Krach finansowy oczami laika

wiat wpad w powane kopoty ekonomiczne ju kilka lat temu i faktycznie nie wydzwiga si z nich do dzi, do pocztku 3013 r. Zaczo si od spraw finansowych, rak rola si i do dzisiaj rozlewa w wielu innych dziedzinach ekonomii .Nie jestem ekspertem, mam jednak nieze rozeznanie w temacie. Moe to nawet i lepiej, moe to pozwoli mnie, laikowi, jako bardziej caociowo spojrze na problem. Kapitalizm, jaki dzi znamy, moe si zawali. Stany Zjednoczone, gdzie rozpocz si ten kryzys, by ratowa ekonomi na potg si zapoyczaj i drukuj tony pusdstych dolarw, ktre nie maj oparcia w ekonomii. Zapoyczaj si, ale ju nie u przyjaci, bo jeli takich maj, s oni w tych samych kopotach, ale w krajach arabskich i w Chinach i w Rosji. Na przestrzeni kilkudziesiciu lat petrodolary umr naturaln mierci, bo ju nie bdzie petro, kraje arabskie i inni producenci ropy przestan si liczy. Zostan tylko Chiny na arenie. Chiny od kilkudziesiciu lat zbieraj finansowe rezerwy, ich gospodarka moe dzi mie chwilow czkawk, zanim znowu zacznie szale. Nie jest tajemnic, e ju niedugo stan si potg ekonomiczn wiata numer jeden. Kraje z pienidzmi nie bd pieszyy na ratowanie ekonomii Stanw i wiata. Owszem na pocztku bd poyczay, a gdy kredytobiorcy stan si niewypacalni, kredytodawcy przejmowali czy wykupywali za bezcen wszystkoco przedstawia jak warto: fabryki, firmy, instytucje, banki itp. Anglo-amerykaski kapitalizm moe zamieni si w kapitalizm chiski. To oczywicie scenariusz najbardiej pesymistyczny. Stany ju kilka razy uciekay, e tak si wyra, rzenikowi spod noa, moe uda si ta sztuczka i teraz, ale moe si ju nie uda. Mwi si, e gdyby dzi Chiny wycofay wszystkie swoje inwestycje ze Stanw i zaday natychmiastowego zwrotu poyczek, kraj ten ju staby si bankrutem. Historia jest nauczycielk ycie, to powiedzenia dawnych Rzymian. Mawiali take, e wszystko zaczyna si ab ovo, od jajka. Zacznijmy zgodnie z t rad od jajka, czyli od pocztku, od miniaturowej historii kapitalizmu. Zacz si w Anglii pod koniec XVIII wieku. Podwaliny teoretyczne da mu filozof szkocki Adam Smith. Podstaw tej teorii jest system swobodnego wytwarzania dbr oparty na wasnoci prywatnej i wolnej wymianie. I sprzedajcy i kupujcy to egoici, ale z harmonii tych egoizmw rodzi si powszechny dobrobyt, bo niewidzialna rka wolnego rynku bdzie rwnowaya zapotrzebowanie (popyt) i produkcj (poda). Cztery lata przed mierci Smitha, w r. 1886, wynaleziono krosno mechaniczne w Manchesterze; od pocztku XIX w. zaczto je napdza silnikiem

parowym. Jak po jesiennym deszczu jest wysyp grzybw, tak i tu natychmiast powstao ok. stu manufaktur. W nich nie tylko mczyni, ale kobiety i dzieci za godowe wynagrodzenie pracowali 14 godzin dziennie siedem dni w tygodniu. Nie ma adnych zabezpiecze od wypadkw, adnych ubezpiecze, nie ma nawet w nich toalet. Starsi robotnicy kocz jak ebracy. Pazerno i chciwo pracodawcw uczynia robotnikw niewolnikami. Biedny Smith przewraca si w grobie, jego wyidealizowany liberalizm ekonomiczny nie zda egzaminu. Dziki liberalizm, ktry przenosi si na wszystkie dziedziny produkcji i ycia jest nieco skorygowany przez ojca kapitalizmu nr.2, Dawida Ricardo, ktry radzi, by poszczeglny kraj wytwarza i eksportowa produkty w ktrych przoduje na wiecie, inne powinien sprowadza bez ogranicze celnych od tych, co lepiej i taniej to mog zrobi. Ta teoria przewagi komparatywnej ley u podstaw handlu midzynarodowego i globalizacji. W drugiej poowie XIX w. ten kapitalizm rozprzestrzenia si na zachodni Europ. Jest nieco inny w kadym kraju, ale oglnie mwic to cigle ten sam dziki system. Przyciera mu nieco rogi Bismarck wprowadzajc obowizkowe ubezpieczenie od chorb i staroci. W 1900 r. powstaje staa reprezentacja robotnikw w Anglii, Brytyjska Partia Pracy. Zaczynaj si kopoty kapitalistw. Paeczk kapitalistycznej produkcji przejmuj wtedy Stany Zjednoczone. Tu dla protestantw - dzieci reformacji z jej pochwa pracy, oszczdzania i bogacenia si - kapitalizm brytyjski to najnormalniejszy system ekonomiczny. Powizania z dawn Macierz gwarantuj poyczki i rynek zbytu, zaczyna si wielki skok w masow produkcj, w tym wyrnia si Henryk Ford. Obiecuje kademu swemu pracownikowi wzgldny dobrobyt, dom i auto, oczywicie tylko czarnego Forda typu T. W 1916 r. Ford rzuca na rynek fantastyczn jak na owe czasy liczb aut, prawie p miliona. Tama montaowa to po mechanicznych krosnach jedno z najwikszych odkry kapitalizmu. Kapitalizm amerykaski rni si od brytyjskiego, bo uzna zasad, e by tworzy bogactwo trzeba da przyzwoite warunki ycia pracownikom. To ich zatrzyma przy fabryce nawet na cae ycie, to poprawi wydajno pracy. Ta sielanka trwaa do padziernika 1929 r., do synnego krachu giedy, kiedy to stracia ona prawie 90% swej wartoci. Wiele rzeczy si na to zoyo, najwaniejszym powodem bya rozdmuchana warto ofert giedowych nabywanych czsto za poyczone pienidze. Poza tym nadmierna zachanno kupujcych i paniczny strach sprzedajcych. Istnieje kilka definicji giedy. Moim zdaniem najbardziej precyzyjn, cho bardzo populistyczn jest definicja, e gieda to wanie sprzenie chciwoci ze strachem. Ten krach definitywnie zakoczy ywot kapitalizmu liberalnego; przez nastpne kilkadziesit lat bdzie to kapitalizm kontrolowany przez rzdy czy instytucje stworzone przez nie do tego celu, by w naszych

czasach otrzsn si spod cisej kontroli instytucji pastwowych powsta neoliberalizm, bliniak tego sprzed krachu giedy. Ta straszna recesja z r. 1929 i z pocztku lat trzydziestych, ktrej istnienia nikt nawet nie podejrzewa wczeniej, zaskoczya ekonomistw i politykw. Rozlaa si na cay wiat nawet do Rosji,ale Stalin i spka tak skrztnie potrafili ukry ten kryzys, wydawao asi wielu, e gospodarka kkomunistyczna jest stabilniejsza od kapitaliszycznej, co stworzyo zauroczenie marksizmem u lewicowych elit Zachodu. Jakim kosztem system socjalistyczny opar si recesji nikt nie wiedzia, bo elazna kurtyna bya szczelna, a gdy kogo wpuszczano przez ni do rodka, pokazywano mu to tylko, co chciano pokaza. Guagi z milionami darmowych rk do pracy, likwidacja wszystkich bogatych, nawet bogatszych chopw nazywanych pogardliwie kuakami, zniewolenie czy morderstwo elit intelektualnych, to bya cisa tajemnica systemu. To wyrwnywao rozdwik midzy poda a popytem - utrata milionw ust do wyywienia kompensowaa mniejsz produkcj. Do sownika ekonomi wchodzi na stae, bolenie cykliczno giedy; po wzrocie (hossa), musi nastpi spowolnienie (bessa). Gdy ta druga jest dugotrwaa i ostra, nastpuje depresja i jej groniejsza odmiana - recesja. Amerykanie nie wiedzieli jak sobie poradzi w trudnej sytuacji po upadku giedy. Dopiero rady nowego "proroka" kapitalizmu Johna Keynesa dane prezydentowi Roosveltowi wyzwoliy kraj z impasu. W okresach trudnych dla kraju trzeba agodzi depresj inwestycjami publicznymi. Gdy konieczne, trzeba to robi za poyczone pienidze, bo nowa prosperyta pozwoli je odzyska i zwrci dunikowi. Dopiero w 1933 r. nastpuje realizacja tych rad. Setki tysicy bezrobotnych znajduj patne zajcie przy budowie drg, oszuszaniu bagien, wycince drzew, zakadaniu parkw narodowych. Przy okazji wprowadza si ubezpieczenia spoeczne, a Wall Street dostaje szczegowe dyrektywy prowadzenia interesw. Ten program robt publicznych trwa do 1936 r. To synny New Deal. Ten sam Keynes, bdc doradc osobistym premiera Wielkiej Brytanii opuszcza demonstracyjnie obrady w Wersalu, w czasie ktrych naoono potne retrybucje wojenne na Niemcy i Austri. By przeciwny temu, bo twierdzi, e taki drastyczny krok popchnie Niemcw do nastpnej wojny i tak si te stao. Konieczno spat tych wielkich sum, a na dodatek kryzys amerykaski zadaj ekonomii Niemiec cios i w tej sytuacji Narodowi Socjalici z Hitlerem przejmuj wadz. Wydwiguj kraj z ruiny tymi samymi metodami co Amerykanie: pracami publicznymi. Zaczli od jeszcze nikomu niepotrzebnych wtedy autostrad, skoczyli na przemyle zbrojeniowym. Na skutek nowego zagroenia Ameryka i cz Europy take si dozbrajaj. Tu przed II Wojn wiatow Keynes pisze specjaln ksik dla wadcw i

politykw w ktrej jeszcze mocniej nalega, by zadba o pene zatrudnienie w czasach recesji, bo popyt trzeba stymulowa. Po wojnie nastpuje w cigu 30 lat najwikszy wzrost bogactwa w dziejach ludzkoci. Do tego przyczynia si, owszem, strategia dyktowana przez Keynesa, ale take wejcie na rynek pracy wielu kobiet, nowe rce do pracy po powrocie mczyzn z wojny, plan Marshalla, a take rozpd postpu technicznego zapocztkowany innowacjami dla armii w czasie i po wojnie. Cud ekonomiczny zmienia spoeczestwo. Powstaje tzw. klasa rednia rekrutujca si z rnych warstw spoecznych, klasa wspierana hojnie przez pastwa opiekucze, klasa bdca gwnym konsumentem dbr produkowanych. Cios kapitalizmowi keynesowskiemu zadaje embargo ropy ze strony pastw arabskich dla krajw wspierajcych pastwo Izrael. Na rynek wciska si inflacja, bo za rop trzeba paci cen trzykrotnie wiksz, a rwnoczenie stagnacja gospodarcza spowodowana rozbuchanymi wydatkami socjalnymi. Na takie scenario Keynes nie ma ju rady. Kontrola cen w Stanach i Wielkiej Brytanii pogbiaj jeszcze kryzys. Na scen wchodzi nowy prorok, Austriak Friedrich von Hayek, znobilitowany nagrod Nobla. Wraca do teorii Smitha, e nie pastwo, a rynek jest wyzwolicielem z kopotw. Ten rynek jest teraz inny ni 200 lat wczeniej, trzeba go bliej okreli, zdefiniowa, dlatego jego teoria nie jest zwykym liberalizmem, ale neoliberalizmem. Na jzyk konkretw tumaczy teorie Hayeka Milton Friedman, mistrz naszego Leszka Balcerowicza. O swym mistrzu po jego mierci Balcerowicz powiedzia, e jest on jednym z gwnych architektw wolnoci Polski. Trzeba robi wszystko na odwrt co radzi Keynes, a wic wpowadzi do gospodarki pen liberalizacj, deregulacj i prywatyzacj. Pastwo powinno jedynie odsprzedawa przedsibiorstwa we wasnym posiadaniu prywatnym przedsibiorcom, tpi monopole, ci podatki, stymulowa konkurencj. Panem jest teraz rynek, pastwo jego sug. T teori wprowadzaj w ycie Ronald Reagan i Margaret Thatcher. Pani ta posza chyba nawet dalej ni to co Hayek i Friedman zalecali: amie strajki, tnie wiadczenia socjalne, zamyka nierentowne kopalnie, niszczy zwizki zawodowe. Upadek ekonomii socjalistycznej przedua na ponad 20 lat ycie teorii neoliberalnej, bo otwieraj si nowe rynki zbytu, rusza globalizacja, trzeba odbudowa zniszczone socjalizmem sowieckim kraje. Ale i ta teoria doczekaa si swego zenitu. Ta wolno rynkowa stwarzya najwiksze zagroenie dla ekonomii wiata. Zapa zacza si w Stanach Zjednoczonych. Nowy "zoty wiek" zaostrzy apetyty. Zaczto rozwija sektory dajce najwiksze i natychmiastowe dochody: sektor usug i finansw publicznych. Baz przemysow eksportuje si do Chin i Meksyku. Gospodarka nie ma ju konkretnego oparcia. Najwikszym "grzechem" jest tu finansjalizacja gospodarki. Banki i inne instytucje finansowe uwolnione od kontroli pastwa powoduj, e

obrt kapitaem przechodzi w spekulacje finansowe, bo menaerom tych instytucji nie wystarcza ju pensja rzdu nawet kilku milionw dolarw rocznie, gdy przekrty finansowe mog da miliardy. Stworzono do tego celu tzw. kreatywn ksigowo ktra okamywaa inwestorw odnonie realnego majtku firm w ktre zainwestowali. Ta baka mydlana musiaa pkn i na przestrzeni kilku ostatnich lat widzielimy potgi gospodacze bankrutujce na skutek tych kamstw, a ich wodzw w drodze do wizie. To dopiero pocztek lawiny: wyszy na jaw jeszcze wiksze zbrodnie ekonomiczne autorstwa tak zwanych bankw inwestycyjnych. Banki na caym wiecie s bardzo podobne do siebie. S to banki handlowe, inna nazwa - komercyjne. Spotykamy je najczciej przy gwnych ulicach wszystkich miast. Ich racj istnienia jest dbao o klienta, o jego finanse. To przechowalnia ich nadwyek finansowych, dostarczanie kapitau, w razie potrzeby pomoc w transakcjach bankowych Pienidze skadane do banku przez klienta s poyczane innym na procent lub inwestowane w gospodark, std depozytor moe liczy na zyski, najczciej niezbyt wysokie, bo powany bank zanim wyda nieswoje pienidze roztropnie minimalizuje ryzyko, a tam gdzie ryzyko mae, mae s zarobki. Banki te maj te za klientw korporacje, czy nawet rzdy poszczeglnych pastw. Ale i tu ich rola powinna si ograniczy do porednictwa, a zyski z tych transakcji powinny by normalne, niezbyt wysokie. Wiele krajw obwarowuje swe banki restrykcjami, by nie przyszo im do gowy szale na rynkach finansowych. Takie przepisy obowizyway take banki amerykaskie, niestety na przestrzeni kilkudziesiciu ostatnich lat byy one coraz mniej przestrzegane, a nawet likwidowane. Ta swoboda i brak kontroli bankw spowodoway obecn zapa finansow. Stany Zjednoczone to jedyny kraj, gdzie banki zaczy si dzieli wedug specjalizacji usug. Zaczo si od otwarcia w roku 1938 przez administracj amerykask banku hipotecznego pod dziwna nazw Fannie Mae (co w rodzaju Panna Frania po polsku). Wybr nazwy by celowy. Banki pooyy ekonomi Stanw i wiata w 1929 r. Ludzie im ju nie ufali. Chodzio o to, by powiedzie ludziom, e to kompletnie inny bank, by teraz nawet nazwa moga omiela klas redni do korzystania z jego usug. Bank powsta na fali NEW DEAL w 1938 r., bo jeszcze wtedy gospodarka cigle grzebaa si po krachu. Dopiero konieczno zbroje wycigna ostatecznie Stany Zjednoczone z kryzysu. By to bank prywatny, bo Amerykanie sowo nacjonalizacja do dzisiaj uznaj za jedno z brzydszych sw; nie byo formalnej umowy o gwarancjach finansowych, cho caa Ameryka wiedziaa, e rzd nigdy nie pozwoli na jego upadek. By stworzy pozory istnienia konkurencji otwarto w 1970 r. inny bank pod nazw Freddy Mac (przetumaczmy to sobie na Fredzio Mak). Fredzio mia takie same zadania i funkcje jak

Frania, a wic to nie jest konkurent, ale bliniak urodzony pniej. Fannie Mae to pocztkowo prawdziwy strza w dziesitk. Bank ten jest twrc tego cudu gospodarczego, e dzi 75 procent Amerykanw ma wasne mieszkania. Dokona tego tym, e jego kredyty hipoteczne byy nisko oprocentowane, a spaty rozcignite z 3-5 do 30 lat. Co wicej Frania i Fredzio wykupywali kredyty hipoteczne wysokooprocentowane od innych bankw i dawali je tym samym klientom na bardziej dogodnych warunkach. Inne banki zostay zmuszone do zmiany swych zwyczajw hipotecznych na podobne do wspomnianych dwch bankw i, aby przetrwa na rynku, trzeba byo nawet zacz z nimi konkurowa. Doszo do tego, e kady, kto chcia kupi sobie dom, meble czy wz mg dosta poyczk na niski procent bez jakiegokolwiek zabezpieczenia majtkowego. By kompensowa sobie te do ndzne zyski na polu hipotecznym banki zaczy inwestowa w bardzo ryzykowne instrumenty finansowe, na dodatek zaczy tworzy sztuczne rda nowych inwestycji tak bardzo skomplikowane i zawoalowane, e przecitny inwestor nie by w stanie rozgry ich struktury, a gdy te twory okazay si tworami na krtkich nkach, wtedy zaczy bezczelnie kama odnonie ich realnej wartoci w swoich sprawozdaniach finansowych stosujc tzw. "kreatywn ksigowo". W te manipulacje zostay wcignite oba banki hipoteczne. Rzd federalny po cichu utrzymywa je na powierzchni miliardowymi zastrzykami, tym bardziej e Chiny ostrzegy Stany, e nie ycz sobie ich bankructwa, bo nie tylko pienidze poyczne od nich ratoway dotychczas te banki, ale Pastwo rodka ma w nie bezporednio zainwestowane 20 procent ich cakowitej wartoci. Tak si te stao. Rzd Stanowy nie pozwoli na bankuctwo wpowadzajc czasowy zarzd komisaryczny, czyli upastwowienie tych bankw. Sowo czasowy jest wane, bo gdy tylko banki te stan spowrotem na swe wasne nogi, stan si najprawdopodobniej znowu instytucjami prywatnymi. Mj kolega z Kaliforni do ycze witecznych dorzuca taki komentarz nie dotyczcy wit: "Stany maj najlepsze szkoy ekonomiczne na wiecie i jak si okazuje ksztac one fachowych bandytw ekonomicznych te na skal wiatow, od najmniejszego sprzedawczyka domw po wiatowe banki". Z tych to bankw najbardziej bandyckie i toksyczne okazao si pi bankw inwestycyjnych - nowa specyfika bankowoci amerykaskiej, instytucje nieznane nigdzie indziej na wiecie. Przyjrzyjmy si tej pitce z blisza. 15 wrzenia 2008 r. najstarszy z tych bankw (158 lat istnienia) Lehman Brothers ogosi bankructwo, a inny, Merrill Lynch, przesta istnie tego dnia wchonity przez detaliczny Bank of America. Podobnie znikn Bears Stearns, a dwa inne Goldman Sachs i Morgan Stanley odday si do dyspozycji gwnemu bankowi Stanw Zjednoczonych - Rezerwy Federalnej, czyli te przestay istnie. Ich

znikncie nie rozwizao problemw. Pastwo musiao wysupa z bardzo pustej kasy prawie bilion (czyli w j. angielskim trilion) dolarw, by zaata dziury spowodowane przez te i kilka innych wikszych bankw komercyjnych. Ratowanie trzech producentw aut sum 14 miliardw wyglda przy powyszej sumie jak okruch z kromki chleba, a nawet i ta suma to potne pienidze, to roczny dochd wielu krajw. Podatnicy lub ich dzieci bd to kiedy musieli, jeli potrafi, zwrci, bo to przecie pienidze poyczone. Banki inwestycyjne dopki istniay byy magnatami wrd bankw. Nie kalay rk drobnymi transakcjami z prywatnymi obywatelami. Ich klientami byy korporacje, wielkie instytucje finansowe, a nawet pastwa. Doradzay przy wielkich inwestycjach, przy fuzjach , gromadziy kapita na przeprowadzenie tych transakcji, handloway wszelkimi instumentami finansowymi jak akcje, obligacje, waluty, bony skarbowe. Stay si tak potne, e porednio zaczy manipulowa rynkami finansowymi typujc pewne firmy do przyszego bankructwa, inne do fuzji. W rachub wchodziy tylko te, ktre mogy przynie bankowi jak najwiksze korzyci finansowe. Mwi si, e wiedza to zoto. Tajemna wiedza bankw o przyszoci jakiej firmy czy korporacji warta bya na rynku finansw ju nie kilogramy, ale setki kilogramw zota. To "zoto" zagarniay banki, a jeszcze czciej ich kilku najwyej postawionych urzdnikw. Przy kupnie i sprzeday zwykych instrumentw finasowych jak np. akcji czy obligacji zaczy si take manipulacje. Gdy jaki instrument stawa si bardzo ryzykowny wkadano go w rodek pakietu innych instrumentw; inwestor kupujc taki pakiet czsto nawet nie zauwaa w nim zgniego jaja. Ostatnim szalestwem tych bankw to derywaty. Tak zwani inynierowie finansowi tych bankw stworzyli tych derywatw dziesitki. Zajrzaem do sownika finansowego, znalazem tam ok. 20 waniejszych derywatw. To zbyt skomplikowane produkty, by je krtko i prosto wyjani, podam tylko dwa przykady. Wielka firma jubilerska planujca na cae lata do przodu produkcj i ceny produktw zabezpiecza si przed zawirowaniami rynku kupujc zoto z kilkuletnim wyprzedzeniem z ustalon z gry cen na kad roku, pacc czsto wysz ni aktualna cena zota, ale w ten sposb unika si niepewnoci. Oczywicie, firma co ma dostarczy to zoto w przyszoci moe znikn z rynku, wtedy strata kupujcego bdzie ogromna, ale nie cakowita, bo nie za wszystko paci si z gry, a nawet dozwolona jest poyczka na te cele 9/10 sumy. Przed chwil uwiadomiem sobie, e i ja kupiem miesic temu dwa derywaty podpisujc z dostawc prdu i gazu ziemnego picioletni umow na dostaw po staej niezmiennej cenie. Te dwa przykady to jeszcze do mao ryzykowne derywaty, gdy si czyta o najnowszych produktach tego typu wosy staj na gowie. A ludzie je kupuj, bo w kadym w nas jest jaki gen ryzykanctwa, u jednego mniejszy u innego wikszy. Na tych

derywatach banki inwestycyjne zrobiy kokosy, niektrzy ich szefowie widzc koniec bonanzy przenieli si ze swoimi miliardami do republik bananowych. Byy niepisane umowy midzy bankierami , firmami ubezpieczajcymi i agencjami ratingowymi, by jednym gosem kama odnonie ich realnej wartoci. Kamstwo ma krtkie nogi, bomba musiaa wybuchn i wanie przede wszystkim te derywaty pooyy na opatki rynki finansowe wiata. Nie pomogo tzw. dolewarowanie rynku (szybkie kupno i szybka sprzeda za pienidze poyczone), sprzedawanie zakamuflowanych bezwartociowych pakietw finansowych w krajach arabskich, w Chinach, w Singapurze. Szybko cay wiat finansowy zorientowa si, e to mierdzce, zaraliwe produkty. Wyjani to szalestwo finansowe nie jest trudno. Amerykanie wpadli w amok ycia na kredyt. To pokusa natychmiastowej gratyfikacji i odroczonej odpowiedzialnoci. Zapomniano o sowie ryzyko, ktre faktycznie rzdzi wirtualnym wiatem ekonomii, czyli rynkami finansowymi. Ten sza zacz si od czasw Reagana, od rozlunienia regulacji bankowych. Ta nowa doktryna neoliberalna dorzucia nowy niebezpieczny instument, gdy jest nieodpowiedzialnie uywany, tzw. monetaryzm, czyli sterowanie gospodarki za pomoc stp procentowych. To wszystko doprowadzio do obniki kosztw poyczek pieninych i ogromnej hossy ceny domw i innych dbr. Gdy ceny przekraczyy granic przyzwoitoci finansowej baka mydlana musiaa pkn i pka i jedyny sposb jaki zosta na ratowanie ekonomii, utraty milionw miejsc pracy, utraty mieszka przez miliony wacicieli, jest woenie miliardw dolarw do korporacje, a przede wszystkim instytucje finansowe. Dolary te s, jak powiedziaem, poyczone. Stany s tak zaduone nie u przyjaci, lecz u swych rywali, e na prawd jest powana obawa, czy kiedykolwiek potrafi zwrci ten dug. Zapyta kto dlaczego inne kraje wpady w te same kopoty, niektre nawet wiksze ni twrca kryzysu - Stany. Przede wszystkim dlatego, e ju cay wiat nauczy si y na kredyt. Biedniejsze kraje cierpi dodatkowo, bo ich ekonomia napdzana jest kapitaem krajw bogatszych, te z kolei w czasie kryzysu wycofuj swoje inwestycje z ich rynkw. Poza tym strach przed utrat dorobku ycia w czasie bessy ekonomicznej jest t irracjonaln si popychajc inwestorw do nie zawsze racjonalnych reakcji. W krajach biedniejszych ten strach jest wikszy, tam przez lawinowe wyciganie oszczdnoci i likwidowanie inwestycji ogaaca si banki i giedy dokadniej. Jeszcze dzi nikt nie potrafi odpowiedzialnie odpowiedzie jak gboki bdzie kryzys, ktry teraz dowiadczamy, jak dugo bdzie trwa i jaka bdzie przyszo ekonomiczna wiata. Przeraa mnie myl, e kapitalizm jaki znamy teraz - system niedoskonay, ale

doskonalszego nikt jeszcze nie wymyli - system angielskoamerykaski z otartymi ostrymi kantami przez dwuchsetletni histori, moe zamieni si w kapitalizm chiski, moe nieco przyprawiony specyfik rosyjsko-hindusko-arabsk. To nie czysta fantazja, wielu ekonomistw dopuszcza tak ewentualno. (Krach finansowy, Recesja, Bessa na giedzie, Przekrty bankowe, Spekulacje finansowe, Kreastywna ksigowo, Wadysaw Pomaraski)