Betlejem dawniej i dzi

W koldzie piewamy, e Chrystus narodzi si "w Betlejem, nie bardzo podym miecie". Tak to sobie wyobraa lud, bo przecie "Pan wszego stworzenia" nie mg si narodzi w miejscu pospolitym. A faktycznie nie byo to miasto, bya to do maa osada pasterzy, prawie niewidoczna dla przejedajcych odwiecznym traktem karawan midzy Pwyspem Arabskim i Egiptem, bo zarwno pasterze jak i ich bydeko mieszkali sobie w nierzucajcych si w oczy jaskiniach wyobionych na zboczach poudniowej czci gr Judei. Sam byem przyjmowany kaw w rodzinie arabskich chrzecijan w takiej grocie w 1966 r. Cho nie byo w niej okien, a drzwi to tylko otwory w zewntrznej cianie jaskini, byo tam czysto, schludnie i przytulnie. Jak na tamtejsze standarty to prawdziwy luksus, bo jaskinia bya dwupokojowa. Dodam, e od Bazyliki Narodzenia (o ktrej co nieco powiem pniej) do tej dzielnicy miasta to tylko kilkadziesit krokw w d po zboczach wzgrza witynnego. S te w Betlejem normalne domy. Zamieszkuj je hotelarze, kilkaset rodzin producentw pamitek, urzdnicy, duchowni rnych religii. Pasterze trzd, jak za czasw Chrystusa, wol i dzi zamieszkiwa skromniejsze kwatery jaskinie. Betlejem pooone jest na wysokoci 775 metrw nad poziomem morza oddalone od tradycyjnej stolicy krainy, Jerozolimy, tylko o 10 km na poudnie. Jedyna budowla widoczna z drogi bya w czasach Chrystusa "gospoda". Waciwa nazwa, zaadaptowana i znana w kilku jzykach, to karawanseraj. To niezwykle potrzebna i finansowo intratna instytucja w czasach staroytnych na terenach o duym ruchu karawan. By bya "gospod", musiaa by zrdo lub studnia, w nich woda - pynne zoto tamtych czasw i terenw. I dzisiaj na terenach okupowanych przez Izraelitw waciwi gospodarze kraju, Palestyczycy, nie dostali pozwolenia od okupanta na wybudowanie choby jednej studni, by tym nie zuboa zasobw wodnych w pastwie Izrael, bo wiadomo woda nie zna granic, lubi si pod ziemi przemieszcza. Niektre karawanseraje miay kilka prymitywnych nieogrzewanych pomieszcze dla tych, ktrych sta byo na t "miejsca hotelowe". Takie to kajutki, moe namioty, miaa gospoda betlejemska, istniejca ju od prawie tysica lat, ale Maryja i Jzef nie znaleli tam miejsca. Ten karawanseraj by wanym punktem postoju, bo na poudnie od Betlejem rozcigaa si Pustynia Judejska a do Egiptu. Woda, pasza dla wielbdw, proste produkty ywnociowe dla ludzi

mona byo tu dosta. Zarobek by ogromny, dlatego najczstsz przyczyn walk na tych terenach bya rywalizacja o posiadanie takiej gospody, a przynajmniej studni. Jaski w pobliu owej gospody byo wiele; byy przewanie puste, bo gwnymi ich lokatorami byy owce lub inna zwierzyna ktra na noc nie schodzia z pastwiska. W takiej jaskini urodzi si Chrystus, a bek w ktrym spoczywa to zwyke wyobienie w mikkiej skale ciany jaskini, lub ulepiony z gliny. Z tej jaskini byo wida jak na wschd rozcigay si pastwiska, troch dalej na pnocnym wschodzie widoczna bya ponura budowla na szczycie pokanego wzgrza, potna twierdza krla Heroda Wielkiego. Chrystus najprawdopodobniej urodzi si w ostatnim roku jego ywota. Bezporednim powodem mierci tyrana bya najprawdopodobniej niewydolno nerek. Ruiny jego Herodianum (lub Herodionu) i dzi mona oglda. Robi wraenie. Tu najduej bronili si zeloci ydowscy w latach 70-tych pierwszego wieku w czasie pierwszego powstania przeciwko Rzymianom, nawet duej ni w synnej Masadzie. Ikonografia i tradycja chrzecijaska przedstawia w. Jzefa w czasie narodzenia Chrystusa jako staruszka. Nawet w jednej z kold piewamy: "I Jzef stary ono (dziecitko) pielgnuje". Chodzio tu o podkrelenie, e chocia by mem i opiekunem Matki Boskiej, ona zachowaa dziewictwo. Musia by mdrym, silnym i przedsibiorczym czowiekiem. Przej 140 km z Nazaretu do Betlejem z kobiet w zaawansowanej ciy (osioek mu w transporcie na pewno pomaga), to w owych czasach by wyczyn. Midzy Nazaretem w Galilei i miastem judzkim Betlejem pooona bya Samaria. Tysic lat przed Chrystusem zamieszkiway j plemiona ydowskie, ale w czasach Chrystusa jej mieszkacy byli ju ludmi innej narodowoci, kultury, jzyka, religii. ydzi nimi pogardzali i na odwrt. W takich podrach przez Samari mona byo straci wszystko, nawet ycie. Najczciej nadrabiano drogi przeprawiajc si na wschodni brzeg Jordanu i wdu rzeki szo si na poudnie. Pniej druga przeprawa przez Jordan ju do Judei. Podr do Egiptu bya jeszcze dusza i jeszcze niebezpieczniejsza. Najczciej doczano do karawan, ale to kosztowao; czy Jzefa sta byo na to, nie wiemy. Szanse, e w godzinie ucieczki witej Rodziny z Betlejem jaka karawana odchodzia do Egiptu te s znikome. A wic, tak jak dziesitki obrazw przedstawia, ludzie ci i osioek, matka i dzieci na jego grzbiecie, przechodzili pustyni samotnie. Wyobrania nasza niech

domaluje (bo o tym czsto zapominali twrcy obrazw) jakie worki czy pojemniki zwisajce z osioka, bo tylko szaleniec wybraby si w tak podr bez zapasw jedzenia, paszy dla zwierzaka no i wody. Gdy wie o mierci Heroda dotara do Egiptu, wita Rodzina wrcia, omijajc Betlejem i Jerozolim, do swego rodzinnego domu, do Nazaretu.

Cho powszechnie si przyjmuje, e Chrzecijastwo zaczo si od mierci i zmartwychwstania Chrystusa i wita Wielkanocne s waniejszymi witami ni wita Boego Narodzenia, to dosownie od pierwszych lat po mierci Chrystusa pierwsi chrzecijanie zafascynowani wydarzeniami w Betlejem uczynili go gwnym miejscem pielgrzymek. Poboni pielgrzymi wszystko co si udao zabra z Groty Narodzenia zabrali jako relikwie. Dla ludzi przewanie prostych jaka pamitka po tak niesamowitym wydarzeniu, e BgCzowiek rodzi si w jaskini, miaa niewyobraaln cen. Do wczenie grot trzeba byo wybrukowa i ciany obmurowa, bo skay groty te odupywano jako relikwie. Jednym z pierwszych historycznych wiadectw chrzecijaskich poza Ewangeliami to apologia Chrzecijastwa napisana przez Justyna Mczennika okoo 155 r. noszca tytu "Dialog z Tryfonem". Justyn z ciekawoci wybra si do Betlejem, tu si chyba sta chrzecijaninem. Pniej zapaci najwysz cen, zgin w mkach, bo nie wyrzek si swej nowej wiary. Chocia jego dzieo zachowao si tylko we fragmentach, dowiadujemy si z nich o tym, e Grota Narodzenia bya oblegana przez wiernych, mimo e w jego czasach bya na terenie gaju rozpusty Adonisa i Afrodyty w ich wschodnich, bardziej nieprzyzwoitych wcieleniach. Gaj zaoono na yczenie cesarza rzymskiego Hadriana, ktry w latach trzydziestych drugiego wieku stumi drugie powstanie ydowskie pod przywdztwem Bar Kochby. ydw (w oglnym przekonaniu Rzymian chrzecijanie to te ydzi) przepdzi z kraju lub wzi do niewoli. Nie zdawa sobie sprawy, e tym aktem utrwala tradycj, e musiao to by miejsce specjalne, jeli wrogowie powicili mu tyle uwagi. Jeden z najwikszych geniuszy pierwotnego Chrzecijastwa Orygenes w poowie III w. potwierdza, e chrzecijanie znali od pocztku dokadne miejsce narodzenia Chrystusa. Dlatego w. Helena, matka pierwszego chrzecijaskiego cesarza rzymskiego Konstantyna, nie miaa wtpliwoci gdzie dokadnie Chrystus przyszed na wiat. W latach 326

do 333 wybudowano z jej polecenia nad jaskini jeden z pierwszych kociow chrzecijaskich, ktry jako jedyny, troch przebudowany pniej, dotrwa do naszych czasw. Jak dzisiaj pobony mahometanin dla Mekki tak wtedy kady chrzecijanin, a wic i matka cesarza, uznawali za obowizek religijny pielgrzymk do Betlejem. Koci w.Heleny nazwany Bazylik Narodzenia to typowy koci IV wieku. Wzorem by budynek publiczny: miejsce zebra i sdw w Cesarstwie. By to budynek prostoktny, podzielony kolumnami na pi czci, cz rodkowa (w kociele nazwana naw gwn) wysza i szersza od innych. Gdy w 200 lat pniej zbuntowani przeciwko wadzy Bizancjum Samarytanie spalili i zdewastowali wityni, jeden z najwikszych cesarzy chrzecijaskich Justynian skorzysta z okazji, by odbudowa j w stylu modnym w jego czasach: nie naruszajc pierwotnej bryy kocioa w. Heleny doda transept, czyli naw poprzeczn i absyd czyli specjalne miejsce otarzowe z obejciem i kilka innych szczegw architektonicznych. To cigle do ponura budowla, mao owietlona, ma jednak w podziemiach skarb, autentyczn Grot Narodzenia. Kiedy w modoci zafascynowaa mnie historia tego najstarszego kocioa Chrzecijastwa. Zebraem wszelkie pisane i archeologiczne rda na ten temat, przestudiowaem je, a potem pojechaem do Palestyny przede wszystkim po to, by si dobrze przyjrze wityni i grocie. Jak kiedy w. Julian Mczennik, tak i ja po tych ogldzinach doszedem do wniosku o autentycznoci tych skarbw Chrzecijastwa i do dzisiaj jestem o tym przekonany. Wizja lokalna, czyli wedug powiedzenia Ernesta Renana, Pita Ewangelia, utwierdzia mnie w tym przekonaniu. Historia Betlejem i jej bazyliki to prawdziwy kalejdoskop niewiele miejsc na ziemi przechodziy takie perturbacje. Dla tych co lubi daty podam ich kilka, inni niech czytaj tekst nie patrzc na cyfry. P wieku po Justynianie przez Palestyn przewalia si nawanica Persw. Jak taran niszczyli wszystko po drodze. Bazylika Narodzenia ocalaa, bo nad jej wejciem znajdowaa si mozaika ukazujca pokonu Trzech Mdrcw. Mdrcy ubrani byli w stroje perskie, to ocalio bazylik. Byo to w r. 614. W dwadziecia kilka lat pniej nastpiy pierwsze zniszczenia i zbeszczeszczenie kocioa przez bojownikw nowej religii Mahometanizmu. Chocia chrzecijanom pozwolono praktykowa swoj religi wewntrz kocioa, to jednak kady przejazd uzbrojonych mahometan koczy si przewanie now desakracj

bazyliki. Wierni usunli wszelkie dekoracje, by nimi nie prowokowa nowych panw tej ziemi, zamurowali portale frontonu zostawiajc jedynie wskie i niskie wejcie, by nikt na koniu nie mg dosta si do wityni. W r. 1009 pobony i szalony sutan al-Hakim nakaza zdemolowa wityni, ale zaraz jego nastpca az-Zahir odbudowuje j, by odwrci od siebie i swego kraju gniew cesarzy bizantyjskich. Nastpnym obrazem w kalejdoskopie to zajcie Jerozolimy i Betlejem przez Krzyowcw. W 1099 r. wojska pierwszej Wyprawy Krzyowej dotary do Jerozolimy, zdobyy j i wyrny wszystkich, ktrych spotkali w miecie. Takiej jatki miasto to przechodzce wiele razy z rk do rk na przestrzeni wiekw nigdy nie widziao. Wyzwolenie Grobu Paskiego z rk pogan nie byo waciwym powodem Wypraw Krzyowych. Palestyna bya okupowana przez muzumanw ju od p tysica lat. Muzumanie na swoich terenach pozwalali na praktykowanie rnych religii i na og nie utrudniali pielgrzymom chrzecijanom odwiedza swoich miejsc witych. Powodw trzeba szuka gdzie indziej. Ustrj feudalny w Europie pka w szwach, zastj ekonomiczny zwraca oczy na bogaty Wschd. Papiestwo osigao apogeum swej wieckiej potgi - atak na muzumanw mogby jedynie t wadz powikszy. Dodajmy do tego rozhisteryzowanych mnichw, zapewnienie zbawienia duszy wszystkim uczestnikom wyprawy. Niektrzy w wodzw wyprawy to awanturnicy czsto spaleni ju byli w swoich krajach ( szczeglnie w czasie pierwszych wypraw) tu zwrcili swoje oczy, bo tu ich czekaa chwaa i bogactwo. Wszystko to i wiele innych powodw pchny ogromne masy ludzkie na te wyprawy. 25 grudnia 1100 roku jeden z przywdcw Piewszej Wyprawy Krzyowej Baldwin, wanie tu w Bazylice Narodzenia, odnowionej przez sutana egipskiego kilkadziesit lat wczeniej koronowa si na krla Krlestwa Jerozolimskiego. Krlestwo to nie przetrwao nawet stu lat. Muzumanie oddali spowrotem Bazylik w rce prawosawnych, co im zostao odebrane przez Krzyowcw. Gdy w poowie XIII w. rzd w sutanacie egipskim przejli Mamelucy (gwardia przyboczna sutana stworzona z zakupionych na Kaukazie i w centralnej Azji chopcw), dostp do Miejsc witych zacz by bardziej utrudniany, ale cigle nie zabroniony. Po Mamelukach Ziemi Swit przejli Turcy Osmascy, czyli Ottomani. To muzumaskie plemi azjatyckie

zamieszkujce Anatoli, ktre powoli przejo we wadanie du cz imperium muzumaskiego. Bazylika Narodzenia wygldajca bardziej jako bastion ni koci: grube kilkumetrowe mury z wejciem tak maym, e tylko jeden czowiek mg si przez nie przecisn pochylajc gow, opara si wszelkim prbom jej zniszczenia na przestrzeni wiekw. Jest dzisiaj taka sama, jak zbudowaa j w. Helena w IV w. i przebudowa w VI wieku Justynian. Pozwalaa demolowa swe wntrze, niszczy dach, desakralizowa, nigdy nie daa si rozwali. Nawet dwa trzsienia ziemi w XIX w. nie zburzyy jej. Wok Bazyliki, poczwszy od czasw przedmuzumaskich, zaczy powstawa klasztory rnych wyzna chrzecijaskich. Niektre bogate pobone matrony po spienieniu swego majtku, ju jako wdowy, lub z mami po oboplnym lubie czystoci, przenosiy si w poblie i tu z grup sucych, biednych ciotek i entuzjastek wiary zamieszkiway. Byo mas pustelni: jaskinie, ktrych byo duo na tych terenach nadaway si idealnie do tych celw. I tak to miasteczko, cigle niewielkie, nawet dzisiaj majce tylko ok. 30,000 mieszkacw stao si jedyn chrzecijask oaz w porodku imperium muzumaskiego. Jeszcze w 1900 r. chrzecijan w Betlejem i okolicy byo ok. 90 procent. Dzi s w mniejszoci. Cika rka Turkw zmuszajcych ich do suby wojskowej, duych podatkw i traktowanie jak obywateli klasy B zmusio wielu do opuszczenia tych terenw, do emigracji przewanie do Stanw Zjednoczonych. Dla rodowitych mieszkacw tych ziem rok 1947 by rokiem tragicznym. Wtedy to Generalne Zgromadzenie Narodw Zjednoczonych postanowio podzieli Palestyn i odda jej cz ydom. Trudno si dziwi frustracji rodowitych Palestyczykw. Od dwch tysicy lat tereny te nie byy izraelskie. To mniej wicej tak, jakby jakie plemi celtyckie zajo wybrane tereny Polski, bo dwa tysice lat wczeniej tereny te byy ich ojczyzn. Wybucha wojna w 1948 r., ktr Palestyczycy musieli przegra, bo przewaga opinii poblicznej i militarna bya po stronie ydw. Nastpn wojn, tzw. Wojn Szeciu Dni przegrali w 1967 r. Po tej wojnie ydzi nie wycofali si z terenw okupowanych i chocia pozwalaj na samorzd Palestyczykom, militarnie i ekonomicznie kontroluj te tereny. Wbrew postanowieniom Konwencji Genewskiej zasiedlaj lepsze tereny okupowane swoimi osadnikami; w jednej z kilku takich osad w pobliu

Betlejem jest a ok. 2000 ludzi. Palestyczycy odcici od wiata coraz bardziej wpadaj w ndz. Koo wzajemnej nienawici i pogardy powiksza si. Desperackie ataki na pozycje izraelskie i samobjcze ataki bombowe na ydowsk ludno cywiln dao wymwk ydom, by odgrodzi tereny okupowane od terenw izraelskich potnym murem, co znowu ublia wszelkim konwencjom midzynarodowym. Ten mur wcina si w kilku miejscach w tereny rdzennie palestyskie, co jest znakiem buty ydw i jeszcze jednym powodem iritacji dla Palestyczykw. Palestyczycy nie maj dostpu do lotnisk, nie mog podj jakichkolwiek decyzji, nawet ekonomicznych, bez imprimatur Izraela. ywno, olej opaowy i benzyn sprowadzaj po cichu do Strefry Gazy tajnymi podziemnymi tunelami z Egiptu. Skutki tego wszystkiego s takie, e turystyka do Ziemi witej zamiera. Szczeglnie niebezpieczne jest Betlejem otoczone takim murem z trzech stron. Na przestrzeni kilkunastu lat tu wybuchy dwie infilady, czyli bunt zbrojny przeciwko okupantom. adne porednictwa innych krajw, adne zawieszenia broni czy deklaracje pokoju nic nie zmieni w sytuacji do czasu, a Palestyczycy zjednocz si i jednym gosem bd domaga si praw dla siebie, uznaj ydw za nard, ktry na tych terenach bdzie mia swoj ojczyzn, a ydzi uznaj Palestyczykw za samorzdnych obywateli w swoim kraju. A nienawi i pogarda zmieni si w tolerancj. (Betlejem-Historia, Bazylika Narodzenia, Palestyna-Historia, Wadysaw Pomaraski)