenia naley 151 rodzin. Ma ono rad administracyjn izarzd. Kadego roku odbywa si zebranie oglne, przed ktrym odczytuje si sprawozdanie iktre wybiera zarzd irad. Niektre prawida ustawy s bardzo surowe, np. czonek nie ma prawa wystpi ze stowarzyszenia przed upywem 20 lat swego naleenia, chyba e zamieszkuje dalej ni o24 kilometry od Villaines. Wyroby s co dwa tygodnie oddawane do magazynu stowarzyszenia izapisywane. Nikt nie ma prawa ani jednej sztuki sprzeda kupcowi; prywatnie nie mona odstpi nikomu wicej ni 12 sztuk. Cena kadego wyrobu jest zgry oznaczona; zniej 10, aczasem i20procent przeznacza si na kapita stowarzyszenia; zebranie oglne moe powikszy ten procent do 35. Wypata odbywa si na danie albo zaraz przy dostarczeniu towaru, albo potem. Koszykarze sami musz dostawa [pozyska] oz. Zarobek dzienny wynosi dla mczyzny 4 fr., dla kobiety 2fr. Katastrofa finansowa spotkaa stowarzyszenie: upad bank, gdzie zoyo ono cay swj kapita, wynoszcy 23 tysice frankw. Nie zniechcio to jednak stowarzyszonych. Interesy wzrastaj cigle iobrt sign paruset tysicy. Dostarcza ono swoich wyrobw
Czyli wierzb, ktrej gazie stosowano do wyrobu koszy (przyp. redaktora ksiki).
31
152
na rynek paryski ina okolic wpromieniu 20 mil. Przy kooperatywie tej istnieje take towarzystwo pomocy wzajemnej. Kooperatywa wiejska Soce wGandawie Zaoona wroku 1898 przez robotnikw miasta Gandawa (w Belgii) promieniuje sw dziaalnoci po wsiach okolicznych jako kooperatywa spoywczo-wytwrcza. Wpierwszym roku istnienia zaoono we wsi Zele piekarni, sklep spoywczy iskad wgla; wdwa lata potem postawiono tame dom ludowy zogrodem isal zabaw. We wsi Wetteren zaoono w1900r. piekarni, sklep spoywczy, magazyn towarw okciowych [tekstylnych] idom ludowy, przyozdobiony artystycznymi malowidami. Wtyme roku zaoono te same instytucje we wsi Thielt; to samo we wsi Termonde. We wszystkich tych domach ludowych s biblioteki. Sprzeda napojw alkoholowych jest wzbroniona. Wroku1901 utworzono Syndykat tkaczy zdoliny Surmy, ktry posiada ju wasny warsztat, gdzie paca jest o11procent wysza ni winnych; warsztat ten dostarcza tkaniny do magazynw wielkiej kooperatywy Naprzd wGandawie, Proletariusz wLugdunie idomu ludowego wBrukseli. Stworzono take syndykat (czyli zwizek) robotnikw sznurkowych wZele iHamme, ktry organizuje wasn produkcj sznurw. Kooperatywa Soce, jakkolwiek majca sw gwn siedzib wmiecie, dziaa jednak gwnie na ca okolic wiejsk Gandawy. Naley ona do partii robotniczej socjalistycznej. Celem jej jest stopniowe reformowanie ycia wiejskiego, zarwno robotnikw, jak iwocian gospodarzy. Dewiza jej, wypisana na wszystkich gmachach kooperatywy, brzmi tak: Dla dobrobytu ludu dla wyzwolenia czowieka. Kooperatywa wiejska socjalistyczna wLuksemburgu Wroku 1897 zaoono wHaut-Fays kooperatyw spoywcz Przezorno, z41 czonkami ikapitaem 4 tysicyfr. Bya to pierwsza prba, aby przekona si, czy kooperatywa spoywcza moe rozwin si na wsi iczy socjalizm moe przyj si wkraju drobnej wasnoci, jakim
153
jest mae pastewko Luksemburg. Wyniki zadziwiy najwikszych optymistw. Sprzeda dosza zsamego pocztku do 150fr. dziennie suma znaczna na wiosk majc tylko 800 mieszkacw. Wdwa lata pniej powstaj ju kooperatywy spoywcze wkilkunastu innych wsiach iwszystkie rozwijaj si dobrze, doszedszy od razu do sumy p miliona frankw sprzeday rocznej. Zzyskw czystych najwiksza cz idzie na kapita zapasowy; reszta dzieli si midzy klientami wstosunku do zakupw. Udziaowcy otrzymuj oprcz tego pewien odsetek od swych akcji. Magazyny posiadaj prawie wszystko, co ludno miejscowa potrzebuje: artykuy spoywcze, materie, obuwie, wyroby elazne, fajansowe, ksiki, anawet race. Kooperatywy stanowi tam rwnie rynek zbytu dla wocian, ktrzy zwo maso, jaja, szynki, owoce, kartofle, owies itd. Poniewa miejscowego zbytu na te produkty nie byo, kooperatywy postaray si onawizanie odpowiednich stosunkw handlowych zkooperatywami miejskimi. Wtym celu, aeby wocianina zetkn bezporednio ze spoywc miejskim iobu wyzwoli od porednictwa, zostao zorganizowane wstolicy kraju, wLuksemburgu, oglne biuro zakupw isprzeday. Prcz tego kooperatywy wiejskie urzdziy dwie mleczarnie spkowe, zorganizoway syndykat drwali isyndykat robotnikw wyrabiajcych chodaki. Kooperatywy spoywcze spowodoway wkraju znaczne obnienie cen towarw sprzedawanych po wsiach. Chleb, ktry sprzedawa si przedtem po 80 centymw za 3 kilogramy, sprzedaje si teraz po 60; makaron zamiast 120 centymw za funt sprzedaje si po 40 centymw. Kawa staniaa o20 centymw na funcie. Zyskaa take jako towarw: znikna ze sklepw wiejskich farbowana kawa, zepsuta mka itp. Kooperatywa wiejska Sprawiedliwo wWaremme (Belgia) Obejmuje ona 23 miejscowoci wpromieniu 10 kilometrw. Do 600 domw rozwozi dwa razy na tydzie mk, krupy, chleb, sonin, cukier, kaw, ry sowem wszystkie artykuy spoywcze, anawet zamwione ubrania, bluzy itp. System ten wprowadzono od samego pocztku iod razu rezultaty okazay si dobre. Zgrupowali si najpierw wkooperatywie ludzie czynniejsi ibardziej inteligentni, aza
154
nimi poszy masy. Interesy kooperatywy rosy wrodowisku czysto rolniczym, wrd wiosek omaej [liczbie] ludnoci, gdzie jedynym ogniskiem ycia byo miasteczko handlowe, zamieszkae przez reakcyjne iniechtne ruchowi mieszczastwo. Wpierwszym roku zaoenia, 1899, obrt kooperatywy wynosi 60 tysicy fr.; w1901r. 160tysicy; w1904r. 300 tysicy. Dzisiaj kooperatywa Sprawiedliwo jest najwiksz instytucj handlow caej okolicy. Czyni ona ogromne zakupy mki, otrb, jczmienia, kukurydzy itd. uokolicznych wocian iwykluczya zupenie porednictwo kupcw. W1905r. odegraa ona wan rol dziki swej szerokiej klienteli iswoim znacznym kontraktom handlowym, mianowicie regulowaa ceny zboa, ktre podskoczyy ogromnie wgr zpowodu nieurodzaju, iw interesie ludu zmusia kupcw do utrzymywania ceny normalnej. Zamierza obecnie rozszerzy sw dziaalno istworzy cay szereg instytucji na wielk skal. Zakada mianowicie wielk piekarni mechaniczn iwasne biura iskady do skupowania uwocian pszenicy, yta, owsa, kartofli iinnych produktw. Rozwj tej gazi pozwoli ju na kupno maszyn do oczyszczania zboa ina zawizanie powanych stosunkw handlowych zmiastami Belgii przez inne kooperatywy miejscowe. Sprawiedliwo posiada swoj kas pomocy wzajemnej dla chorych iosobn kas dla poonic; utrzymuje rwnie swoich wasnych lekarzy. We wszystkich wioskach, ktre ogarna, zakada take biblioteki ikoa owiaty.
155
Rozdzia VI. Idee kooperatyzmu

1. Socjalizm ikooperatyzm Socjalizm ikooperatyzm s to dwa wielkie prdy rozwijajce si obok siebie wspoeczestwach nowoytnych itworzce ich przyszo. Niekiedy, wokresach pocztkowych szczeglnie, staj do walki ze sob; czciej zachowuj wzajemn neutralno albo te usiuj zla si ze sob. Mona powiedzie miao, e do tych dwch potg naley dzisiaj wypowiedzenie ostatniego sowa whistorii narodw. WPolsce, tak samo jak iw innych krajach cywilizowanych, oba te prdy spoeczne wspdziaaj obok siebie; tutaj jednak, czciej moe ni gdzie indziej wepoce obecnej, cieraj si one ze sob iwalcz, jeeli nie wspoecznym yciu, to wumysach ludzi. Dlatego te jest rzecz wan zarwno dla kooperatystw, jak idla socjalistw polskich, aeby uwiadomili sobie jasno, na czym polega wsplno, ana czym rnica midzy tymi dwiema ideami. Socjalizm wswych celach ostatecznych izasadniczych dy do uspoecznienia caego ycia ekonomicznego, tj. do uspoecznienia przemysu, uprawy roli ihandlu. Na miejsce prywatnych, osobistych przedsibiorstw wytwrczych iwymiennych fabryk, gospodarstw, warsztatw, kantorw handlowych itd. usiuje wprowadzi jedn organizacj spoeczn, jedno wielkie gospodarstwo przemysowo-rolne, nalece do ogu oby wateli iprzez og zarzdzane. Ta zasadnicza zmiana usuwa za jednym zamachem wszystkie dolegliwoci spoeczne: wyzysk pracujcych, ndz, przewag jednych nad drugimi, krachy ibankructwa, zaleno spoywcw od jednej tylko klasy przemysowcw irolnikw, bezad produkcji, konkurencj rynkow jednym sowem, to wszystko, co charakteryzuje dzisiejszy ustrj kapitalistyczny, azczego id wci na ludzi straszne zmory uprawnionej [usankcjonowanej] krzywdy igwatu. Lecz wjaki sposb cae spoeczestwo, og, sta si moe wacicielem i gospodarzem? Na to odpowiada socjalizm, e podejmie si tego organizacja spoeczna najbardziej powszechna i najtrwalsza,
156
organizacja przymusowa, mianowicie pastwo. cile wic wyraajc si, celem socjalizmu jest upastwowienie caej gospodarki. Tak samo jak dzi mamy ju we wszystkich krajach pastwowe koleje, poczty, telegrafy, pastwow produkcj soli, zapaek32, wdki itd., pastwowe kopalnie zota isrebra, tak samo wdalszym rozwoju wtym kierunku powinny przechodzi na wasno pastwa ipod jego wyczny zarzd wszystkie inne przedsibiorstwa, zarwno przemysowe jak irolne. Oczywicie do takiej roli gospodarza nie jest powoane dzisiejsze buruazyjne iklasowe pastwo. Aeby uj wswoje rce cae ycie ekonomiczne spoeczestwa, pastwo musi sta si gboko demokratyczne; jego wadza prawodawcza musi pochodzi zprzedstawicielstwa narodu, wybieranego gosowaniem powszechnym; jego za wadza wykonawcza, czyli rzd, musi by odpowiedzialny przed tym przedstawicielstwem. Pod tym tylko warunkiem pastwo bdzie zdolne do stania si powszechnym wytwrc iszafarzem dbr, opiekunem ikarmicielem kadej rodziny. Wtakim pastwie, wtakiej demokracji ekonomicznej, nie bdzie oczywicie miejsca dla klas spoecznych inajmu. Kady oby watel bdzie zobowizany do pracy wpastwowych folwarkach lub fabrykach, lub innych instytucjach, tak samo jak dzi jest obowizany do suby wojskowej. Wzamian za za swoj prac otrzymywa bdzie od pastwa to wszystko, co jest potrzebne dla zaspokojenia potrzeb ycia. Jak drog mona osign tak przemian? Na to socjalizm odpowiada rozmaicie; przewaa dzi jednak odpowied: do klasy pracujcej, do proletariatu, naley zadanie to przeprowadzi, iprzeprowadzi na drodze pokojowej. Klasa pracujca, organizujc si wpotne zwizki fachowe ipartie polityczne, moe posiada dostateczn si spoeczn, aeby zawadn przedstawicielstwem parlamentarnym narodu, wpy wa stopniowo na reformy wduchu idei socjalistycznej, wywiera nacisk na opini ogu iwadz rzdowych, poprze swoje danie reform, gdy tego trzeba, strajkiem powszechnym, iw ten sposb zda powoli, lecz pewnie do obalenia kapitalizmu ido stworzenia
W czasach pisania tego tekstu, powszechnym zjawiskiem by monopol zapaczany (przyp. redaktora ksiki).
32
157
nowego pastwa ekonomicznego. Reformy bd wic wprowadzone zgry, przez sam wadz prawodawcz iwykonawcz, zmuszon ulega potnemu naporowi ze strony klasy robotniczej. Idea reformatorska socjalizmu przedstawia si wic tak: ycie ekonomiczne naley upastwowi; rol gospodarza obejmuje pastwo demokratyczne na gruzach gospodarstw prywatnych; zmiana za taka musi odby si pod przymusem jako skutek nowych praw, stopniowo reformujcych.
Zobaczmy teraz, jak si przedstawia idea kooperatyzmu. Kooperatyzm, tak samo jak socjalizm, uwaa, e zo panujce na wiecie, zo ndzy, krzywd, wyzysku iciemnoty, pochodzi wznacznym stopniu zwadliwego ustroju ekonomicznego, zgospodarki prywatnej, ktra jednej klasie daje przewag nad innymi ipozwala kademu, co posiada kapita, gnbi iwyzyskiwa tumy wydziedziczonych. Itak samo jak socjalizm, kooperatyzm twierdzi, e uspoecznienie wytwrczoci ihandlu jest jedynym sposobem zniszczenia tego za. Chcc wprowadzi sprawiedliwo do stosunkw ludzkich, wybawi od ndzy iwyzysku, trzeba przede wszystkim ujarzmi kapita iuczyni zniego nie narzdzie przemocy jednych nad drugimi, ale dobro wsplne, dostpne dla najszerszych warstw spoecznych. Kooperatyzm uwaa jednak, e pastwo, najbardziej nawet demokratyczne, nie jest odpowiedni form dla objcia gospodarki spoecznej. Itu zaczyna si rnica midzy kooperatyzmem asocjalizmem. Uspoecznienie wytwrczoci ihandlu musi nastpi, mwi nauka kooperatyzmu, ale narzdziem iform tego uspoecznienia powinny by stowarzyszenia, tj. organizacja dobrowolna ludzi. Wiele powodw przemawia za tym. Najpierw sama natura czynnoci wytwrczych ihandlowych, gospodarstwa wogle, ktre wymaga zawsze duo inicjatywy osobistej, szybkiego przystosowywania si do nowych warunkw, pomysowoci, zamiowania; w organizacji pastwowej zatem, przy musowej ibiurokratycznej, wszystkie te waciwoci s tumione; orga nizacja urzdnicza wnajlepszym
158
nawet pastwie dziaa powoli, ciko ischematycznie; musi trzyma si cile przepisw administracyjnych iprawnych, tysicznych formalnoci biurokratycznych, ktre uniemoliwiaj szybkie przystosowanie si, szybkie wprowadzanie zmian potrzebnych, aprzy tym zkoniecznoci rzeczy krpuj na kadym kroku osobist inicjatyw ipomysowo. Najlepszy urzdnik pastwowy nie bdzie mia nigdy wpenieniu swych obowizkw tyle zamiowa nia fachowego ityle energii, co waciciel, przemysowiec, rzemielnik, gospodarz rolny, szef przedsibiorstwa wogle ludzie blisko zainteresowani wdanej rzeczy imajcy swobod dziaania. Demokratyzacja pastwa niewiele tutaj pomoe; przeciwnie nawet, zachodzi moe powana obawa, e kultura gospodarcza kraju straciaby bardzo wiele na swym rozwoju, gdyby kada zmiana, wymagana wprodukcji, kade zastosowanie nowego systemu lub wynalazku wymagao wpierw debatowania wparlamentach, ministerstwach, wiecach ludowych, zanim by uzyskao sw sankcj prawn, i zostao wprowadzone. Wzgldy poboczne, partyjne, polityczne, nie majce nic wsplnego zdan spraw gospodarsk, musiayby czsto brudzi iczsto wpywa na decyzj, wbrew nawet istotnym potrzebom produkcji. Zatamowanie rozwoju kultury ekonomicznej wskutek nieprzystosowanej do jej charakteru sztywnej icikiej organizacji urzdniczej pastwa oto pierwszy powany zarzut przeciw socjalistycznemu postulatowi upastwowienia. Ale jest jeszcze drugi zarzut, wikszego moe znaczenia. Oto ten, e pastwo, biorc wswe rce cae ycie czowieka, pastwo, ktre karmi iodziewa, wychowuje iuczy, ktre jest zarazem chlebodawc, nauczycielem ipolicjantem, e takie pastwo zbyt duo miaoby wadzy wswoim rku ie stworzone dla wolnoci, wgruncie rzeczy robioby niewolnikw. Obywatel takiego kraju, pomimo swego udziau wgosowaniu przy wyborach, byby jednak wzupenej zalenoci od organw wadzy pastwowej, ktre by wtrcay si we wszystko irzdziy wszystkim, iw zupenej zalenoci od opinii, potrzeb ide tej wikszoci, ktra wdanym czasie wybieraaby swoich przedstawicieli irzdzia krajem. Grozioby to nie tylko wolnoci czowieka, ale nawet rwnoci obywatelskiej, ina miejscu dawnych
159
klas spoecznych mogoby stworzy nowe klasy: biurokracji rzdzcej irzdzonego ogu. Dlatego te idea kooperatyzmu, cenica ponad wszystko wolno czowieka iswobodny rozwj jego si umysowych imoralnych, stawia zasad uspoecznienia produkcji na drodze stowarzysze; inie dy do zniszczenia wasnoci igospodarstw prywatnych, ale tylko do ich zrzeszenia wwielkie gospodarstwa wsplne. Zamiast wic produkcji przemysowej pastwowej, stawia jako idea ekonomiczny produkcj prowadzon przez zwizki stowarzysze spoywczych, ogarniajcych og obywateli kraju. Zamiast gospodarki rolnej, prowadzonej przez pastwo rkami kolonistw rzdowych, jakby to byo przy ustroju socjalistycznym, stawia zrzeszenia gospodarstw rolnych prywatnych, wikszych imniejszych, zrzeszenia, ktre nie znoszc wasnoci ani wacicieli, tworz jednak wyszy typ gospodarstwa wsplnego idaj mono nawet chopskim zagonom uczestniczenia wwielkiej produkcji rolnej iwysokiej kulturze ziemi. Obok tych dwch gwnych typw kooperatyzmu rozwijaj si jeszcze rozmaite inne formy kooperatyw kredytowych, budowlanych, wytwrczych, ktre przystosowuj si atwo do kadej potrzeby ycia, dc wszdzie do tej samej reformy spoecznej, aby prywatne przedsibiorstwa zamieni na wsplne, akonkurencj iwalk zastpi przez wspdziaanie; aby zasad kapitalistyczn dzisiejszego ustroju kady dla siebie zastpi przez zasad nowego ustroju kady dla wszystkich. Odpowiednio do innego ni w socjalizmie pojmowania uspoecznienia produkcji inne s take irodki, ktrymi kooperatyzm usiuje przeprowadzi sw reform ustroju. Reformy socjalizmu mog tylko i zgry, jako prawa wydawane przez pastwo, prawa znoszce wasno prywatn rodkw produkcji imonopolizujce je wrkach organizacji pastwowej. Chodzi wic tylko oto, aby takie prawa byy uchwalone; uzyska za uchwalenie praw nowych mona tylko drog walki politycznej, prowadzonej wparlamencie ipoza parlamentem, walki iz rzdem buruazyjnym, iz klasami zainteresowanymi wutrzymaniu starego porzdku. Kooperatyzm wybiera drog zupenie inn. Poniewa jego celem nie jest upastwowienie produkcji, lecz wzicie jej przez
160
stowarzyszenia bez przymusu prawnego ibez znoszenia prawa wasnoci przeto reforma spoeczna kooperatyzmu moe i tylko od dou, si samego rozwoju stowarzysze spdzielczych, ktre wmiar swego rozszerza nia mog zagarnia po kolei coraz to wiksze dziedziny przemysu, rolnictwa ihandlu. Powstawanie za irozwj tych stowarzysze nie odbywa si drog nakazu prawnego, lecz zaley wycznie tylko od stopnia owiaty isamodzielnoci, jak nard posiada, od zrozumienia nowej zasady ycia opartego na pomocy wzajemnej iprzyjani. Dlatego te ruch spdzielczy musi by jednoczenie szerzeniem nowej moralnoci wrd ludzi. Dlatego take nie moe hodowa zasadzie, e cel uwica rodki, e mona reformowa ycie spoeczne jak bd drog, gdy wjego pracy reformatorskiej warto nowej instytucji zaley zupenie iwycznie od wartoci ludzi, ktrzy j tworz. Ta metoda kooperatyzmu metoda stopniowego iswobodnego tworzenia nowego ustroju sprawia, e stosunek czowieka do idei kooperatyzmu jest inny ni stosunek do idei socjalistycznej. Do ideau socjalistycznego czowiek odnosi si musi jako do rzeczy bardzo oddalonej, oktrej dzisiaj moe tylko marzy, jak si marzy wogle owiatach przyszoci, omajcym kiedy nadej triumfie dobra. Tymczasem za zwolennik iwyznawca socjalizmu musi poprzesta na walce przystosowanej do dzisiejszego wiata imoe tylko szerzy wrd ludzi sam ide ustroju przyszego, nie mogc go wniczym urzeczywistnia. Kooperatysta za przeciwnie: nie tylko mwi onowym ustroju spoecznym, olepszym isprawiedliwszym wiecie, ale ibuduje ten wiat; nie czekajc adnego przewrotu, tworzy ten nowy ustrj ju dzisiaj, wydzierajc kapitalizmowi po kolei coraz to nowe gazie handlu, przemysu, rolnictwa. Kada kooperatywa spoywcza, jaka powstaje, kade kko rolnicze, kada wsplna mleczarnia, fabryka, piekarnia itd., ktre stowarzyszenia zakadaj s to ju zacztki nowego ustroju spoecznego, jego rzeczywiste, mocne, prawdziwe wejcie do naszego ycia. Wymarzony wiat sprawiedliwoci spoecznej, wiat braterstwa iwsplnoci, nie chowa si wmrokach przyszoci dalekiej, ale jest midzy nami, jest do wzicia, do stworzenia wkadej wsi, wkadej osadzie fabrycznej, wkadym miecie. Kooperatyci
161
wiedz otym, idlatego skromne, mae, bez rozgosu powstajce instytucje spdzielcze robotnicze, wociaskie czy inne ceni wicej ni gone hasa walk majcych odby si wprzyszoci. Z tego zestawienia idei socjalizmu ikooperatyzmu wynika jasno, e pomimo duych rnic wpojmowaniu reformy spoecznej iwrodkach jej przeprowadzania oba te ruchy s ze sob spokrewnione bardzo blisko, gdy wychodz ztego samego rda. Oba s protestem przeciw krzywdzie ludzkiej ideniem do zaprowadzenia sprawiedliwoci na wiecie; oba stawiaj uspoecznienie rodkw produkcji jako gwny warunek wyzwolenia ekonomicznego ludu. Dlatego te wsocjalizmie ostatnich lat, szczeglnie za wsocjalizmie niemieckim, belgijskim iwoskim, zaznacza si bardzo silny zwrot do cisego zbratania si zkooperatyzmem. Najsilniejsze zwizki stowarzysze spoywczych Belgii iNiemiec s prowadzone przez socjalistw; wSzwajcarii, Woszech iAnglii najbardziej wybitni przywdcy organizacji robotniczych s zarazem propagatorami kooperatyzmu iorganizatorami stowarzysze spoywczych. Itak musi by wszdzie, gdzie tylko socjalizm dojrzewa iwychodzi ze swej pocztkowej, marzycielskiej fazy. Wtedy organizatorzy robotnikw widz jasno, e kooperatywy spoywcze, ktre zrzeszaj masy ludowe do samodzielnego prowadzenia spraw ekonomicznych iczyni je wacicielem wielkich przedsibiorstw, e kooperatywy te s najlepszym przygotowaniem do przyszej wielkiej reformy spoecznej, jeeli nie reform sam obalajc kapitalizm; e s zarazem najlepsz szko dla zdemokratyzowania spoeczestwa, dla nauczenia ludu, by potrafi by organizatorem iwacicielem gospodarstwa narodowego. Jeeli wic zdarzaj si unas igdzie indziej zatargi iwalki pomidzy tymi dwoma ruchami spoecznymi, to jest to tylko objaw niedojrzaoci samego ruchu, zbyt ksikowego idoktrynerskiego traktowania ycia ze strony socjalistw lub zbyt powierzchownego, bez zgbienia idei, traktowania kooperatyzmu. Aeby porozumienie nastpio, socjalista powinien zapomnie na chwil oteoriach, awejrze gbiej wycie; kooperatysta za powinien umie zobaczy poza buchalteri [ksigowoci] swych magazynw iwarsztatw t wielk ide odrodzenia, ktra we wszystkich jego czynnociach przywieca powinna.
162
2. Rzeczpospolita kooperatywna Z rnicy, jaka zachodzi midzy socjalizmem akooperatyzmem, widzie mona, e stosunek spoeczestwa do pastwa moe by traktowany wdwojaki sposb: mona dy do tego, aby spoeczestwo zlao si zpastwem zupenie, tj. aby wszystkie jego potrzeby iczynnoci zaspokajay si iwykonyway przez organizacj pastwow; jest to stanowisko socjalizmu; iodwrotnie, mona postawi jako wytyczn rozwoju jak najmniejsze utosamienie pastwa ze spoeczestwem, czyli oddanie pastwu jak najmniejszej czci zada spoecznych do wykonywania. Jest to stanowisko kooperatyzmu. Zarwno winteresie wolnoci ludzkiej, jak iw interesie rozwoju kultury jest, aby czynnoci wadz pastwowych byy ograniczone do najmniejszego zakresu. Tylko rzeczy wymagajce niezbdnie organizacji przymusowej ipowszechnej, jak np. bezpieczestwo publiczne, sprawy kodeksu cywilnego ikarnego, komunikacja, obrona kraju wogle to, czemu inicjatywa prywatna istowarzyszenie nie mog podoa dla powszechnego dobra, powinno nalee, zkoniecznoci rzeczy, do organizacji pastwowej. Poza tym im wiksze pole dziaalnoci pozostaje wolne od pastwa, im wicej spraw zabieraj wswe rce stowarzyszenia oparte na inicjatywie prywatnej idobrej woli obywateli, rozumiejcych swe potrzeby wsplne, tym bujniej iszerzej rozwija si ycie narodu; wstowarzyszeniach bowiem iw ich wolnej, nie krpowanej zbytnimi przepisami dziaalnoci znale moe pole dla rozwoju kada nowa idea spoeczna, kada zdobycz nauki ikultury, kade udoskonalenie, czy to wuprawie roli, czy wprzemyle, czy wnauczaniu, czy wrodkach zwalczania chorb, pijastwa itd. Jest to zupenie jasne, gdy wszelka rzecz nowa, choby najlepsza nawet, znajduje wpocztku mae tylko koa ludzi, ktrzy j rozumiej iwykona potrafi; spotyka si te zawsze zniechci, niedowierzaniem ioporem ze strony ogu, musi przeamywa ten opr stopniowo ipowoli przekonywa wikszo, poniewa za pastwo demokratyczne czy inne jest zawsze wyrazicielem tylko woli wikszoci irozwija si moe tylko bardzo powoli, bdc skrpowane tysicznymi prawami iprzepisami administracyjnymi, przeto nowe rzeczy, nowe potrzeby nie mog
163
znale worganizacji pastwowej swego krzewiciela iwykonawcy; musz czeka, a uzna je wikszo spoeczestwa iwtedy dopiero mog rachowa [liczy] na poparcie ze strony pastwa. Dlatego te im wicej spraw spoecznych jest upastwowionych, im mniej zostaje pola dla wolnej inicjatywy stowarzysze, tym wikszy jest zastj wyciu itym wicej pojawia si sprzecznoci iwalk pomidzy potrzebami ipojciami ludzi ainstytucjami spoecznymi. Pastwo nie moe nady za rozwojem, nie moe do niego przystosowywa si atwo idlatego pomidzy nim aspoeczestwem zjawia si musz antagonizmy irozterki, tumione si protesty ycia ipotrzeby niezaspokojone. Stowarzyszenia s wanie powoane do tego, aby kady nowy objaw ycia spoecznego mg rozwija si normalnie, swobodnie iprzez to ycie doskonali. Im wicej zada spoecznych znajduje si wich rku, tym wiksza pewno, e siy ludzkie nie s marnowane, e zarwno jednostka, jak inard cay rozwija si mog wszechstronnie. Widzielimy poprzednio, e wtym kierunku zda kooperatyzm. Kooperatywy spoywcze organizuj handel, aprzez swoje zwizki ikooperatywy wytwrcze staraj si zawadn przemysem. Kka rolnicze wraz zgrupujcymi si koo nich spkami mleczarstwa, chowu byda, produkcji nasion itd. usiuj zorganizowa cae rolnictwo kraju jako zrzeszenie wikszych imniejszych gospodarstw, panujce zupenie nad rynkiem zboowym iinnych produktw wiejskich. Towarzystwa poyczkowo-oszczdnociowe, gromadzc kapitay ludowe, zdaj do zorganizowania wewntrznych finansw kraju ido umiejtnego zuytkowania nagromadzonych zapasw przez tworzenie rnych przedsibiorstw iinsty tucji uytku publicznego. Towarzystwa pomocy wzajemnej organizuj zabezpieczenie staroci ichoroby, pomoc lekarsk ihigieniczn dla najszerszych warstw ludnoci. Przy dalszym rozwoju normalnym tych wszystkich stowarzysze, przy umiejtnej ich gospodarce atwo moe doj do tego, e obejm one cae spoeczestwo iwszystkie jego potrzeby wytwrcze, wymienne ikulturalne zaspokaja bd. Zt chwil ustrj kapitalistyczny, oparty na wyzysku ikonkurencji, zamrze spokojn, naturaln mierci, bo nie bdzie dla miejsca wspoeczestwie. Ana jego miejscu zjawi si rzeczpospolita kooperatywna, wielka organizacja wszystkich
164
kooperatyw, zwizkw, stowarzysze demokracja prawdziwa, nieprzymusowa. Worganizacji tej, zoonej ztysicy poszczeglnych stowarzysze spoywczych, wytwrczych, rolnych, oszczdnociowych itd., kady obywatel kraju znajdzie si na stanowisku wspwaciciela kapitaw iprzedsibiorstw wsplnych, mogcego wpywa porednio na cay bieg spraw wszystkich ztym zwizanych ina sam administracj. Wynika to zsamej natury jakiej bd kooperatywy poszczeglnej, ktra zducha iustawy swojej jest stowarzyszeniem czysto demokratycznym, stowarzyszeniem, gdzie wszyscy czonkowie maj jednakowe prawa iobowizki igdzie wszyscy decyduj osprawach stowarzyszenia. Zgromadzenie oglne czonkw jest tutaj najwyszym prawodawc, awola jego rozstrzyga wszystko. Ono wybiera urzdnikw stowarzyszenia, kontroluje ich dziaalno, orzeka gwne wytyczne izasady, ktrymi stowarzyszenie ma si kierowa. Wkooperatywie ludzie zamiast poddawa si narzuconym im zgry zasadom ipostanowieniom, sami musz zastanawia si nad sposobami prowadzenia swoich interesw, musz poznawa dokadnie warunki, wktrych znajduje si gospodarstwo krajowe, bada rozmaite strony dziaalnoci handlowej iprzemysowej, uczy si wsplnej roboty ekonomicznej iadministrowania przedsibiorstwami, prowadzenia kas iinstytucji. Jednym sowem, ucz si sami by twrcami swego ycia jako ludzie wolni, ktrych nic do tego nie przymusza. Ta wolno twrcza stanowi istot prawdziwej demokracji. Gdzie obywatele wszystkiego daj, od pastwa albo od filantropw, gdzie wszystkie swoje nadzieje opieraj na takich lub innych reformach przeprowadzanych zgry, przymusowo tam nie ma ani demokracji, ani wolnych obywateli; tam s tylko poddani mniej lub wicej postpowego, mniej lub wicej owieconego rzdu. Demokracja za iwolno zaczyna si wtedy dopiero, gdy obywatele kraju zamiast da reform od pastwa wdziedzinie stosunkw ekonomicznych ikulturalnych, sami przeprowadzaj te reformy moc dobrowolnej solidarnoci, gdy zamiast czowieka jako gosu wyborczego do parlamentu, zamiast pionka wrku biurokracji lub wrku przywdcw partyjnych, zjawia si czowiek jako wolny twrca ycia, umiejcy bez przymusu dziaa solidarnie zinnymi iycie doskonali.
165
Ten duch demokracji, ksztaccy si wmaych kooperatywach poszczeglnych, przej musi zkoniecznoci rzeczy do ich powszechnego zrzeszenia si wjedn organizacj ekonomiczn narodow istworzy to wanie, co nazywamy rzeczpospolit kooperatywn. Rzeczpospolita taka rozstrzyga najwaniejsze zagadnienie, jakie trapi ludzko od wiekw: godzi wolno jednostki ze wsplnoci posiadania. Uspoeczniajc produkcj, handel irolnictwo, kadzie jednoczenie trwae podstawy dla samorzdu ludowego idla samodzielnoci czowieka; chroni od wyzysku, azarazem chroni iod niewoli. Nadejcie rzeczpospolitej kooperatywnej zblia si cicho ispokojnie, jak kadej rzeczy mocnej iwielkiej. Nie potrzebuje ona przewrotw ani gwatw, ani demagogicznego oszukiwania ludu dla zyskania jego siy. Przychodzi ona bowiem czstkowo ibuduje si wkadej kooperatywie, wkadym stowarzyszeniu ludowym; zabiera kraj powoli, wie po wsi, osad po osadzie, okolic po okolicy, miasto po miecie, jedno rzemioso po drugim, sigajc po coraz nowsze gazie przemysu ihandlu. Rozpociera si nie tylko zewntrznie, wswoich magazynach, warsztatach, zwizkach, ale iwewntrznie ksztacc ludzi umysowo imoralnie na swoich obywateli, na czonkw demokracji, na samodzielnych pracownikw iwspwacicieli gospodarstwa narodowego. 3. Odrodzenie moralne czowieka Wpyw, jaki wywiera na czowieka ycie wkooperatywach, siga bardzo gboko do jego natury moralnej. Pewne cechy charakteru wyhodowane wczowieku przez dzisiejszy ustrj kapitalistyczny gin albo sabn, inne za, nowe, s powoane do rozwoju. Jak wkadym nowym ustroju spoecznym, tak iw kooperatywach czowiek przeobraa si moralnie, jakkolwiek przeobraenie to odbywa si powoli iniewiadomie dla niego. Ale wszelkie zmiany duchowe wane itrwae s powolne izatajone gboko. Jedna ztakich przemian moralnych, oktrej ju mwilimy, jest to rozwijanie si wczowieku samodzielnoci yciowej, uzdolnienie do inicjatywy, do urzdzania ycia, do organizowania swoich spraw
166
ekonomicznych ikulturalnych. Dotychczasowe warunki spoeczne nie pozwalay na to masom ludowym. Rzemielnik, robotnik fabryczny, wocianin znosi biernie to, co ycie mu dawao; nie mia ani umiejtnoci, ani siy, eby warunki ycia swego zmienia inowe porzdki ekonomiczne zaprowadza. Kupiectwo organizowao handel, fabrykanci przemys; wiksza wasno ziemska ifinansici rynkowi organizowali rolnictwo izbyt produktw. Tylko wic klasy bogate iuprzy wilejowane miay mono tworzenia ycia spoecznego obok organizacji pastwowej, ktra braa na siebie zadania szkolnictwa, zdrowotnoci publicznej, dobroczynnoci itd., szczeglnie na zachodzie Europy. Udzia za przecitnego obywatela kraju wtych wszystkich sprawach polega tylko na biernym poddawaniu si stworzonym warunkom, na paceniu podatkw ikorzystaniu zgotowych instytucji. Przez to wanie rozwin si wspoeczestwach kapitalistycznych typ czowieka niezdolnego do samodzielnoci iinicjatywy, typ, ktry umie podlega przemocy albo zni walczy rozpaczliwie, ale ktry nie jest zdolny uj steru ycia we wasne rce isamemu prowadzi swoje sprawy ekonomiczne ikulturalne. Ta cecha biernoci wcharakterze ludzkim jest jedn ztych, ktre najbardziej przeszkadzaj wytworzeniu si demokracji inajbardziej sprzyjaj utrzymywaniu mas ludowych wpoddastwie kapitau. Kooperatywy, powoujc jak najszersze warstwy ludu do prowadzenia spraw gospodarskich, handlowych i kulturalnych, wywieraj wpyw wychowawczy wprost przeciwny niszcz wludziach t poddacz bierno i, jak mwilimy ju, ucz czowieka by wolnym twrc ycia; aucz przez to, e wkooperatywach zarwno wocianin, jak irobotnik lub rzemielnik przyzwyczaja si do wsplnego isolidarnego dziaania zinnymi dla prowadzenia wsplnych spraw; e nalec do sklepu spoywczego, spki rolnej czy kasy, czy zwizku zawodowego, zkoniecznoci rzeczy musi zajrze lepiej wwarunki, przy ktrych odbywa si wymiana iprodukcja spoeczna, zapozna si ze sposobami administrowania iprowadzenia przedsibiorstw izrozumie, wjak silnym stopniu jego wasny ijego rodziny byt zaley od dobra wszystkich innych. Z tym nowym uzdolnieniem do samodzielnoci idzie wic wparze iinna jeszcze przemiana moralna, jaka odbywa si wczowieku
167
pod wpywem kooperatywy: oto staje si mniej samolubem, awicej uzdolnionym do przyjani ibraterstwa. Wkooperatywach, ktre stoj [bazuj] na solidarnoci gromady iprzez solidarno wszystkich polepszaj byt kademu, wkooperatywach tych czowiek przyzwyczaja si do zupenie innego patrzenia na ycie. Jeeli dotychczasowe warunki spoeczne uczyy go pilnowania tylko swoich osobistych interesw izdobywania korzyci dla siebie zkrzywd innych, to natomiast wkooperatywach przekonuje si naocznie, e jego wasny interes jest jak najcilej zespolony zinteresami innych ludzi, e jego los polepszy si wtedy tylko, gdy szuka bdzie ipracowa nie tylko dla siebie, ale idla innych. Wocianin zobaczy to wswoich gospodarskich sprawach, jak wiele zyskuje, gdy zamiast sta osobno, poczy si zssiadami dla prowadzenia wsplnych zakupw, sprzeday, hodowli itd. Robotnik zobaczy to samo wkorzyciach, ktre mu daj kasy wzajemnej pomocy, wopiece, ktr mu daje zwizek zawodowy; izdumiony bdzie potg zrzeszenia, gdy jako czonek stowarzyszenia spoywczego ujrzy si po pewnym czasie wspwacicielem magazynw, warsztatw ikapitaw. Zpocztku id ludzie do kooperatyw by moe najczciej dla wasnego tylko maego interesu, dla zyskania jakiej dywidendy, poyczki lub czasowej korzyci gospodarskiej; ale zczasem, wszedszy raz do tej nowej atmosfery, przyzwyczajaj si widzie wszystko iocenia ze stanowiska solidarnoci ludzkiej, ze stanowiska przyjani; stopniowo odzwyczajaj si od dawnego egoizmu isobkostwa, ktre daway im ndz tylko, ibezbronno; icoraz gbiej zaczynaj rozumie iodczuwa prawdziwe znaczenie, jakie ma dla ycia idea braterstwa. W kooperatywach poznajemy praktyczne dobro wsplnoci, dobro pomocy wzajemnej; wnich yjc, przekonujemy si na wasnym dowiadczeniu, jak zgubne dla czowieka jest samolubstwo ijak wielk dwigni dobrobytu iszczcia jest wsplno. Bezwiednie prawie, bez moralizowania iteorii, uczymy si tam odczuwa interesy drugich jako swoje wasne, cudze dobro icudz krzywd jako swoj. Poznajemy, e ndza iwszystkie troski ycia std pochodz, e kady osobie tylko myli isobie samemu radzi, nie dbajc odrugich; azarazem poznajemy take, e przez pomoc wzajemn zbojaliwych isabych
168
stajemy si mocarzami wobec wszelkiego za ipanami ycia. Iwtedy rozumiemy, czym jest braterstwo; rozumiemy, e to jedyna prawda ycia; rozumiemy t rado, t moc wewntrzn, t jasno, ktr ono daje czowiekowi. 4. Odrodzenie narodu Po tym wszystkim, comy mwili, staje si rzecz jasn, jak wielkie znaczenie posiada kooperatyzm dla narodu polskiego. Jest to najbardziej ywotne inajbardziej realne rdo siy naszej. Jeeli Galicja zaczyna odradza si ekonomicznie ikulturalnie iwysuwa na widowni historii polskiej nowe siy spoeczne wociaskie irobotnicze, to zawdzicza to take kooperatyzmowi, ktry pod postaci kek rolniczych, towarzystw wzajemnej pomocy, zwizkw rolniczych iinnych organizuje si tam coraz lepiej iszerzej. Ten sam rwnie wit odrodzenia ludowego ukazuje si wKongreswce, odkd kooperatywy spoywcze irolne rozwiny wiksz dziaalno. Znaczenie kooperatyzmu dla przyszoci narodowej zawiera si wrozmaitych zagadnieniach pierwszorzdnej wartoci. Jest to przede wszyst kim wzbogacenie narodu, ito wzbogacenie nie poszczeglnych jednostek, nie klas uprzywilejowanych, lecz jak najszerszych mas ludowych; jest to wzrost zamonoci idobrobytu zarwno wociastwa, jak irobotnikw fabrycznych irzemielnikw; nagromadzanie oszczdnoci wmilionowe kapitay; podniesienie wydajnoci ziemi, aszczeglnie dochodw zagrody chopskiej; stworzenie nowych gazi gospodarstwa iprzemysu wiejskiego; zwikszenie pac zarobkowych irozszerzenie pola pracy zarwno dla wocian, jak idla rzemielnikw. Wiemy za otym, e bogactwo ludu jest to sia ekonomiczna narodu, ktra wdzisiejszej epoce historii decyduje ojego losach iprzyszoci. Drug wan spraw, ktr kooperatyzm rozstrzyga, jest to oswobodzenie si od przewagi kapitaw obcych iprzemysu obcego, aspecjalnie oswobodzenie od zalenoci ekonomicznej, wjakiej jestemy wstosunku do ywiow napywowych ydowskich, obcych narodowi polskiemu i idcych wyranie przeciw niemu.
169
Abywyzwolisi odtego niewolnictwa ekonomicznego iuzyska zupen samodzielno wtej sferze, samodzielno tak niezbdn dla rozwoju kadego narodu, do tego nie wystarcz organizowane czasowo bojkoty towarw obcych ani napomnienia imoralizowania [pod adresem] polskiego spoeczestwa. Jedyny rodek na to, niezbdny ipewny, jest to zawadnicie rynkiem krajowym przez organizacje ludowe, zawadnicie cakowite, wmiastach ipo wsiach, ato si robi wanie przez kooperatywy. Wyobramy sobie, e kooperatywy spoywcze irolne objy cay kraj ie kady mieszkaniec kraju przez nie tylko zaspokaja wszystkie swoje potrzeby, zarwno ycia codziennego, jak ipotrzeby swego fachu iprodukcji, azrozumie atwo, e przy takim stanie rzeczy aden towar nie przejdzie na rynek krajowy bez zgody kooperatyw iaden kapita obcy nie usadowi si wkraju bez ich pomocy. Wtenczas dopiero bdziemy mogli mwi powanie owyzwoleniu si ekonomicznym spod przewagi kapitaw niemieckich iydowskich, owszechstronnym iswobodnym rozwoju przemysu krajowego. Kooperatywy spoywcze cznie ze zwizkami rolniczymi, oddajc rynek krajowy pod panowanie ludu, czyni przez to samo ten lud wycznym iprawdziwym gospodarzem kraju. Ani przedsibiorstwa, ani towary obce aniepodane, nie mog wtenczas przenikn na rynki zbytu, bo nie maj zamwie ispoywcw. Dziaa to skuteczniej ni wszelkie ca ochronne. Tak samo oywienie irozrost przemysu krajowego, stworzenie nowych gazi gospodarczych inowych si wytwrczych zalee moe bezporednio od zrzeszenia spoywcw, od zapewnionego miejsca na rynku. T drog zwalcza mona nie tylko najazd obcych kapitaw, niemieckich lub innych, lecz take iwyzysk pracujcych; wwielu razach kooperatywy spoywcze, rozporzdzajce wielkim polem sprzeday, mog wymusi na fabrykantach stosowanie sprawiedliwych warunkw izamkn rynek swj dla tych przedsibiorstw, ktre lekcewa interesy spoeczne. Obrona przed wyzyskiem irozwj wstosunkach ekonomicznych sprawiedliwoci spoecznej, jest to trzecie zadanie kooperatyzmu, przez ktre dwiga si imnoy stokrotnie sia narodu. Zmniejszenie krzywd spoecznych podnosi wogle poziom ycia narodowego, otwiera nowe rda kultury ina miejscu ndzy niszczcej ciaa
170
idusze, tumicej wzarodku cae setki itysice zdolnych umysw iwielkich serc, powouje nowe siy ludzkie do wsplnej pracy dla dobra ipikna, do zdobywania praw iwolnoci obywatelskich. Pokolenia wychowane wkooperatyzmie, przeniknite ide wsplnego dobra, przyjani isamodzielnoci, jest to jakby odmodzenie duszy narodu; jest to nowa, oczekiwana, zapowiadana wproroctwach ipieniach, demokratyczna, niezniszczalna Polska; nard silny, mony, samodzielny, nie uznajcy ani przywilejw klasowych, ani prawa opartego na krzywdzie. Aeby doj do tej wielkiej epoki odrodzenia, musimy zacz od ma ych reform idzie po dniu, stopniowo awytrwale przeinacza na nowe mody nasze ycie iwarunki codzienne. Kada okolica kraju powinna posiada te cztery gwne kooperatywy ludowe, dopeniajce si wzajemnie i stanowice podwaliny nowego ustroju spoecznego: kooperatyw spoywcz, ktra organizuje rynek, gromadzi kapitay ludowe, anastpnie stwarza produkcj wspln; kka rolnicze, ktre przeprowadzaj gospodarstwa chopskie do wyszej formy gospodarstw zrzeszonych, dajc im kultur izamono; towarzystwa poyczkowo-oszczdnociowe lub wzajemnego kredytu, ktre gromadzc mae oszczdnoci wwielkie kapitay umoliwiaj ludowi tworzenie swoich wasnych przedsibiorstw i instytucji; wreszcie zwizki robotnicze bronice przed wyzyskiem, orga nizujce poda pracy iregulujce warunki najmu wedug sprawiedliwoci ipotrzeb kultury. Na tych czterech formach kooperatyzmu opiera si caa nasza przyszo; wszystkie te wielkie zagadnienia naszego ycia spoecznego, przed ktrymi stoimy teraz bezradni, bd mogy znale swoje rozwizanie wmiar posuwania si naprzd irozwoju kooperatyzmu ludowego. Ucisk robotnikw fabrycznych, ndza ludu wiejskiego, panowanie wprzemyle ihandlu obcych awrogich nam si, niszczenie krajowych bogactw; wychodstwo ludu pomimo lecych odogiem ogromnych dziedzin pracy izarobkw, ciemnota, brak pomocy lekarskiej, zaniedby wanie dzieci s to sprawy, ktrych, unas szczeglniej, nikt inny nie bdzie mg zaatwi jak tylko kooperatyzm. Dla innych narodw jest on tylko si dalszego
171
rozwoju spoecznego wkierunku sprawiedliwoci; dla nas za jest jeszcze czym wicej, bo jest take si obrony narodowej, si mogc ustrzec przed zagad izniszczeniem.
Nota edytorska: Teksty skadajce si na prac Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego pierwotnie ukazay si wwikszoci wspdzielczym pimie Spoem!. Kolejno publikacji bya nastpujca: Zasada ekonomiczna kooperatywy spoywczej (nr 7 i8, 1907), Korzyci, jakie daje kooperatywa spoywcza (10, 11, 12, 1907), Kasy pomocy wzajemnej iubezpieczenia (13, 1907), Budowa domw mieszkalnych (14, 1907), Owiata (15,1907), Znaczenie spoeczne instytucji ludowych (16, 1907), Stowarzyszenia wytwrcze robotnikw przemysowych (17, 1907), Zwizki zawodowe robotnikw (19i20,1907), Zwizki zakupw hurtowych (22, 1907), Potga rynku zorganizowanego (23, 1907), Warunki rozwoju produkcji kooperatywnej (24,1907), Warunki pracy wzakadach kooperatywnych (25, 1907), Kto jest wacicielem fabryk kooperatywnych (26,1907), Socjalizm ikooperatyzm (3, 1912), Rzeczpospolita kooperatywna (4,1912). Wroku 1912, wnieco zmienionej kolejnoci, teksty te weszy wskad broszury Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego. Zawiera ona jednak take kilka czci chodzi gwnie o fragmenty powicone kooperatyzmowi oraz o kocowe partie broszury ktre prawdopodobnie nie ukazay si w Spoem!. Miejsca ich ewentualnego pierwodruku nie udao si ustali; Krzeczkowski wstosownym przypisie wPismach wogle nie odnosi si do tego problemu. W1918r. kilka fragmentw owej broszury ukazao si wdzkim pimie spdzielczym Kooperatywa. W1924r. tekst broszury wszed wskad czterotomowej edycji Pism pierwszego zbiorowego wydania dzie treci filozoficznej ispoecznej Edwarda Abramowskiego, wopracowaniu Konstantego Krzeczkowskiego, wtomie Iwczci Pisma spdzielcze edycja nakadem Zwizku Polskich Stowarzysze Spoywcw. Wroku 1938 ukaza si ponownie wIIwydaniu Pism. Po II wojnie wiatowej umieszczono go w1965r. wzbiorze tekstw Abramowskiego pt. Filozofia spoeczna. Wybr pism (Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, przedmowa iautor wyboru Ruta wiato). Tekst zamieszczony wniniejszym tomie bazuje na wersji zpierwszej edycji Pism, zroku 1924.
Stowarzyszenia i ich rola
I. Ostowarzyszeniu wogle (czym jest stowarzyszenie)

Stowarzyszenie jest to dobrowolne poczenie si ludzi wpewnych celach. Cele te mog by najrozmaitsze. Ludzie cz si dla obrony swoich interesw przed wyzyskiem; dla ulepszenia swego gospodarstwa rolnego; dla budowy tanich iwygodnych domw; dla uatwienia sobie nauki iwyksztacenia fachowego; dla wzajemnej pomocy wchorobie iwypadkach ycia; dla ubezpieczenia staroci; dla zapewnienia sobie taniego kredytu; dla jakiejkolwiek zreszt potrzeby wsplnej, ktra wymaga zbiorowego izorganizowanego dziaania. Na tej dobrej woli spoczywa caa moc, sia iznaczenie stowarzysze. Poniewa do stowarzyszenia kady wstpuje swobodnie ikady moe ze swobodnie wystpi, jeeli nie odpowiada ono jego interesom lub
173
przekonaniom, przeto wstowarzyszeniu nie moe by nigdy przymusu, gnbienia jednych przez drugich, narzucania komu swego sposobu widzenia ipostpowania. Panuje tutaj nie pozorna, lecz rzeczywista rwno praw iobowizkw. Uchway ipostanowienia, jakie kieruj yciem stowarzyszenia, s przez wszystkich dobrowolnie uznane iprzyjte; ci bowiem, ktrzy si znimi nie zgadzaj, mog wkadej chwili opuci stowarzyszenie istworzy sobie inne. To, co ludzi czy tutaj, nie jest to aden mus ani nakaz, lecz tylko wsplna potrzeba iwsplna idea, zgodno wewntrzna ludzi. Dobrze zrozumiany interes osobisty nakania robotnika, by nalea do zwizku pomocy wzajemnej, lub wocianina, by nalea do spki rolnej; wstpiwszy za do tych stowarzysze widz oni iprzekonuj si zatwoci, e ich interesy s te same co iich towarzyszy, e dobrobyt zwizku caego lub spki staje si zarazem ich wasnym dobrobytem. Ito wystarcza zupenie, aeby dbali oni ointeresy stowarzyszenia tak samo, jak oswoje wasne. Odpowiednio do tej zasadniczej cechy stowarzysze, e s one dobrowolnym zwizkiem ludzi, ukada si take iich konstytucja, czyli ustawa ich ycia zbiorowego. Stowarzyszenie, tak samo jak pastwo, posiada swoje prawodawstwo, zbir uchwa ipostanowie, ktre obowizuj wszystkich jego czonkw; posiada tak samo swoj wadz wykonawcz, czyli zarzd, ktry prowadzi interesy stowarzyszenia iwykonuje zapade postanowienia. Zarwno jednak prawodawstwo, jak iwadza wykonawcza s zupenie czym innym wstowarzyszeniu, aczym innym wpastwie. Prawodawstwo stowarzyszenia naley do ogu czonkw; kady czonek, kobieta czy mczyzna, przyjmuje udzia wtworzeniu praw; uchwalaj si one na zgromadzeniu oglnym stowarzyszonych iwtedy tylko uzyskuj swoj moc obowizujc dla stowarzyszenia, gdy s zatwierdzone wikszoci gosw. Uchway takie s wcigej zalenoci od woli swych twrcw ijeeli po pewnym czasie oka si niedogodnymi, zgromadzenie nastpne moe je usun izastpi innymi. Kady moe uchway te krytykowa, wskazywa na ich wady iprzyczynia si do doskonalenia. Prawo inicjatywy osobistej jest tutaj nieograniczone. Kade uzdolnienie czowieka,
174
kada idea wczyim umyle wyrosa irozwinita, moe znale odpowiednie dla siebie pole twrczoci imoc przekonywania wej wycie stowarzyszenia. Dziki temu prawodawstwo stowarzyszenia nie stanowi nieruchomej isztywnej rutyny, ktra ujarzmia inagina do siebie ycie ludzkie, lecz przeciwnie, znajduje si wcigej stycznoci iw cigym uzalenieniu od potrzeb iod przekona tego ogu, dla ktrego powstaje idziaa. Nie jest ono panem, lecz sug ycia. Prawa stowarzyszenia s dobrowolnie szanowane przez czonkw. Poniewa oni sami je uchwalili, jako rzecz uyteczn dla swoich interesw wsplnych, przeto nie potrzeba adnego przymusu ani kary, aeby prawa te byy przez nich szanowane iwykonywane. Naturalna solidarno interesw, wsplno celw i potrzeb wystarczaj zupenie do tego, aby stowarzyszenie pracowao irozwijao si wedug powzitego planu. Jeeli za zdarza si tak, e pewna uchwaa zapada wstowarzyszeniu niejednomylnie, lecz tylko pewn wikszoci gosw, ijeeli mniejszo czuje si przez to pokrzywdzon, natenczas moe ona wystpi ze stowarzyszenia izorganizowa si oddzielnie, wedug swoich wasnych zapatrywa. Wten sposb wstowarzyszeniu ani og nie moe gnbi jednostki, ani wikszo mniejszoci. Uchwalone za prawo dziaa ima swoj moc dziaania dlatego tylko, e kady zczonkw widzi wnim rzecz uyteczn, zgodn zjego wasnymi przekonaniami ipotrzebami, wyraz swojej wasnej woli. Wadza wykonawcza stowarzyszenia, tj. zarzd iadministracja, jest wybieran przez zgromadzenie oglne czonkw na czas ograniczony, od jednego roku do trzech lat. Zostaje ona pod dwojak kontrol stowarzyszonych: pod kontrol zgromadzenia oglnego, ktremu musi przedstawia szczegowe sprawozdania ze swej dziaalnoci; oraz pod kontrol komisji wybranej wtym celu przez zgromadzenie. Rola zarzdu jest zazwyczaj cile ograniczon do wykonywania postanowie zgromadzenia oglnego itych zada, ktre stanowi sta funkcj stowarzyszenia. Oile by za stowarzyszenie przekonao si, e postpowanie zarzdu nie jest zupenie zgodne zduchem jego uchwa ide, natenczas ma zawsze mono, na zgromadzeniu oglnym, podda krytyce to postpowanie izmieni skad osobisty zarzdu
175
/ Stowarzyszenia i ich rola
nabardziej odpowiedni. Inicjatywa takiej kry tyki inaprawy naley do kadego czonka. Zarzd nie moe rwnie przeprowadzi adnej reformy ani nowego planu dziaania, dopki nie uzyska na to zgody wikszoci czonkw; iw ogle podczas caego sprawowania swych rzdw musi cigle pamita otym, e jest tylko zwykym wykonawc woli stowarzyszenia, nie za jego panem. Z tych zasadniczych rysw konstytucji stowarzyszenia, powtarzajcych si wustawach rozmaitych stowarzysze poyczkowych, spoywczych, wociaskich, robotniczych, owiatowych itd., zarwno unas, jak iw innych krajach, zrysw tych widzimy, e konstytucja stowarzyszenia pod wzgldem rwnoci iswobody idzie znacznie dalej, ni jakakolwiek konstytucja pastwowa, chociaby krajw najbardziej demokratycznych iwolnociowych. Spotykamy tutaj najwaniejsze zasady demokracji: wadza prawodawcza spoczywajca wrkach ogu; prawo inicjatywy przysugujce kademu; bezwzgldna swoboda krytyki ipropagandy; wadza wykonawcza powstajca zwyborw bezporednich, odpowiedzialna przed ogem we wszystkich swoich czynnociach, azarazem skrpowana wol wikszoci wkadej waniejszej sprawie. Zaledwie tylko niektre kraje republikaskie, jak Szwajcaria iniektre ze Stanw Ameryki Pnocnej doszy wswej organizacji pastwowej do tego stopnia rozwoju demokratycznego; itam jednak prawa polityczne obywateli, takie np. jak prawo inicjatywy prawodawczej ikontroli nad wadz wykonawcz s wznacznym stopniu ograniczone inie dosigaj nigdy tej peni, jaka istnieje wkonstytucjach stowarzysze. Natomiast adne pastwo, najbardziej demokratyczne inajbardziej wolne, nie daje nigdy obywatelom swoim swobody uznawania lub nieuznawania wadzy i praw pastwowych, swobody wystpowania zjego organizacji, jeeli ta dla kogo jest niedogodn. Wynika to zsamej natury pastwa iprawa pastwowego, ktrego moc rozciga si nie na ludzi, ktrzy dobrowolnie na si zgodzili, lecz na cae terytorium przez dane pastwo zajmowane, ijest do tego terytorium przywizan. Jest to prawo nie ludzi, lecz ziemi, kady, kto si urodzi lub zamieszka wgranicach danego pastwa, przez to samo ju podlega musi prawom obowizujcym wtych granicach, ijego zgoda
176
lub niezgoda nie ma tu adnego znaczenia ani wpywu. Wskutek tego prawo pastwowe wymaga przymusu, aby byo przez wszystkich szanowane iwykonywane; wymaga systemu karnego iwadzy zwierzchniczej, panujcej, ktra by miaa si karania inaginania ycia ludzkiego do obowizujcego prawa. Nawet tam, gdzie prawa pastwowe uchwalone s przez sam nard, za pomoc powszechnego gosowania nad projektem prawa (jak wSzwajcarii), lecz prost wikszoci gosw, wskutek czego istnieje zawsze powana cz ludnoci, ktra bya przeciwna zatwierdzonym prawom lub dla ktrej prawa te zbiegiem czasu stay si niedogodne wyciu, iktra przesta aby im podlega, gdyby nie przymus pastwowy. Rnica zatem pomidzy uchwaami obowizujcymi wstowarzyszeniu aprawami pastwowymi jest zasadnicz: pierwsze istniej dla tych tylko, ktrzy je uznaj za uyteczne dla siebie; drugie za istniej przymusowo dla wszystkich, ktrzy zamieszkuj terytorium pastwa; pierwsze s tylko prostym wyrazem potrzeb ycia; drugie za narzucaj si yciu ludzkiemu iusiuj przystosowa je do siebie. Std wynika take, e prawa pastwowe zmieniaj si powoli iztrudem, pozostaj zawsze wtyle za rozwojem potrzeb izagadnie ycia, tamujc nowe siy idenia spoeczne. Stowarzyszenia za przystosowuj si zatwoci do kadej zmiany, powstaj wrozmaitych formach io rozmaitych deniach, gdzie tylko zjawiaj si nowe zadania ycia. Pastwo ogarnia sob rne klasy spoeczne, majce sprzeczne interesy; rozmaite narodowoci, wyznania igrupy ludzi majcych rozbiene pojcia, dnoci ipotrzeby; do nich wszystkich za stosuj si jednakowe prawa obowizujce. Jeeli wjednej jakiej klasie spoecznej lub grupie zjawia si potrzeba reformy tych praw, natenczas inne klasy igrupy mog potrzeby tej nie uznawa iwprowadzeniu reformy stawiaj opr, zktrym wadza pastwowa, zarwno jak iprzedstawicielstwo narodowe, musz si liczy. Dlatego te wszelkie reformy spoeczne, dotyczce stosunkw robotniczych, wociaskich, handlowych, dotyczce spraw owiaty, religii, opodatkowania itd. odbywaj si we wszystkich pastwach bardzo ogldnie ipowoli, przychodz ztrudem iwalk, spotykajc si na kadym kroku ze sprzecznymi interesami isiami spoecznymi.
177
W stowarzyszeniu za przeszkd takich do zmian ireform niema, dla tej prostej przyczyny, e jest ono dobrowolnym poczeniem ludzi, majcych wsplne interesy idenia; mog oni przeto atwo porozumie si wzakresie tych swoich wsplnych celw; ajeeli wystpi midzy nimi rnice zasadnicze, natenczas nic ich nie zmusza do pozostawania nadal wjednej organizacji ipodlegania jednej ustawie; niezadowoleni zistniejcego stanu rzeczy lub zdokonanej reformy mog swobodnie opuci stowarzyszenie idy do zawizania innego. Wyciu stowarzysze jest to zjawisko do proste. Tak np. przed kilku laty ze zwizku niemieckich stowarzysze spoywczych wystpiy stowarzyszenia robotnicze, majce dnoci socjalno-demokratyczne iutworzyy pomidzy sob oddzielny Zwizek. Tak samo wBelgii odczaj si od spek wociaskich, prowadzonych przez duchowiestwo, ci spord wocian irobotnikw, ktrzy maj przekonania socjalistyczne, itworz oddzielne organizacje. To samo widzimy wGalicji; obok dawniej istniejcego Towarzystwa Owiaty Ludowej, prowadzonego przez zachowawcw iksiy, powstao Towarzystwo Szkoy Ludowej, szerzce owiat wduchu bardziej postpowym idemokratycznym1. Jest to naturalne ikonieczne rniczkowanie si stowarzysze, znak rozwoju ycia samego, ktre wymaga tego, aby kada odmienna grupa umysw inatur ludzkich moga swobodnie y itworzy. Oprcz tego stowarzyszenie ma zwykle na celu zaspokojenie jakiej jednej grupy potrzeb ludzkich, np. owiat, obron przeciw wyzyskowi, ubezpieczenie staroci itp. Std wynika, e wkrajach orozmaitych stowarzyszeniach ikulturze, czowiek, chcc zaspokoi rozmaite potrzeby swego ycia, staje si czonkiem rozmaitych stowarzysze, zktrych kade odpowiada jakiej czstce jego natury. Jest on np. jednoczenie czonkiem kooperatywy spoywczej, kasy pomocy wzajemnej iubezpiecze, zwizku fachowego, stowarzyszenia naukowego itd. Te wszystkie stowarzyszenia, niezalene od siebie nawzajem, stykaj
TOL powstao w1882r. wKrakowie, natomiast TSL 9 lat pniej. Pierwszym prezesem TSL by Adam Asnyk (przyp. redaktora ksiki).
1
178
si wnim ze sob idziel pomidzy siebie rnorodne jego dnoci ipotrzeby. Natomiast pastwo dy do ogarnicia caego czowieka, wszystkich jego potrzeb. Reguluje nie tylko warunki bezpieczestwa iobrony, lecz take wychowanie, kulty religijne, owiat, postpowanie prywatne ipubliczne, stosunki ekonomiczne, higien, moralno. Poniewa zgodno obywatela zpastwem jest przymusow, aod tej zgodnoci zaley byt pastwa, przeto aden ze sposobw mylenia lub ycia obywateli nie moe by dla pastwa obojtnym. Wszystko bowiem za hacza ointeresy pastwa iwszystko moe zagraa podwalinom jego istnienia. Dlatego te Francja musi w obronie pastwa przeladowa szkoy katolickie, Prusy za walczy zjzykiem ikultur polsk. Z tej take cechy pastwa, e dy ono zkoniecznoci do ogarnicia iregulowania wszystkich dziedzin ycia spoecznego, wynika sztywno jego prawodawstwa, trudno zmian itrudno przystosowania si do potrzeb ycia. Stowarzyszenie nie ma adnych przeszkd wzmienianiu swych postanowie iurzdze; przystosowuje si te nieustannie do zmian, jakie zachodz wdeniach iyciu jego czonkw. Mechanizm jego jest wzgldnie prosty, ograniczony do pewnych tylko zada, idlatego daje si zatwoci przeobraa. Co wicej, mniejszo pokrzywdzona wstowarzyszeniu, ktrej nie odpowiadaj zaprowadzone reformy, moe wkadej chwili odczy si jako stowarzyszenie samoistne. W organizacji pastwa dzieje si wrcz przeciwnie. Jako skomplikowany mechanizm, ogarniajcy najbardziej rnorodne zadania, musi rachowa si zkad zmian. Reforma zamierzona wjednej dziedzinie, musi by ocenion zrozmaitych iobcych jej punktw widzenia, inieraz wzgldy militarne, interesy polityki kolonialnej, dyplomacji lub finansw, uniemoliwiaj przeprowadzenie reformy wdziedzinie ekonomicznej lub owiatowej. Z tych to powodw prawodawstwo pastwowe pozostaje zawsze zacofane wobec rozwoju ycia, apastwo okazuje si coraz mniej zdolne do przeprowadzenia bogatych, przeobraajcych si szybko, zmiennych irnorodnych wsobie zagadnie spoecznych. Zagadnienia te,
179
mnoc si zpostpem historii, wymagaj organizacji przystosowanej do swej natury, gitkiej, uduchowionej, gdzie by byo jak najmniej rutyny, ajak najwicej swobodnego rozumowania. Iorganizacj tak znajduj wstowarzyszeniach. Tym si objawia ciekawy proces dziejowy, ktrego wiadkami jestemy obecnie: pomimo wzmagajcego si cigle hasa upastwowienia, idcego od dou iod gry, postawionego na naczelnym miejscu przez polityk ruchu robotniczego (upastwowienie ziemi, przemysu, ubezpiecze itd.), szerzy si nie tylko upastwowienie, ale ijego antagonista demokracja stowarzysze. Mamy wic polityk ekonomiczn pastwow ifederacj stowarzysze spoywczych, dce do regulowania produkcji irynku wedug interesw spoywcw; pastwowe prawodawstwo pracy iprawodawstwo zwizkw fachowych, ochraniajce robotnika przed wyzyskiem; pastwowe ubezpieczenie staroci iubezpieczenie przez towarzystwa wzajemnej pomocy ispoywcze; pastwow igminn opiek nad rolnictwem istowarzyszenia rolnikw, podejmujce zadania dwignicia kultury idobrobytu ludnoci wociaskiej; pastwowe szkoy iuniwersytety obok szk iuniwersytetw wolnych, utrzymywanych przez stowarzyszenia igrupy; pastwowy kredyt obok kredytu towarzystw poyczkowo-oszczdnociowych, kas wiejskich Raiffeisena, bankw ludowych; itak dalej wkadej dziedzinie ycia ipotrzeb. Dobrowolna organizacja, jak jest stowarzyszenie, okazuje si zdoln do spenienia wszelkich zada spoecznych iurzeczywistnia ju dzisiaj na wielk skal t idealn rzeczpospolit, ktra bez przymusu wprowadza pomidzy ludzi solidarno, porzdek iprac zbiorow. Obok swej uytecznoci praktycznej, stowarzyszenie ma take znaczenie moralne; przygotowuje bowiem odrodzenie duchowe czowieka. Dziki jego organizacji dobrowolnej, pozbawionej rutyny iprzymusu, kada indywidualno ludzka, kada dno ludzkiego umysu iserca, ludzkich pragnie ipotrzeb, moe swobodnie rozwija si istwarza odpowiednie sobie warunki. Zamiast narzucania wszystkim jednakowego wzoru dla myli iycia, zamiast tpienia itumienia tego, co si odchyla irni od narzuconego wzoru, stowarzyszenie szanuje kad odmienno ludzk, pozwala kademu
180
naswj sposb y imyle, odczuwa itworzy ycie. Gnbione dzisiaj, nowe pierwiastki duszy, ktre ustawicznie kiekuj wrozmaitych naturach ludzkich, worganizacji dobrowolnej stowarzysze mog rozwin si wnieznane nam wiaty stosunkw itwrczoci, rozszerzy widnokrgi ycia do granic nie dajcych si dzi nawet przewidzie ani przeczu. Dziki stowarzyszeniu wchodzi zatem wycie spoeczne nowy dogmat moralnoci: bezwzgldne poszanowanie kadego czowieka, jego swobody ycia wedug wasnej natury isumienia, dogmat, ktry niewiadomie wkorzenia si wzwyczaje iuczucia ludzi, wmiar tego, jak wzrasta irozwija si demokracja stowarzysze. Jednoczenie ztym zachodzi inny jeszcze wpyw moralny stowarzyszenia na czowieka. Stowarzyszenie jest to zbiorowa iswobodna praca ludzi dla osignicia pewnego celu. Sami oni musz tutaj myle nad tym, jak maj postpowa, by cel ten osign; musz wkada wasn energi, pomysowo, prac, aeby stowarzyszenie rozwijao si pomylnie iprzynosio korzyci. Do wspdziaania tego wszyscy s powoani jednakowo, zrnymi2 prawami iobowizkami; kady moe by twrc wsplnego dobra, tak samo, jak moe przez nieudolno iniedbao zaszkodzi sobie iinnym. Wskutek tego wstowarzyszeniu ludzie ucz si samodzielnie rzdzi swoimi sprawami, ucz si prawdziwej wolnoci zdobywania wszystkiego wasn si, tworzenia sobie ycia. Zamiast czowieka oduszy niewolniczej, ktry oglda si tylko na cudze rozkazy icudz pomoc, wytwarza si wstowarzyszeniach typ czowieka silnego, oniepodlegym umyle icharakterze, ktry pozna iwasn warto jako czowieka, iwarto dobrowolnej solidarnoci jako potgi ludzkiej. Wskutek tego wpywu moralnego, stowarzyszenia maj take pierwszorzdne znaczenie wychowawczo-polityczne. S one spoeczn szko ycia, gdzie ludzie ucz si prawdziwej demokracji, samorzdu iwolnoci. cile mwic, nard wolny jest to nard stowarzysze, ademokracja polityczna, konstytucyjno-pastwowa, rozwijaa si
Tak woryginale prawdopodobnie powinno by rwnymi (przyp. redaktora ksiki).
2
181
wszdzie wzalenoci od rozwoju ycia stowarzysze, na gruncie wyrobionym przez nie. Demokracja tam tylko wyrasta, gdzie jest potrzeb mas. Zjawia si ona jako reakcja przeciwko zachannoci pastwa; jako konieczna obrona rnorodnych instytucji ludowych przeciwko biurokracji. Jeeli lud szwajcarski ztakim logicznym uporem broni zawsze swych urzdze biurokratycznych przeciwko rnym uroszczeniom centralnego rzdu, jeeli potrafi rozszerzy je do najdalszych granic wolnoci politycznej, to pamitajmy otym, e jego obrona demokracji bya to obrona wasnej cywilizacji demokratycznej, konstytucja polityczna, ktr stworzy, miaa sw przyrodzon, szerok podstaw: tysice najrozmaitszych zrzesze, k izwizkw; setki organizacji rolniczych, handlowych, robotniczych, kulturalnych, naukowych; zwyczaje demokratyczne, zwyczaje rwnoci iposzanowania czowieka, zakorzenione wcaej cywilizacji tego ludu. Przy takich warunkach demokracja rozwin si musiaa, gdy bya potrzeb samego ycia. Lud szwajcarski mia do obrony ca swoj kultur; cay szereg swoich wasnych instytucji samodzielnie zorganizowanych, idlatego musia mie konstytucj polityczn, ktra by temu stanowi rzeczy odpowiadaa. Spoeczestwo za zacofane, nie majce rozwinitej organizacji stowarzysze, yjce jako zbiorowisko lunych jednostek, ktre jednoczy tylko organizacja pastwowa, instytucja nadana zgry, nie jest nigdy zdolnym do posiadania wolnoci politycznej, do stania si demokratycznym spoeczestwem. Jest to spoeczestwo niewolnikw ipanw. Nie umie ono tworzy samodzielnie swego ycia, organizowa wasnych instytucji, decydowa oswoich losach; nie umie ceni ani wolnej inicjatywy czowieka, ani siy solidarnoci ludzkiej; uwaa siebie za materia, ktry kto inny powinien doskonali iurabia wrne formy. Obywatele takiego spoeczestwa przy kadym niedomaganiu spoecznym oczekuj wic tylko reformy od pastwa albo pomocy od filantropw. Caa ich mdro polityczna zawiera si wprobach idaniach reform: zrbcie znas to lub owo; zrbcie znas spoeczestwo konstytucyjne, demokratyczne lub spoeczno-demokratyczne; zreformujcie stosunki wociaskie lub robotnicze; zreformujcie szkoy iszpitale; ochrocie przed ndz iwyzyskiem.
182
Wszystkie ich ideay spoeczne streszczaj si wtym tylko, by pastwo stao si wszechmocn opatrznoci, ktra ma za nich myle idziaa, karmi, uczy, uzdrawia ichroni. Rzecz jasna, e wtakim spoeczestwie wytworzy si moe niekiedy doskonaa policja [tu w sensie: dyscyplina, organizacja] przemysu irolnictwa, owiaty izdrowotnoci, ale nie demokracja. Demokracja bowiem wymaga przede wszystkim silnego poczucia iinstynktu samopomocy spoecznej. Wymaga silnego indywidualizmu czowieka, wyrobionej potrzeby urzdzenia swego ycia wedug wasnych poj iposzanowania tej samodzielnoci uinnych. Wymaga zatem rozwoju stowarzysze we wszystkich dziedzinach gospodarstwa spoecznego ikultury. Bez tych warunkw demokracja wytworzy si nie moe. Jeeli nawet zdarza si tak, e dziki jakim szczliwym okolicznociom lub przewrotom historycznym, nard zacofany wkulturze otrzymuje konstytucj demokratyczn, przygotowan wgabinetach dyplomatw iprzywdcw, natenczas zamienia si ona rycho wrzdy urzdnikw iprzedstawicieli zwyborw, przystosowuje si do niedojrzaoci demokratycznej narodu, do jego nieumiejtnoci bycia wolnym, tak, e wrezultacie, pod inn tylko nazw, pozostaj te same rzdy istosunki polityczne, gdy pozosta ten sam typ czowieka iten sam typ ycia. Galicja wepoce konstytucyjnej jest tego najlepszym przykadem. Tam za, gdzie wytwarza [si] owa demokracja samorodna, od dou idca, gdzie organizuj si instytucje samopomocy, rne stowarzyszenia, kooperatywy, zwizki, gdzie powstaj samodzielne ogniska owiaty, tam jednoczenie zachodzi musz i zachodz istotnie gbokie zmiany wzwyczajach iw duszach ludzkich, wwychowaniu dzieci, whigienie fizycznej imoralnej, wpojmowaniu zada ycia iprzyjemnoci. Przede wszystkim, ludzie tworz wtenczas sami warunki swego bytu; od ich zdol noci, energii, ofiarnoci zaley to wsplne dobro, ktrego stowarzyszenie poszukuje. Wyciu jednostki zjawiaj si cele, ktrych nie byo; zjawiaj si uczucia samodzielnego tworzenia iuczucie solidarnoci ludzkiej. Zanikaj nie tylko przeytki duszy niewolnika, ale idusza nowoytnego geszefciarza, nie pojmujcego zysku bez krzywdy. Powstaj nowe
183
kategorie rozkoszy moralnych itowarzyskich, ktre wypieraj bezmyln nud zbytkw, rozpusty ipijastwa. Sowem, tworzy si nowa kultura inowy typ czowieka, bez ktrego nie moe by ani wolnoci, ani demokracji politycznej. Czonek stowarzysze jest to typ, ktry ycie tworzy, siami swego umysu, charakteru, serca; ito jest obywatel demokracji. Jednostka chodzca luzem, jest to bierny pionek wrkach administracji iprzywdcw partyjnych, niewolnik warunkw ycia ityp spoeczestwa niewolniczego, ktry ani do samorzdu, ani do zrozumienia wolnoci nie dors, iktry zawsze potrzebowa bdzie, by mu jaka obca sia urzdzaa ireformowaa ycie, pomagaa irozkazywaa. Dlatego te pierwszym krokiem na drodze politycznego odrodzenia si jest to wytworzenie samodzielnej kultury narodu, opartej na samopomocy izrzeszeniach; przemiana sproszkowanego ycia ludzi na ycie zorganizowane, bijce potnym ttnem wrozmaitych kooperatywach, spkach izwizkach; przemiana typu niewolniczego czowieka na typ demokratyczny; przeprowadzenie go przez yciow szko samorzdu isolidarnoci, ktr stanowi stowarzyszenia.
II. Formy stowarzysze ludowych

Formy stowarzysze s rnorodne, zalenie od tego, jacy ludzie iwjakim celu tworz stowarzyszenia. Wobecnym czasie, wkrajach zachodnioeuropejskich, orozwinitej kulturze, nie ma prawie takich zada spoecznych, ktrych by stowarzyszenia nie podjy. Rozwijaj si one wkadej sferze stosunkw ludzkich, bior wobron rozmaite interesy ludnoci, wypierajc stopniowo potrzeb filantropii iopieki spoecznej. Wszdzie te wyprzedzaj one reformy dokonywane przez parlamenty itoruj im drog, zarwno wpraktyce wykonania, jak iwrozbudzeniu wiadomoci spoecznej. Jedyne przeszkody, jakie stowarzyszenia spotykaj zwykle wswym rozwoju, pochodz od prawodawstwa pastwowego. Prawodawstwo,
184
nie posiadajc gotowych wzorw, ktre by odpowiaday nowopowstajcym stowarzyszeniom iinstytucjom, narzuca im zwykle ustawy lub przepisy dawne, ktre krpuj mocno ich dziaalno, aczsto nawet tamuj ich powstawanie przez zbyteczn iuciliw formalistyk. Winnych znowu razach wzbrania zasadniczo tworzenia stowarzysze, jak to uczynio np. prawo rewolucji francuskiej 1791 r., wskutek ktrego zwizki zawodowe robotnikw iinne nie mogy rozwija si swobodnie we Francji, a dopki zakaz ten nie zosta formalnie zniesiony w1884 r. Poniewa prawodawstwo nigdy nie moe przewidzie, jakie nowe typy stowarzysze iinstytucji mog zjawia si wprzyszoci, atym bardziej nie moe zgry okreli isformuowa rozmaitych ich potrzeb iinteresw, przeto wymagania polityki wolnociowej, dbajcej orozwj stowarzysze, powinny i zawsze wtym kierunku, aby prawodawstwo pastwowe, przyznajc stowarzyszeniom zasadnicz wolno powstawania, wtrcao si jak najmniej do ich organizacji istatutw. Przejrzyjmy teraz woglnych zarysach rozmaite typy waniejszych stowarzysze ludowych, jakie istniej irozwijaj si wcywilizowanych krajach Zachodu. 1. Zwizki zawodowe robotnikw 2. Zwizki robotnikw rolnych 3. Stowarzyszenia wytwrcze robotnikw przemysowych 4. Stowarzyszenia rolnicze (spki wociaskie) []3
Rozwinicie pierwszych trzech punktw jest identyczne, jak fragmenty rozdziau V tekstu Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego, zamieszczonego wniniejszej ksice. Abramowski kolejno omawia wnim zwizki zawodowe robotnikw izwizki robotnikw rolnych (podrozdzia 1) oraz stowarzyszenia wytwrcze robotnikw przemysowych (podrozdzia2). Ztego wzgldu, podobnie jak redaktor czterotomowej edycji Pism Abramowskiego, opublikowanych pierwotnie wroku 1924, zdecydowalimy si nie powiela w jednej ksice stosunkowo obszernych identycznych fragmentw.
3
185
Wrcz odmienny los, ni stowarzysze wytwrczych przemysowych, spotka stowarzyszenia rolnikw. Wykazay one ogromn si rozwojow, zdolno do naturalnego zrzeszania si idoskonalenia, idzi ju dokonay prawdziwego przewrotu wstosunkach rolniczych iwociaskich. Celem tych stowarzysze jest zrzeszenie maych posiadaczy rolnych dla udoskonalenia swoich gospodarstw idla podjcia wsplnymi siami rozmaitych zada ycia, wobec ktrych jednostka, sama sobie pozostawiona, jest bezsilna. Przede wszystkim tworz one spki dla wsplnego nabywania nawozw sztucznych, nasion inarzdzi rolniczych. Pojedynczy wocianin maorolny nie moe ztych rzeczy korzysta, gdy sprowadzenie maej iloci nawozu lub nasion kosztowaoby go zbyt drogo, pod wzgldem za gatunku mogliby go atwo oszuka; co si tyczy narzdzi rolniczych, to wielu znich nie moe wcale nabywa zpowodu wygrowanej ceny. Wszystkie te trudnoci usuwa spka. Sprowadza ona dla swoich czonkw zbiorowo nawozy inasiona, wskutek czego koszt nabycia obnia si znacznie dla kadego gospodarza, aprzy tym dostaje on je wdobrym gatunku, nie faszowane, gdy spka, przez ludzi obeznanych ztym fachowo, kontroluje nabywany nawz iziarna. Drosze narzdzia rolnicze, jak siewniki, mocarnie itp., spka nabywa za skadkowe pienidze jako wspln wasno wszystkich czonkw, zktrej oni kolejno lub razem korzystaj; wsplna mocarnia mci wszystkim zboe, wsplny siewnik obsiewa grunta wszystkich, jak gdyby to byo jedno wielkie gospodarstwo. Tym sposobem mae gospodarstwa wociaskie mog na rwni zwielkimi gospodarstwami bogatych wacicieli korzysta zwszystkich ulepsze iwynalazkw rolnych, mog podnosi wydajno ziemi, udoskonala gatunki zboa
Wniniejszym tekcie pozostawiamy rozwinicie punktu czwartego, czyli opis stowarzysze rolniczych (spek wociaskich), gdy rni si on od zawartego wKooperatywie jako sprawie wyzwolenia ludu pracujcego podrozdziau zatytuowanego Kooperatywy rolne, zamieszczonego wrozdz. V tamtego tekstu. Wdalszej czci tekstu autor omawia jeszcze inne typy form kooperacji, nadajc im numeracj cig, czyli od nr 5 wzwy (przyp. redaktora ksiki).
186
ioszczdza prac ludzk. Jest to pierwszy krok do zamieniania maych, rozproszonych iniedonych gospodarstw wociaskich na wielkie zrzeszenie gospodarstw, nie ustpujce wniczym wzorowym bogatym fermom. Nawet kiedy spka wociaska ogranicza si tylko do wsplnego zakupu nawozw, nasion inarzdzi, dobrobyt ludnoci wociaskiej podnosi si znacznie; podnosi si kultura iwarto ziemi, azarazem znaczenie spoeczne inarodowe wocian, ktrzy zgromady lunych jednostek przeobraaj si wzorganizowan si ekonomiczn. Ale spka nie poprzestaje na tym. Oprcz wsplnego zakupu organizuje ona take wspln sprzeda rozmaitych produktw gospodarstwa wociaskiego: jaj, masa, sera, wdlin, owocw, jarzyn. Pomiastach iza granic kraju wyszukuje ona hurtowych nabywcw, zktrymi umawia si ocen iilo dostawy, wykluczajc porednictwo drobnych handlarzy. Zyski, ktre mieli rozmaici kupcy, nabywajcy po miasteczkach itargach produkty wiejskie po cenach, jakie sami narzucali, korzystajc zniezaradnoci wocianina, przechodz teraz do rk wociaskich; spka sprzedaje po lepszych cenach, ma stay zbyt na produkty ima powag [renom] wobec nabywcw, ktrym gwarantuje dostaw sumienn iprodukty dobrego gatunku. Aeby zobowizaniom tym uczyni zado, spka musi rozcign nadzr iopiek nad pojedynczymi gospodarstwami wociaskimi; musi dba oto, eby sady owocowe iuprawa jarzyn byy umiejtnie prowadzone, aeby chw drobiu, hodowla trzody chlewnej ibyda daway dobre rezultaty. Wtym celu utrzymuje wsplnych swoich instruktorw, ktrzy objedaj gospodarstwa wociaskie idaj wskazwki, jak naley postpowa wkadej gazi gospodarstwa; dostarcza swoim czonkom lepsze gatunki szczepw inasion; udoskonala pasz, karmienie byda itrzody; utrzymuje wsplne buhaje wyborowe dla poprawienia rasy krw. Gospodarstwa wociaskie zrzeszaj si przeto ze sob jeszcze silniej, prowadz hodowl iupraw wedug wsplnie obmylanych planw, dla hurtowej sprzeday swoich podw; maj zatem te wszystkie korzyci, jakie dotychczas byy wycznym przywilejem wielkich dbr ifolwarkw.
187
Sprzeda wsplna pocigna za sob take iwspln produkcj. Mianowicie maso, sery, konserwy owocowe, wdliny, aby mogy by sprzedawane hurtowo woznaczanych terminach idobrym gatunku, musiay by wyrabiane wzakadach na wielk skal urzdzonych, prowadzonych umiejtnie, zzastosowaniem rnych ulepsze iwynalazkw technicznych. Powstay wic liczne malarnie iserowarnie, fabryki konserw owocowych iinnych, bdce wasnoci spek wociaskich, zktrych zyski rozdzielaj si pomidzy czonkw, wedug iloci dostarczonego przez nich mleka lub owocw do fabryki, czciowo za zachowane zostaj jako kapita wsplny spki, ktry suy do rozszerzenia jej dziaalnoci ina inne potrzeby oglnego dobra. Wostatnich czasach spki wociaskie przystpiy take do wsplnej sprzeday zboa, aeby uwolni wocian od wyzysku kupcw, anawet zaczy stawia wasne myny ipiekarnie. Te ostatnie s szczeglnie rozpowszechnione we Francji. Oprcz tych zada ekonomicznych, spki jako organizacje wociastwa wziy na siebie take trosk opotrzeby kulturalne ludu, zajy si rozwojem owiaty, solidarnoci ibezpieczestwa; stany take na stray interesw wociaskich wobec prawodawstwa pastwowego. Wzakresie szkoy ludowej one pierwsze rozwiny na szerok skal typ szkoy wolnej, ktra czy wsobie wyksztacenie oglne zwyksztaceniem fachowym rolniczym, zarwno dla chopcw, jak idla dziewczt; rozbudziy przez to wrd ludnoci wociaskiej zamiowanie do nauki izrozumienie jej potrzeby, jako wiedzy ywej, opartej nie tylko na uczeniu zksiek, lecz take na dowiadczeniu iobserwacji wasnej. Oprcz tego zwizki spek wociaskich wydaj rne pisma, broszury iksiki, ktre popularyzuj wiedz rolnicz; zakadaj pola dowiadczalne ifermy wzorowe, gdzie mona wyprbowa hodowl nowych gatunkw rolin inowe sposoby uprawy ziemi; urzdzaj wdrowne wykady rolnictwa iinnych przedmiotw wanych dla ludnoci wociaskiej; organizuj wystawy rolne ikonkursy. W zakresie kultury ycia rozwiny one cay szereg wanych instytucji, ktre podniosy bezpieczestwo imoralno czowieka. Przede wszystkim zaprowadziy po wsiach zwyczaj pomocy wzajemnej;
188
wrazie choroby lub klski, ktra dotkna jego gospodarstwo, wocianin nie jest pozostawiony sam sobie; spka podejmuje bezpatnie wykonanie za niego robt gospodarskich, jeeli jest chory; poycza mu inwentarz, ziarna, pasz, jeeli jaka klska zniszczya mu dobytek. Oprcz tego zorganizowano kursy4 pomocy wzajemnej, ktre wydaj potrzebujcym zapomog wpienidzach lub wnaturze iopacaj pomoc lekarsk. Jamuna zostaa zastpiona przez solidarn pomoc ssiadw, zktrej kady jednakowo korzysta wrazie potrzeby. Zaczto take organizowa wzajemne ubezpieczenie byda izboa, wynagradzajc straty poniesione wskutek pomoru, gradu lub ognia zfunduszw gromadzonych na to wsplnymi skadkami przez cae zwizki spek. Inny jeszcze wany zwyczaj, ktry spki rolnicze szerz midzy ludnoci wociask, jest to rozstrzyganie swych sporw przez sdy polubowne; ma to znaczenie ekonomiczne imoralne; ekonomiczne poniewa sdy polubowne rozstrzygaj spory bez adnych kosztw, atwo iszybko, procesowanie si za wsdach pastwowych iuywanie pomocy adwokatw patnych naraa zwykle obie strony na due koszta, rujnujc czsto zupenie ludzi niezamonych. Znaczenie moralne polega na tym, e spr wsdzie polubownym rozstrzygaj ludzie wybrani przez obie strony, na mocy zaufania do nich, rozstrzygaj nie wedug martwej litery prawa, lecz wedug sumienia isprawiedliwoci tak, aby adna ze stron spierajcych si nie zostaa pokrzywdzona izrujnowana. Wsdzie polubownym nie ma przymusu, ajest tylko wyjanienie sporu, doprowadzajce do oboplnej zgody; nie pozostaje po nim krzywda inienawi. Jak widzimy zatem, spki wociaskie dokonuj gbokich przemian wyciu ludu wiejskiego. Sprawa drobnej wasnoci chopskiej, jej niedomagania ekonomicznego wobec wielkiej produkcji kapitalistycznej, jej ndzy iniezdolnoci do postpu, znalaza wspkach wociaskich swoje rozstrzygnicie. Do niedawna jeszcze reformatorzy spoeczni nie widzieli dla niej innego wyjcia jak tylko zniszczenie jej:
Tak woryginale prawdopodobnie powinno by kasy (przyp. redaktora ksiki).
4
189
upastwowienie ziemi istworzenie na gruzach chopskiej gospodarki wielkich folwarkw, zarzdzanych przez pastwo. Spki wociaskie postawiy ca spraw inaczej: nie niszczc samodzielnoci maych gospodarstw, poczyy je wdobrowolne zrzeszenia gospodarskie, day im przez to te same siy ekonomiczne, jakie posiadaj wielkie folwarki, day im kultur iwiedz, uzdolniy do wszelkiego rozwoju ipostpu. Dowiody one, e dwignicie uprawy ziemi, rozszerzenie gospodarki umiejtnej, zorganizowanie wsplnej produkcji ihandlu, ubezpieczenie od wypadkw, mog by dokonane przez dobrowolne stowarzyszenia wociaskie, bez upastwowienia ziemi ibez wmieszania si pastwowego przymusu. 5. Stowarzyszenia wzajemnego kredytu Odrni trzeba tutaj dwa typy tych stowarzysze: jedne wiejskie, tzw. kasy Raiffeisena, drugie miejskie, zktrych korzysta przewanie ludno rzemielnicza, tzw. kasy Schulzego Delitsch5. a) Kasy wiejskie Raiffeisena oparte s na zasadzie wzajemnej solidarnoci iz tej solidarnoci tylko czerpi swoje rodki. Wocianie, ktrzy potrzebuj tanich idogodnych poyczek dla poprawienia swego gospodarstwa, stowarzyszaj si iobjawiaj [deklaruj], e s solidarnie odpowiedzialni jedni za drugich. Nic wicej; kapitau nie potrzebuj zbiera. Poyczk dostaje si wtedy zatwoci, poniewa za kadego poyczajcego odpowiada solidarnie caa gromada kilkuset gospodarzy. Stowarzyszenie jest porednikiem pomidzy kapitalist apoyczajcym wocianinem; wynajduje ono kapitay na dogodnych warunkach, od siebie za wypoycza czonkom. Poniewa jednak wszyscy czonkowie s odpowiedzialni za poyczk, stowarzyszenie
Tak woryginale powinno by: Schulzego zDelitzsch. Chodzi opochodzcego zSaksonii Franza Hermanna Schulze (18081883), zwanego od miejsca urodzenia Schulzem zDelitzsch. W1850r. wEilenburgu oraz wswej rodzinnej miejscowoci zaoy pierwsze kasy kredytowe, ktre zapocztkoway dynamiczny ruch spdzielczy wtej dziedzinie. Poniewa wdalszej czci tekstu Abramowski stosowa jeszcze inn nieprawidow form pisowni nazwiska Schulzego, poprawiam je kadorazowo (przyp. redaktora ksiki).
5
190
musi by ostrone wprzyjmowaniu czonkw imusi upewni si, e wydawana poyczka nie pjdzie na zatracenie, lecz na podwignicie [rozwj] gospodarstwa tego, ktry j bierze; ludzie rozrzutni, leniwi, pijacy, nie mog nalee do stowarzyszenia, gdy solidarno ztakimi byaby straszn plag. Rzeczywisto wykazaa, e zorganizowane wten sposb porczenie wzajemne zapewnia wocianom atwy itani kredyt, aoprcz tego rozwija wnich interes [inicjatyw] izrozumienie solidarnoci, adla wielu staje si bodcem do poprawy swego ycia ido pozbycia si naogw. Stowarzyszenia takie licz si na tysice wNiemczech, Woszech, Belgii iFrancji. Oprcz porednictwa midzy kapitalistami i wocianami, stowarzyszenie Raiffeisena jest take kas oszczdnoci dla wocian. Wocianie zamiast skada swe oszczdnoci wkasach gminnych irzdowych, skadaj je do kasy swego stowarzyszenia na umwiony procent. Zoszczdnoci tych gromadz si due kapitay, zktrych stowarzyszenie wydaje poyczki potrzebujcym czonkom, zawsze na zasadzie wzajemnego porczenia wszystkich. Poyczki te wydawane bywaj na duszy czas, na lat 5 i10, co dla wocian jest konieczne, i mog by spacane czciami a do koca terminu. Tym sposobem jedno ito samo stowarzyszenie oddaje swym czonkom usug: przechowuje ich oszczdnoci, wypacajc procenty iudziela tanich idogodnych poyczek wrazie potrzeby. Kasa tego typu nie moe obejmowa wielkich przestrzeni kraju; dziaa ona zwykle wgranicach jednej parafii lub gminy tak, i kada parafia lub gmina ma swoj kas oddzieln. Wynika to std, e poniewa kasa oparta jest na zasadzie wzajemnej porki, czonkowie jej musz zna si dobrze nawzajem. Wta kich warunkach zarzd kasy nie wymaga szczeglniejszej umiejtnoci ani te nie pochania wiele czasu, sami te wocianie zajmuj si prowadzeniem administracji, wybierajc spord siebie odpowiednich do tego ludzi, ktrzy peni obowizki nie pobierajc za to wynagrodzenia. Stowarzyszenia wzajemnego kredytu oswobodziy wocian zrk lichwy; day im mono ulepszenia swoich gospodarstw iratowania si wbiedzie. Tam, gdzie one s rozwinite, wocianie nie potrzebuj ju rachowa ani na filantropi bogatych ludzi, ani na pomoc
191
pastwa. Si wasnej solidarnoci maj zapewnion pomoc izapewnion samodzielno. b) Kasy Schulzego zDelitzsch, czyli banki ludowe, istniej wrd ludnoci rzemielniczej miejskiej, acelem gwnym tych stowarzysze jest wspomaganie drobnego rzemielnika za pomoc uatwionego kredytu. Podstaw ich nie moe by, jak na wsi, wzajemne solidarne porczenie, poniewa ludno miast jest zbyt liczna, rozmaita izmienna; wszyscy nie mog zna si pomidzy sob inie mog opiera porczenia swego na wasnoci tak niepewnej, jak jest may warsztat rzemielniczy lub sklepik drobnego kupca. Std te stowarzyszenia tego typu opieraj si na udziaach pieninych; kady czonek musi zapaci jednorazow wkadk wpisowego (wynoszc zwykle okoo 2,5 fr.), aprcz tego zoy do kasy stowarzyszenia okoo 125fr. udziau, ktr to sum moe wnosi drobnymi skadkami miesicznymi. Udzia zoony wkasie pozostaje wasnoci osobist czonka; przy wystpieniu ze spki otrzymuje on t sum zpowrotem, przez cay za czas pobiera od niej pewien procent. Wpisowe za pozostaje wasnoci stowarzyszenia. Zwpisowego iudziaw czonkw, jako te zoszczdnoci skadanych wkasie stowarzyszenia, powstaje kapita, zktrego stowarzyszenie wydaje poyczki swoim czonkom, zwykle tylko krtkoterminowe, od 3 do 6 miesicy. Za wydawane poyczki kasa pobiera 8procent, sama za paci od pienidzy do niej skadanych 5procent. Zyskiem, ktry std powstaje, stowarzyszenie rozporzdza wta ki sposb, e cz jego zachowuje jako kapita zapasowy wsplnej kasy, reszt za dzieli pomidzy czonkw, proporcjonalnie do wielkoci poyczek 6. Kas zarzdza prezes, skarbnik, kontroler ikilku awnikw, wybieranych na jeden rok przez oglne
Nie jest do stwierdzenie precyzyjne. Wbankach ludowych (towarzystwach zaliczkowych) systemu Schulzego, cz zysku dzielono midzy czonkw wedle rozmaitych zasad bd to proporcjonalnie do wysokoci wkadw oszczdnociowych, bd wzalenoci od wielkoci poyczek, bd te stosownie do iloci posiadanych udziaw (w tych inicjatywach, ktre dopuszczay posiadanie wicej ni jednego). System ten by bardzo zrnicowany, aprby jego unormowania koczyy si zwielu wzgldw jedynie poowicznymi sukcesami (przyp. redaktora ksiki).
6
192
zgromadzenie czonkw. Oglne zgromadzenie zbiera si kilka razy do roku dla sprawdzenia rachunkw idla uchwalenia rnych postanowie, ktre maj obowizywa stowarzyszenie. Stowarzyszenia tego typu, ogromnie rozpowszechnione wNiemczech po wszystkich miastach imiasteczkach, przynosz wielk korzy ludnoci rzemielniczej. Ratuj one niejednego od bankructwa, daj mono rzemielnikom udoskonala swoje warsztaty, kupowa do spki materia inarzdzia, nawizywa stosunki handlowe dla zbytu swoich produktw. Oba te typy stowarzysze wzajemnego kredytu wiejskie imiejskie s dlatego szczeglnie wane, e drobne oszczdnoci ludu, wynoszce wmasie setki milionw, gromadz si wrkach samego ludu, wkasach jego wasnych stowarzysze, ktrymi on sam rozporzdza iktre sam kontroluje, zamiast tego, by miay skupia si wbankach kapitalistw ikasach rzdowych, przynoszc komu innemu zyski. Wstowarzyszeniach kredytowych zyski te mog kapitalizowa si jako fundusz wsplny, bdcy wrozporzdzeniu ludu imogcy by uywanym na rozmaite cele spoecznego dobra. 6. Stowarzyszenia pomocy wzajemnej ludowe iszkolne Celem tych stowarzysze jest powszechnie zorganizowana, dla kadego bez wyjtku pomoc wchorobie iinnych wypadkach nieszczliwych ycia oraz zabezpieczenie staroci. Wychodz one ztego zaoenia, e czowiek nie moe y osamotniony, e potrzebuje pomocy innych, tak samo jak inni potrzebuj jego, astd wynika powszechny obowizek wzajemnoci ludzkiej. Stowarzysza si jednak wtedy dopiero, gdy zjawia si potrzeba pomocy, wchwili samego nieszczcia, nie przyniosoby wielkich korzyci; naley przewidywa t potrzeb zawczasu, umoliwi pomoc wzajemn przez organizacje, trwa, umiejtn izasobn. Trzeba take przyzwyczaja si do wzajemnoci od dziecistwa, rozwin t najpierwsz cnot ludzk wokresie wczesnej modoci, gdy ludzie wychowani wsamolubstwie nie zawsze potrafi wykona zadanie braterstwa ludzkiego, gdy warunki ycia wymaga od nich tego bd.
193
Pomoc wzajemna zorganizowana jest to zapewnienie dla kadego niezbdnych rodkw, szczeglnie wchorobie istaroci, kosztem nieznacznych ofiar ze strony wszystkich. Zmaych wkadek jednorazowych imiesicznych, zbieranych caymi latami przez tysice ludzi, iprocentujcych, tworz si kapitay ogromne, na podstawie ktrych daje si zorganizowa opieka lekarska ihigieniczna dla chorych, opieka wychowawcza nad dziemi osieroconymi, renta wypacana wstaroci. Susznie te stowarzyszenia tego typu nazywaj si wAnglii stowarzyszeniami przyjani. Tam, gdzie s rozwinite szkolne stowarzyszenia wzajemnoci (jaknp. we Francji, gdzie jest 13 tysicy tych stowarzysze, grupujcych wsobie milion dzieci), tam zorganizowana pomoc wzajemna ogarnia cae ycie czowieka. Dziecko, zapisane do wzajemnoci szkolnej paci 10 centymw wpisowego, nastpnie za kadego tygodnia skada na rce nauczyciela 10 centymw skadki. Suma ta zostaje podzielona wtaki sposb, e 5 centymw idzie do wsplnego kapitau stowarzyszenia, zktrego wydawane s zapomogi wrazie choroby iwypadkw, drugie za 5 centymw zapisuje si na rachunek osobisty paccego jako zabezpieczenie staroci. Dziecko otrzymuje dwie ksieczki, do ktrych zapisuj si wszystkie skadane przez nie sumy, wjed nej sumy przeznaczone na pomoc wspln, wdrugiej na osobiste zabezpieczenie staroci. Przyjmuje si take wszystkie datki powyej skadki tygodniowej, oszczdnoci iofiary. Obowizkowo jednak musi znale si zapisanych wkadej zksi eczek czonka po 2fr. 60 centymw rocznie, tj. caa suma skadek tygodniowych. Niektre ztych stowarzysze oprcz oglnej kasy pomocy tworz jeszcze specjalne kasy na koszta nauki rzemios dla niezamonych uczniw lub na koszta wyszego ksztacenia si. Wrazie choroby dziecko otrzymuje codziennie 50 ct. zapomogi wpierwszym miesicu, wdrugim za itrzecim od 15 do 25 centymw, wypacanych mu ze wsplnej kasy pomocy. Pienidze tej kasy, zarwno jak ikasy ubezpieczenia, skadane s wbankach lub kasach pastwowych, na procent zoony idopeniane s zwykle przez subwencje ze strony pastwa.
194
Dalszym cigiem wzajemnoci szkolnej staje si stowarzyszenie ludowe pomocy wzajemnej, dostpne dla wszystkich bez wyjtku, itak samo gromadzce zmaych wkadek fundusz wsplny. Oprcz pomocy w chorobie, stowarzyszenie to organizuje take pomoc wbezrobociu, ubezpieczenie od wypadkw iwyposaanie dzieci. Przelewanie staych sum do kasy zabezpieczenia staroci, rozpoczte wwieku dziecictwa, odbywa si dalej; skadki jednak iwpisowe podnosz si stopniowo, wmiar lat czonka. Renta, otrzymywana na staro, wynosi w50. roku ycia 110 fr., w60. 260 fr., w65. 438 fr., jeeli czonek paci do kasy poczwszy od wczesnego dziecistwa, od trzeciego roku ycia; zmniejsza si stopniowo wmiar pniejszego zapisywania si. Ozakresie tej pomocy sdzi mona znastpujcych cyfr, dotyczcych stowarzysze wzajemnoci we Francji: wroku 1898 liczyy one 1 600 000 czonkw, wtym 700 tysicy robotnikw przemysowych, 500 tysicy urzdnikw, 200 tysicy zinteligencji iklas wyszych. Wroku 1895 wypaciy one 12 milionw frankw zapomogi dla chorych, wtym 3 miliony na opacenie lekarzy, 3 mln na rodki apteczne, 6 mln na utrzymanie dzienne chorych. Na zabezpieczenie staroci swoich czonkw posiaday one wroku 1860 4miliony kapitau, wroku 1880 38 milionw, wroku 1895 przeszo 115 milionw. Wten sposb klasy ludowe same rozstrzygny zagadnienie ubezpieczenia ycia, nie czekajc, a jaka przysza wadza pastwowa zorganizuje dla nich t pomoc. Rzd francuski poczuwa si wprawdzie do obowizku zasilania corocznie pewn sum kasy wzajemnoci, isuma ta wynosi do powan cz rocznego dochodu stowarzyszenia, caa jednak organizacja, inicjatywa ipowodzenie tych kas znajduj si wycznie wrkach samego ludu is jego wasnym dzieem. W ostatnich czasach stowarzyszenia pomocy wzajemnej weszy na drog nowej dziaalnoci; mianowicie d one do wytworzenia powszechnego zwizku pomidzy sob ido ujcia wswe rce higieny spoecznej, mianowicie walki zgrulic, walki zpijastwem iopieki nad zdrowotnoci dzieci. Wtym celu zakadaj wasne domy zdrowia, szpitale, ochrony ikolonie letnie; to wszystko, co dotychczas speniaa tylko dobroczynno filantropw lub pastwa, zaczyna teraz
195
przechodzi do stowarzysze ludowych, izamiast wyczekiwa jamuny, czonek tych stowarzysze ma zapewnion pomoc wkadym nieszczciu, opiek lekarsk wchorobie, miejsce we wasnej lecznicy. Wten sposb rozszerza si nie tylko dobrobyt ycia izdrowia, ale isamodzielno obywatelska. 7. Stowarzyszenia budowlane Celem ich jest budowanie tanich, adnych izdrowych domw dla ludnoci robotniczej, aco najwaniejsze, domw, ktre nie s wasnoci kapitalistw, cigncych znich zyski, lecz wasnoci stowarzysze albo te samych mieszkacw. Stowarzyszenia te s ogromnie rozpowszechnione wAnglii iw Stanach Zjednoczonych Ameryki, gdzie zdoay dotychczas zbudowa 315 tysicy domw. Nale do nich nie tylko ci, ktrzy sami zamierzaj korzysta zdomw, lecz wszelkiego rodzaju ludzie; kasa bowiem tych stowarzysze funkcjonuje jako kasa oszczdnoci, przyjmuje wszelkiego rodzaju wkady, paci za nie procenty wysze, ni zwyczajna kasa oszczdnoci, aznagromadzonych wten sposb kapitaw stawia domy. Zasada wsplnoci, kooperatyzm, jest tu rozmaicie stosowana. Bywa, e stowarzyszenie samo buduje domy, zachowuje je na swoj wasno itylko odnajmuje swoim czonkom. Wtym razie albo naznacza ono komorne, moliwie niskie, aby tylko pokry koszta budowy iprocenty od poyczek, albo te utrzymuje komorne na stopie zwykej, dochd za zkamienicy dzieli pomidzy lokatorw wstosunku do paconej przez nich ceny mieszka. Inne znowu stowarzyszenia same buduj domy, lecz oddaj je na wasno lokatorom, swoim czonkom, za pomoc uatwionego systemu spacania rocznymi ratami. Albo te, same nawet nie zajmuj si budow, atylko dostarczaj swym czonkom kapitau potrzebnego na postawienie domu. Wtym razie s to waciwie stowarzyszenia poyczkowo-oszczdnociowe, ktre wypoyczaj specjalnie na budow domw; znaczna cz ich czonkw nie ma wcale zamiaru stawa si wacicielami tych domw, atylko umieszcza swoje oszczdnoci wkasie stowarzyszenia. Tym sposobem oszczdnoci jednych pozwalaj drugim budowa sobie wasne domy, wsplne dla kilku rodzin lub
196
pojedyncze dla jednej rodziny, na warunkach atwych, przystpnych dla ludzi pracujcych. 8. Stowarzyszenia spoywcze []7
Nota edytorska: Tekst Stowarzyszenia iich rola zosta pierwotnie wydany wItomie czterotomowej edycji Pism autora w1924r., wczci Pisma spdzielcze. Wroku 1938 ukaza si ponownie wIIwydaniu Pism. Od tamtej pory nie by wznawiany. Redaktor Pism Abramowskiego, Konstanty Krzeczkowski, pisa wprzypisie wIwydaniu: Praca bez tytuu, znaleziona wrkopisach autora. Tytu dopisalimy, kierujc si treci pracy. Jest to prawdopodobnie pierwotna redakcja zr. 1906 czci drugiej zamierzonego studium Socjalizm apastwo. Zostaa czciowo zuytkowana wpowyej drukowanych pracach spdzielczych. Ze wzgldu na inny ukad treci, odmienno sformuowa, drukujemy j jako cao, opuszczajc jedynie rozdziay identyczne zpowyej opublikowanymi. Ten sam Krzeczkowski wksice Dzieje ycia itwrczoci Edwarda Abramowskiego (Wydawnictwo Spdzielczego Instytutu Naukowego, Warszawa 1933) pisa jednak otym samym tekcie (s.139) nastpujco: Pierwotna redakcja dzieka Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu roboczego [tak woryginale powinno by ludu pracujcego przyp. R.O.]. Tekst zamieszczony wniniejszym tomie bazuje na wersji zpierwszej edycji Pism, zroku 1924.
Cz powicona tej tematyce ponownie jest identyczna, jak fragmenty zamieszczonej wniniejszej ksice rozprawy Abramowskiego Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego (chodzi ojej rozdziay IIV, zktrych Abramowski wybra do tego tekstu znaczne ustpy). Ztego wzgldu, podobnie jak redaktor czterotomowych Pism Abramowskiego zroku 1924, nie zamieszczamy owego fragmentu, nie chcc dublowa wjednej ksice dwch obszernych, jednakowo brzmicych fragmentw (przyp. redaktora ksiki).
7
O znaczeniu stowarzysze
1. Stowarzyszenia tworz kultur demokratyczn. Kultura demokratyczna to znaczy, e ludzie sami tworz swoje ycie. ycie przez to staje si wszechstronne, wolne, zdrowe. Gdzie nie ma stowarzysze, tam nie ma demokratyzacji istotnej [faktycznej], nie ma wolnych ludzi iwolnego spoeczestwa. 2. Stowarzyszenia s si polityczn ludu, jedyn si, ktr lud moe przeciwstawi biurokracji nie da si. Strzeg one lepiej jego wolnoci, ni konstytucje, gdy stanowi oywotnoci narodu, ojego siach wewntrznych. Mno jego zasobno, bogactwo, owiat, umiejtno organizowania si wkadej sprawie iinteresie zbiorowym. 3. Stowarzyszenie ipastwo. Zasadnicza rnica: stowarzyszenia s lepiej przystosowane do rozwoju spoecznego. Podejmuj te same zadania co pastwo, lecz wduchu wolnociowym. 4. Zudzenie wolnoci iwolno prawdziwa urzeczywistniona wstowarzyszeniach. Demokracja pastwowa nie moe urzeczywistni wolnoci. S to zawsze rzdy wikszoci chwilowej, ktra nie odpowiada nawet wikszoci rzeczywistej. Jak si tworzy prawo jak si wykonuje. Std danie decentralizacji iautonomii. Postulaty
198
te uwzgldniaj rnice lokalne inarodowe, nie uwzgldniaj gbszych rnic ludzkich. Autonomia rasowa, nieterytorialna, take nie rozwizuje kwestii, gdy stoi na stanowisku przymusu rasowego istwarza inne rzdy wikszoci. Rozstrzyga spraw stowarzyszenie jako dobrowolna organizacja wsplnych potrzeb. Std te wytyczn polityki demokratycznej powinno by zwanie zakresu pastwa. 5. Skaenie socjalizmu przez pastwowo. Wpolityce spoecznej dy do ograniczenia wolnoci ycia wdziedzinie moralnej wytwarza obud izanik ideaw wewntrznych. 6. Odrodzenie socjalizmu wdemokracji stowarzysze. One bior na siebie wypenienie ideaw sprawiedliwoci spoecznej, nie gwacc wolnoci czowieka. One wprowadzaj te ideay wycie prywatne, wsumienia itworz odrodzenie moralne, uczc braterstwa iwolnoci twrczej. Trzy gwne typy stowarzysze, tworzcych kolektywizm. 7. Wytyczne polityki dzisiejszej: 1. Walka okonstytucj demokratyczn nie wystarcza obok niej odbywa si musi praca twrcza okoo stworzenia demokracji istotnej, zagarnicie przez lud wszelkich spraw ycia, przeprowadzenia ich samodzielnego wstowarzyszeniach gdy wten tylko sposb daje si zdobytej konstytucji silne podstawy naturalne, biurokracji przeciwstawia si si ludu izdobywa si wolno istotn, ktrej sama konstytucja jeszcze nie daje. 2.Konstytucja autonomiczna jest niezbdnym warunkiem, lecz wobec rzdu zarwno konstytucyjnego, jak iautonomicznego, naley zaj stanowisko walki przeciw upastwowieniu: jak najmniej pastwa, wszystko, co si da, zagarnia wstowarzyszenia, kwestie agrarne, robotnicze, owiatowe. Wten tylko sposb stworzy mona Polsk ludow. Sowem, wpolityce: walka okonstytucyjne zabezpieczenie wolnoci autonomicznych, stowarzyszeniowych, jednostkowych oraz odbieranie od pastwa na rzecz stowarzysze coraz dalszych dziedzin ycia.
Pierwsze zadanie. Dla zdobycia konstytucji iautonomii, dla utrzymania tego irozszerzenia, nie wystarcza akcja polityczna konieczn jest
199
akcja gbsza, tworzca Polsk demokratyczn, tworzca instytucje ludowe, kultur demokratyczn, ludzi wolnych. Do tego su stowarzyszenia ludowe. Zadaniem ich jest wytworzenie nowego spoeczestwa inowego czowieka.
Nota edytorska: Tekst O znaczeniu stowarzysze zosta pierwotnie wydany wItomie czterotomowej edycji Pism autora w1924 r., wczci Pisma spdzielcze. Wroku 1938 ukaza si ponownie wII wydaniu Pism. Odtamtej pory nie by wznawiany. Redaktor Pism Abramowskiego, Konstanty Krzeczkowski, pisa lakonicznie wprzypisie: Fragment bez tytuu, pochodzcy prawdopodobnie zlat 19056. Tekst zamieszczony wniniejszym tomie bazuje na wersji zpierwszej edycji Pism, zroku 1924.
Zasada respubliki kooperatywnej
1. Zasada respubliki kooperatywnej. Stowarzyszenia ludowe organizacje nie terytorialne, nie przymusowe, zespolenie si dobrowolne, na mocy wsplnych interesw ludzi majcych rwne prawa, rzdzcych iwspwacicieli wsplnego dobra. 2. Charakter (forma) respubliki kooperatywnej. Splot stowarzysze czstkowych, zktrych kade bierze inn dziedzin interesw. Wynika to zzasady czenia si dobrowolnego, zatem na mocy wsplnego interesu; wszyscy ludzie nie maj jednakowych potrzeb, nie mog wic zaspokaja wszystkich potrzeb wjednym stowarzyszeniu. Rnica zpastwem, ktre ogarnia cao potrzeb czowieka inormuje je jednakowo dla wszystkich. 3. Rzdy wrespublice kooperatywnej. Rzdy wikszoci tutaj wskutek dobrowolnoci iczstkowoci stowarzysze nie mog by nigdy pogwaceniem mniejszoci ijednostki, jak wpastwie. Wasne istnienie stowarzysze wymaga cigego
201
przystosowywania si do potrzeby wszystkich. Wrazie konfliktu jest atwo zaatwienia sporu przez nowe ugrupowanie si autonomiczne [powoanie nowego stowarzyszenia]. Terytorialno nie stoi tutaj na zawadzie. Rzdy kooperatystyczne s istotnym wykonywaniem woli wszystkich, woli powszechnej, nie domniemanej, lecz realnej, wjakim poszczeglnym interesie ucielenionej, zgodnie zzasad kooperatyzmu jako poczenia si jednolit potrzeb. 4. Prawo respubliki kooperatywnej. Prawo bez przymusu, atwo zmienne iwzgldne. Respublika nie zna prawa narzuconego wbrew czyim pojciom. Prawo istnieje tu tylko dla tych, ktrzy je uznaj dobrowolnie. Pozwala istnie obok siebie rnym tendencjom, celom ipraktykom. Nie ma wsobie nic absolutnego, witego; jest sug czowieka. ycie nad nim panuje, nie ono nad yciem. 5. Pojcie praw czowieka iobywatela wrespublice kooperatywnej. Pozostawienie kadej mniejszoci ijednostce swobody urzdzania ycia wedug swoich potrzeb. Prawa mniejszoci nie dajce si rozstrzygn wpastwie. 6. Pojcie oyciu wrespublice kooperatywnej. ycie jako takie, ktre czowiek tworzy sam, swobodnie, si braterstwa ludzkiego, iktre nie powinno podlega adnym schematom za absolutne uwaanym. 7. Antagonizm pastwa irespubliki kooperatywnej. Wzajemne wypieranie si zdziedzin ycia. Zwanie si pastwa przez wzrost stowarzysze iodwrotnie. Granice Respubliki nie daj si przewidzie. Granice [zakres dziaa] pastwa moliwie najmniejsze: chronienie zewntrzne kraju ibezpieczestwa publicznego. Antagonizm pastwa istowarzysze jest zarazem antagonizmem ludu ibiurokracji oraz kultury demokratycznej iniewolnictwa. Antagonizm moralny pastwa irespubliki kooperatywnej: typ bierny itwrczy, doktrynerski itolerancyjny, rutyny izmiennoci wolnej.
202
8. Socjalizm irespublika kooperatywna. Ten sam punkt wyjcia: obrona interesw ludu iparcie do ustroju sprawiedliwoci spoecznej. Zwyrodnienie si socjalizmu wpastwowoci. Tendencje ideologii ipolityki socjalistycznej dzisiejszej. Odrodzenie si ideaw przez ich urzeczywistnienie bezporednie wrespublice kooperatywnej. 9. Respublika kooperatywna ipolityka. Dnoci polityczne, torujce drog respublice kooperatywnej: 1) Samorzd polityczny, 2) Decentralizacja; samorzd gmin imiast, 3)Wadza zwyborw powszechnych, proporcjonalnych, 4) Prawodawstwo bezporednie, 5) Wolnoci obywatelskie, 6) Swoboda stowarzysze, 7)Zacienianie [zmniejszanie zakresu] funkcji pastwa. Dla zdobycia iutrzymania demokracji politycznej potrzebna jest akcja tworzca podstawy gbokie demokracji, szerzenie respubliki kooperatywnej, tj. nowego ycia inowego czowieka.
Nota edytorska: Tekst Zasada respubliki kooperatywnej pierwotnie ukaza si wItomie Pism autora w1924 r., wczci Pisma spdzielcze. Konstanty Krzeczkowski wprzypisie stwierdza: Jeden zprogramw spoecznych, jakie Abramowski napisa. Prawdopodobna data napisania 19056. Wroku 1938 tekst ukaza si ponownie wII wydaniu Pism. Po II wojnie wiatowej umieszczono go w1965r. wzbiorze tekstw Abramowskiego pt. Filozofia spoeczna. Wybr pism (Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, przedmowa iautor wyboru Ruta wiato). Tekst zamieszczony wniniejszym tomie bazuje na wersji zpierwszej edycji Pism, zroku 1924.
Listy wsprawie zwoania pierwszych zjazdw spdzielcw
I
Szanowny Panie! Wcelu rozwinicia unas ruchu spdzielczego wrd ludnoci wociaskiej iwypracowanie dla podstaw istotnej kooperacji, oszerokich zadaniach kulturalnych, inicjujemy zorganizowanie Zjazdu, ktryby zaj si specjalnie spraw spek rolnych wociaskich. Stanowisko nasze wtej kwestii daje si streci wnastpujcych zasadach: 1) Uwaamy, e spki rolne sta si mog dla ludu znakomit szko wychowawcz wkierunku demokracji isamorzdu, rozwijajc solidarno spoeczn, poczucie interesw zbiorowych iumiejtnoci samodzielnego prowadzenia swoich spraw ekonomicznych ikulturalnych. 2) Uwaamy, e mog one podnie dobrobyt ludu zarwno przez podniesienie kultury gospodarstw wociaskich iowiaty fachowej, jak iprzez uwolnienie od porednikw wsprawie zbytu produktw gospodarstwa.
204
3) Uwaamy take, e przez zrzeszenie maych gospodarstw chopskich wrnych przedsibiorstwach kultury rolnej, hodowli, produkcji izbytu, mog one stanowi przejcie do wyszego ustroju ekonomicznego. Aeby tym zadaniom odpowiedzie, spki wociaskie powinny mie na widoku nastpujce wytyczne swego rozwoju i dziaania: 1)dba oto, aeby og czonkw uczestniczy wyciu spki iwykonywa jak najszerzej prawo wyborw, kontroli iinicjatywy, 2) udostpni naleenie do spki najuboszym nawet warstwom ludnoci wociaskiej, 3)dy do zorganizowania przedsibiorstw zrzeszonych, jak mleczarnie kooperatywne, owocarnie, spki hodowli itp., 4) dy do polepszenia kultury rolnej za pomoc pracy zrzeszonej ido zorganizowania hurtowego zbytu podw ziemi, 5) stworzy kasy pomocy wzajemnej iwzajemnego ubezpieczenia oraz sdy polubowne dla rozstrzygnicia wszelkich sporw, 6) dy do wytworzenia pomidzy sob federacji prowincjonalnej ioglnokrajowej, ido wchodzenia wbezporednie stosunki handlowe ze stowarzyszeniami spoywczymi miejskimi. Jako gwny przedmiot icel zjazdu stawiamy spraw zorganizowania Towarzystwa, ktre by zajo si rozwojem spek wociaskich wedug powyszych zasad iskupio wsobie ca intelektualn iorganizatorsk prac okoo tego zadania. Porzdek dzienny Zjazdu proponujemy nastpujcy: 1) Rozpatrzenie krytyczne zasad, na ktrych rozwija si powinien ruch spdzielczy wociaski, 2) Przegld ikrytyka istniejcych unas spek wociaskich ikas poyczkowo-oszczdnociowych wiejskich, 3) Zorganizowanie izadania Towarzystwa kooperatyzmu rolnego. Upraszamy oaskawe zawiadomienie nas przed czy Szanowny Pan zamierza wzi udzia wprojektowanym Zjedzie, jak rwnie onadesanie przed tym terminem swych uwag, projektw ireferatw pod adresem nastpujcym Termin Zjazdu wyznaczony na wWarszawie.
205
II
Szanowny Panie! Wcelu rozwinicia unas ruchu spdzielczego iwypracowania dla podstaw istotnej kooperacji, oszerokich zadaniach kulturalnych, inicjujemy zorganizowanie Zjazdu, ktryby zaj si specjalnie spraw stowarzysze spoywczych miejskich. Stanowisko nasze wtej kwestii daje si streci wnastpujcych zasadach: 1) Uwaamy, e stowarzyszenia spoywcze sta si mog dla ludzi znakomit szko wychowawcz wkierunku demokracji isamorzdu, rozwijajc solidarno spoeczn, poczucie interesw zbiorowych iumiejtnoci samodzielnego prowadzenia swoich spraw ekonomicznych ikulturalnych, 2) Uwaamy, e mog one podnie dobrobyt ludu, zarwno przez usunicie spoywcw spod wyzysku sklepikarzy, jak iprzez rozwj rozmaitych instytucji pomocy wzajemnej, ktre mog powsta na gruncie kooperatyzmu, jak to widzimy na przykadzie kooperatyw spoywczych Belgii iAnglii, 3) Uwaamy take, e stanowi one przejcie do wyszego ustroju ekonomicznego, ie wmiar opanowywania rynku mog take rozwija swoj wasn produkcj, uspoeczniajc tym sposobem przedsibiorstwa idochody. To s gwne idee spoeczne, ktre widzimy wkooperatyzmie iktrymi pragnlibymy oywi ruch spdzielczy wPolsce. Aeby to urzeczywistni isprowadzi stowarzyszenia spoywcze ze stanowiska zwyczajnego geszeftu akcyjnego, na ktrym przewanie dzisiaj stoj unas, naley dba onastpujce wytyczne ich rozwoju: 1) Stowarzyszenia spoywcze powinny rozwija si przede wszystkim wrd ludnoci robotniczej, ktrej potrzeby ycia najwicej wymagaj pracy zbiorowej inajlepiej uzdalniaj do rozumienia wsplnoci ekonomicznej. 2) Powinny organizowa si na podstawie moliwie niskich udziaw, spacanych ratami lub potrcanych zdywidendy, aeby sta si
206
dostpnymi dla jak najszerszych mas, 3) Powinny przyj zasad: jeden czonek jeden udzia jeden gos, aeby unikn przewagi akcjonariuszy bogatych iwynikajcej std demoralizacji stowarzysze. 4) Powinny dy do kapitalizowania dywidend jako funduszu wsplnego stowarzyszonych, ktry pozwoliby zarwno na rozszerzenie interesw handlowych stowarzysze, jak izakadanie rozmaitych instytucji kultury ipomocy wzajemnej. 5) Powinny dy do stwarzania swoich wasnych przedsibiorstw wytwrczych (piekarni, warsztatw szewskich, krawieckich itd.), dbajc oto, aeby warunki pracy wtych przedsibiorstwach odpowiaday nowoczesnym wymaganiom kultury ihigieny, iaeby robotnicy byli razem wspwacicielami przedsibiorstw, jako czonkowie stowarzyszenia spoywczego. 6) Powinny dy do wytworzenia federacji pomidzy sob wcelu hurtowych zakupw, rozszerzenia swego rynku, aprzez to irozszerzenia wasnej produkcji. 7) Dla zabezpieczenia swego rozwoju finansowego, powinny trzyma si prawida wydawania towarw tylko za gotwk, wwypadkach za wymagajcych tego, zastpi dawanie na kredyt przez stworzenie kas poyczkowych bezprocentowych. 8) Winteresie swego rozwoju powinny take dba oto, aeby pomidzy czonkami wytworzy si zwyczaj kupowania wszystkiego wsklepie kooperatywnym, jako podstawy, zktrej wyrasta majtek stowarzysze. 9) Dla rozwinicia solidarnoci idla wzgldw kultury moralnej stowarzyszenia powinny rozwija wrd czonkw zasad zaatwiania swoich sporw wsdach rozjemczych polubownych iszanowania wyrokw tych sdw. 10) Wreszcie powinny dba oto, aeby demokratyczne zasady ustawy stowarzysze udzia ogu czonkw wkierow nictwie spraw, kontrola nad czynnociami zarzdu, prawo swobodnej krytyki iinicjatywy nie byy tylko martw liter, lecz istotnie wchodziy wycie stowarzyszenia.
207
W powyszych punktach streszczamy swoje stanowisko jako kooperatystw izasady, wduchu ktrych zamierzamy pracowa wruchu spdzielczym. Pierwszym krokiem do takiej pracy musi by zorganizowanie Towarzystwa, ktre by, skupiajc wsobie odpowiednie siy intelektualne iagitatorskie, sta si mogo reformatorem kooperatyw spoywczych ju istniejcych unas, jak rwnie inicjatorem irozsadnikiem nowych, rozwijajcych si wkierunku powyszych zasad. Wtym celu wanie, dla zorganizowania takiego Towarzystwa irozpoczcia pracy zwoujemy Zjazd, na ktry mamy zaszczyt zaprosi Szanownego Pana. Porzdek dzienny Zjazdu proponujemy nastpujcy: 1) Rozpatrzenie krytyczne zasad, na ktrych rozwija si powinien ruch spdzielczy spoywcw. 2) Przegld ikrytyka stowarzysze spoywczych dotychczas istniejcych wPolsce. 3) Zorganizowanie izadania Towarzystwa propagandy kooperatyzmu. Upraszamy oaskawe zawiadomienie nas przed czy Szanowny Pan zamierza wzi udzia wprojektowanym Zjedzie, jak rwnie onadesanie przed tym terminem swych uwag, projektw ireferatw pod adresem nastpujcym Termin Zjazdu naznaczamy na wWarszawie.
Nota edytorska: Listy wsprawie zwoania pierwszych zjazdw spdzielcw pierwotnie ukazay si wItomie edycji Pism autora w1924 r., wczci Pisma spdzielcze. Konstanty Krzeczkowski wprzypisie stwierdza: Przedrukowane wedug rkopisu Abramowskiego. Teksty dwch listw programowych zr. 1905 wsprawie zwoania Zjazdw organizacyjnych kooperatyw spoywczych ispek rolnych. Wroku 1938 ukazay si ponownie wIIwydaniu Pism. Od tamtej pory nie byy wznawiane. Tekst zamieszczony wniniejszym tomie bazuje na wersji zpierwszej edycji Pism, zroku 1924.
Zwizki Przyjani
I
Ci, ktrym nie daje spokoju ndza ludzka iupadek ojczyzny, stoj czsto wobec pytania, gdzie iczym jest ta potga wybawicielska, za pomoc ktrej mona by ycie uczyni lepszym iszlachetniejszym. Szukamy jej na wszystkich polach pracy, azarazem czujemy instynktownie, e jest jaka jedna, najwaniejsza rzecz, podstawowa, ktra, gdyby zostaa znaleziona izdobyta, rozstrzygnaby wszystkie zagadnienia idaa or prawdziwy, niezwyciony, do zwalczania za. Instynkt ten nie jest zudzeniem naszym. Taka potga jest do wzicia ijest pord nas, anazywa si przyjani. Nard, wktrym uczucia przyjani s rozwinite, gdzie zamiast sobkostwa iegoizmu panuje przyrodzona potrzeba wzajemnej pomocy, bezinteresownego wspomagania si na wszystkich polach ycia nard taki znalaz ju moc niezwycion, rozwiza zagadk wolnoci idobrobytu. Tak samo ipojedynczy czowiek. Jeeli biadamy dzisiaj nad upadkiem moralnoci, nad znikczemnieniem serc iumysw, nad zanikiem szlachetnoci irycerskoci duszy, nad upadkiem
209
Zwizki Przyjani
ywej religii to wiedzmy otym, e to wszystko std tylko wynika, e dzisiejszy czowiek jest tak mao uzdolniony do przyjani, e walka ochleb icaa ta atmosfera kapitalizmu, wrd ktrej yje, robi go egoist iod maego dziecka tumi wnim mio ludzi. Nie bdzie to adn przesad, jeeli powiemy, e nie co innego, jak tylko samolubstwo zabija religi, ie dla odnalezienia Boga wsobie trzeba przede wszystkim umie kocha ludzi. Jest to odwieczna, lecz zbyt zapomniana dzisiaj idea Chrystusa. Jego jedyne przykazanie spoeczne, ktre nam zostawi. Jakie spustoszenie wyciu iw ludziach sprawia zanik przyjani, to moemy zobaczy wszdzie, naokoo siebie, patrzc na ndz, ciemnot, wyzysk ikrzywdy, na te powszednie straszne rzeczy, do ktrych tak przyzwyczailimy si, e prawie nie zwracamy na nie uwagi. I moe zbyt czsto zapominamy take, e ztych maych, drobnych, osobistych bied ludzkich, ktre spotykamy na kadym kroku, tworzy si ta wielka rzecz, ktr odczuwamy jako upadek iponienie Ojczyzny; e ztych maych krzywd, ktre sobie nawzajem wyrzdzamy, dla interesu, ze spokojnym sumieniem, powstaje wanie owa wielka krzywda caoci bezsilno narodu. Niech jednak tylko oywi si gdzie ipoczn dziaa uczucia przyjani, ata ciemna zmora ndzy ludzkiej ustpuje isabnie. Wtedy zjawiaj si zwizki dla obrony przed wyzyskiem, zjawiaj si kooperatywy spoywcze, spki wociaskie, kasy wzajemnej pomocy, towarzystwa opieki nad dziemi, towarzystwa owiatowe, szkolne, dobroczynne itd. Wykwitaj one silne ijasne wszdzie, gdzie tylko wsamolubstwie ludzkim uczyniony zosta choby najmniejszy wyom. To, co kapitalizm iniewola niszczy, mianowicie dobrobyt iszlachetno ycia to ratuje ibuduje na nowo kooperatyzm, wspdziaanie przyjani ludzkich; tworzy ono nie tylko nowe warunki spoeczne, ale usiuje take stworzy inowy typ czowieka, czowieka wolnego isilnego przez to, e jest wgromadzie, e rozumie iodczuwa przyja. S to dwie potgi, dwie moce za idobra, ktre zmagaj si ze sob opanowanie nad wiatem. Jedna przez egoizm szerzy ciemnot indz, druga przez przyja szerzy wolno isi.
210
Zwizki Przyjani
II
Jeeli zrozumielimy, jak wan rzecz jest uzdolnienie ludzi do przyjani; jeeli zobaczylimy, e od tego gwnie zaley nie tylko dobro jednostki, ale ipotga narodu to musimy przede wszystkim postawi sobie pytanie, jak uczy przyjani, jakimi drogami mona j umacnia, szerzy irozwija wrd ludzi. Nie bdziemy tutaj zastanawiali si nad tym, czy czowiek zurodzenia jest egoist czy te nie; jest to kwestia jaowa. Moemy natomiast zatwoci przyj, jako zasad, to, co dowiadczenie yciowe nasuwa: e s egoici zurodzenia, dla ktrych odczuwanie przyjani jest bardzo trudne, tak samo jak s ludzie znatury uzdolnieni do niej. Nie wiemy inie moemy nigdy wiedzie, jaki typ przewaa, ktrych wicej si rodzi; wiemy natomiast inn rzecz, najbardziej nas obchodzc, e egoizm jest ludziom szczepiony wcigu caego ycia, poczwszy od dziecistwa, szczepiony przez wychowanie iprzez warunki spoeczne, przez konkurencj, przez cik walk ochleb, przez panowanie pienidzy, przez cay system niewoli. Jest to ogromna hodowla iszkoa egoizmu, wktrej ksztac si wszyscy; apod te wpywy dostaj si oczywicie nie tylko egoici zurodzenia, ale iprzeciwne im typy; itrzeba naprawd wielkiej mocy przyrodzonego uczucia przyjani dla ludzi, aeby ono nie ulego tym wpywom, nie zostao stumione izabite. Ot tej hodowli egoizmu trzeba przeciwstawi yciow take szko przyjani; trzeba stworzy takie ogniska, ktre by wludziach od dziecistwa rozwijay przyja, uczyy jej praktycznie, wpajay niepostrzeenie, ale te mocno, iby to uczucie wsikao wkrew czowieka, stawao si jego wasn natur. Podobnie jak warunki spoeczne dzisiejsze stwarzaj atmosfer moraln tak, wktrej czowiek yjc, uczy si egoizmu, oszukiwania ikrzywdzenia, czsto nawet bezwiednie podobnie musz powsta instytucje, rodzaj wielkiego zakonu ludzi dobrej woli, ktryby da spoeczestwu now, odradzajc atmosfer przyjani iw niej wychowywa ludzi od dziecka, walczc ztamt.
211
/ Zwizki Przyjani
Nie ulega wtpliwoci, e wszystkie kooperatywy itowarzystwa dobroczynne s tak szko przyjani; e ludzie ucz si wnich, nie wiedzc czsto otym, nowego take ycia moralnego, ycia, wktrym nie tylko myli si osobie, ale io innych. Pomimo to, stowarzyszenia te nie wystarczaj jeszcze. W kooperatywach bowiem wszelkiego rodzaju, interes ekonomiczny musi zkoniecznoci rzeczy gra gwn rol ibardzo czsto idea moralna kooperatyzmu jest zapomniana. Czowiek wstpuje do kooperatywy przede wszystkim dla wasnego interesu, atylko niektrzy robi wniej wicej, ni wasny interes wymaga. Nie czyni ztego zarzutu kooperatywom, gdy one, jako instytucje ekonomiczne, musz dba przede wszystkim oswj materialny rozwj, oswoj potg finansow, bo inaczej nie speni swego zadania spoecznego. Ale obok tego musi by take iowo ognisko moralne, gdzie dokonuje si odrodzenie duchowe czowieka, gdzie ksztaci si kooperatysta prawdziwy, czowiek nowy. To jest zadanie instytucji, ktre bym nazwa zwizkami przyjani.
III
Zwizki Przyjani wyobraam sobie jako zwizki ssiedzkie, ktrych zadaniem jest pomoc wzajemna we wszystkim. Dla czowieka, ktry do naley, Zwizek powinien sta si jakby wielk rodzin. Uprzytomnijmy sobie, ile zdarza si wyciu wypadkw, kiedy pomoc ludzi otaczajcych, ssiadw, nawet pomoc chwilowa idorywcza, rozstrzyga moe olosach caego istnienia, jednostki irodziny; pomoc gospodarska wwypadkach choroby, poaru lub innej klski; zaopiekowanie si dziemi opuszczonymi; czasowa zapomoga pienina; opata szkoy; ochrona moralna przed naogiem pijastwa; pomoc wsporach izatargach; pomoc prawna; ujcie si wrazie krzywdy ze strony pracodawcy; ratowanie przed lichw itd. Zadania czynnoci obroczej ipomocniczej Zwizku trudno jest nawet wyliczy, gdy samo ycie czowieka, zarwno na wsi, jak iw miecie, nasuwa jak
212
/ Zwizki Przyjani
najbardziej rnorodne okolicznoci, kiedy pomoc innych ludzi byaby czsto decydujca izbawienna. Czy kady znas nie zna takich wypadkw, e np. czowiek umiera dlatego, e nie mia pomocy lekarskiej; e wpada wsida lichwiarskie, bo nie znalaz ani rady, ani pomocy; e dziecko staje si kalek lub wczg, bo nie byo komu nim si zaopiekowa, ityle innych. Ale Zwizki Przyjani nie byyby zmuszone dziaa we wszystkim same. Do pomocy swojej musiayby mie instytucje kooperatywne idobroczynne, rozporzdzajce odpowiednimi rodkami. Wwielu razach uratowanie czowieka przez Zwizek zasadzaoby si wanie na umoliwieniu mu korzystania zkooperatywy poyczkowej, spoywczej lub rolnej; albo ztowarzystwa dobroczynnego; albo zinstytucji szkolnych, wychowawczych, owiatowych. Zwizek Przyjani speniaby wtych razach gwnie tylko rol porednika, doradcy, inicjatora. Wtych za wypadkach, gdzie pomoc musi by natychmiastowa idorana, Zwizek dziaa sam, wasnymi siami, jako instytucja stojca najbliej osoby wspomaganej, znajca osobicie jej potrzeby, charakter iycie. Tym sposobem Zwizek spenia swoje potrjne zadanie: osobiste, spoeczne imoralne. Pod wzgldem osobistym przeprowadza reform zasadnicz wyciu czowieka, czynic to, e czowiek przestaje by osamotniony ibezbronny wcikich dniach ycia, e znajduje gromad przyjaci, ktra mu udziela rady ipomocy, obrony przed wyzyskiem ikrzywd, siy moralnej iwiary wjutro. Pod wzgldem spoecznym Zwizek staje si znatury rzeczy krzewicielem kooperatyzmu we wszystkich dziedzinach, gdy wdziaaniu swoim musi stale korzysta zjego instytucji, nakania ludzi, by wstpowali do nich, anawet sam stwarza kooperatywy, ktrych wdanej miejscowoci nie ma. Pod wzgldem moralnym wreszcie Zwizek, przyzwyczajajc ludzi do czynw przyjani bezinteresownej, do pomocy ssiedzkiej szczerej ibezporedniej, do ycia dla innych, reformuje nie tylko samo ycie na bardziej sprawiedliwe ibardziej pogodne, ale idusz czowieka; stwarzaby on wanie t atmosfer moraln, wktrej ginie samolubstwo, bezreligijno, karierowiczostwo, sualczo, wktrej rozwijaj si uczucia przyjani igodno ludzka, Chrystusowa religia mioci iwoli.
213
Zwizki Przyjani
IV
Funkcjonowanie Zwizkw Przyjani wyobraam sobie wtaki sposb: Powinny to by Zwizki ssiedzkie, dziaajce na maej przestrzeni, tam, gdzie si ludzie znaj wzajemnie; wie, miasteczko, osada fabryczna, powinny mie kade swj osobny, miejscowy Zwizek; wduych miastach musiayby by ograniczone do jednej dzielnicy, do jednego fachu, do przedsibiorstwa skupiajcego duo ludzi (jak warsztaty, fabryka itp.), albo nawet do jednej kamienicy, gdzie czsto zamieszkuje po kilkadziesit rodzin robotniczych. Kady taki Zwizek miejscowy powinien mie jak najwiksz samodzielno, nie zalee bezporednio od adnego centralnego zarzdu, itylko przez zjazdy regulowa sw dziaalno wsplnie zinnymi zwizkami. Nie powinno wnim by adnego biurokratyzmu, jak najmniej urzdnikw, biurowoci wogle; powinien zachowa przede wszystkim swj czysty typ zwizku ludzi dobrej woli, czynicych dobro bezinteresownie, pomagajcych, nie jak urzdnicy towarzystw dobroczynnych, lecz tak, jak pomagaj przyjaciele. Kady Zwizek miejscowy powinien mie sw kas: mae opaty miesiczne lub roczne czonkw tworzyyby fundusz, zktrego Zwizek czerpa bdzie na potrzeby doranej pomocy. Oprcz takiej kasy Zwizek powinien mie sta instytucj sdu rozjemczego, wybieranego co pewien czas przez og czonkw, aktrego zadaniem bdzie rozstrzyganie wszelkich sporw pomidzy czonkami oraz szerzenie wrd ludzi zwyczaju zaatwiania swoich spraw polubownie, jako zwyczaju wielce poytecznego dla obywatelskiego imoralnego rozwoju ludzi. Poniewa kooperatywy i wszelkie w ogle instytucje stowarzyszeniowe s niezbdne dla skutecznej dziaalnoci Zwizkw Przyjani iponiewa s dalszym cigiem ich roboty przeto Zwizek powinien sta si zarazem inicjatorem ikrzewicielem kooperatyzmu, iroztacza sw opiek nad stowarzyszeniami miejscowymi, dbajc cigle oich doskonalenie wewntrzne irozwj. Wstosunku do nich Zwizek Przyjani powinien odgrywa rol stra idei imoralnoci
214
/ Zwizki Przyjani
kooperatywnej idba oto, aby instytucje kooperatywne nie zapominay oswych istotnych celach spoecznych, reformatorskich. Gdzie za takich instytucji nie ma, Zwizek powinien sam rozwin prac okoo powoania ich do ycia. Znajc dobrze stan rzeczy wdanej okolicy ipotrzeby jej mieszkacw, bdzie mg najatwiej dopilnowa tego, aby istniejce luki wjej yciu spoecznym zostay wypenione. Pod tym wzgldem ideaem icelem spoecznym Zwizku Przyjani powinno by, aby kada okolica miaa swoje kko rolnicze, udoskonalajce upraw ziemi; sw kooperatyw spoywcz, organizujc handel miejscowy wrkach ludzi; sw kas poyczkowo-oszczdnociow, chronic ludzi od lichwy idajc fundusze na przedsibiorstwa zrzeszone; swj zwizek robotnikw bronicy od wyzysku ikrzywdy; jak rwnie aby miaa swoje szkoy, czytelnie, ochrony dla dzieci, sowem to wszystko, co zabezpiecza od ndzy iciemnoty, co narodowi daje potg, zdrowie, wolno. Moemy wic streci zadanie Zwizkw Przyjani wdwch gwnych punktach: 1. chronienie czowieka, wsplnymi siami stowarzyszonych, przed ndz, wyzyskiem, krzywd iciemnot, tak jak si chroni przyjaciela ibrata; oraz 2. tworzenie iszerzenie ycia kooperatywnego ludzi we wszystkich formach, wgospodarstwie, handlu, przemyle, finansach iowiacie. Obie te czynnoci, cile zespolone ze sob, zlewaj si wjedno zadanie wychowania narodowego, majcego odrodzi iczowieka, iOjczyzn. Myli te podaj do dyskusji ogu wtej nadziei, e znajd si ludzie, ktrzy podejm ide Zwizkw Przyjani, wyszukaj dla niej odpowiednie formy prawne iwprowadz wycie. Rzecz ta wymaga jeszcze przedyskutowania rnych punktw, wyjanienia rnych stron praktycznych, przezwycienia rozmaitych przeszkd, zewntrznych imoralnych, zjakimi spotyka si zawsze kada idea nowa, majca wej wycie. Ale wej musi. Do ju dugo debatowalimy nad spraw odrodzenia moralnego inad niemoc ludu czas zacz czyni, apowoani do tego wpierwszym rzdzie s kooperatyci, bo oni pierwsi pokazali wpraktyce, czym jest pomoc wzajemna.
215
/ Zwizki Przyjani
Nota edytorska: Tekst Zwizki Przyjani pierwotnie ukaza si wspdzielczym pimie Spoem! nr 2/1912. Nastpnie zamieszczono go wItomie czterotomowej edycji Pism autora w1924 r., wczci Pisma spoeczno-etyczne. Wroku 1938 ukaza si ponownie wII wydaniu Pism. Po II wojnie wiatowej umieszczono go w1965r. wzbiorze tekstw Abramowskiego pt. Filozofia spoeczna. Wybr pism (Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, przedmowa iautor wyboru Ruta wiato). Wroku 1986 wszed wskad kolejnego zbioru tekstw Abramowskiego pt. Rzeczpospolita przyjaci. Wybr pism spoecznych ipolitycznych (Instytut Wydawniczy PAX, autor wyboru Damian Kalbarczyk). W1991r. zamieszczono go take wwyborze tekstw autora wksice Urszuli Dobrzyckiej Abramowski (Wiedza Powszechna, seria Myli iLudzie). Tekst zamieszczony wniniejszym tomie bazuje na wersji zpierwszej edycji Pism, zroku 1924.
Czym maj by ZwizkiPrzyjani
I
Wszystkie zarzuty, podniesione wkwestii Zwizkw Przyjani, zktrymi spotykaem si podczas rozpraw [debat] wTowarzystwie Kooperatystw, streszczaj si wtym jednym tylko, e jest to idea trudna do urzeczywistnienia, pewnego rodzaju utopia, nieprzystosowana do warunkw ycia wspczesnego. Przyznam si, e zarzutu tego nie mogem zrozumie, inie mogem odna le jego uzasadnienia realnego. Mwic szczerze, widz wtym tylko pewn obaw nowoci inic wicej. Jestemy przyzwyczajeni do tego, aeby dla kadej idei spoecznej, zmierzajcej do zreformowania ycia, odszukiwa gotowe ju wzory praktyczne, istniejce ju gdzie na Zachodzie, wAnglii lub Niemczech, ijeeli ich odnale nie moemy, jak wdanym wypadku, natenczas iide sam uwaamy za utopijn, poniewa gdyby bya moliwa, to by j na pewno ju Niemcy albo Anglicy wyna leli. Przypuszczam jednak, e dotd nie zostao ustalone podobne prawo socjologiczne, ie nie ma fatum historycznego, ktre by nam zabraniao
217
kategorycznie by twrcami nowej rzeczy bez poprzednikw icenzorw1. Tym bardziej, e ta sama ,,obawa nowoci towarzyszya zawsze iwszdzie kadej inicjatywie spoecznej, gasia pierwsze ognie kadej myli ludzkiej, nowo przychodzcej na wiat, piewaa pieni pogrzebowe zarwno kooperatyzmowi, jak ipoczynajcej si socjal-demokracji. Nie wszyscy jednak zwracali na to uwag, ato, co byo skazane na mier jako utopia yo iroso. Tak samo bdzie ize Zwizkami Przyjani. Nie s one bynajmniej ani tak zupenie nowe, ani tak dalekie od ycia, jakby si to zdawao na pierwszy rzut oka. Nie wymagaj adnego idealizmu, ani adnych wyjtkowych ludzi. S one po prostu konieczn dalsz faz rozwojow kooperatyzmu. Kooperatyzm, ktry wszed ju szeroko wdziedzin handlu ifinansw, wdziedzin rolnictwa iprzemysu, idalej jeszcze wdziedzin rozmaitych instytucji publicznego uytku, ktre dotychczas byy monopolem pastwowym lub towarzystw akcyjnych, kooperatyzm powinien zrobi jeszcze jeden zwyciski krok naprzd iwej do dziedziny filantropii. Nie jest to nie tylko utopi, ale koniecznoci dzisiejszego ycia. ycie to, zarwno pod wzgldem nurtujcych je prdw ideowych, jak ize stanowiska potrzeb iinstytucji spoecznych, coraz bardziej demokratyzujcych si, jest ju teraz zupenie nieprzystosowane do dobroczynnoci jamuniczej, paskiej. Ici, ktrzy przyjmuj jamun, ici, ktrzy j daj, doznawa musz coraz czciej isilniej uczucia wstydu; jest to wstyd spoeczny; wstyd za ponion godno ludzk; za okamywanie siebie wobec zasad rwnoci ibraterstwa; za bezmylne, ze igupie podtrzymywanie niedostwa, kastowoci, sualstwa; za zniewag wyrzdzon solidarnoci ludzkiej, ktrej jamuna jest parodi. Kooperatyci na caym wiecie widz t niezgodno filantropii zduchem dzisiejszego spoeczestwa; widz, e jest niemoliwe, by caa rozlega dziedzina niedomaga ludzkich pozostawaa wdalszym cigu pod rzdami kastowych, przestarzaych instytucji, ktre upoledzaj ludzi moralnie itamuj ich odrodzenie si duchowe. Widz
W sensie: osb wyznaczajcych pewien cisy wzorzec (przyp. redaktora ksiki).
1
218
/ Czym maj by ZwizkiPrzyjani
to rwnie przodujce warstwy proletariatu, cay syndykalizm robotniczy, reprezentowany przez zwizki zawodowe; idlatego wszdzie na Zachodzie, wklasach ludowych, s robione coraz wiksze wysiki wcelu tworzenia instytucji dobroczynnych kooperatywnych lub zawodowych, tworzenia kas pomocy wchorobie, ubezpiecze staroci, opieki nad sierotami itp. Gdzie tylko jest kooperatyzm isocjalizm, tam wszdzie kiekuje irozwija si coraz silniej haso ludowe, demokratyczne, zerwania zfilantropi izastpienia jej przez jedynie godn czowieka pomoc wzajemn. To nie jest utopia ani idealizm dostpny tylko wyjtkowym ludziom; to jest mus nowego ycia, konieczno obalenia tego, co ponia, upoledza ikamie. Czyme maj by Zwizki Przyjani? Okrelimy je najlepiej inajprociej, objaniajc, czym si rni od towarzystw dobroczynnoci z jednej strony, a od istniejcych towarzystw pomocy wzajemnej zdrugiej. To bdzie obrazowe pokazanie, czym by mog ijak atwe s do urzeczywistnienia. Z towarzystwami dobroczynnoci maj to wsplnego, e tak samo jak one opiekuj si wzasadzie wszelk ndz, jaka zdarza si wyciu ludzkim. Tak samo jak towarzystwo dobroczynne nie ogranicza si koniecznie wdziaalnoci swojej do opieki nad staroci lub nad sierotami, do dawania wsparcia wrazie choroby tylko lub wrazie bezrobocia przymusowego, ale bardzo czsto, unas szczeglnie, obejmuje dziaalnoci swoj wszyst kie wypadki ycia czowieka, ktre potrzebuj pomocy tak samo Zwizki Przyjani nie ogranicz si do kasy chorych lub ubezpieczenia staroci, lecz obejm sob wszystko, co pomocy potrzebuje. Rnica midzy nimi jest natomiast ta, e towarzystwo dobroczynnoci pomaga nie czonkom swoim, ale ubogim, poza towarzystwem bdcym, ludziom obcym sobie, ktrym daje wsparcie, apoza tym nic znimi nie ma wsplnego. Gdy tymczasem Zwizek Przyjani pomaga bdzie tylko swoim czonkom, to znaczy, e ludzie wZwizek ten zorganizowa ni bd wspomaga si wzajemnie, pomidzy za tymi, ktrzy wspomagaj si wzajemnie nie ma jamuny; mog by tylko przyjaciele, zktrych dzi jedni, jutro drudzy potrzebuj pomocy lub jej udzielaj.
219
W stosunku do towarzystw pomocy wzajemnej, jakie dzi znamy, Zwizki Przyjani rni si tym, e zamiast poszczeglnego celu pomocy, ograniczonego np. tylko do kasy chorych lub kasy posagowej, stawiaj sobie cele rozwarte [szerokie] izmienne, zgodnie ztym, jak je nasuwa samo ycie danych ludzi. Jest to tylko rozszerzenie pomocy wzajemnej do wszystkich wypadkw, gdzie ona jest potrzebna; aztego powodu pomoc ta nie moe by tylko pomoc materialn; wwielu wypadkach musi by take pomoc moraln, czasem nawet wycznie. To uogl nienie pomocy wzajemnej nie stanowi bynajmniej adnej trudnoci do urzeczywistnienia; to samo bowiem robi towarzystwa dobroczynnoci, ktre take stawiaj sobie zakres pomagania we wszystkich wypadkach, bo im wcale nie przeszkadza, e funkcjonuj prawidowo, czsto na szerok skal, speniajc zadanie zupenie okrelone. Ale jest jeszcze inna wana rnica, jaka dzieli Zwizki Przyjani od towarzystw pomocy wzajemnej, czyli rozmaitych kas choroby, staroci, ubezpieczenia itd. Jest to mianowicie, e we wszystkich tych kasach, bardzo zreszt uytecznych ispeniajcych swe cele pomylnie, na gwnym miejscu jest buchalteria kasowa, astosunki pomocy wzajemnej pomidzy ludmi s sprowadzane do zaatwiania formalnoci biurowych. Czonkowie wzajemnej pomocy nawet nie znaj si ze sob inie potrzebuj tego, gdy instytucja ich dziaa tylko finansowo, automatycznie, aprzy tym znatury swej dy do tego, aeby obj jak najwiksze masy ludzi. To wszystko stanowi typ kooperatywy zupenie przeciwny temu, jaki proponuj wZwizkach Przyjani, gdzie pomoc wzajemna musi by pomoc osobist, yw, przyjacielsk, bezporedni, aztego powodu musi ogranicza si do maych k ludzi, wspyjcych ze sob iznajcych si osobicie. Kady poszczeglny Zwizek Przyjani nie powinien mie czonkw zbyt duo, najwicej do tysica; kada wie, miasteczko, osada fabryczna, powinny mie swj osobny Zwizek; maj one nawet ogranicza si wwielkich miastach do pojedynczych domw, gdzie zamieszkuje czsto kilkadziesit rodzin. Przez to wanie ograniczenie liczby czonkw (ograniczenie nie przez ustaw oczywicie, lecz przez sam sposb zakadania Zwizkw), Zwizki Przyjani zabezpieczaj si przed zwyrodnieniem si
220
wpomoc czysto biurowej natury, iumoliwiaj sobie wykonywanie pomocy bezporedniej iosobistej, pomocy wzajemnej midzy znajomymi issiadami. Typ takiej pomocy wzajemnej nie jest rzecz zupenie nieznan; spotykamy go nie tylko sporadycznie wyciu ludzkim, ale iw niektrych instytucjach; organizowali czsto pomoc ssiedzk waciciele ziemscy, wrnych okolicach Polski iLitwy, aeby ratowa zagroone majtki; powstajce wostatnich czasach zwizki rodzinne praktykuj ten sam rodzaj pomocy wzajemnej oglnej iosobistej, tylko e s ograniczone do czonkw tej samej rodziny; anawet wniektrych instytucjach kooperatywnych, zupenie finansowych, jak np. kasy Raiffeisena, spotykamy zasad solidarnej odpowiedzialnoci czonkw przy wydawaniu poyczek, co wymaga osobistych stosunkw ssiedzkich midzy czonkami, znajomoci wzajemnej swoich potrzeb iuzdolnie, ico sprawia, e kasy Raiffeisena dziaaj przewanie wmaych zakresach [obszarach] poszczeglnych miejscowoci. Na pytanie wic, czym jest Zwizek Przyjani, moemy odpowiedzie przez nastpujce okrelenie: jest to towarzystwo dobroczynnoci, dziaajce na zasadach kooperatyzmu, czyli pomoc wzajemna, rozszerzona na wszystkie wypadki ycia iwykonywana wmaych grupach ludzi, znajcych si osobicie. Do tego nowego typu kooperatywy musimy przystosowa ustaw, ktrej projekt podany bdzie wnastpnym numerze, do wszechstronnego przedyskutowania.
Nota edytorska: Tekst Czym maj by Zwizki Przyjani pierwotnie ukaza si wspdzielczym pimie Spoem! nr 6/1912. Nastpnie zamieszczono go wItomie czterotomowej edycji Pism autora w1924 r., wczci Pisma spoeczno-etyczne. Wroku 1938 ukaza si ponownie wII wydaniu Pism. Odtamtej pory nie by wznawiany. Tekst zamieszczony wniniejszym tomie bazuje na wersji zpierwszej edycji Pism, zroku 1924.
Projekt ustawy ZwizkwPrzyjani

1
I. Cel Towarzystwa 1. Celem Zwizku Przyjani jest wzajemne wspieranie si czonkw, materialne imoralne, we wszystkich wypadkach ycia, gdzie pomoc staje si potrzebn; oraz zaegnywanie wszelkich sporw, mogcych wynikn pomidzy czonkami, wedug zasady sprawiedliwoci. 2. rodki, za pomoc ktrych Zwizek moe pomaga swoim czonkom, s nastpujce: a) zapomogi pienine, udzielane zkasy Zwizku, wformie poyczki bezprocentowej ibezterminowej; b) zapomogi dawane wnaturze, wformie wypoyczania na pewien czas narzdzi pracy, zboa, nasion, paszy, mki itp.; c) pomoc wwyszukaniu zajcia lub roboty, wdostarczaniu potrzebnego materiau inarzdzi do pracy, wuatwianiu kupna rzeczy potrzebnych izbytu wasnych produktw;
Oczywicie Abramowski uywa tu sowa ustawa wznaczeniu bliskim dzisiejszemu terminowi statut, regulamin etc. (przyp. redaktora ksiki).
1
222
Projekt Ustawy ZwizkwPrzyjani
d) pomoc wchorobie przez uatwienie opieki lekarskiej, dostawania lekarstw imiejsca wszpitalu; e) pomoc wstaroci przez dostarczanie odpowiedniej opieki irodkw utrzymania; f) opieka nad dziemi zaniedbanymi, umieszczanie wochronach iszkoach, lub pomaganie wtych sprawach rodzicom; g) uatwianie pomocy prawnej czonkom naraonym na krzywdy iniesuszne procesy sdowe; h) zaatwianie polubowne sporw, mogcych wynikn pomidzy czonkami; i) rozpowszechnianie midzy czonkami ksiek dla dzieci istarszych, majcych na celu zapoznanie zobowizkami moralnymi czowieka iobywatela kraju; oraz zwalczanie pijastwa za pomoc szerzenia wiadomoci o skutkach tego naogu; 3. Dla wypenienia tych zada Zwizek Przyjani ma prawo otwiera domy ludowe, tanie kuchnie, czytelnie, ochrony dla dzieci, przytuki dla starcw ikalek, szpitale, ambulatoria, szkoy rzemios dla chopcw idziewczt, warsztaty dla dorosych, kursy rolnicze ikursy dla analfabetw. II. Skad Towarzystwa 4. Czonkiem Zwizku Przyjani moe by kady czowiek, mczyzna ikobieta, oile przez Rad Zwizku zostanie przyjty. 5. Czonek Zwizku, ktrego postpowanie szkodzi interesom Zwizku lub jest niezgodne zcelami izasadami Zwizku, moe by wydalony na mocy uchway oglnego zebrania. III. rodki Towarzystwa 6. rodki Towarzystwa pochodz znastpujcych rde: a) ze skadek czonkowskich, wynoszcych 20 gr. miesicznie od osoby; b) z ofiar, ktre by napyway do kasy Zwizku, lub zapisw [darowizn] czynionych na rzecz Zwizku;
223
c) z dochodw od kapitau lub innych majtnoci, znajdujcych si wposiadaniu Zwizku; d) z urzdzanych na dochd Zwizku zabaw, koncertw, przedstawie, odczytw itp. 7. Okrelanie funduszu zapasowego Zwizku ifunduszu rozchodowego na poszczeglne cele naley do postanowie oglnego zebrania. IV. Zarzd Towarzystwa 8. Zarzdzaniem sprawami Towarzystwa zajmuje si Rada, wybierana przez oglne zebranie spomidzy czonkw na przecig jednego roku iskadajca si najmniej z6, anajwicej z12 osb. 9. Rada Zwizku wybiera spord siebie przewodniczcego, sekretarza iskarbnika, ktry prowadzi rachunkowo kasy. 10. Rada zbiera si jak najczciej iza kadym razem, gdy ktry zczonkw Zwizku zgasza si zdaniem rozpatrzenia jego sprawy. 11. Rada obowizana jest kad spraw, przez czonka Zarzdu2 przedstawion, rozpatrzy sumiennie iuy wszelkich sposobw, jakimi rozporzdza, aeby pomoc wdanej sprawie doprowadzi do skutku. 12. Postanowienia na zebraniach Rady zapadaj zwyczajn wikszoci gosw czonkw Rady, obecnych na zebraniu. 13. Postanowienia Rady s wane, jeeli na zebraniu jest obecnych przynajmniej 2 czonkw Rady. 14. Obowizki Rady s nastpujce: a) wyszukiwanie sposobw, za pomoc ktrych monaby udzieli pomocy zgaszajcym si oto czonkom Zwizku; wydawanie zapomg doranych zkasy Zwizku; b) zawiadywanie kas imajtnoci Zwizku; c) zawiadywanie instytucjami, ktre by Zwizek utrzymywa, jak czytelnie, domy ludowe, ochrony itp. d) zbieranie informacji opotrzebach czonkw, ktrzy zgosili si opomoc;
Tak w oryginale. Prawdopodobnie powinno by Zwizku lub ewentualnie Rady.
2
224
e) utrzymywanie staych stosunkw zinnymi Zwizkami Przyjani; f) pilnowanie cise ustawy Zwizku iprzestrzeganie czystoci jego zasad pomocy wzajemnej ibraterstwa. 15. Rada moe zaprasza na swe posiedzenia innych czonkw Zwizku lub nawet osoby nie nalece do Zwizku, jeeli obrady wymagaj tego. V. Zebrania oglne 16. Zebrania oglne czonkw s zwyczajne inadzwyczajne. 17. Zebrania zwyczajne odbywaj si obowizkowo raz na rok dla dokonania wyborw Rady ikomisji rewizyjnej, jak rwnie dla rozpatrzenia sprawozdania zrocznej dziaalnoci Zwizku, ktre Rada obowizana jest zebraniu oglnemu przedstawi. 18. Zebranie nadzwyczajne zwoywane jest przez Rad za kadym razem, gdy tego da przynajmniej 1 czonkw Zwizku. 19. Zebranie oglne jest penomocne, gdy znajduje si na nim obecna przynajmniej 1 czonkw Zwizku. 20. Uchway zebrania zapadaj wikszoci gosw obecnych. 21. Sprawy zasadnicze Zwizku, jak zmiana ustawy, stworzenie nowej instytucji zwizkowej lub zamknicie istniejcej, nabycie majtnoci wsplnej lub sprzeda jej, atake prawo wykluczania czonkw le sprawujcych si, mog by rozstrzygane wtenczas tylko, gdy na zebraniu jest obecnych 3 czonkw najmniej. Uchway powzite wtych sprawach zapadaj wikszoci 3 gosw obecnych. 22. Wybory na zebraniu oglnym odbywaj si przez gosowanie tajne. 23. Przedmiotem zebra oglnych mog by nastpujce sprawy: a) wybory Rady ikomisji rewizyjnej; b) sprawozdanie roczne zdziaalnoci Zwizku ize stanu kasy; c) roztrzsanie projektw dziaania na przyszo; d) wyznaczanie funduszw zkasy wsplnej na poszczeglne sprawy lub instytucje Zwizku, albo na kupno majtnoci wsplnej; e) okrelanie funduszu zapasowego Zwizku;
225
/ Projekt Ustawy ZwizkwPrzyjani
f) dopenianie lub zmienianie ustawy; g) uchwalanie regulaminw dla instytucji zalenych od zwizku, jak domy ludowe, ochrony, szkoy itd. h) wykluczanie czonkw ze Zwizku za ze postpowanie, jak rwnie ponowne przyjmowanie wykluczonych, oile to okae si suszne; i) rozpatrywanie skarg na dziaalno Rady lub czonkw Zwizku. VI. Komisja rewizyjna 24. Komisja rewizyjna skada si ztrzech czonkw, wybieranych przez zebranie oglne. 25. Komisja rewizyjna kontroluje dwa razy do roku stan kasy imajtnoci Zwizku i sprawozdanie swoje przedstawia na zebraniu oglnym. VII. Obowizki iprawa czonkw 26. Obowizkiem kadego czonka jest wspdziaa wrzeczach, ktre Rada Zwizku przeprowadza, iw razie potrzeby pomaga czynnie wzaatwianiu kadej sprawy. 27. Kady czonek ma prawo przedstawi Radzie Zwizku swoj osobist spraw, wktrej potrzebuje pomocy iRada obowizana jest spraw t zaj si sumiennie iszczerze.
Nota edytorska: Tekst Projekt ustawy Zwizkw Przyjani pierwotnie ukaza si wspdzielczym pimie Spoem! nr 7/1912. Nastpnie zamieszczono go wItomie czterotomowej edycji Pism autora w1924 r., wczci Pisma spoeczno-etyczne. Wroku 1938 ukaza si ponownie wII wydaniu Pism. Od tamtej pory nie by wznawiany. Tekst zamieszczony wniniejszym tomie bazuje na wersji zpierwszej edycji Pism, zroku 1924.
Odczyt o Zwizkach Przyjani

6 maja 1917 r.
Gwna zasada, oktrej jednak zapominamy cigle, jest, e nowe ycie spoeczne, nowa instytucja, wic te nowe pastwo wymaga przede wszystkim nowych ludzi, ludzi odpowiednich, ktrych nie tylko pojcia iprzekonania, ale, co najwaniejsze, ktrych codzienne zwyczaje ipotrzeby, sumienie moralne isposb ycia odpowiadaj izgadzaj si zupenie ztym nowym wiatem spoecznym, jaki ma si tworzy. Kada instytucja, tak samo pastwowa, jak istowarzyszeniowa yje tylko wludziach, wich potrzebach, przyzwyczajeniach, wierzeniach iuczuciach yje dopty, dopki odnajduje siebie sam wsumieniu czowieka. Gdy te potrzeby zaczynaj zanika, awierzenia iuczucia przemienia si na inne natenczas instytucje, ktre nimi yy, umieraj swoj
227
/ Odczyt o Zwizkach Przyjani
naturaln, nieuniknion mierci iadne ukazy1 wadzy, adne wysiki reakcji, si zachowawczych rzdzcych, nie zdoaj ich ocali. I odwrotnie take, jeeli tworz si wyciu ludzkim nowe potrzeby izwyczaje, dotyczce tego codziennego, szarego ycia, jeeli zmienia si zaczyna to, co nazywamy sumieniem czowieka, tj. jego sposb odnoszenia si do innych ludzi ido ycia znimi wtedy musz take niezbdnie rozwija si inowe instytucje spoeczne, ktre by tym zmianom sumienia iycia czowieka odpowiaday wtedy instytucje pastwowe, tj. przymusowe instytucje dawne zaczynaj coraz wicej uciska ludzi, coraz bardziej tamuj ich ycie sprzeczno midzy yciem ludnoci apastwa staje si coraz silniejsza imusi doprowadzi do ostatniej walki ktra nie moe skoczy si inaczej, jak tylko zanikiem lub pokonaniem instytucji pastwowych. Widzimy wic, e ztych maych przemian ludzkich, przemian moralnych czowieka iprzemian jego codziennego ycia, ztych zacztkw nowego sumienia, idzie potny duch mierci iodrodzenia spoecznego. Instytucje, ktre s zwalczone politycznie tylko, mog ody izapanowa na nowo; lecz instytucje zwalczone moralnie, ktrych rda potrzeb iuczu wyschy, s umare naprawd. I dlatego gdy mamy przed sob zadanie stworzenia nowego ustroju spoecznego inowego pastwa powinnimy przede wszystkim stworzy nowego czowieka, istotnie nowego, to znaczy nie tylko znowymi pojciami iideami, ale iz sumieniem nowym, Ono bowiem jest rzeczywistym mocarzem wiata zniego rodzi si nowe ycie spoeczne, nowe formy nowe ustroje ipastwa. Dzi mamy budowa now, niepodleg Polsk. Istnienie jej jest jeszcze tylko oficjaln nazw. Stworzy j, zbudowa cae jej ycie, moemy my sami tylko. A to zadanie jest tak olbrzymie, tak wielkiego znaczenia, e nie moemy nawet dzisiaj zobaczy tego wszystkiego, co nas czeka, jako twrcw wiata nowego nie moemy oceni wielkoci czynu, jakiego mamy dokona.
Ukazy (ros.) rozporzdzenia, edykty, decyzje wadzy (przyp. redaktora ksiki).
1
228
Odczyt o Zwizkach Przyjani
Polska musi by nie tylko niepodleg zupenie ale musi by take wielk, siln, demokratyczn, tj. ludow ipikn wznaczeniu moralnym, musi by tak, jak j tworzyli wmyli idzieach swoich geniusze narodu, Mickiewicz, Sowacki, wielcy poeci iwielcy wodzowie spiskw ipowsta. Ale, czy moemy stworzy tak Polsk ztych ludzi, co dzisiaj tworz nard, ztypw tych, jakie widzimy najczciej wokoo siebie wmiastach ipo wsiach? Czy moemy zniewolnikw stworzy pastwo wolne, silne idemokratyczne? Czy moemy zludzi samolubnych itchrzliwych stworzy nard, majcy pikno wswym yciu zbiorowym iw swoich instytucjach nard silny wewntrznie, spoisty, potny duchowo? Nie moemy bo zbiorowo jest tak, jakim jest najczstszy typ jednostki. Instytucje spoeczne s takie, jakim jest sumienie czowieka przecitnego. A widzimy jak jest jakim jest ten przecitny typ Polaka dzisiejszego. Niewola stuletnia przenikna go do gbi. Czuje wci jeszcze potrzeb obcego bata nad sob, potrzeb nakazu, eby mg cokolwiek bd uczyni, co nie jest jego wasnym interesem. Wci jeszcze jest tchrzliwy, bojcy si siebie samego jako Polaka, gotowy do tego, eby wkadej chwili wyrzec si wasnej ojczyzny, nawet jej znaku inazwy. S to ludzie, ktrzy bali si nawet zdj szyldy rosyjskie, dopki im nie kazano, bali si zwali pomnik haby, postawiony wstolicy samej, na Zielonym placu. Bali si swego sztandaru, bali si myle nawet oLegionach a dopki Legiony same swoj obecnoci nie zmusiy ich do tego. Ludzie, ktrzy nie umiej sami wniczym rzdzi si, ktrzy odzwyczaili si od samodzielnych czynw. Ludzie, ktrzy nie pojmuj tego, e moe by inna wadza, jak tylko obca, narzucona dla ktrych sama myl rzdu polskiego ipolskiego wojska jest mieszn idziwaczn. Ludzie, wktrych tak zupenie zanika wszelka solidarno, wszelka umiejtno ipotrzeba pomocy wzajemnej, tego wanie, co stanowi podstaw demokracji, e nawet teraz nic innego nie mog uczyni, jak tylko albo ebra, albo dawa jamun.
229
Z takich typw nie moe powsta demokracja, ani nawet wolno. Polska niepodlega iludowa wymaga innych ludzi, ludzi innego typu, innego sumienia; wymaga typu, ktry umie sam ycie tworzy iktry patrzy na ycie spoeczne jako na wolny czyn wsplnoci ipomocy wzajemnej midzy ludmi. Wychowanie takiego typu jest wanie zadaniem Zwizkw Przyjani. Czym one s? Jest to dalszy cig, uzupenienie kooperatyzmu wdziedzinie moralnej czowieka codzienna, zwyka szkoa przyjani midzy ludmi, dca do tego, eby typ egoisty zamieni na typ yjcy take dla innych. S one zwizkami pomocy wzajemnej, rozszerzonej na wszystkie wypadki ycia jak towarzystwa dobroczynnoci, ale nie za pomoc jamuny pomagajcych, lecz na zasadzie pomocy wzajemnej rwnych sobie. Dzi mnie jutro ja innym. Zwizki takie musz by mae, eby funkcjonoway nie jako urzdy, eby ludzie znali si midzy sob. Funkcjonowanie to bardzo nieskomplikowane. Zwizek tworzy dla czonka jakby wielk rodzin inikogo nie pozostawia na pastw losu, osamotnionego ibezsilnego. Gdy wic jest jaka potrzeba wyciu, wyzysk, krzywda, choroba, czonek Zwizku udaje si do biura swego, przedstawia, oco chodzi, ibiuro moe zaj si t spraw zwouje wtedy zebranie, eby omwi jak uczyni trzeba wybiera ludzi do tego iusuwa niedomaganie. Ma zwizek zinnymi instytucjami ikooperatywami, posuguje si wic ich pomoc take. Cel przyzwyczajenie ludzi do pomocy wzajemnej, do przyjani, do ycia wyszego typu. Zasady: 1) Pomoc wzajemna dotyczy wszystkich potrzeb ycia; 2)czonkowie Zwizku musz zna si pomidzy sob, zna swoje ycie, potrzeby itp.; 3) dopomaga do tego tworzenie Zwizku na zasadzie ssiedztwa; 4) Zwizki nie mog take by zbyt liczne maksimum czonkw nie przekracza 50 osb; 5) Zwizek wyklucza wszelk filantropi ijamun. Dziaalno: 1) Zwizek ma biuro, do ktrego kady z czonkw zgasza si ze sw potrzeb ibiuro powinno wdanej sprawie
230
dopomc mu, posugujc si do tego pomoc czonkw Zwizku oraz pomoc instytucji istniejcych jak ochrony, szkoy, biura porednictwa wznalezieniu pracy, kooperatywy, szpitale. Wtym wypadku Zwizek jest porednikiem pomidzy dan instytucj aswym czonkiem korzysta ze swoich stosunkw iznaczenia swego jako Zwizek. 2) Dla uatwienia pomocy Zwizek stara si mie wasnego lekarza i adwokata, jako czonkw swoich, dajcych swe usugi bezinteresownie. Jeeli nie moe mie, to umawia si specjalnie otak pomoc ze znanymi sobie lekarzami iadwokatami. 3) Zwizek ma swj lokal, gdzie czonkowie mog spdza wolne godziny dnia iwieczory, czujc si usiebie. Wlokalu powinny by pisma iksiki oraz tani bufet (herbata, kawa, mleko). 4) Zwizek moe take tworzy instytucje pomocnicze, jeeli wdanej okolicy ich nie ma, jak ochrony, szkoy, szpitale itp. 5)Zwizek zajmuje si rozwijaniem iszerzeniem swojej idei gwnej przeksztacania ycia iczowieka wkierunku (komunizmu) wsplnoci przyjani midzy ludmi, zwalczania egoizmu iobojtnoci na krzywd ludzi obcych sobie odnawiajc religi chrzecijanizmu religi braterstwa. Szerzenie tej idei za pomoc pism, broszur, ksiek, odczytw, pogadanek zdziemi wszkoach. Zwizek nie zapomina jednak, e idea taka szerzy si izakorzeni si moe tylko przez samo ycie nowego typu, ktre usiuje zapocztkowa.
Jako centralne ognisko, przez ktre idea ta ma si szerzy iw ycie wchodzi tworzymy teraz Komisj Centraln Zwizkw Przyjani. Do niej ma nalee zapocztkowanie caej dziaalnoci organizacyjnej iagitacyjnej idalsze stanie na stray czystoci zasad ikierunku Zwizkw Przyjani.
Przyrzeczenie Ja X.Y. przyrzekam wobec Boga isumienia wasnego, e od tej chwili bd wystrzega si wyciu swoim samolubstwa, e nie bd nigdy
231
krzywdzi innych ludzi dla swego interesu, e przeciwnie stara si bd wmiar monoci pomaga innym istosowa wyciu swoim idee pomocy wzajemnej iodnosi si do innych ludzi jak do przyjaci, ktrych bieda ikrzywda nie mog by dla mnie obojtne. Wstosunku do Zwizku Przyjani, do ktrego wstpuj, przyrzekam zupen szczero wpostpowaniu, jak rwnie wystpienie ze Zwizku, gdyby ycie moje nie zgadzao si zgwnymi zasadami zwizku pomocy wzajemnej iprzyjani ludzkiej.
Nota edytorska: Odczyt oZwizkach Przyjani pierwotnie ukaza si wItomie czterotomowej edycji Pism autora w1924 r., wczci Pisma spoeczno-etyczne. Redaktor, Konstanty Krzeczkowski, pisa: Drukowane wedug rkopisu Abramowskiego: Odczyt, projekt ustawy iprzyrzeczenia. Wroku 1938 ukaza si ponownie wII wydaniu Pism. Po II wojnie wiatowej, wroku1986 wszed wskad zbioru tekstw Abramowskiego pt. Rzeczpospolita przyjaci. Wybr pism spoecznych ipolitycznych (Instytut Wydawniczy PAX, autor wyboru Damian Kalbarczyk). Tekst zamieszczony wniniejszym tomie bazuje na wersji zpierwszej edycji Pism, zroku 1924.
Zwizki Przyjani (II)
1. Jedyny istotnie wartociowy skadnik rozwoju, to rozwj przyjani, nim tylko mierzy si wyszo rozwoju spoecznego. Tak samo rozwj indywidualny, warto czowieka jest to jego uzdolnienie do przyjani. Jest to jedyna rzecz, gdzie dobro spoeczne utosamia si zindywidualnym. 2. Moc spoeczestwa, jego wszechstronny rozwj, zawierajcy wsobie wszechstronny rozwj jednostek, ma za podstaw ycie stowarzyszeniowe, solidarno woln, redukujc do minimum funkcje pastwa. ycie stowarzyszeniowe wynika zwntrza jednostki, wymaga jej uspoecznienia, dobrowolnej solidarnoci. Wynika ono powinno, aby mie najwiksz si, nie ze wzgldw utylitarnych, lecz zpotrzeb moralnych przy jani. 3. Zniej take jako ogniska, wynikaj zasady polityki wolnoci, rwnoci ibraterstwa, s to wytyczne ruchw dziejowych, ktre wzmagaj si wmiar rozwoju solidarnoci spoecznej. 4. Solidarno spoeczna musi mie swoj dusz, nie do jest, aby tworzya si pod presj ycia. Dusz solidarnoci jest przyja, objawiajca si bez interesu osobistego we wszelkich sprawach ycia, zarwno indywidualnych, jak ispoecznych. 5. Wytworzenie nowej rasy ludzi: czowiek, uktrego pierwiastek altruizmu, braterstwa jest gwnym czynnikiem ycia, jako jego
233
Zwizki Przyjani (II)
indywidualno gboka, od adnych wzgldw niezalena. Rozwj tej rasy jest wartoci indywidualn, bezwzgldn. Jako warto spoeczna jest podstaw irdem ycia spoecznego; rozwija stowarzyszeniowo, rozwija walk zwyzyskiem wszelkich postaci, niszczy przemoc, utrwala wolno, stwarza kultur woln, tj. to wszystko, co daje narodowi si wewntrzn, rozwija jego demokratyzacj izdolno do wolnoci. 6. Zadaniem Zwizkw Przyjani jest stwarzanie nowego czowieka it drog stwarzanie nowego ycia spoecznego. Nie znaczy to, e tworzenie si nowego ycia przez potrzeby ekonomiczne ipolityczne jest bdne tworz je one take iw pewnym stopniu nowego czowieka, ale to nie wystarcza. ycie tworzone t tylko drog przygusza czsto czynniki nowe, utrzymuje star ras. Rozwj musi by rwnolegy: zewntrzny iwewntrzny. Do wszelkich ognisk zapocztkowania si nowego ycia musz wchodzi grupy nowych ludzi, jako ich ywe moralne rda przez sw obecno wpolityce, wdzieach spoecznych itd. Zapewnia im rozwj wkierunku ideaw. 7. Dziaalno Zwizku: a) Zwizek wewntrz siebie tworzy grup wszechstronnej pomocy wzajemnej, jednostka znajduje w nim wszechstronn opiek ipomoc we wszelkich sprawach ycia; b) na zewntrz wystpuje wobronie przed kad krzywd [Rkopis si urywa]
Nota edytorska: Tekst Zwizki Przyjani pierwotnie ukaza si wItomie czterotomowej edycji Pism autora w1924 r., wczci Pisma spoeczno-etyczne. Redaktor, Konstanty Krzeczkowski, pisa: Przedruk znieukoczonego rkopisu Abrmowskiego bez daty. Wroku 1938 ukaza si ponownie wII wydaniu Pism. Od tamtej pory nie by wznawiany. Dwjka rzymska wtytule pochodzi od redaktora niniejszego tomu ima na celu odrnienie tekstu od wczeniejszego, identycznie zatytuowanego. Tekst zamieszczony wniniejszym tomie bazuje na wersji zpierwszej edycji Pism, zroku 1924.
Apendyks
Z przemwie EdwardaAbramowskiego
Dziao si to jesieni 1917 roku. Wrd studentw wyszych uczelni warszawskich zostao zaoone Koo pracy wkooperacji. Na jednym zzebra tego Koa by obecny Edward Abramowski. Zanotowaem wwczas szczegowo tre jego krtkiego przemwienia, ktre teraz sprbuj odtworzy na podstawie tej notatki: Polska stanie si wkrtce pastwem samodzielnym mwi Abramowski. Otworzy si mnstwo terenw pracy pastwowej, ktra bdzie wymagaa ludzi ideowych, ofiarnych, twrczych iwyksztaconych. Nie pomniejszajc znaczenia tej pracy, zwracam wasz uwag na nie mniej wane tereny organicznej pracy spoecznej od dou, ktra musi wypeni yw treci gmach naszego pastwa. Potrzeba tej pracy bdzie odczuwana na wszystkich odcinkach ycia spoecznego. Aod jej rozmachu ijakoci przyszo Polski zaley. To budowanie Polski od dou powinno si dokonywa wdrodze spdzielczoci, rozumianej jak najszerzej.
235
Apendyks. Z przemwie EdwardaAbramowskiego
Jestem spokojny co do tego, e do pracy pastwowej bardziej efektownej ipocigajcej chtnych nie zabraknie. Wierz, i Polska zorganizuje swj aparat pastwowy przy udziale si jak najtszych. Ale czy ugory naszego ycia spoecznego znajd dostateczn ilo dziaaczy naleycie przygotowanych iwyksztaconych, ktrzy by stanli do pracy spdzielczej? Bo jeli na takich ludzi bdzie posucha, to na ugorach polskich rozpleni si chwasty dziaalnoci pseudospoecznej, metodami spdzielczymi gardzcej, abdcej jedynie sposobem erowania na niedojrzaym, mao zaradnym spoeczestwie. Nie sdcie, e spdzielczo, jako ruch na wskro demokratyczny, niezbyt potrzebuje si owyszym, akademickim wyksztaceniu. e inteligencj dla siebie ruch ten sam wychowa iwyksztaci spord swych praktykw-samoukw. Nie pomniejszajc olbrzymiej iniczym niezastpionej roli, jaka praktykom-samoukom wruchach demokratycznych, azwaszcza wkooperacji, powinna przypada, ostrzegam przed przesadnym uwaaniem ich za jedyny, albo chociaby za najwaniejszy element inteligencki wruchu spdzielczym. Spdzielczo tylko wtedy bdzie moga swoj rol spenia wcaej rozcigoci, jeli skupi wswych szeregach kwiat modej inteligencji. Ichc wierzy, e was wszeregach tych nie zabraknie. Ale nie udcie si, e prac na tym polu bdziecie mieli atw. Pamitajcie, e szerokie warstwy narodu naszego stoj na bardzo niskim poziomie kultury spoecznej. e pokutuj wnas gboko zakorzenione liczne naogi antyspoeczne. Wszystko to zrozumie musicie inie udcie si, e praca wasza wkooperacji dawa bdzie atwe iszybkie efekty. Zapamitajcie sobie dobrze, i bdzie ona ciernist, adla was osobicie przewanie nawet niewdziczn. Tym niemniej wzywam was do pracy na tym wanie terenie. Musicie stan wszeregach tych, cobuduj Polsk od dou. Gdy wprzeddzie pierwszego mojego wyjazdu na praktyk lustratorsk 1 cilejsze grono naszego kka studenckiego zeszo si
W spdzielczoci zwizek centralny regularnie wysya do zrzeszonych spdzielni kontrolerw-lustratorw (przyp. redaktora ksiki).
1
236
Apendyks. Z przemwie EdwardaAbramowskiego
uAbramowskiego igdy omwilimy prac, do ktrej stan, Abramowski powiedzia: Niech pan zawsze pamita, e spdzielczo nie jest celem samym wsobie, lecz tylko rodkiem idrog do waciwych celw, jakimi s braterstwo, wolno iszczcie wrd ywych ludzi. Tote trzeba mie serdeczny stosunek nie tylko do idei, ale przede wszystkim do ywych ludzi, wrd ktrych si pracuje, do spoeczestwa, do kraju, do narodu. Kto nie kocha ywych ludzi, kraju inarodu, akocha tylko oderwan ide spdzielcz, ten spdzielc nie jest. Sowa te utkwiy mi gboko wpamici. Jan Wolski
Nota edytorska: Tekst Jana Wolskiego, wybitnego wieloletniego dziaacza iteoretyka ruchu kooperatystw, szczeglnie zasuonego dla spdzielczoci pracy, pierwotnie ukaza si wdwutygodniku Spoem!, organie Zwizku Spdzielni Spoywcw RP, nr 20/1931 (15 padziernika). Od tamtej pory nie by wznawiany.
Posowie
Braterstwo ponad wszystko

Edward Abramowski jako wizjoner spdzielczoci
Nie jest atwym zadaniem zmierzenie si zdorobkiem takiej postaci, jak Edward Abramowski. Nie tylko jeden znajwybitniejszych, ale inajbardziej oryginalnych polskich mylicieli, oniezwykle szerokich zainteresowaniach ipolach aktywnoci, czowiek-legenda inspirujcy kilka pokole dziaaczy spoecznych ipolitycznych. Aprzy tym posta, ktrej powicono ju tyle tekstw, e zdawaoby si niewiele mona jeszcze doda, by nie powtarza cudzych tez. Jest jednak pewna poowiczna biaa plama wtym obrazie, wbrew wszelkiej logice ifaktom, anawet pozorom. To rola Abramowskiego wruchu spdzielczym. Niby napisano otym wiele, niby wszyscy autorzy fascynaci, chodni badacze ikrytycy wspominaj, i Abramowski wielkim kooperatyst by, niby sami spdzielcy umieszczaj go na sztandarach, ajednak jak dotychczas nie doczekalimy si niemal adnego wikszego opracowania, ktre byoby powicone
238
Posowie. Braterstwo ponad wszystko
autorowi Zmowy powszechnej przeciw rzdowi jako postaci zwizanej przede wszystkim wanie zwielkim iszlachetnym ruchem, jakim bya ijest spdzielczo. Co wicej, prawie nie sposb znale komentatora czy badacza poza wzmiankami unajwaniejszego zjego biografw, prof. Konstantego Krzeczkowskiego ktry postawiby tez, e to wanie kooperatyzm, cho bardzo szeroko rozumiany, stanowi rdze spoecznych koncepcji Abramowskiego, towarzyszc mu od modoci a po kres ycia. Zaangaowanie wkooperatyzm traktowane jest przez wikszo komentatorw jako jeden zwanych, ale jednak epizodw, czy raczej okresw dziaalnoci tego myliciela. Abramowski rzeczywicie co powtarzaj do znudzenia biografowie ibadacze podejmowa rne zagadnienia, nierzadko porzucajc poprzednie. Jednak wanie kooperatyzm stanowi constans jego wizji idoktryny, co postaram si wykaza. Edward Jzef Abramowski1 urodzi si 17 sierpnia 1868 r. wStefaninie, powiat wasylkowski, gubernia kijowska, wstosunkowo zamonej
1 Gwne informacje biograficzne podaj za kilkoma pozycjami i do nich odsyam czytelnikw zainteresowanych szczegami, na ktre w niniejszym tekcie nie ma miejsca. Kluczow, nieco hagiograficzn, jednak najbardziej do dzi szczegow i rzeteln prezentacj losw Abramowskiego zawiera: Konstanty Krzeczkowski, Dzieje ycia i twrczoci Edwarda Abramowskiego, Wydawnictwo Spdzielczego Instytutu Naukowego, Warszawa 1933 (ksika ta stanowi rozszerzon wersj wstpu do pierwszego wydania Pism Abramowskiego z roku 1924). Znacznie bardziej skrtowe, ale za to atwiej dzi dostpne s informacje biograficzne zawarte w takich pozycjach, jak: Magorzata Augustyniak, Myl spoeczno-filozoficzna Edwarda Abramowskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego, Olsztyn 2006; Urszula Dobrzycka, Abramowski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1991; Romuald Jezierski, Pogldy etyczne Edwarda Abramowskiego. Studium struktury, genezy i funkcji systemu etycznego, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 1970; Damian Kalbarczyk, Przedmowa, w: E.Abramowski, Rzeczpospolita przyjaci. Wybr pism spoecznych ipolitycznych, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1986; Zbigniew Krawczyk, Socjologia Edwarda Abramowskiego, Ksika i Wiedza, Warszawa 1965; TadeuszSierocki, Edward Abramowski, haso w: Sownik biograficzny dziaaczy polskiego ruchu robotniczego, tom I AD, Ksika i Wiedza, Warszawa 1985. Wiele
239
rodzinie ziemiaskiej. Ojciec jego, rwnie Edward, by zwyksztacenia prawnikiem, zzamiowania chemikiem-amatorem, zprzekona za demokrat. Bracia ojca imatki Jadwigi brali udzia wpowstaniu styczniowym. Matka zmara na grulic, gdy chopiec mia 10 lat, arodzina przeniosa si wkrtce do Warszawy, by Edward ijego siostra Maria mogli odebra starann edukacj. Tak te si stao, aprywatnymi korepetytorami rodzestwa zostali m.in. Maria Konopnicka iKonrad Prszyski (Promyk). Chopiec zdradza ponadprzecitn inteligencj izadziwia ogromem zainteresowa. Jako 15-latek debiutowa na amach tygodnika Zorza, pisma powiconego sprawom owiaty, dobrobytu irozwoju spoecznego ludu, jak gosi podtytu2. Jego teksty popularyzatorskie imoralizatorskie artykuy utrzymane wpopularnym wwczas duchu wychowywania czytelnikw zwarstw plebejskich cieszyy si uznaniem odbiorcw, aAbramowski podobno zyska niebagatelny wpyw na redaktora Zorzy, Jzefa Grajnerta. Znamienne byy jego pogldy u progu aktywnoci spoecznej. Wroku 1883 pisa wZorzy: Ot, ja na przykad [] mam tak jak ikady obowizki dla wszystkich pracujcych ludzi; mam obowizek dla rolnikw, bo zich pracy jem chleb; mam obowizki dla rzemielnikw, bo zich pracy mam odzienie, obuwie, dom, sprzty, narzdzia itd.; mam wkocu obowizki dla ludzi uczonych, ktrzy pisz, bo zich pracy ucz si nowych rzeczy irozwijam swj umys. Mam wic wszystko od ludzi: ycie, dobrobyt, nauk. To wszystko jestem im duny; powinienem wzajemnie by dla nich wszystkich uytecznym, odpaci si im dobrem; bo jeeli ja im za to wszystko, co od nich mam, nic nie dam, jeeli nie spac mego dugu [] kim wic bd? Prniakiem, darmozjadem, niewdzicznym, wic czowiekiem podym
ciekawych informacji, cho nierzadko opartych jedynie na przypuszczeniach, zawiera te praca: Wojciech Gieyski, Edward Abramowski zwiastun Solidarnoci, Polonia Book Fund, Londyn 1986. 2 Wicej o profilu pisma, w ktrym zadebiutowa Abramowski zob. Henryk Syska, Od Kmiotka do Zarania. Z historii prasy ludowej, Wydawnictwo Ludowe, Warszawa 1949, ss. 110118.
240
bez czci adnej3. Przyznajmy, e nie jest to standardowa refleksja chopca, ktry spdzi dotychczasowe ycie beztrosko inie kopoczc si okwestie materialne. Widzimy tu pierwociny owego zmysu braterstwa, ktry uAbramowskiego dostrzegao tak wiele osb, aktry sta si fundamentem jego wszystkich dalszych rozwaa. Rok pniej wteje Zorzy opublikowa natomiast tekst, ktry mona zkolei uzna za wstp do pniejszych teorii samopomocy: Bdcie sobie brami iprzyjacimi, pomagajcie jeden drugiemu. Kto si chce uczy, pomcie mu uyczeniem ksiek, kto nie ma kawaka chleba, zcie si ikupcie mu, to moja rada []4. Nie poprzestawa jednak na dobrych radach Krzeczkowski przytacza tak oto histori: [] prbuje te idee sam propagowa wkoach najbliszych. Terenem jest maleka kawiarenka przy ul. Marszakowskiej, do ktrej znosi kupowane przez siebie ksiki i, zostawiajc je na stole, prosi, aby wacicielka pomagaa w tym kolportau wrd swej klienteli, skadajcej si przewanie zrobotnikw []5. Wkrtce wszed rwnie wrodowisko Proletariatu itylko mody wiek sprawi, e dziaacze nielegalnego ugrupowania lewicowo-rewolucyjnego nie zaakceptowali go jako czonka twardego rdzenia grupy. W1885 r. Abramowski wyjecha natomiast do Krakowa, gdzie uczszcza do gimnazjum w. Anny, jednak nie przystpi do pastwowej matury. Jako wolny suchacz podj nauk na Uniwersytecie Jagielloskim, na wydziale przyrodniczym. Wraz zkilkoma kolegami tworzy kka socjalistyczne wrd studentw imodych rzemielnikw, prbowa te organizowa kanay przerzutowe bibuy zzagranicy. Policja wpada na trop grupy, wic chopak przenis si doGenewy. Tam studiowa fizyk, pniej filozofi, nauki spoeczne, histori gospodarcz ispoeczn. By aktywny wrd polskiej
3 Edward Abramowski, Pogadanki o rzeczach poytecznych, w: tego, Pisma. Pierwsze zbiorowe wydanie dzie treci filozoficznej i spoecznej, tom I, Nakadem Zwizku Polskich Stowarzysze Spoywcw, Warszawa 1924, s. 5. W Zorzy publikowa teksty podpisane jako A.. 4 E. Abramowski, Pogadanki z gospodarstwa spoecznego, w: ibidem, s. 26. 5 K. Krzeczkowski, Dzieje ycia, op. cit., s. 18.
241
modziey studiujcej wSzwajcarii, utrzymywa te kontakty zkrajowymi iemigracyjnymi dziaaczami socjalistycznymi, pisa pierwsze broszury agitacyjne wramach Biblioteki Socjalisty Polskiego. Studiw nie ukoczy, gdy na pocztku 1889 r. wrci do Warszawy zmisj odbudowy struktur socjalistycznych, rozbitych aresztowaniami. Wsptworzy tzw. II Proletariat, by obok Marcina Kasprzaka liderem ugrupowania, przewodzi frakcji opowiadajcej si za akcj masow aprzeciwko stosowaniu terroru; na tym tle doszo do rozamu, Abramowski powoa Zjednoczenie Robotnicze. Na pocztek lat90. XIX stulecia przypadaj jego broszury, m.in. Ustawa oglnorobotniczej kasy oporu (zwana nawet potocznie Ustaw Abramowskiego), Dzie roboczy, Rewolucja robotnicza, Dobra nowina robotnikom wiejskim (wsplnie z on), Sprawa robotnicza, Co nam daj kasy fabryczne?, nieco pniej take Czego chc socjalici. Powstay wwczas take wiksze analizy Feudalizm, Spoeczestwa rodowe oraz Nowy zwrot wrd farmerw amerykaskich. Wowym okresie uznawano go za jednego znajzdolniejszych autorw tekstw propagandowych wrd polskich socjalistw, ceniono rwnie jego rozprawy naukowe. Bliski by wtedy, podobnie jak cay polski ruch socjalistyczny, tezom marksowskim, jednak ju wwczesnych publikacjach zaznacza si nieortodoksyjne, oryginalne ujcie problematyki, m.in. znacznie mocniejsze ni wmaterializmie historycznym akcentowanie czowieczej swobody, czynnikw moralnych iwoli jako siy sprawczej procesw dziejowych. Wkrtce za, Reinterpretujc marksizm, przeciwstawi si jego wykadni naturalistycznej [], zwalcza koncepcj automatycznej koniecznoci praw dziejowych, uwypukla znaczenie motywacji etycznych iczynnika subiektywnego wrozwoju spoeczestwa6. W roku 1890 Abramowski polubi Stanisaw Motzwn, jedn zczoowych wczesnych postaci kobiecych wpolskim ruchu socjalistycznym. Zmara ona jednak zaledwie dwa lata pniej, am
Stanisaw Borzym, Edward Abramowski, w: Zarys dziejw filozofii polskiej 18151918, praca zbiorowa, red. naukowy Andrzej Walicki, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, s. 456.
6
242
pogry si wgbokiej depresji. Wskutek tych zdarze, wyjecha ponownie do Genewy. Jesieni 1892 r. wzi udzia, jako delegat Zjednoczenia Robotniczego, wsynnym paryskim zjedzie, na ktrym powoano Polsk Parti Socjalistyczn. Abramowski wywar znaczny wpyw na doktryn ugrupowania, przygotowujc przed zjazdem szkic programu partii, wktrym silnie akcentowa konieczno powizania walki klasowej zhasem niepodlegoci Polski. Na zjedzie propagowa rwnie siganie na potrzeby agitacji po argumentacj iwtki religijne, jednak wtej kwestii nie przekona wikszoci delegatw. Na mocy decyzji zjazdu wszed wskad zarzdu Centralizacji Zwizku Zagranicznego Socjalistw Polskich. Po aresztowaniu iwydaleniu zFrancji, przebywa m.in. wLondynie iZurychu. Wiosn 1893r. by autorem odezwy Wszystkim robotnikom igrnikom polskim na dzie 1maja socjalici polscy, ktr jednak spotkaa odmowa kolportau ze strony krajowych struktur partii, krytykujcych j za nazbyt jakoby silne akcentowanie wtkw patriotycznych. Ten wczesny okres dziaalnoci irozwaa teoretycznych Abramowskiego przynosi te pierwsze zainteresowania spdzielczoci izalki pniejszych koncepcji stowarzyszeniowych. Wroku 1891 ukazuje si jego broszura Co nam daj kasy fabryczne?, powicona decyzji wadz, na mocy ktrej planowano wwikszych zakadach pracy (od30 robotnikw wzwy) utworzy kasy zapomogowo-oszczdnociowe, bazujce na obligatoryjnych skadkach (potrceniach zpensji) pracownikw izarzdzane przez szefostwo przedsibiorstwa. Abramowski podda ostrej krytyce odgrny, paternalistyczny charakter owego rozwizania, atake kontrolowanie owych kwot iobracanie nimi przez fabrykantw. Przeciwstawi temu oddolne inicjatywy robotnicze: Jak wszyscy kupcy, przemysowcy, urzdnicy maj swoje kasy, do ktrych nikt si nie wtrca, tak imy, robotnicy, chcemy mie swoje kasy, ktrych ustawy sami sobie uoymy, ikasy prowadzi sami potrafimy7. W podobnym duchu, cho bardziej ofensywnym, utrzymana jest
E. Abramowski, Co nam daj kasy fabryczne?, w: tego, Pisma publicystyczne w sprawach robotniczych i chopskich, Spoem Zwizek Spdzielni Spoywcw RP, Warszawa 1938, s. 106.
7
243
/ Posowie. Braterstwo ponad wszystko
pniejsza orok Ustawa oglnorobotniczej kasy oporu, powicona finansowej samopomocy robotnikw igromadzeniu funduszy na wypadek strajku. Abramowski podaje istniejce przykady takich rozwiza iwskazuje ich rol wrobotniczej walce: Ich strajki zwyciaj fabrykantw dlatego, e oni wszyscy trzymaj si solidarnie, e s zorganizowani wzwizki, e maj swoje wsplne kasy robotnicze kasy oporu, zktrych utrzymuj si podczas strajku itym sposobem mog dugo wytrwa wbezrobociu8. Jednak najbardziej interesujcy nas tekst ztego okresu, to quasi-naukowy artyku pt. Nowy zwrot wrd farmerw amerykaskich, zamieszczony w roku 1892 w legalnym czasopimie Ateneum. Prof. Krzeczkowski, redaktor Pism Abramowskiego, stwierdza wprzypisie do tego tekstu: Charakterystyczne s zawarte wartykule pogldy ospdzielczoci, zdradzajce pierwsze zainteresowanie si Abramowskiego powyszym zagadnieniem9. Jest to jednak tekst szczeglny nie tylko zuwagi na pierwsze odwoanie autora do spdzielczoci, lecz take ztego powodu, i opisujc zmagania amerykaskich rolnikw zmechanizmami kapitalizmu, Abramowski pokazuje, jak wskutek owej presji tworz si postawy zbiorowej samoobrony. Ciurodzeni kapitalici bowiem farmerw amerykaskich nie sposb porwna zeuropejskim, azwaszcza polskim chopem tamtego okresu wkonfrontacji zrealiami rozwojowymi kapitalizmu, staj si jego przeciwnikami. Nie mogc wpojedynk upora si ztrustami ikartelami, zmiejskim dyktatem cen dla siebie niekorzystnych, rolnicy zmuszeni s do wstpienia wkooperacyjne formy gospodarcze. Tak oto wrd skrajnych indywidualistw powstaje organizacja bronica interesw branowych (co na ksztat zwizku zawodowego), ktra wkrtce staje si platform szerzej zakrojonej wsppracy spdzielczoci (wsplne zakupy rodkw produkcji, wsplna sprzeda podw rolnych, wsplne przetwrstwo). Tozasprawia, e przeobraa si sam etos czonkw tej grupy spoecznoE. Abramowski, Ustawa oglnorobotniczej kasy oporu, w: ibidem, s. 195. Przypis wydawcy do E. Abramowski, Nowy zwrot wrd farmerw amerykaskich, w: tego, Pisma. Pierwsze zbiorowe, op. cit., tom I, s. 27.
8 9
244
-zawodowej: [] metamorfozie ulega dusza klasowa farmera pod dziaaniem potgi kartelowej. Ucisk wielkiego kapitau nowoytnego wpoi wni miosierdzie, humanizm, rozwin spoeczne uczucia solidarnoci iwzajemnego dziaania. Jednoczenie przeksztaci take igospodark farmersk; zindywidualistycznej podnis j do kooperacyjnej formy. Zwizki farmerskie stworzyy mnstwo spdzielczych mynw, gorzelni, mleczarni, bankw poyczkowych, towarzystw wzajemnego ubezpieczania si itd. Prowadz one zbiorowe zakupy maszyn, narzdzi rolniczych, produktw spoywczych; obmylaj rodki, jak by uatwi wszelk prac przez kooperacj []10. Icho Abramowski uwaa wowym okresie, e to dopiero pierwszy krok, e kolejnym musi by czciowo dokonane przez amerykaskich rolnikw utworzenie reprezentacji politycznej, ktra zkolei wymusi na wadzy pastwowej daleko idce reformy spoeczne, to ju wkrtce zmieni on pogldy, azarysowane tu zalety spdzielczoci, tyle gospodarcze, co etyczne, stan si sednem jego koncepcji. Druga poowa lat 90. XIX wieku to okres nasilonego zainteresowania Abramowskiego now dziedzin szeroko pojt psychologi. WGenewie powstaj takie prace, jak Teoria jednostek psychicznych, Ozasadzie zjawiska spoecznego, Pierwiastki indywidualne wsocjologii, Dwulicowy charakter postrzee oraz Le Matrialisme historique etle principe du phnomne social, zktrych cz ukazaa si wfachowych pismach francuskojzycznych, zyskujc przychylne opinie wiata nauki. Ostatnie lata wieku XIX to natomiast moment, gdy dokona si kluczowy zwrot wpogldach Abramowskiego, nazywany pniej przez komentatorw okresem etycznym lub etapem socjalizmu bezpastwowego. Sformuowane wwczas tezy ideowe koncentruj si wok dwch kwestii. Pierwsza to krytyka instytucji iaparatu pastwa, aszczeglnie jego roli we wprowadzaniu nowego porzdku socjalizmu. Abramowski negatywnie ocenia zarwno rewolucyjny, jak ireformistyczny nurt ruchu socjalistycznego, gdy jednakowo upatruj one w pastwie iwadzy politycznej narzdzi przeobrae spoeczno-gospodarczych
10
Ibidem, ss. 4748.
245
(nawetjeli wodlegej perspektywie widz moliwo zaniku pastwa). Myliciel twierdzi, i pastwo ze swej natury krpuje wolno jednostek oraz swobodne dziaania spoeczestwa. Pastwo socjalistyczne nie bdzie za bardziej, lecz wrcz mniej wolnociowe ni to kapitalistyczne, gdy biurokratyczna kontrola nad wasnoci rodkw produkcji poszerzy skal odgrnej ingerencji. Socjalizm pastwowy, zubezwasnowolnionymi obywatelami, zdanymi na urzdnicze decyzje iwidzimisi biurokratw, stanie si de facto pastwem policyjnym tak tez Abramowski postawi dwie dekady przed powstaniem ZSRR inie pomyli si ani na jot. Bdy iwypaczenia takiego ustroju nie s wypadkiem przy pracy, nie zale te od cech osobowociowych przywdcy (jednostki), lecz stanowi immanentn cech owej doktryny iwynikajcego zniej porzdku spoecznego. Dlatego te jeli socjalizm, to tylko bezpastwowy, oparty na faktycznej demokracji, partycypacji, oddolnej kontroli iograniczeniu do minimum funkcji pastwa. Socjalizm oparty na silnej roli wadzy politycznej iaparatu biurokratycznego prowadzi na manowce rwnie za spraw rozbienoci midzy sferami bazy inadbudowy. Druga kluczowa teza rozwaa Abramowskiego mwi bowiem orewolucji moralnej, ktra musi poprzedza zmiany innego rodzaju. Kade przeobraenie spoeczne byo poprzedzone pojawieniem si nowej moralnoci, do ktrej dostosowa si musiay formy spoeczno-prawodawcze. [] Pogld, i nowy ustrj spoeczny moe powsta bez poprzedzajcej go rewolucji moralnej, nazywa Abramowski absurdem socjologicznym pisa Romuald Jezierski11. Kapitalizm ze swoim systemem produkcji niejako stymuluje pewne instytucjonalne iorganizacyjne zalki nowego ustroju (np. rozbija dawne homogeniczne wsplnoty itradycyjne style ycia, uczc ludzi wiadomej wsppracy ponad podziaami etnicznymi czy kulturowymi), jednak zracji tego, i ugruntowuje rwnie zjawiska negatywne, jak skrajny, wsko pojty indywidualizm (a waciwie egoizm) ipazern etyk zysku, niewystarczy przej wnim wadzy, czy to poprzez rewolucj, czy wskutek wyborw, aby moliwe stao si stworzenie lepszego porzdku spoecznego. Kapitalizm
11
R. Jezierski, Pogldy etyczne, op. cit., s. 238.
246
wytwarza natomiast, niejako mimochodem, warunki sprzyjajce zaistnieniu nowej etyki, gdy towarzyszcy mu wyzysk skania robotnikw do wspdziaania wsamoobronie, co owocuje zalkami przeobrae moralnych, kreuje solidarno, wzajemn trosk, braterstwo. Jak pisze Urszula Dobrzycka, W myl tej teorii kapitalizm nie moe utrzyma si, poniewa rozwiny si wnim czynniki przeciwstawne, ktre dokonaj jego likwidacji. Potencja si moralnych, twrczych, znajdujcy si wkadej uciskanej, zniewolonej jednostce, kumuluje si wobronie zagroonych wartoci czowieczestwa12. Abramowski propaguje zatem tez, e niezbdnym elementem nowego adu jest przemiana zachodzca wsumieniach ludzkich. Dopiero gdy na strukturalne procesy kapitalizmu naoy si rewolucja moralna szerokich rzesz spoecznych, samo przejcie wadzy politycznej moe zaowocowa znaczc popraw sytuacji. Teza ta, kluczowa dla jego teorii spoecznej, streszcza si wsowach samego Abramowskiego: [] to tylko staje si faktem historycznym, rzeczywistoci ycia spoecznego, co przejdzie jako idea przez wiadomo mas ludowych[]13. Jeli natomiast przemiany wobrbie stosunkw wadzy politycznej nie poprzedzi przemiana sumie, wnowe realia zostan przeniesione nawyki rodem zkapitalizmu, co sprawi, e poza zmian nazw isloganw, wszystko zostanie po staremu. Dawnych kapitalistw wroli wyzyskiwaczy zastpi kapitalici pastwowi, czyli kasta dysponentw rodkw produkcji, zwizana wprost ze struktur wadzy. Leszek Koakowski pisa okoncepcjach Abramowskiego nastpujco: []walka owszelkiego rodzaju przywileje nieuchronnie odtworzy si na gruncie upastwowionej wasnoci, gdyby komunizm opanowa spoeczestwo, ktre moralnie nie zostao odmienione inadal nosi wsobie wszystkie potrzeby idze, wjakich poprzednie ustroje je wychoway; rezultatem komunizmu wtych warunkach, jak pisa Abramowski w1897 roku, moe by tylko nowa formacja klasowa, wktrej antagonizm midzy
U. Dobrzycka, Abramowski, op. cit., s. 138. E. Abramowski, Zagadnienia socjalizmu, w: tego, Pisma. Pierwsze zbiorowe, op. cit., tom II Pisma socjologiczne, Nakadem Zwizku Polskich Stowarzysze Spoywcw, Warszawa 1924, ss. 110111.
12 13
247
spoeczestwem auprzywilejowan warstw urzdnikw zajmie miejsce dawnych podziaw klasowych iktra, co wicej, nie bdzie moga utrzyma si bez skrajnie despotycznych ipolicyjnych form rzdzenia14. Iznw widzimy, e myliciel w antycypowa kluczowe wady realnych socjalizmw zanim jeszcze one powstay. Te aspekty doktryny Abramowskiego zawarte zostay wpracach Zagadnienia socjalizmu (1899), Etyka arewolucja (1900) iSocjalizm apastwo (Przyczynek do krytyki wspczesnego socjalizmu) (1904). Nas szczeglnie interesuje ta ostatnia, bowiem stanowi waciwy wstp do opowiedzenia si autora po stronie spdzielczoci jako optymalnej ekonomicznie formy gospodarowania oraz po stronie ruchu kooperatywnego jako siy tworzcej pod wzgldem etyki istosunkw spoecznych nowy, lepszy wiat. Socjalizm apastwo rni si od poprzednich prac zowego okresu tym, e Abramowski mocno akcentuje wniej konkretne formy dziaa prowadzcych do takiego ideau. Ot stwierdza, i do wytyczonego celu przyblia rozwj niezalenych, demokratycznych inicjatyw spoecznych stowarzysze, zwizkw zawodowych, kas samopomocy iinnych form wspdziaania. A przede wszystkim spdzielni (najwaniejsze s za kooperatywy spoywcze, oczym jeszcze wspomnimy), ktre oprcz waloru oddolnej wsplnej pracy maj jeszcze te zalety, e bazuj na etosie przeciwnym wartociom, ktre propaguje kapitalizm, atake tworz materialne zrby ustroju, wktrym prywatna wasno rodkw produkcji ieskalacja indywidualnego zysku strac na znaczeniu. Wanie gwnie ze wzgldw wiatopogldowo-etycznych nie za ekonomicznych! taka forma gospodarowania ma zasadnicze znaczenie. Koncepcja rewolucji moralnej wizaa si uAbramowskiego cile zide kooperatyzmu. Kooperatywy miay by ogniskami nowej moralnoci, przygotowujcymi ludzi orozwinitym sumieniu, zdolnych do usunicia trapicych spoeczestwo plag kapitalizmu stwierdza Ruta wiato15.
14 Leszek Koakowski, Gwne nurty marksizmu. Powstanie rozwj rozkad, Aneks Publishers, Londyn 1988, s. 920. 15 Ruta wiato, Przedmowa, w: Edward Abramowski, Filozofia spoeczna. Wybr pism, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, s. XXVI.
248
Wychodzc zzaoenia, i nastanie lepszego wiata musi poprzedzi rewolucja moralna, Abramowski nie przywizywa bowiem szczeglnej wagi do przeobrae wbazie, jeli nie byy one zwizane ze zmianami wobrbie nadbudowy. Trafnie uj to Zbigniew Krawczyk, piszc: Tego rodzaju wystpienia klasy robotniczej, jak demonstracje, strajki, bojkot instytucji pastwowych, organizowanie si wzwizki, tworzenie kas oporu itd. miay, wedug niego, warto tylko otyle, oile pocigay za sob kryzys tradycyjnych, zrodzonych zkapitalistycznych stosunkw, postaw moralnych ludu16. Niezalene, demokratyczne inicjatywy spoeczne igospodarcze s zatem kluczowym polem, na ktrym dokonuje si wspomniana rewolucja moralna. Abramowski bowiem cho wielokrotnie gosi apoteoz indywidualizmu oraz duszy swobodnej iautonomii woli kadego czowieka zosobna nie tylko jako ideolog inicjatyw inurtw politycznych, lecz take jako badacz zjawisk psychologicznych, przekonany by, i zasadnicza cz rozwoju osobowego czowieka, zwaszcza jego pozytywnych cech, dokonuje si poprzez relacje midzyludzkie. Dlatego te przemiana sumie, ktr postulowa, wzasadniczym stopniu odbywa si nie poprzez np. indywidualn prac nad sob, samodoskonalenie (motywowane humanistycznie czy religijnie) cho oczywicie moe ono mie charakter wspierajcy ow zmian lecz przede wszystkim wskutek udziau wpracy zbiorowej, wprocesach spoecznych. Czowiek przeksztaca wwczas wiat, azarazem sam ulega przemianie. Jak pisze Magorzata Augustyniak, Proces doskonalenia jednostki prowadzi do doskonalenia spoeczestwa[]. Realizacja tego ideau jest niemoliwa wsamolubnej osobniczoci, gdy jedn zjego podstaw jest braterstwo ludzi. Abramowski postawi wten sposb tez, emoralno ma cisy zwizek zyciem spoecznym17. Autor Zagadnie socjalizmu przywoywa wtym kontekcie synne stwierdzenie Marksa, i wyzwolenie klasy pracujcej musi by dzieem teje klasy zt rnic, i jego zdaniem jeli nawet nie miaa tego dokona caa klasa, to przynajmniej
16 17
Z. Krawczyk, Socjologia, op. cit., s. 98. M. Augustyniak, Myl spoeczno-filozoficzna, op. cit., s. 97.
249
jej wielka cz, nie za awangarda proletariatu, czyli jakobiska dyktatura mniejszoci. Tymczasem kooperatywy jako masowy ruch gwarantuj nie tylko demokracj spoeczn, czyli braterstwo irwno wdziaaniu, ale take maksymalizuj swobody jednostkowe, tworzc nowy ustrj bez gwatu na sumieniach ludzkich. Wten sposb funduj podmiotowo spoeczn. Co wicej, Abramowski zwraca wSocjalizmie apastwie uwag na bardzo ciekaw kwesti, ktrej wag mona doceni dopiero po latach, po nieudanych eksperymentach zomnipotentnym pastwem. Przyznawa on, e przejcie przez aparat biurokratyczny zada dotychczas spenianych przez inicjatywy oddolne, moe co prawda niekiedy sprawi, i na krtk met rozmaite problemy socjalne iekonomiczne zostan rozwizane sprawniej. Jednak dugofalowo bdzie to zjawisko szkodliwe, gdy oduczy ludzi samoorganizacji, wsppracy, polegania na wasnych inicjatywach isiach. Z zanikiem za tych instytucji, gincych nie wskutek represji, lecz naturaln mierci wskutek przelania na pastwo ich zada icelw, zmienia si take musi ipsychologia klas pracujcych, ich przyrodzona dzielno organizowania si, ich uzdolnienie do stwarzania nowych stosunkw spoecznych, opartych na zasadach sprawiedliwoci ibraterstwa dobrowolnego. Uzdolnienia te musz zanika jako cecha bezuyteczna yciowo18. Wszystko to sprawiao, e Abramowski traktowa rozwj samorzdnoci iwsppracy jako fundament urzeczywistnienia swoich wizji ustrojowych. Wlad za publikacjami poszy zatem pomysy organizacyjne. Kuni izarazem rozsadnikiem nowych idei stay si zakadane przez Abramowskiego ijego sympatykw koa etyczne ikomuny. Powstao ich wsumie prawdopodobnie kilkadziesit19; sam Abramowski wsptworzy takie koa m.in. wGenewie
E. Abramowski, Socjalizm a pastwo (Przyczynek do krytyki wspczesnego socjalizmu), w: tego, Pisma. Pierwsze, op. cit., tom II, s. 314. 19 Bohdan Urbankowski twierdzi, i do roku 1904 powstao ponad 70 k etykw, a w obliczu niewielkiej wczesnej liczebnoci i dynamiki PPS-u, ich znaczenie byo niebagatelne. Dzi, z perspektywy lat, ruch ten wydaje nam si epizodem. W rzeczywistoci bya to najbardziej masowa forma, jak przybra ruch robotniczy w tamtych latach; B. Urbankowski, Kierunki poszukiwa. Szkice
18
250
iZakopanem. Wkrtce jednak zacz akcentowa znaczenie bardziej masowych ipraktycznych inicjatyw, ktre mogyby suy sprawom samoorganizacji spoecznej irewolucji moralnej. W roku 1904 wczy si wprace Polskiego Zwizku Ludowego (wszed w skad Komitetu Gwnego), pierwszej postpowo-radykalnej chopskiej inicjatywy politycznej wKrlestwie Polskim. Publikowa wzwizanych zPZL legalnych pismach ycie Gromadzkie iWie Polska, aprzede wszystkim by gwnym autorem czci deklaracji programowych ugrupowania. Warto powici im nieco uwagi, gdy ten aspekt aktywnoci Abramowskiego jest rzadziej omawiany, deklaracje PZL za nie s zazwyczaj analizowane jako cz jego dorobku 20. Projekt programu Polskiego Zwizku Ludowego zestycznia 1906 r., przyjty przez Zjazd Chopski 29 czerwca tego roku, zawiera wymowne zapisy:
[] II. Denia kulturalne streszczaj si whale: wytworzy demokracj stowarzysze jako jedynej gwarancji wszechstronnego iwolnego rozwoju kultury narodu. Stronnictwo ludowe uwaajc, e kultura narodu nie rozwija si przez reformy narzucone zgry iprzeprowadzone biurokratycznie, e rozwj jej jest cile zaleny od stopnia umiejtnoci, jak posiadaj masy ludowe wsamodzielnym organizowaniu spraw swoich, e wreszcie jej rozwj naturalny iwszechstronny odbywa si moe wtedy tylko, gdy s powoane
opolskich socjalistach, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa1982,s.180. 20 Przyczyna takiego stanu rzeczy jest prozaiczna. Cho by gwnym autorem kilku tego rodzaju dokumentw, nie zostay one wczone do Pism przygotowanych przez prof. Krzeczkowskiego. Projekt programu Polskiego Zwizku Ludowego (zarys oglny) nie wszed w skad tej edycji, gdy, jak pisa Stefan Julian Brzeziski, jeden z liderw PZL, W pismach (wydaniu zbiorowym) Edwarda Abramowskiego nie jest on przedrukowany, zgodnie zreszt zudzielon wswoim czasie przeze mnie opini, co jest suszne, gdy cho nosi on pitno waciwe Abramowskiemu, to jednak zawiera w sobie take prac zbiorow. S.J.Brzeziski, Polski Zwizek Ludowy. Materiay i dokumenty, Ludowa Spdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1957, ss. 118119. Ten sam autor dodaje, i dokument opracowany przez Abramowskiego opatrzyli uwagami pozostali czonkowie Komitetu Gwnego PZL (w sumie 8 osb).
251
do ycia rozmaite wolne siy idnoci spoeczne, stawia sobie za zadanie szerzenie stowarzysze opartych na zasadach demokratyzmu ikooperacji, ktre by powoay jak najszersze masy ludowe do pracy twrczej wzakresie swoich interesw zbiorowych. Przede wszystkim wic bdzie mie na widoku organizowanie iszerzenie nastpujcych typw stowarzysze: 1) Zwizki najemnikw rolnych, majce za zadanie wywalczenie lepszych warunkw bytu od pracodawcw za pomoc strajkw iwprowadzenia wycie zbiorowego kontraktu najmu. 2) Stowarzyszenia pomocy wzajemnej, majce na celu zabezpieczenie wchorobie istaroci idce do posiadania swoich wasnych szpitali iochron wiejskich. 3) Stowarzyszenia wzajemnego kredytu, typu kas Raiffeisena, udzielajce wocianom dogodnych poyczek na potrzeby gospodarskie na zasadzie wzajemnej porki. 4) Spki rolne, organizujce wsplne nabywanie przedmiotw gospodarskich iartykuw spoywczych, wspln sprzeda produktw rolnictwa iprzemysu wiejskiego iwspln produkcj wzakresie mleczarstwa, hodowli, sadownictwa itd., awdalszym swoim rozwoju dce do organizowania rozmaitych instytucji owiaty oglnej ifachowej. III. Denia ekonomiczne streszczaj si whale: jak najwszechstronniejsze zrzeszenie gospodarstw wociaskich wwielkie kooperatywne gospodarstwa, inaczej mwic, wolny kolektywizm federacyjny zasadzajcy si nie na przymusowym wywaszczeniu iupastwowieniu ziemi, lecz na dobrowolnym, stopniowym zrzeszaniu si gospodarstw prywatnych wcelach zorganizowania wsplnego kupna, sprzeday iprodukcji. Przetworzenie caego kraju wtak republik kooperatywn jest zasadniczym celem stronnictwa ludowego; do urzeczywistnienia tego celu dy ono bdzie nie przez reformy biurokratyczne, narzucone zgry, lecz przez samodzielne reformowanie si spoeczestwa metod kooperatyzmu we wszystkich dziedzinach kultury igospodarstwa spoecznego.[]21.
Cho jego drogi zPZL rozeszy si wskutek ostronoci czci dziaaczy chopskich wobec maksymalizmu postulatw Abramowskiego
Cyt. za S.J. Brzeziski, ibidem, ss. 242243. Brzeziski dodaje w innym miejscu (s. 175), e W tych sformuowaniach ekonomicznych stanowisko Abramowskiego znalazo swj najpeniejszy wyraz, waciwy jego ideologii.
21
252
(samo ugrupowanie zostao zreszt wkrtce rozbite aresztowaniami), to efektem wsppracy ze stronnictwem ludowym byy jeszcze dwie wane deklaracje ideowe myliciela. Pierwsza to synna Zmowa powszechna przeciw rzdowi (1905), ktra cho nie staa si oficjaln deklaracj PZL (sygnowano j jednak firm Ludowego Koa Owiaty, tajnej grupy, zktrej wyoni si PZL), to bya szeroko kolportowana wanie przez jego dziaaczy isympatykw. Zmowa bya swoistym manifestem walki owolno Polski io wolno kadego czowieka wPolsce, jak gosi Abramowski ju na wstpie tego tekstu22.
Wok tej broszury Abramowskiego naroso szereg nieporozumie, wywoanych jej tytuem, ktre sprawiy, e autor nierzadko uznawany by za przeciwnika wszelkiej wadzy politycznej, czyli za zwolennika anarchizmu. Cho wikszo badaczy jego dorobku podkrela anarchistyczne inspiracje tej doktryny wpywy Kropotkina, Tostoja i antypastwowego syndykalizmu Sorela to jednak s oni zgodni rwnie co do tego, i Abramowski by raczej zwolennikiem swoicie pojmowanego pastwa-minimum, ktrego rola byaby niezwykle ograniczona, jednak niecakowicie wyeliminowana (m.in. polityka zagraniczna, obrona granic, pewne formy dbaoci o ad wewntrzny). Trafnie podsumowa w problem Julian Brun: Gdyby dziea Edwarda Abramowskiego udostpnione zostay publicznoci europejskiej, uznano by w nim niewtpliwie jednego z epigonw Proudhona i zaliczono do ktrej z odmian pokojowego, konstruktywnego anarchizmu. Najsumienniejszy czytelnik-cudzoziemiec nie odgadby, e antypastwowo tego polskiego anarchisty jest negacj jedynie pastwa obcego, a tsknot do wasnej, polskiej pastwowoci; J. Brun, Stefana eromskiego tragedia pomyek, Ksika i Wiedza, Warszawa 1958, s. 34. Narnice midzy anarchizmem a doktryn Abramowskiego zwracali uwag m.in. Krzeczkowski i Oskar Lange, nie tylko wspominajc o licznych wtkach mimo wszystko propastwowych w jego wizji, lecz take o odmiennym rozoeniu akcentw o ile sednem anarchizmu jest negacja (krytyka pastwa i jego instytucji), o tyle Abramowski kad nacisk na pozytywne alternatywy, majce zmniejsza zakres odgrnej ingerencji w ycie jednostek i spoeczestwa. Bez wtpienia Abramowski rni si od gwnego nurtu anarchizmu take ujciem kwestii patriotyzmu by to jeden z wanych elementw jego wiatopogldu, natomiast w anarchizmie stanowisko takie jest w najlepszym razie traktowane obojtnie, najczciej za krytykowane z powodu mylnego utosamienia przywizania do ojczyzny i kultury narodowej z apoteoz wadz politycznych i instytucji pastwowych.
22
253
W czci krytycznej propagowa wniej haso powszechnego bojkotu instytucji istruktur wadzy zaborczej od niepacenia podatkw, przez odmow odwoywania si do carskich sdw, po nieposyanie dzieci do szk pastwowych aby wten sposb wywalczy wolno narodow iswobody obywatelskie. Pozytywny aspekt programu to natomiast wezwanie do oddolnego tworzenia kontrinstytucji, opartych na pomocy wzajemnej, braterstwie iwsppracy. Wasne polubowne sdy, niezalene placwki owiatowe, formacje samoobrony ludowej dla pilnowania adu publicznego, kasy oszczdnociowo-poyczkowe wszystko to nie tylko miaoby wedle zamysu autora doprowadzi do krachu moskiewskiego panowania nad Polsk, ale take stworzy zrby niepodlegoci, ktra przybraaby wsferze spoeczno-ustrojowej posta szeroko rozwinitej demokracji isamorzdnoci, autentycznego spoeczestwa obywatelskiego, za wkwestiach gospodarczych model w cechowaby si egalitaryzmem, uspoecznieniem (nie upastwowieniem!) wasnoci rodkw produkcji oraz partycypacj ogu obywateli wksztatowaniu procesw ekonomicznych. Drugim wanym tekstem Abramowskiego zokresu wsppracy zPZL bya opublikowana wroku 1906 Nasza polityka. Tym razem wydana pod egid PZL, wznacznej mierze powtarza tezy Zmowy obojkocie instytucji zaborczych jako drodze do odzyskania niepodlegoci, jednak posiada owiele bardziej rozbudowan cz powicon propozycjom pozytywnym. Wrozdziale Jak wzmocni swoje siy?, Abramowski propaguje spki gospodarskie, czyli spdzielnie rolnicze ocharakterze handlowym, przetwrczym iprodukcyjnym. Oprcz tego wany jest rozwj spdzielczoci spoywcw dla ogu ludnoci, ktry wyeliminuje wady handlu prywatnego. Jeszcze inna istotna dziedzina spdzielczoci, ktr propaguje Abramowski wNaszej polityce, to kooperatywy poyczkowo-oszczdnociowe, ktre umoliwiaj pomnaanie kapitaw oraz wykorzenienie lichwy izwizanego zni uboenia chopw. Czwartym kluczowym rodzajem samoorganizacji s zwizki zawodowe robotnikw rolnych (folwarcznych) isuby dworskiej, ktre maj za zadanie zadba owiejskich pracownikw najemnych. Wszystkie te inicjatywy powinny tworzy federacje na poziomie oglnokrajowym, natomiast gwnymi oczkami ustroju spoecznego miayby
254
pozostawa samorzdne gminy omoliwie jak najdalej posunitej autonomii. To stowarzyszenia, czyli wszelkie struktury powoane oddolnie izarzdzane demokratycznie s, jak pisze Abramowski, prawdziw wolnoci, na nich naley oprze now, niepodleg Polsk. Jednak Nasza polityka to nie tylko manifest polityczny, ani tym bardziej broszurka instruktaowa na temat organizowania niezalenych inicjatyw spoecznych. Wrwnej mierze stanowi ona deklaracj natury etycznej. Warto przytoczy fragment: Ale jeszcze czego innego nauczy nas ta robota. Nauczy nas braterstwa. Wbraterstwie jest caa religia Chrystusa, cae pikno iprawda ycia. [] Religia Chrystusa, to religia braterstwa ludzi; to religia, dla ktrej krzywda czowieka jest jedynym inajwikszym grzechem, ktra nie tylko nie pozwala wyzyskiwa innych, gnbi, mci si, oszukiwa, ale ktra nakazuje dzieli si zinnymi swoim szczciem, dostatkami, radoci []. []znowym yciem, ktre zaczniemy, odyje wnas ita wita religia, to jedyne inajwiksze przykazanie mioci. Stowarzyszenia nasze dadz nam pozna dobro wsplnoci, dobro pomocy wzajemnej; wnich yjc, zobaczymy, jak zgubnym dla czowieka byo samolubstwo ijak wielk dwigni dobrobytu iszczcia jest wsplno. Nauczymy si odczuwa interesy drugich jako swoje wasne, cudze dobro jako swoje dobro icudz krzywd jako swoj. Poznamy, e ndza nasza iwszystkie troski ycia std pochodz, e kady osobie tylko myli, e wspomagajc si wzajemnie, kady znas odnajduje swj wasny dobrobyt, szczcie isi, e zbojaliwych isabych, stajemy si mocarzami przez wsplno. Iwtedy zrozumiemy, czym jest braterstwo; zrozumiemy, e to jedyna prawda ycia; zrozumiemy t rado, t moc wewntrzn, t jasno, ktr ona daje czowiekowi. Tak wic, bracia, rzeczpospolita Polska, ktr zaczynamy budowa, to rzeczpospolita wolnoci, wsplnoci ibraterstwa!23. Braterstwo za co warto zaakcentowa take, cho nie przede wszystkim, aby uzasadni wybr tytuu niniejszego zbioru pism Abramowskiego odgrywao w jego doktrynie rol absolutnie
E. Abramowski, Nasza polityka, w: tego, Pisma publicystyczne, op.cit., ss. 266267.
23
255
kluczow. Jak pisa Andrzej Mencwel, Trwao ideau braterstwa, mioci bliniego iwzajemnej pomocy jako wartoci najwyszych jest wdziaalnoci Abramowskiego niezaprzeczalna od kas oporu, poprzez koa etykw ikomuny duchowe, po kooperacje izwizki przyjani. [] Jest to zreszt wicej ni trwao, jest to ekspansja zcechy ludzkiej braterstwo staje si waciwoci kosmiczn, zzasady moralnej metafizyczn24. Jezierski za dodaje: Wszystkie programy Abramowskiego, jakkolwiek dotycz rnych kwestii ipisane byy wodlegych od siebie okresach, maj wspln ni przewodni jest ni idea braterstwa []25. W tekstach powstaych wtoku wsppracy zPZL, zawar Abramowski unikaln syntez programu niepodlegociowego oraz wizji pastwa-minimum to drugie oczywicie nie wsensie liberalnym, lecz poprzez zastpienie biurokratycznego aparatu zorganizowanym spoeczestwem ijego samodzielnymi, oddolnymi inicjatywami, poczonymi wsie wsppracy isolidarnoci. w okres by wyjtkowo twrczy nawet na tle bardzo aktywnego caego ycia Abramowskiego. Oprcz PZL, dziaay wwczas prne przedsiwzicia zainicjowane przez autora Zagadnie socjalizmu. Wroku 1905 powsta bowiem Zwizek Towarzystw Samopomocy Spoecznej (Abramowski napisa dla niego szkic programowy pt. Organizacja kultury polskiej), bdcy swoistym centrum koordynacyjnym legalnych iniejawnych inicjatyw owiatowych, kulturalnych czy gospodarczych. Pierwsze miejsce wrd nich miay zaj stowarzyszenia spdzielcze, jako najlepsza szkoa samopomocy iuspoecznienia robotnikw iwocian. Wtym celu Abramowski utworzy wZwizku Towarzystw osobn sekcj, ktra przeksztacia si wTowarzystwo Kooperatystw, zajmujce si krzewieniem idei ipraktyki kooperacji wspomina Stanisaw Wojciechowski26. Bohater niniejszego tekstu wszed take
24 Andrzej Mencwel, Etos lewicy. Esej o narodzinach kulturalizmu polskiego, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1990, s. 147. 25 R. Jezierski, op. cit., s. 245. 26 Stanisaw Wojciechowski, Moje wspomnienia, tom I, Ksinica Atlas, Lww Warszawa 1938, s. 178.
256
wskad 7-osobowej Rady TK. Wrodowisku tym powstao w1906 r. pismo Spoem!, organ ruchu spdzielczego. Jak pisa Stefan eromski, pomysodawca nazwy periodyku, Podczas rozgwarw roku 1905 byem obecny wmaym pokoju na Chmielnej ulicy wWarszawie, gdzie czterej panowie mniej wykwintnie ubrani zakadali redakcj czasopisma Spoem! zzamiarem szerzenia wkraju ruchu kooperacyjnego27. Czwartym panem obok autora tych sw, S.Wojciechowskiego iRafaa Radziwiowicza by wanie Abramowski, ktry nalea do czoowych publicystw Spoem!, propagujc na jego amach zasady kooperatyzmu, snujc wizje rozwoju takich inicjatyw oraz prezentujc dowiadczenia zagranicznych spdzielcw. Inicjatorem [] pogbiania pogldw na zadania ruchu spdzielczego, bez zacieniania go do spraw materialnych, by Abramowski. Artykuy jego wSpoem, wydane nastpnie [jako osobna pozycja] pt. Idee spoeczne kooperatyzmu [] wysoko podniosy poziom moralny iumysowy wczesnych kierownikw stowarzysze ocenia Wojciechowski28. Pogldy zokresu apogeum zainteresowania Abramowskiego spdzielczoci (druga poowa Idekady XX wieku) nie wymagaj omwienia, gdy wszystkie jego teksty na w temat publikujemy wniniejszej ksice, azatem kady Czytelnik ma mono sprawdzi, jak ciekawa, szeroko zakrojona oraz po prostu pikna iszlachetna bya to koncepcja. Naley jednak zaakcentowa myl zasadnicz kooperatywnej koncepcji tego myliciela. Streci j trafnie Oskar Lange:
Abramowski przypisuje najwiksz wag kooperatywom spoywczym. Idea jego polega na zaatakowaniu kapitalizmu nie od strony produkcji [], ale od strony konsumpcji, przez zorganizowanie rynku. Zdaniem jego jest to najczulsza strona kapitalizmu. Przerwa pracy spowodowana strajkiem nie jest dla kapitalistw bardzo grona, nieraz nawet podczas kryzysu moe im by na rk. Jeeli jednak przedsibiorca widzi si zaatakowanym nie wprodukcji, lecz wsprzeday swoich towarw, moe
27 Stefan eromski, Literatura a ycie polskie, w: tego, Snobizm i postp oraz inne utwory publicystyczne, Universitas, Krakw 2003, ss. 232233. 28 Stanisaw Wojciechowski, Historia spdzielczoci polskiej do 1914 roku, Nakadem Spdzielczego Instytutu Naukowego, Warszawa 1939, s. 233.
257
to spowodowa skutki owiele powaniejsze. Zaatakowanie kapitalizmu od tej strony jest wanie zadaniem kooperatyzmu. Zasad kooperatywy spoywczej jest oszczdzanie przez wydatki. Chodzi oto, e kooperatywa usuwa porednictwo sklepikarzy, zakupujc towary wprost uhurtownikw. [] Zazwyczaj kooperatywy sprzedaj swe towary jednak po tej samej cenie, co prywatny handel detaliczny, osigajc przy tym zysk rwny rnicy midzy cen detaliczn acen hurtow. Znaczy to, e kooperatywa zgarnia zyski, ktre wrazie jej nieistnienia przypadyby sklepikarzom. [] Ale na tym kooperatywy nie poprzestaj. D one do cakowitego usunicia skomplikowanego ikosztownego kapitalistycznego aparatu dystrybucyjnego ido zakupywania wprost uwytwrcw. Wtym celu organizuj si wzwizki zakupw hurtowych. Zwizki te przyjmuj zamwienia od nalecych do nich kooperatyw ikieruj je wprost do wytwrcw zpominiciem kupcw hurtowych. Wten sposb kooperatywy zagarniaj nie tylko zyski kupcw detalicznych, ale take zyski wielkiego handlu. Nagromadzaj wskutek tego znaczne kapitay, bdce wspln wasnoci czonkw. Wtym kierunku wedug Abramowskiego nastpuje rozwj kooperatyzmu. Zrzeszeni konsumenci staj si potg coraz wiksz, zktr produkcja kapitalistyczna ju dzisiaj musi powanie si liczy, azbiegiem czasu opanuj cakowicie kapitalistyczny rynek zbytu. [] Przypumy, e kooperatywy spoywcze zdoaj zorganizowa wswoich szeregach znaczn wikszo ludnoci [] Pocignoby to za sob bardzo daleko idce skutki. Cay system dystrybucji kapitalistycznej, tak bardzo kosztowny inieproduktywny, zostaby usunity, amiejsce jego zajaby dystrybucja planowa, przeprowadzana ikontrolowana przez zorganizowanych konsumentw. [] Potga rynku zorganizowanego idzie jednak dalej, dosiga rwnie produkcji. Producenci nie maj ju wicej przed sob wielkiej, niezorganizowanej masy klientw, ale tylko jednego klienta: zwizek kooperatyw, do ktrego wymaga musz si stosowa. [] Przedsibiorstwa kooperatywne s punktem wyjcia dla przyszej produkcji socjalistycznej. Konkurencja zprzedsibiorstwami kapitalistycznymi jest atwa, poniewa maj zapewniony zgry rynek zbytu, dla ktrego pracuj. [] Produkcja kooperatywna bdzie stanowia dla produkcji kapitalistycznej niezwalczonego konkurenta, poniewa kooperatywy bd zaopatryway si wpotrzebne towary przede wszystkim wfabrykach wasnych, ado producentw kapitalistycznych bd si zwracay tylko wwczas,
258
jeeli produkcja kooperatywna nie zdoa pokry cakowitego zapotrzebowania. Dlatego coraz to wikszy rozwj produkcji kooperatywnej bdzie szed wparze zkurczeniem si produkcji kapitalistycznej. Bankrutujce wskutek tego procesu przedsibiorstwa kapitalistyczne bd wykupywane przez kooperatywy izamieniane na przedsibiorstwa kooperatywne29.
Warto przywoa kilka opinii, ktre unaoczni nam znaczenie autora Socjalizmu apastwa wwczesnym ruchu spdzielczym. Najwicej tego rodzaju uwag pozostawia znana pisarka Maria Dbrowska, zwizana wwczas bardzo mocno ze spdzielczoci jako jej entuzjastka iutalentowana popularyzatorka. Pisaa ona: Poznaam Edwarda Abramowskiego ijemu to, jak wielu innych ludzi, jak caa Polska, zawdziczam moje prawdziwe, duchowe zetknicie si zkooperacj. [] na skutek zainteresowania si jego dzieem wogle, przeczytaam take dwie jego sawne prace Idee spoeczne kooperatyzmu iKooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego. Olniy mnie. Czy te rzeczy s tumaczone? Czy rozeszy si wsetkach tysicy egzemplarzy? S to przecie jedne znajlepszych na wiecie prac, powiconych propagandzie idei 30. Pitnacie lat pniej uzasadniaa tak opini: Znam do dobrze zagraniczn literatur spdzielcz. Gruje ona nad nasz nie tylko wielkim zmysem rzeczywistoci, lecz rwnie polotem twrczej myli oraz elegancj formy. Ale nawet rd tej wietnej literatury, zwaszcza francuskiej iangielskiej, szczupe rozmiarami spdzielcze dzieka Abramowskiego nie trac nic na blasku imog si zalicza do najpikniejszych rzeczy, jakie wogle ospdzielczoci zostay napisane31. Wjeszcze innym miejscu dodawaa: Abramowski nie tylko pokocha spdzielczo,
Oskar Lange, Idee spoeczne Edwarda Abramowskiego, Wydawnictwo Poznaskiej Biblioteki Anarchistycznej, Pozna 2005, ss. 2629. Jest to piracki reprint fragmentu pracy Langego pt. Socjologia i idee spoeczne Edwarda Abramowskiego z roku 1928. 30 Maria Dbrowska, Wspomnienie, Spoem! nr 20/1931, 15 padziernika 1931, Rok XXV. 31 M. Dbrowska, O kilku pionierach polskiej spdzielczoci, w: teje, Pisma rozproszone, tom I, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1964, s. 175. Pierwotnie tekst ukaza si w pimie Mody Spdzielca nr 5, stycze 1946.
29
259
ale iuzasadni przez cise naukowe rozumowanie, ktremu trudno cokolwiek przeciwstawi Spdzielczo rozwinita zprostego yciowego dowiadczenia ubogich ludzi przesza wumyle Abramowskiego przez ogniow prb nauki iwysza zniej zwycisko. [] nikt nie uj jej tak gboko, jak Abramowski32. Z kolei Konstanty Krzeczkowski pisa: Kooperacja zyskaa wnim niepospolitego teoretyka iwietnego propagatora czowieka, ktry nie powtarza znanych prawd, lecz budowa wasn mia teori iideologi kooperatyzmu. [] Znaczenie najwiksze Abramowskiego dla ruchu spdzielczego polega na zaszczepieniu mu ideowoci. Kooperacja polska ma suy wcielaniu pewnych idei wycie, anie wycznie korzyciom materialnym, jak wwielu innych krajach. Ma to by ruch nie tylko ekonomiczny [], sucy podnoszeniu skali ycia, ale przede wszystkim ruch spoeczny, bojowy, widzcy szerokie perspektywy przed sob, zmierzajcy miao do innego ustroju spoecznego, chccy stwarza wkadym dniu igodzinie ten nowy ustrj przez woln twrczo jednostki, twrczo codzienn, upart, wytrwa, drog wspdziaania, drog wcielania wycie najwikszej ewangelii ycia idei braterstwa33.
Cyt. za: Z. Krawczyk, Socjologia, op. cit., s. 73. K. Krzeczkowski, op. cit., ss. 48 i 50. Tu niezbdne jest pewne wyjanienie. O profil ideowy, a take o oryginalno koncepcji kooperatyzmu Abramowskiego, toczyy si spory. Oglnie biorc, spdzielczo owego okresu dzielia si na dwie frakcje: neutraln i klasow. Ta pierwsza akcentowaa oglnospoeczn wspprac ponad podziaami klasowymi, w celu bd to tylko reform kapitalizmu, bd te stworzenia nowego ustroju republiki kooperatywnej. Ta druga postrzegaa spdzielczo jako ruch o wyranym obliczu klasowym, ruch pracownikw najemnych, ktrego celem jest wsparcie procesw i dziaa majcych zaowocowa socjalizmem. Pierwsza symbolizowana bya przez tzw. szko z Nimes (nimsk) i jej lidera, ekonomist prof. Charlesa Gidea. Abramowski powoywa si na jej dorobek, std nierzadko utosamiano go z tym nurtem (tak czyni m.in. Oskar Lange). Wydaje si jednak, e racj ma Krzeczkowski, ktry twierdzi, i dla Abramowskiego spdzielczo bya ruchem jeli nie wycznie, to przede wszystkim klas pracujcych, a od szkoy nimskiej odrnia go rwnie niezwykle silne akcentowanie etycznego wymiaru kooperacji, jej roli w przeksztacaniu czowieczych sumie i stosunkw midzyludzkich, a take
32 33
260
Wkrtce po tym, jak wraz zrozwojem Towarzystwa Kooperatystw iSpoem! buchn wysoko wgr pomie polskiej spdzielczoci, Abramowski rzuci si wwir innej dziaalnoci. Wspiera inicjatywy patriotyczne, m.in. by jednym zanimatorw synnego zakopiaskiego zjazdu rodowisk niepodlegociowych w1912 r. Wrci take do intensywnych bada naukowych, tworzc w1910 r. Instytut Psychologiczny, placwk podejmujc wiele pionierskich analiz, m.in. dotyczcych psychologii religii, jani, metapsychiki etc. Po wybuchu Iwojny wiatowej popar Polsk Organizacj Wojskow iJ. Pisudskiego. Znw sformuowa nieszablonowy program polityczny, gdy nie porzucajc wizji uspoecznionego pastwa-minimum gosi jednoczenie hasa wielkiej Polski, majcej obj swymi granicami nie tylko ziemie, na ktrych wikszo stanowili wowym momencie Polacy, ale take te wane dla historii ikultury polskiej, przy zagwarantowaniu wszelkich swobd obywatelskich innym grupom etnicznym. Wroku 1915 zosta powoany na stanowisko kierownika katedry psychologii na Uniwersytecie Warszawskim, co byo dowodem wielkiego uznania dla jego dorobku (pamitajmy bowiem, e Abramowski formalnie nie posiada ani matury, ani ukoczonych studiw!). Wowym okresie powstao jego dzieo ycia wdziedzinie psychologii Metafizyka dowiadczalna. Nie porzuci jednak idei kooperatyzmu. Pragn im natomiast nada silny wymiar etyczny, gdy tym, czego obawia si najbardziej wkontekcie omwionego ju programu spoecznego, byo opanowanie spdzielczoci przez ducha sklepikarskiego, drobnomieszczaskiego, zasymilowanego zkapitalizmem. Pod koniec pierwszej dekady XX wieku sformuowa wizj Zwizkw Przyjani, ktre miay zarazem wspiera ruch kooperatywny, jak rwnie bazujc gwnie na relacjach ssiedzkich uzupenia go osie samopomocy
niechtny stosunek wobec instytucji pastwa. Wydaje si zatem, e o ile teza o cakowitej oryginalnoci pogldw spdzielczych Abramowskiego nie jest trafna (on sam zreszt nigdy nie sugerowa, jakoby by w tej kwestii odkrywc czegokolwiek), o tyle wnis on do myli kooperatywnej wiele wieych idei, jednoczenie przekraczajc skrajnoci neutralizmu i klasowoci.
261
wniewielkich grupach spoecznych, pozbawionych bezdusznej atmosfery duych, formalnych instytucji. Nawiasem mwic, nie bya to wmyli Abramowskiego koncepcja cakiem nowa czego zreszt wikszo badaczy nie dostrzega gdy ju wroku 1900 zjego inicjatywy przeoono na polski iwydano prac Kamila Lemonniera Poczciwi ssiedzi, awSocjalizmie apastwie znajduj si odwoania do angielskiego samopomocowego ruchu wspssiedztw. Jak wspomina Stanisaw Wojciechowski, Wwolnych od zaj chwilach chodziem na pogawdki do Abramowskiego. [] Dzieli si ze mn wynikami swych bada inamawia do nowych poczyna. Nie zadowala go rozwj spdzielni iZwizku [mowa ocentrali spdzielczoci spoywcw, Warszawskim Zwizku Stowarzysze Spoywczych przyp.R.O.], obawia si, e ruch zasklepi si wpotrzebach materialnych. ycie stowarzyszeniowe mwi osignie najwiksz si, jeeli wynika bdzie nie ze wzgldw utylitarnych, lecz zpotrzeb moralnych. Chcia, ebym zaj si propagand nowego typu zrzesze, uczcych przyjani 34. Ide propagowa na amach Spoem!, powstaa pewna ilo inicjatyw tego typu. Teksty publikowane worganie spdzielcw zoyy si take na wydan wroku 1912 najobszerniejsz prac Abramowskiego otakiej tematyce Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego. Idee spdzielcze propagowa do koca ycia. Do wspomnie opublikowany wKurierze Warszawskim wpadzierniku 1914 r. artyku Odnowienie ycia, wktrym wobliczu problemw wywoanych wojn, ale take wyzwa zwizanych zoczekiwan niepodlegoci, wzywa do tworzenia oddolnych struktur samopomocy wsplnot ssiedzkich ikooperatyw. Podobne tezy zawiera niepublikowany za ycia Abramowskiego kolejny jego program polityczny, zroku 1915 Zwizek Rycerzy Polski. Powtarza wnim kluczow myl swej doktryny: Dzieo wyzwolenia spoecznego Zwizek prowadzi wkierunku przebudowy ustroju spoecznego wtzw. Rzeczpospolit Kooperatywn, gdzie ycie gospodarcze ikulturalne narodu prowadzone jest przez stowarzyszenia ludowe, zminimalnym uczestnictwem wadzy
34
S. Wojciechowski, Moje wspomnienia, tom I, op. cit., ss. 218219.
262
pastwowej35. Iwreszcie pisana niemal na ou mierci Metafizyka dowiadczalna, ktrej cay rozdzia VII, zatytuowany yciowa etyka przyjani, powicony jest ide fixe Abramowskiego rewolucji moralnej, ktra poprzez kooperatywy iZwizki Przyjani przyniesie triumf braterstwa. [] powstawa bdzie w wymarzony wodwiecznych snach geniuszw ludzkoci wiat nowy, przystosowany do czowieka wolnego izdrowego, wiat zgodny zideaem przyjani, wsplnoci iswobody bezwzgldnej [] nadejdzie oczekiwany przez cae tysiclecia moment [] urzeczywistnienia si Krlestwa Boego. Do nas naley rozpoczcie tego momentu; stanie si jego pierwszymi twrcami wdzisiejszym dniu dziejw ludzkoci36. Przez niemal cae dorose ycie zmaga si zgrulic, ktra to choroba przedwczenie zabraa jego siostr. Wielokrotne kuracje chwilowo pomagay, jednak postp choroby by nieubagany. Do koca swych dni by aktywny spoecznie inaukowo, nierzadko za cen dalszego pogarszania stanu zdrowia. Prowadzi wykady, pisa teksty, zabiera gos wsprawach publicznych. Jak wspominaa Nela Samotyhowa, W czasach wojny, gdy we wszystkich spotgowa si niepomiernie instynkt samozachowawczy, gdy wyjaowieni izeschnici duchowo, oszczdnie zamykali si wsobie, by przetrwa on rozrzuca siebie igorza jakim ogniem natchnionej yczliwoci dla wiata []37. Zmar 21 czerwca 1918 r. wwieku zaledwie 50 lat. Pomiertnie wroku 1930 zosta odznaczony Krzyem Niepodlegoci. Maria Dbrowska pisaa: [] nie dzieje si wPolsce naprawd nic wielkiego, mdrego idobrego, co by nie byo przesiknite wiadomie
E. Abramowski, Zwizek Rycerzy Polski, w: tego, Pisma. Pierwsze, op.cit., tom I, s. 405. 36 E. Abramowski, Metafizyka dowiadczalna, w: tego, Metafizyka dowiadczalna i inne pisma, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980, s.598. 37 Nela Samotyhowa, Edward Abramowski i jego pogldy na znaczenie dobra i pikna w przebudowie wiata. Odczyt wygoszony dn. 20 listopada 1928r. w Kamienicy Ks. Mazowieckich na wieczorze powiconym pamici Edwarda Abramowskiego, Wydawnictwo Towarzystwa Kultury Etycznej im. Edwarda Abramowskiego, Warszawa 1931, s. 9.
35
263
albo podwiadomie ideami Abramowskiego38. Jest to opinia zapewne nieco ale wanie nieco! przesadzona, lecz nie tylko uczennica ifascynatka Abramowskiego formuowaa takie oceny. Badajcy problem po latach, awic wolny od podobnych emocji Bohdan Cywiski napisa oAbramowskim, i niewtpliwie wodbiorze spoecznym sta si nie tylko profesorem, ale imdrcem39. Irzeczywicie, Abramowski, jak pisa eromski wPrzedwioniu, by jednym ztych, ktrzy nasycili sob pokolenie. Cho nie zosta liderem popularnej partii, jego ksiek nie wydawano wdziesitkach tysicy egzemplarzy, nie peni te reprezentacyjnej roli nawet winicjatywach, ktre wymyli iwsptworzy, to jednak idee Abramowskiego docieray do szerokich rzesz ido liderw rozmaitych inicjatyw spoecznych. Nie tylko spdzielcy widzieli wnim patrona iojca-zaoyciela. Popularny by take wmidzywojniu wrd uczestnikw ruchw socjalistycznego iludowego, wrd inteligencji zaangaowanej spoecznie, ajego tezy orewolucji moralnej oraz okooperatyzmie jako narzdziu przebudowy ustrojowej, wracay wielokrotnie niczym echo wpolitycznych programach, deklaracjach idebatach. Z powyszej prezentacji drogi yciowej autora Idei spoecznych mona ju sporo wywnioskowa na temat jego oddziaywania spoecznego. Ale dla porzdku wspomnijmy raz jeszcze kilka ju wymienionych oraz dodajmy kilka innych nazwisk, aby obraz ten by bardziej peny. Wybitna pisarka Maria Dbrowska popularyzowaa myl spdzielcz ietyczn Abramowskiego zarwno wwydawnictwach spdzielczych, jak i w prasie spoeczno-kulturalnej, a take sportretowaa go wsynnych Nocach idniach, przypisujc cechy myliciela powieciowej postaci Tytusa Niechcica. Niewtpliwie pod wpywem rozwaa etycznych Abramowskiego znajdowa si jego wsppracownik Stanisaw Wojciechowski (pisa otym wprost we wspomnieniach), wieloletni dziaacz spdzielczoci, a take
38 Cyt. za: Andrzej Kijowski, Maria Dbrowska, Wiedza Powszechna, Warszawa 1964, s. 58. 39 Bohdan Cywiski, Rodowody niepokornych, wydanie III rozszerzone, Editions Spotkania, Pary 1985, s. 68.
264
Prezydent RP. Podobny wpyw wywar na Romualda Mielczarskiego, lidera spdzielczoci spoywcw Spoem, ktra po Iwojnie wiatowej bya jedn znajwikszych inicjatyw gospodarczych wskali kraju. Niebagatelny intelektualny wpyw odcisn Abramowski rwnie na takie postaci, jak m.in. prof. Helena Radliska (wybitna naukowiec teoretyk ipraktyk pomocy spoecznej), prof. Zofia Daszyska-Goliska (polityk, spoecznica, naukowiec-socjolog ospecjalnoci polityka spoeczna), Jzef Bek (znany dziaacz iteoretyk samorzdowy, ojciec ministra Jzefa Becka), Jan Wolski (lider iteoretyk spdzielczoci pracy), wielokrotnie tu cytowany prof. Konstanty Krzeczkowski (nie tylko biograf ipopularyzator myli Abramowskiego, lecz take jeden zczoowych wmidzywojniu naukowcw zajmujcych si opiek spoeczn iubezpieczeniami powszechnymi, atake twrca silnie inspirowanej wymow Naszej polityki idei socjalizmu gminnego), Bronisaw Siwik (dziaacz spdzielczy ipolityczny, jeden ze znanych ideologw Polskiej Partii Socjalistycznej), Wadysaw Orkan (poeta ipisarz, regionalista), Artur Grski (krytyk literacki, pisarz-mesjanista). Pod wpywem myli Abramowskiego znajdowa si nawet jeden zczoowych ideologw obozu sanacyjnego, Adam Skwarczyski. No ioczywicie Stefan eromski. Przyjaciel Abramowskiego, ale take oczym dzisiaj mao kto pamita autor programw spoeczno-politycznych, silnie inspirowanych m.in. jego dorobkiem, jak Pocztek wiata pracy czy Organizacja inteligencji zawodowej. eromski zoy autorowi Etyki arewolucji hod wswych utworach literackich. Najpierw wDziejach grzechu wcieli go wposta twrcy kooperatyw wramach folwarku Bodzanty, bdcego jak zauwaa Gieyski niemal wiernym odbiciem pomysw Abramowskiego. Pniej za, ju wprost, odda mylicielowi cze wPrzedwioniu, wkluczowej rozmowie Cezarego Baryki zSzymonem Gajowcem. Cho eromski zdystansowa si od antypastwowego maksymalizmu autora Zmowy powszechnej, asama rozmowa obu bohaterw Przedwionia jest niejednoznaczna wkwestii sympatii pisarza, to jednak atencja wobec dokona iidei Abramowskiego jest tu oczywista:
265
Trzeci to Edward Abramowski. Filozof isocjolog. Nowator, prekursor we wszystkich dziedzinach. Gwn dziedzin jego pracy duchowej bya psychologia. Syn swego czasu, socjalista rewolucyjny, obijajcy si owszelkie szkopuy nauki Marksa, bkajcy si wrd nich ze swoj miar fenomenalizmu podmiotowego, stwarza wreszcie nauk wasn bojkotu pastwa za pomoc zczenia ludzi wzwizki, stowarzyszenia, kooperatywy. Usiuje wytworzy wiat nowy inieznany, ktry wjego pojmowaniu bdzie wielkim, powszechnym ruchem etycznym, wiat przewidywany, wymylony. Ta wymarzona za czasw rosyjskich rewolucja spoeczna imoralna poprowadzia go konsekwentnie na stanowisko teoretyka kooperatyzmu praktycznego. A jego pomys zorganizowania ludzi wsposb antypastwowy przywid go wpraktyce, za panowania nad Polsk caratu, do uznania Polski nieistniejcej jako realizacji jego pomysu. [] Oto Edward Abramowski. Naucza iwierzylimy mu lepo, stworzylimy dziki jego nauce wiele rzeczy idzie wysoce wartociowych. Zorganizowalimy mas ludzi wdoskonae stowarzyszenia. Ludzi ciemnych przetworzylimy na wiatych obywateli. Ale cao jego nauki byo to marzenie na jawie ospoeczestwie, marzenie ozorganizowaniu spoeczestwa, nominalizm, somnium vigilantis. Nienawidzi pastwa zjego wojskiem iwojn, zsdem ipolicj, ze wszystkimi funkcjami pastwa, inakazywa ludziom organizowa si wzwizki wolne. Patrz na jego kochany portret ipowtarzam mu codziennie: pij spokojnie, jasny duchu! Pracujemy dzie inoc, bez wytchnienia, szerzymy ispeniamy twe marzenia, tylko zgoa inaczej, wprost inaczej, wwolnym pastwie polskim40.
Tak wanie si stao polscy spdzielcy, po odzyskaniu niepodlegoci wkilka miesicy od mierci Abramowskiego, szerzyli jego wizje. Ruch kooperatywny obj wdwudziestoleciu midzywojennym setki tysicy uczestnikw, ktrzy wbrew sabociom ledwo co odbudowanego pastwa, wbrew wielkiemu kryzysowi ekonomicznemu, wbrew delikatnie mwic niezamonoci szerokich rzesz ludowych, wbrew niesprzyjajcym spdzielczoci autorytarnym tendencjom wpolityce, krok po kroku budowali lepszy wiat, majc za patrona wanie Abramowskiego, penicego rol swoistej morskiej latarni wdziejowych iideologicznych zawieruchach. Jego myl
40
Stefan eromski, Przedwionie, Czytelnik, Warszawa 1985, ss. 254 i 256257.
266
kooperatywna, jego wskazania etyczne, byy wci ywe, nawet jeli niedosownie stosowane. W niniejszej publikacji po raz pierwszy zebrano wosobnym tomie, powiconym tylko takiej tematyce, wszystkie znane spdzielcze teksty Abramowskiego. Spdzielcze wsensie szerokim, bowiem jak wskazaem, kooperatywy nie by dla inicjatyw stricte ekonomiczn, lecz stanowiy integralny element ruchu stowarzyszeniowego ietycznego. Dlatego te oprcz prac powiconych samej spdzielczoci, zamieszczamy tu teksty Abramowskiego dotyczce samoorganizacji spoecznej oraz te, wktrych wskaza jako jej wizjoner na wysz, bardziej szlachetn form kooperacji, mianowicie Zwizki Przyjani. Niektre ztych rozwaa nie byy wznawiane od roku 1938 is dzi niemal zupenie zapomniane. Uzupenieniem tych materiaw jest niepublikowany od midzywojnia tekst Jana Wolskiego, wybitnego teoretyka idziaacza spdzielczoci pracy, powicony spdzielczemu przesaniu Abramowskiego, sformuowanemu uschyku ycia autora Kooperatywy jako sprawy wyzwolenia ludu pracujcego. Oczywicie, po latach mona wskaza rozmaite saboci wywodw Abramowskiego, ich przesadny idealizm, niedocenianie moliwoci systemu kapitalistycznego wwypaczaniu czy neutralizowaniu ideaw kooperatyzmu; wiele tego rodzaju uwag krytycznych sformuowano ju za jego ycia lub wmidzywojniu, zlewa iprawa, zpozycji realistycznych ipropastwowych. Jeli jednak czytamy dzi jego kluczowe teksty etyczne ispdzielcze, to uderza aktualno tych rozwaa nie tylko wkwestii wskazywanych propozycji, lecz take odnonie do prognozowanych zagroe. Na poziomie oglnym Abramowski bowiem nie pomyli si ani troch, awrcz by prorokiem. Przewidzia, e upastwowienie ycia spoecznego zniszczy ideay, ktre maj prowadzi ku wielkim celom oraz zabije aktywno spoeczn, czego dowiadczamy po latach PRL-u iczego ofiar pada rwnie spdzielczo. Przewidzia te to, co obserwowa moemy wkrajach Zachodu, gdzie realnego socjalizmu nigdy nie byo, agdzie spdzielczo rwnie daleko odesza od swego wzorca etycznego, stajc si nierzadko cho nie zawsze! zaledwie jedn zform gospodarowania, nieco bardziej egalitarn postaci spek akcyjnych mianowicie to, e nie
267
ma drogi na skrty ie bez przemiany dusz, sumie, etyki, nadbudowy, nie bdzie pozytywnych przemian wbazie. By moe dla niektrych nie zabrzmi to zbyt optymistycznie, ale znajdujemy si obecnie my, sympatycy, czonkowie i dziaacze spdzielczoci wsytuacji podobnej do tej, jak zasta Abramowski ijego towarzysze, ci malowniczo opisani przez eromskiego czterej panowie, wpoowie pierwszej dekady XX wieku. Rozpoczynali oni wwczas swoje dzieo niemal od zera, tak jak po zgr stuleciu rozpoczynamy je my. Jestemy jednak bogatsi m.in. ownioski idorobek autora Idei spoecznych kooperatyzmu. Dlatego te, dokonujc edycji pism spdzielczych Edwarda Abramowskiego, moemy powtrzy za Stefanem eromskim: pij spokojnie, jasny duchu! Remigiusz Okraska Redaktor naczelny pisma Nowy Obywatel
P.S. Serdecznie dzikuj Michaowi Sobczykowi za wiele cennych uwag dotyczcych zarwno powyszego tekstu, jak icaej ksiki, abdcych bez wtpienia wyrazem braterstwa wpraktyce.
NOWY OBYWATEL to forum refleksji nad urzeczywistnieniem pastwa, spoeczestwa i kultury zorganizowanych wok idei dobra wsplnego. Co trzy miesice na 160 stronach piszemy o aktualnych kwestiach spoeczno-gospodarczych oraz prezentujemy rnorodne nurty myli prospoecznej. Krytykujemy zarwno wszechwadz pastwa, jak i liberalny egoizm, biernym konsumentom przeciwstawiajc aktywnych obywateli. Pokazujemy konkretne alternatywy dla obecnego systemu spoeczno-gospodarczego. Za pomoc specjalistycznych analiz oraz reportay zPolski i wiata udowadniamy, e uspoecznione bywa lepsze ni prywatne, a wolny rynek nie stanowi odpowiedzi na wszystkie problemy. Promujemy m.in. spdzielczo, wasno komunaln, akcjonariat pracowniczy i samorzdno w miejscu pracy. Prezentujemy oddolne dziaania na rzecz odtworzenia tkanki inicjatyw spoecznych, kulturalnych, religijnych. Walczymy o gospodark dla czowieka nigdy odwrotnie. Zamiast pochwa globalnego wolnego handlu, postulujemy dbao o regionalne ilokalne systemy ekonomiczne oraz domagamy si, by pastwo chronio interesy swoich obywateli, nie za wielkiego biznesu.
Pismo dostpne jest w salonach sieci Empik, Relay i Ruch, dobrych ksigarniach oraz w prenumeracie rocznej. Mona j rozpocz oddowolnego numeru. Wydawca: Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom ul. Piotrkowska 5, 90-406 d, tel./fax. 42 630 22 18 biuro@soo.org.pl, www.soo.org.pl nr konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001 Bank Spdzielczy Rzemiosa w odzi
Wicej informacji na stronie www.nowyobywatel.pl
Poznaam Edwarda Abramowskiego i jemu to, jak wielu innych ludzi, jak caa Polska, zawdziczam moje prawdziwe, duchowe zetknicie si z kooperacj. Na skutek zainteresowania si jego dzieem wogle, przeczytaam take jego sawne prace. Olniy mnie. Czy te rzeczy s tumaczone? Czy rozeszy si w setkach tysicy egzemplarzy? Stoprzecie jedne znajlepszych na wiecie prac powiconych propagandzie idei. Maria Dbrowska Kooperacja zyskaa w nim niepospolitego teoretyka i wietnego propagatora czowieka, ktry nie powtarza znanych prawd, lecz budowa wasn mia teori i ideologi kooperatyzmu. Znaczenie najwiksze Abramowskiego dla ruchu spdzielczego polega na zaszczepieniu mu ideowoci. Ma to by ruch nie tylko ekonomiczny, sucy podnoszeniu skali ycia, ale przede wszystkim ruch spoeczny, zmierzajcy miao do innego ustroju spoecznego, chccy stwarza w kadym dniu i godzinie ten nowy ustrj przez woln twrczo jednostki, twrczo codzienn, upart, wytrwa, drog wspdziaania, drog wcielania w ycie najwikszej ewangelii ycia idei braterstwa. prof. Konstanty Krzeczkowski
www.nowyobywatel.pl

Abramowski Braterstwo Solidarnosc Wspoldzialanie PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Abramowski Braterstwo Solidarnosc Wspoldzialanie PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Edward Abramowski

Wybr iopracowanie Remigiusz Okraska

Znaczenie spdzielczoci dlademokracji

/ Znaczenie spdzielczoci dlademokracji

/ Znaczenie spdzielczoci dlademokracji

Znaczenie spdzielczoci dlademokracji

Znaczenie spdzielczoci dlademokracji

Znaczenie spdzielczoci dlademokracji

Idee spoeczne kooperatyzmu

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

Idee spoeczne kooperatyzmu

Idee spoeczne kooperatyzmu

Idee spoeczne kooperatyzmu

II. Kultura demokratyczna

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

Idee spoeczne kooperatyzmu

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

III. Ludowe pastwo pracy

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

Menger, Nowa nauka opastwie, tum. polskie, ss. 263265.

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

Idee spoeczne kooperatyzmu

Idee spoeczne kooperatyzmu

Idee spoeczne kooperatyzmu

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

Idee spoeczne kooperatyzmu

Idee spoeczne kooperatyzmu

Idee spoeczne kooperatyzmu

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

Idee spoeczne kooperatyzmu

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

IV. Idea wyzwolenia

Idee spoeczne kooperatyzmu

Idee spoeczne kooperatyzmu

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

Idee spoeczne kooperatyzmu

/ Idee spoeczne kooperatyzmu

Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego

Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego

Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego

Rozdzia I. Zasada ekonomiczna kooperatywy spoywcw

/ Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego

/ Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego

Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego

Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego

Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego

Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego

Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego

/ Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego

Rozdzia II. Korzyci, jakie daje kooperatywa spoywcza

Rousseau Cooperation socialiste (kooperacja socjalistyczna).

/ Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego

Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracujcego