3 JK13 JANUSZ ANUSIEWICZ, ANNA DÄ BROWSKA, MICHAEL FLEISCHER, JÄ™zykowy Obraz Ĺ Wiata I Kultura

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2218 Jzyk a Kultura tom 13 Wrocaw 2000
JANUSZ ANUSIEWICZ , ANNA DBROWSKA, MICHAEL FLEISCHER

Uniwersytet Wrocawski
Jzykowy obraz wiata i kultura. Projekt koncepcji badawczej

0. Projekt i obiekt bada
0.1. Uwagi oglne
Wedug przedstawionej tu koncepcji przedmiotem bada kultury jest fenomen d r u g i e j r z e c z y w i s t o c i bdcej kolektywnym konstruktem danej spoecznoci. P i e r w s z a r z e c z y w i s t o (fizykalna) stanowi przedmiot zainteresowania nauki o kulturze jedynie jako podstawa drugiej rzeczywistoci, czyli jako instancja wyznaczajca oglne zasady jej funkcjonowania. W spoeczestwie istnieje wiele (wsplnych z innymi naczelnymi) zjawisk, bdcych, co prawda, p r o d u k t a m i pierwszej rzeczywistoci, nie dajcych si jednak do niej sprowadzi. Wsplny tym wszystkim zjawiskom jest ich c h a r a k t e r s e m i o t y c z n y (reprezentujemy Peirceowsk, tzn. triadyczn i relacyjno-funkcjonaln koncepcj znakw). Nie wyklucza to, oczywicie, koncepcji opartych na d z i a a n i u (Handlung) (np. Schmidt 1980) lub na k o m u n i k a c j i (np. Drechsel 1984) jako na podstawowych elementach zjawisk kulturowych, poniewa wszystkie owe fenomeny daj si sprowadzi do znakw i procesw znakowych. W zwizku z tym korzystniejsze dla konstrukcji teorii wydaje si wychodzenie od wsplnych elementw podstawowych ni od obiektw stanowicych produkty procesw znakowych. Wychodzimy zatem z zaoenia, i zjawiska semiotyczne, midzy innymi wypowiedzi, teksty itd., tworz drug rzeczywisto, opart na pierwszej, ktra podlega tym samym prawom naturalnym, charakteryzuje si obiektywnym, to znaczy i n t e r p e r s o n a l n y m i k o l e k t y w n y m charakterem, a jednoczenie ma stosunkowo samodzielny status. Chodzi tu, oczywicie, o formowanie si tak zwanego o b r a z u w i a -
12
Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer
t a, o fakt, e z powstaych z tego samego materiau, to znaczy ze znakw, wypowiedzi, tworzone s w rnych kulturach odmienne, odbiegajce od siebie obrazy wiata, odpowiedzialne (wesp z innymi elementami) za funkcjonowanie spoeczestwa i kultury, charakteryzujce si uwarunkowanym systemowo wikszym stopniem swobody ni system spoeczny, ktry je wsporganizuje i ktry jest przez nie organizowany. Mamy tu wic na myli fenomeny o b r a z w w i a t a i zasad k o n s t r u k c y j n o c i , a wic fakt, e z tego samego znakowego materiau w rnych kulturach wytwarzane s rne konstrukty, odpowiedzialne za funkcjonowanie kultury i wyposaone w sposb systemowo uwarunkowany w wicej stopni wolnoci ni system spoeczny, ktry je organizuje i ktry jest przez nie organizowany (funkcjonalnie usieciowiona przyczynowo). Wychodzimy z zaoenia, i druga rzeczywisto podlega tym samym, co zjawiska fizyczne prawom systemowym o charakterze przyrodniczym. Jest ona produktem pierwszej rzeczywistoci powstaym w oparciu o jej reguy. Natura wytwarza kultur. System drugiej rzeczywistoci jest polem moliwych dziaa, powstaym i funkcjonujcym w obrbie pierwszej rzeczywistoci w produktach kultury, ma on charakter kolektywny i interpersonalny, to znaczy nie-sterowalny przez jednostk. Przyjmujemy, i drug rzeczywistoci rzdz prawa systemw otwartych i dynamicznych. Termodynamiczno-biologiczn t e o r i s y s t e m w (Riedla), t e o r i d y s k u r s w (Linka i Fleischera) i s e m i o- t y k (Peircea) uwaamy za teorie przydatne i odpowiednie do badania tego obiektu. Jako teori nauki przyjmujemy k o n s t r u k t y w n y f u n k c j o n a - l i z m (Finke 1982). 0.2. Dla konstruktywistycznie pojmowanej empirycznej nauki o kulturze szczeglnie wane jest pojcie znaczenia, ktre w konsekwencji sprowadzalne jest do semiotyki: rodki komunikacji rozumiane jako materialnie przedstawione obiekty komunikacji (np. teksty) nie posiadaj znaczenia. Uczestnicy komunikacji (musz) na zasadzie umowy w swoim obszarze kognitywnym przyporzdkowa znaczenia ustalonym rodkom komunikacji (Schmidt 1987: 65). Mamy zatem do czynienia zarwno ze r o d k a m i k o m u n i k a c j i (np. tekstami jzykowymi), jak i z kognitywnymi konstruktami, ktre okrelony system przyporzdkowuje tym rodkom komunikacji (Schmidt 1987: 65). Konstrukty te nazywamy (za Schmidtem) k o m u n i k a t a m i. Tego, czym s rodki komunikacji i ktre z nich s jako takie akceptowane, uczymy si w p r o c e s i e s o c j a l i z a c j i. Naleaoby tu rozpatrzy rwnie wany problem, a mianowicie rozrnienie midzy s y s t e m e m i jego m a n i f e s t a c j a m i. Przy konkretnej empirycznej pracy naley zawsze rozrnia oglny system i produkowane przez niego manifestacje, w ktrych przejawia si system oglny. Porwnanie rnych (np. narodowych) wariantw, czyli manifestacji danego systemu, pozwala sformuowa oglne prawidowoci lub prawa. Opowiadamy si za badaniami porwnawczymi, gdy jedynie one mog zwrci uwag na istniejce prawidowoci;
Jzykowy obraz wiata i kultura
13
dopiero badania porwnawcze na manifestacjach prowadz do oglnej teorii kultury (np. takiej, jaka zostaa zaproponowana w: Fleischer 1989 i 1994a). 0.3. W tym zakresie reprezentujemy termodynamiczno-biologiczn teori systemw i wychodzimy ze stanowiska ewolucyjnego. Zgodnie z t teori dany system funkcjonuje, jeli wystpuj w nim fluktuacje absorbowane i osabiane przez system, w ktrym w system funkcjonuje. Okrelone fluktuacje systemowe mog oczywicie wystpi take w danym systemie, wtedy mamy do czynienia z aspektami samoorganizacyjnymi (autopoetycznymi). Samoorganizacja jest jednak tylko jednym stabilizujcym, utrzymujcym i generujcym system czynnikiem, spord innych istniejcych w systemie. Ponadto mamy take do czynienia z czynnikiem metastabilnoci, ktry rwnie decyduje o zachowaniu systemu. Przenoszc opisane aspekty na procesy kognitywne, mona stwierdzi, e na tych samych zasadach opiera si fenomen wiedzy. Wiedza wyraa si w tym, e system sam znajduje optymaln stabilno i e taka wiedza nie jest niczym innym jak zakumulowanym dowiadczeniem sprze zwrotnych midzy systemem a otoczeniem. W tym sensie kada wiedza jest dowiadczeniem, wiedza obiektywna i subiektywna staj si komplementarne (Jantsch 1987: 168-169). Bezporednio z tego wynika konstruktywistyczne rozumienie fenomenu komunikacji. Samoreferencyjne i samoorganizujce systemy zalene s od wymiany z otoczeniem. Interakcja dana jest wtedy, kiedy zachodzi wymiana midzy systemem a otoczeniem ustrukturyzowanym na innym poziomie ni dany system (Jantsch 1987: 169). Zbir takich interaktywnych procesw jest wanie obszarem kognitywnym. System wie, ktre relacje z otoczeniem powinny zosta zachowane, by zachowa system. Komunikacja dana jest wtedy, kiedy obydwa systemy znajdujce si w interakcji zachowuj pen autonomi, tzn. wtedy, kiedy obydwa systemy si przenikaj albo zazbiaj. Nie mamy przy tym jednak w adnym wypadku do czynienia z przenoszeniem (transferem) wiedzy, lecz z reorientacj interaktywnych procesw (jego obszaru kognitywnego) (Jantsch 1987: 170). Komunikacja to nie dawanie, lecz prezentacja siebie samego, swego wasnego ycia, ktra ewokuje odpowiednie procesy yciowe w kim innym [...] Komunikacja midzy autopoetycznymi systemami zawiera w sobie moliwo samoorganizacji wiedzy poprzez wzajemn stymulacj poznania (Auslotung) i rozszerzanie obszarw kognitywnych (Jantsch 1987: 170-171), a to w obrbie danych i obowizujcych warunkw otoczenia.
1. Kultura koncepcje i stanowiska

1.1. Konstruktywistyczna koncepcja kultury
K u l t u r a j e s t r z e c z y w i s t o c i z n a k w. Jest ona zjawiskiem semiotycznym o charakterze systemowym. Jest otwartym, dynamicznym, fak-
14
tycznie istniejcym systemem, obejmujcym wszystkie te zjawiska i dotyczcym wszystkich tych aspektw, ktre oparte s na procesach semiotycznych. Wszdzie tam, gdzie wystpuj znaki, a wic take znaczenia, i generowane s dyskursy, mamy do czynienia z systemem kultury. Kultura nie jest wic czym dajcym si ustali lub okreli w sposb statyczny, lecz jest wizk mechanizmw i zasad, funkcjonujcych tam, gdzie generowane s znaki. Kultura jest fenomenem funkcjonalnym, podobnie jak jej podstawa znaki; kultura nie jest zatem definiowalna poprzez odniesienie do obiektw przestrzenno-czasowych, lecz ujmuje si j jako zjawisko relacyjne i funkcjonalne, jako konstrukt kolektywny i interpersonalny. Kultura jako subsystem systemu spoecznego posiada nastpujce cechy i waciwoci: a) jest systemem w rozumieniu teorii systemw; b) jest systemem otwartym w rozumieniu termodynamicznej lub biologicznej teorii procesw nieodwracalnych. Rozwina si i funkcjonuje wedug praw dotyczcych systemw otwartych, cho czciowo przybieraj one formy specyficzne dla kultury i realizowane s innymi sposobami ni w wiecie organicznym; c) jest systemem ewoluujcym w rozumieniu teorii ewolucji systemw; d) jest obiektem, to znaczy faktycznie istniejcym i funkcjonujcym systemem; e) posiada zdolno samoorganizacji; f) jako system nie poddaje si sterowaniu ze wzgldu na okrelony cel; g) posiada waciwoci charakteryzujce system jako cao oraz cechy poszczeglnych (pojedynczych lub zoonych) jego elementw. Samosterujce i samoorganizujce waciwoci systemu jako takiego maj charakter przedmiotowy (por. szerzej artyku Fleischera w niniejszym tomie). Hipoteza ta zakada, i kultura charakteryzuje si midzy innymi wewntrznym zrnicowaniem, dzieli si na podsystemy oraz funkcjonuje w bardziej zoonym nadsystemie (otoczeniu, tzn. systemie spoecznym). Kady podsystem posiada konkretne manifestacje, ktre jako wynik regulowanych (przez kultur lub natur) zdarze wykazuj cechy i waciwoci szczeglne oraz oglne, oparte na decyzjach. Obowizuje tutaj zasada powizanej i funkcjonalnej przyczynowoci (por. Wuketis 1985: 77). Innymi sowy: wszystkie decyzje posiadaj cechy (i waciwoci), przy czym istniej cechy nieistotne dla stanu danego subsystemu, ze wzgldu na fundamenty jego egzystencji czy te jego tendencje rozwojowe. Ta sama waciwo lub cecha moe jednak okaza si istotna w odniesieniu do innego stanu systemu. Cechy nie s nigdy istotne lub nieistotne same w sobie, lecz jedynie w odniesieniu do manifestacji subsystemw lub systemw, to znaczy w odniesieniu do ich stanu. Na skutek fluktuacji, cechy i waciwoci nieistotne mog si skumulowa i wywoa czasem nage zmiany systemu w wanych dla niego aspektach. Funkcje oraz reguy generujce podlegaj na podstawie czterech wzorcw organizacji: normy, hierarchii, interdependencji i tradycji utrwaleniu oraz procesom determinacyjnym, i jednoczenie mog dziki mechanizmowi zasadniczo moliwej wariabilnoci unikn staego utrwalenia, rozwija si dalej i utrzymywa owe utrwalenie w celu zachowania systemu. Mechanizmy i wzorce zwizane s ze sob zasad funkcjonalnej przyczynowoci w ten sposb, e dane skutki wpywaj na swoje wasne
15
przyczyny. Grupy spoeczne wytwarzaj wypowiedzi, wypowiedzi wywieraj wpyw na te grupy i na ich spoisto. Porzdek grupy jest porzdkiem poststabilnym, czyli odkrywanym post factum, oraz konstruktem. Ewolucja kultury nie ma celu, ma jednak kierunek moliwy do odczytania z analizy tradycji do chwili obecnej. Od tego momentu kierunek (koniecznej) ewolucji nie jest przewidywalny. Porzdek kultury wyrazi mona formu prawo razy jego zastosowanie. Jeli dana prawidowo jest czsto stosowana, mona stwierdzi wystpowanie porzdku. Natomiast prawidowo nie powtarzajca si nie jest jako taka poznawalna, mimo i moe by prawidowoci (por. szerzej Fleischer 1994b). 1.1.1. Stratyfikacja kultury W oparciu o przedstawion definicj kultury mona rozumie system kultury jako funkcjonujcy co najmniej w czterech powizanych systemowo subsystemach (por. obszerniej na ten temat: Fleischer 1991: 250-252 i 1994a; 1994b): 1) G r u p y k u l t u r o w e (np. grupy przyjaci, zespoy robocze, grupy studenckie, kliki itd.) s skadnikiem subkultur, w ktrych produkowane s elementy dyskursw oraz projektowane s dyskursy, mimo e nie istnieje pewno co do ich uksztatowania si i rozprzestrzenienia. Grupy kulturowe s wanym miejscem manipulacji dyskursem, dysponujcym najwikszym stopniem wolnoci; tworz one w odniesieniu do podanej stratyfikacji system maksymalnej wolnoci. Tworzenie dyskursw odgrywa w nich rol drugorzdn, a zapamitywaniu dyskursw su systemy bardziej zoone. 2) S u b k u l t u r y skadaj si z rnej liczby grup kulturowych rozmaitej wielkoci i jako system s generowane przez jeden katalog norm, zachowa lub regu. Tworz one specyficzny dla siebie, cho w danej subkulturze nie jedyny, dyskurs. Rni si one od innych subkultur danego obszaru kulturowego oraz najbliszej wyszej jednostki od kultury narodowej. Dominujcym w nich komponentem jest tworzenie (produkcja) dyskursw. Zapamitywanie subkulturowego repertuaru dyskursw (jako specyfiki okrelonej kultury) jest wyraniejsze ni w przypadku grup kulturowych, manipulacja dyskursem natomiast sabsza. Manipulacja suy konfrontacji z innymi grupami, umacnia wasn subkultur, zapewnia jej otwarto na wpywy zewntrzne, co umoliwia jej wzbogacenie i modyfikacje. 3) K u l t u r a n a r o d o w a obejmuje wszystkie znajdujce si na wsplnym (pod wzgldem geograficznym i politycznym) terenie subkultury oraz zawiera rwnie subkulturowo lub dyskursywnie z nimi ssiadujce subkultury obce (mniejszoci narodowe poza granicami, zaprzyjanione subkultury itp.). Przy czym nie jest decydujce to, czy na poziomie tym chodzi faktycznie o kultur narodow w cisym tego sowa znaczeniu. Jest to, co prawda, obecnie najczstsza forma manifestacji tego systemu. W spoeczestwach, ktre nie posiadaj pastwa, mog to by zbiorowoci jzykowe, etniczne lub inne. W systemie tym wy-
16
ranie dominuje zachowanie (zachowawczo) dyskursw, ktre selektywnie weszy na obszar oglny z systemw mniej zoonych, nie stanowi go jednak cakowicie. Tworzenie dyskursw jest na tym poziomie bardzo sabe. Powstaj tylko takie dyskursy lub ich elementy, ktre oglnie umoliwiaj osignicie konsensusu lub reprezentuj specyfik danej kultury narodowej. Najsabiej rozwinita jest sfera manipulacji dyskursem. Zachowanie dyskursw jest na tym poziomie pierwszoplanowe, tworzenie nowych dotyczy jedynie okrelonych dziedzin, o ile nie mog one zosta obsuone przez subkultury i grupy kulturowe. Elementem charakterystycznym dla poziomu kultury narodowej jest interdyskurs. 4) I n t e r k u l t u r a stanowi sfer obejmujc niewiele kultur narodowych, ktre uwaa si za podobne, ssiadujce itp. (np. kultury anglosaskie, niemieckojzyczne, sowiaskie). Jeli chodzi o korelacje midzy zapamitywaniem, tworzeniem a manipulacj, to ich stosunek jest w tym wypadku wzgldnie wyrwnany. Manipulacja dotyczy przystosowania istniejcych (zarwno wasnych, jak i obcych) dyskursw do celw interkulturowych, a take uwarunkowanego interkulturowo przekodowania dyskursw pochodzcych z zewntrz danej interkultury, ktre musz zosta do niej dopasowane. Jednoczenie daje si zaobserwowa, e dyskursy interkulturowe s mniej stae ni dyskursy kultur narodowych, poza tym oglny obszar dyskursw podlega bardzo duym wahaniom i nie jest szczeglnie stabilny. 1.1.2. Stratyfikacja dyskursw 1) D y s k u r s jest to systemowy repertuar znakw, a dokadniej interpretantw, jak i organizujcych ten repertuar regu oraz norm generujcych i uytkowych danej formacji kulturowej, stanowicy o spoecznej i kulturowej specyfice tej formacji i tworzcy rozrniajc j wizk cech. Przez pojcie f o r m a c j i k u l t u r o w e j rozumie si konkretne, specyficzne dla danych grup manifestacje danego subsystemu z obszaru supersystemu kultury. Innymi sowy: dyskurs to sposb, w jaki (oraz za pomoc jakich interpretantw) dana formacja kulturowa si wypowiada, zabiera gos w wiecie znakowym (czyli w kulturze), oraz zapewnia sw spjno. Z pewn przesad mona by to rwnie sformuowa w sposb nastpujcy: dyskurs kreuje semiotyczn (czyli kulturow) rzeczywisto danej formacji, jest przez ni generowany z danego lub nowego materiau (aspekt materialny), oraz powoduje i zapewnia jej dyskretno, a wic tworzy j i jest przez ni tworzony. Istnieje moc systemu jzykowego oraz moc dyskursu. Dyskursy s koniecznymi i obowizujcymi nawykami wypowiadania si [...] Normatywno dyskursu nie jest wyprowadzona z normatywnoci systemu jzykowego (Rttgers 1988: 124). Midzy kultur a repertuarem interpretantw danej formacji kulturowej porednicz dyskursy bdce aktualnym miejscem zastosowania tego repertuaru oraz manifestacji kultury. Dyskursy speniaj swoj funkcj w odniesieniu do danej subkultury oraz do suprasystemu kultury narodowej. Zapewniaj one utrzymanie danej subkultury (czynniki wewntrzne subsystemu) oraz jej spoi-
17
sto, a take steruj subsystemem dyskursw specjalistycznych (czynniki zewntrzne subsystemu). Na poziomie subkulturowym zapewniaj one wyrnianie si danej subkultury wobec innych (na przykad ssiednich) subkultur i s za pomoc dyskursw specjalistycznych odpowiedzialne za subkulturowe wspzalenoci/interferencje (czynniki wewntrzne systemu). Na pierwszym planie stoj czynniki wewntrzne utrzymujce i zachowujce system (wypowiedzi grupowe typu my). Jednym z ich istotnych zada jest oddziaywanie na interdyskurs (czynniki zewntrzne odnoszce si do suprasystemu). Dlatego te naley zbada: a) jak wyglda zrnicowanie dyskursw; b) jak odbywa si przejcie elementw systemu z dyskursu do interdyskursu; c) jak funkcj speniaj elementy wsplne (to znaczy symbole kolektywne); d) jakie funkcje spenia interdyskurs w odniesieniu do systemu kultury i systemu spoecznego. 2) D y s k u r s s p e c j a l i s t y c z n y. Definiowany jest jako czci skadowe dyskursw, funkcjonujce tylko w obrbie jednego dyskursu danego subsystemu kultury. Dyskurs specjalistyczny realizuje oglne ukierunkowanie oraz hierarchie wanoci i norm swojego dyskursu w odniesieniu do jakiego obszaru lub okrelonego aspektu (skadnika) systemu. Na przykad w obrbie dyskursu kontrkulturowego lub dyskursu chrzecijasko-narodowego mona rozrni specjalistyczny kontrkulturowy/chrzecijasko-narodowy dyskurs prawniczy czy te polityczny. Wynika z tego nastpujca prognoza: powinno da si wykaza, i dyskursy danej formacji kulturowej s spjniejsze, bardziej homogeniczne, a w kadym razie stabilniejsze ni dyskursy specjalistyczne. W zwizku z tym dyskursy byyby nastawione na zachowanie, stabilno, odrnialno itp. danej subkultury oraz gwarantowayby jej spoisto i utrzymanie. Funkcjami dyskursu danej formacji kulturowej byyby: konstytuowanie, utrzymanie oraz konsolidowanie systemu. Za wpywy zewntrzne, wzbogacanie i kongruencj systemu oraz za procesy rnicowania byyby z kolei odpowiedzialne dyskursy specjalistyczne. W zwizku z tym przyj mona nastpujc waciwo dyskursw specjalistycznych: speniaj one, ze wzgldu na sposb funkcjonowania dyskursu, funkcj filtra (membrany) zarwno wobec wpyww systemowo zewntrznych, jak i wewntrznych. Warunkiem funkcjonowania tego mechanizmu jest to, by siy systemowo wewntrzne (spajajce system) byy silniejsze ni wpywy zewntrzne, aby unikn niszczcego (lub tylko zmieniajcego) system syndromu konia trojaskiego. Mona zatem wykaza, e na przykad przywizanie chrzecijasko-narodowych dziennikarzy do ich dyskursu subkulturowego jest silniejsze ni ich ewentualny zwizek z systemami innych dyskursw specjalistycznych. Oczywicie w odniesieniu do uywanych (przez nich) rodkw dyskursywnych, a nie w sensie oglnoludzkim. Na dyskursy specjalistyczne wywiera wpyw zarwno dyskurs wasnej subkultury, jak i dyskursy specjalistyczne tego samego obszaru kulturowego. Mona wic wyrni nastpujce funkcje dyskursu specjalistycznego: a) ochrona systemu subkulturowego i wasnego dyskursu na zewntrz; b) zapewnienie dyskursywnie przefiltrowanego przejcia nowych elementw dyskursywnych przez wasny dyskurs; c) wzbogacenie wasnego dyskursu; d) przy-
18
gotowywanie lub dopasowywanie dyskursu do ewolucyjnych procesw zachodzcych w kulturze narodowej; e) wspomaganie rozpowszechniania wasnego dyskursu wrd innych formacji subkulturowych. Jeli prognozy te si sprawdz, powinno si okaza, i dyskurs specjalistyczny wywiera niewielki wpyw na interdyskurs. Jest on bowiem ukierunkowany na poredniczenie, wzbogacanie, utrzymanie systemu subkulturowego. Na poziomie interdyskursywnym dyskursy specjalistyczne powinny zatem funkcjonowa jedynie za porednictwem dyskursw, lub nawet tylko ich czci. 3) I n t e r d y s k u r s jest specyficznym dyskursem suprasystemu danej kultury narodowej, speniajcym w jej systemie funkcj poredniczc, integrujc, zapewniajc komunikacj oraz stanowicym o jej kulturowej spoistoci. Naley podkreli, e nie jest on jedynym dyskursem funkcjonujcym w danej kulturze narodowej. Tworzy on tylko sfer integrujc system, do ktrej formacje kulturowe, jeli to konieczne, mog si odwoa w celu utrzymania systemu. Z pewnymi zastrzeeniami mona by tu mwi o sferze konsensusu, do ktrego formacje kulturowe nie tylko mog si odwoa, lecz rwnie co do ktrego musz by zgodne, aby komunikacja w ogle bya moliwa. W systemie subkultur (inter-subkulturowo) moliwo komunikacji jest waciwoci fakultatywn, natomiast w systemie kultury narodowej jest ona waciwoci obligatoryjn. W tym przypadku dziaaj dodatkowe prawidowoci, nie istniejce w subsystemie, zapewniajce utrzymanie systemu kultury. Interdyskursu nie naley wic rozumie jako wsplnego mianownika, jako porozumienia, co do ktrego mona (ostatecznie) doj, lecz jako suprasystem, na ktry jest si zdanym, i na ktry w zwizku z tym trzeba prbowa wywrze wpyw. Analiza interdyskursu umoliwia wic ustalenie stratyfikacji kultury okrelonej sfery narodowej, hierarchii dyskursw, zbadanie przestrzeni komunikacyjnej danej kultury narodowej oraz wyciganie wnioskw dotyczcych organizacji i funkcjonowania kultury, a take wykrycie jej oglnego mechanizmu. Interdyskurs jest wyrazem danego stacjonarnego stanu okrelonej kultury narodowej. Jest on indykatorem stanu (rwnowagi wzgldnej) kultury narodowej, jej centralnym polem. Zjawiska uwidaczniajce si w interdyskursie wskazuj na zmiany ewolucyjne, niestabilnoci, wzajemne relacje i oglne procesy zachodzce w danej kulturze narodowej. Pozwala to na wycignicie wnioskw dotyczcych procesw przebiegajcych w subkulturach, a wic w dyskursach. Std te wane dla zbadania stanu kultury (stanu systemu, a nie jego treci) jest okrelenie udziau danej subkultury, danego dyskursu w interdyskursie. Dyskursy wywieraj nacisk na interdyskurs w celu zwikszenia swego w nim udziau, przeforsowania wasnych elementw dyskursywnych oraz przeobraenia ich w symbole kolektywne. 4) D y s k u r s i n t e r k u l t u r o w y funkcjonuje w sferze interkultury. Interkultura jako zwizek wielu skadnikw rnych kultur narodowych, jako system wzgldnie niestabilny i poddany wielu wahaniom i fluktuacjom, nie posiada mocy potrzebnej do wytworzenia jednego lub kilku stabilnych dyskursw. Dyskurs interkulturowy spenia funkcj wspierajc interdyskurs w ten sposb,
19
e moe on wzmacnia lub osabia okrelone tendencje i moliwoci rozwojowe. Moe bowiem wnosi do interdyskursu odmienne akcenty, ktre nie s (lub nie s szczeglnie) w nim reprezentowane, i zwiksza tym samym stabilno interdyskursu. Naley go uzna za czynnik systemu stabilizujcy interdyskurs, ktry sam jednak tej waciwoci nie wykazuje. Jednoczenie jest on takim systemowym miejscem, w ktrym subkultury mog za porednictwem interkultury wywiera wpyw na kultur narodow. Udzia okrelonych subkultur w interkulturze moe by wikszy ni ich udzia w interdyskursie, czyli w kulturze narodowej (np. frankofilskie subkultury w niemieckojzycznej interkulturze), tak e mog one ewentualnie t (okrn) drog z wikszym powodzeniem wywrze wpyw na swoj (dan) kultur narodow, wyraniej przedstawi swoj pozycj. Dyskurs interkulturowy spenia wic przy wyksztaceniu si interdyskursu funkcj pomocnicz, i to zarwno wobec subkultur, jak i wobec kultury narodowej. W zwizku z tym moliwe staje si wykazanie, e: a) w dyskursie interkulturowym wystpuje mniej symboli kolektywnych ni w interdyskursie, gdy niekoniecznie musi on obejmowa ca zbiorowo tego systemu, oraz b) e wystpuje w nim duo subkulturowych elementw dyskursywnych, ktre, by moe, nie znalazy wstpu, nie weszy do interdyskursu, natomiast w interkulturowym dyskursie s (czasem nawet) dominujce i dopiero std dostaj si jako symbole kolektywne do interdyskursu, by zwikszy udzia danej subkultury w puli interdyskursu, a tym samym rozwiza problemy lub/i stworzy dopiero nowe. 1.1.3. Symbol dyskursywny i symbol kolektywny S y m b o l e k o l e k t y w n e s to znaki, posiadajce do tego stopnia i w tej mierze wyksztaconego interpretanta, i wykazuje on z n a c z e n i e k u lt u r o w e uwarunkowane przez dan manifestacj kultury oraz silnie wyksztacone p o z y t y w n e lub n e g a t y w n e n a c e c h o w a n i e (wartociowanie), wice dla caej kultury narodowej, przy czym interpretator dysponowa musi szczegln wiadomoci w zakresie funkcji interpretanta znaczeniowego, a przede wszystkim interpretanta znakowego. Znaczenie kulturowe moe nawet w duym stopniu odbiega od znaczenia leksykalnego. Symbole kolektywne s najistotniejszymi elementami interdyskursu1.
Pojcia: z n a c z e n i e k u l t u r o w e, i n t e r p r e t a n t z n a c z e n i o w y oraz i n t e r p r e t a n t z n a k o w y wyjaniamy tylko w skrcie (wyczerpujce definicje zob. Fleischer 1990: 95-98, 147-156 i 1991: 163-166): Z n a c z e n i e k u l t u r o w e jest to takie znaczenie, ktre odnosi si zawsze tylko do okrelonej kulturowej formacji i stanowi znaczenie danego znaku (lub kompleksu znakw) dla danej konkretnej formacji; dla innej formacji ten sam znak moe posiada odmienne znaczenie kulturowe, przy takim samym znaczeniu leksykalnym. W i n t e r p r e t a n c i e z n a k o w y m znaczenia tworzone s przez przyporzdkowania do innych znakw. I n t e r p r e t a n t z n a c z e n i o w y obejmuje w uproszczeniu znaczenia leksykalne, te zatem, ktre odnosz si do ograniczajcej relacji formy znaku do obiektu znaku, i zawajce pole moliwoci zasadniczo dane w obiekcie znaku.
1
20
Waciwoci znakowe symboli kolektywnych: symbole kolektywne maj stabiln i trwa form znaku (ktry jest niepodwaalny) oraz wyranie zamanifestowany obiekt znaku (przecie to nawet dziecko wie, co znaczy x, przecie to kady wie, to si rozumie samo przez si itp.), a jednoczenie w przeciwiestwie do tego bardzo szeroki interpretant, take na poziomie znaczenia i na poziomie relacji z innymi znakami (interpretant znaczeniowy i znakowy) moliwe s rne operacje, pozwalajce na funkcjonowanie tego mechanizmu, umoliwiajce przekodowania i wyrwnywanie waha/fluktuacji (kultury narodowej), zdolne do zapocztkowania zmian i zapewniajce tym samym moliwoci rozwoju. S y m b o l e d y s k u r s y w n e s elementami dyskursu odnoszcymi si do subkultur, wystpujcymi w nich w okrelonej subkulturowo specyficznej semantyzacji, natomiast s y m b o l e k o l e k t y w n e stanowi elementy interdyskursu i dotycz caej kultury narodowej. Jeli chodzi o rodzaje i konstytuowanie si znacze symboli dyskursywnych, to odpowiadaj one symbolom kolektywnym; to, co obydwa te zjawiska rni, dotyczy jedynie zakresu wanoci. Pozostaje do wyjanienia, czy speniaj one te zawsze te same funkcje. Przez pojcie d y s k u r s y w n e j s e m a n t y z a c j i naley rozumie proces oraz rezultat generowania znacze, odnoszcy si do specyficznych znacze dyskursywnych, wykraczajcych poza znaczenia leksykalne. S to te znaczenia, ktre dla danej subkultury lub kultury narodowej oraz ich dyskursw bd jej interdyskursu s szczeglnie istotne, ktre stanowi o ich charakterze. Mona przy tym obserwowa, e w przypadku symboli kolektywnych znaczenia dyskursywne dominuj nad leksykalnymi, to znaczy s istotniejsze ni znaczenia czysto leksykalne, natomiast w przypadku symboli dyskursywnych znaczenia dyskursywne wystpuj jako rwnouprawnione z leksykalnymi.
1.2. Aksjologiczna koncepcja kultury

Kultur mona te rozumie jako zbir okrelonych kategorii wyrnionych i wyodrbnionych w rzeczywistoci przedmiotowej oraz jednoczenie jako zbir zachowa i postaw spoecznych poczonych z uznawaniem okrelonych systemw wartoci, wartociowa, norm i ocen, ktre owe zachowania wyznaczaj, okrelaj i reguluj tudzie nimi steruj (Anusiewicz 1994: 3). Jzyk odzwierciedla hierarchie wartoci oraz systemy znacze, umoliwia dostp do wiata i poznanie go w sposb ju z gry okrelony, bo zawiera model wiata (wiatw) i sprawia, e model ten (modele) ksztatuje nasze widzenie wiata (wiatw) i wpywa na jego (ich) obraz. Jzyk oddziauje na zachowania spoeczne, organizujc i regulujc je oraz sterujc nimi; wok niego (kategorii, klasyfikacji i wartoci w nim zawartych) koncentruj si oraz oddzielaj od innych wsplnoty spoeczne, stajc si jednoczenie, przez uywanie wsplnego jzyka, wsplnotami komunikacyjno-kulturowymi. Jzyk wreszcie suy do weryfikowania i kodyfikowania treci kulturowych. Std te niezwykle istotne dla na-
21
szych rozwaa jest rozumienie kultury wedug Goodenougha jako porzdku fenomenalnego oraz porzdku ideacyjnego. P o r z d e k f e n o m e n a l n y pojmuje si jako to, co jest materialn manifestacj kultury w wytworzonych produktach, jawnych zachowaniach (take jzykowych) oraz zdarzeniach spoecznych. P o r z d e k i d e a c y j n y to to, czego uczymy si jako czonkowie kultury, to standardy skadajce si na nieobserwowalny bezporednio porzdek ideacyjny czyli kultur waciw. Porzdek fenomenalny stanowi tedy jedynie zbir artefaktw porzdku ideacyjnego (Goodenough 1993: 13). Istotna dla naszych rozwaa jest taka koncepcja kultury, ktra dotyczy jej porzdku ideacyjnego, poczonego z okrelon koncepcj zachowa i dziaa: Kultura nie jest zjawiskiem materialnym, nie skada si z rzeczy, ludzi, zachowa lub uczu. Jest raczej organizacj tych wszystkich skadnikw. Jest form tego, co ludzie przechowuj w swoim umyle, ich modeli postrzegania, kojarzenia i interpretowania wiata [...] Kultura spoeczestwa skada si z tego wszystkiego, co jednostka powinna wiedzie, albo w co powinna wierzy w celu dziaania w tym spoeczestwie w moliwy do akceptacji dla jego czonkw sposb; czyni tak w kadej roli, ktr spoeczestwo przypisuje kademu swojemu czonkowi (Goodenough 1964: 36). Jzyk traktowany jest przez nas jako medium (Anusiewicz, Dbrowska), konstrukt (Fleischer), a zarazem proces zawierajcy (jzykowo zakodowany) dorobek kulturowy caej wsplnoty komunikacyjnej, bdcy wyrazem praktyki spoecznej tej wsplnoty oraz jej dowiadcze utrwalonych i nagromadzonych w cigu wielu pokole. Jzyk jest nonikiem, przekanikiem i zbiorem wszelkich wartoci, ocen i wartociowa oraz norm postpowania, wok ktrych si koncentruj zachowania, dziaania, przekonania oraz system etyczno-normatywny danej spoecznoci. W tym sensie jzyk jest jednym z najwaniejszych skadnikw kultury, a zarazem faktw i procesw kulturowych zwizanych z dan kultur, czowiekiem, spoeczestwem i rzeczywistoci. Zawiera bowiem w sobie najistotniejsze cechy kultury jako caoci, stanowi inwentarz jej zasobw, jest zapisem przyjtych w danej kulturze sposobw konceptualizacji i kategoryzacji rzeczywistoci, jej aksjologizacji, rnych punktw jej widzenia oraz sposobw jej dowiadczania i postaw wobec niej. Najwaniejszym zadaniem jest wic wydobycie, rekonstrukcja form i treci kultury zapisanych w jzyku oraz jego konkretnych przejawach tekstach (Anusiewicz 1994: 12-16). Jzyk jest czym szczeglnie wanym dla czowieka i kultury, poniewa jest tym r o d o w i s k i e m, w ktrym czowiek staje si czowiekiem. I tylko przez jzyk jakby d e t o n u j e si ludzki duch, i tylko przez artykuowanie myli w jzyku dokonuje si poznanie i mylenie; jzyk jest podstawow struktur totalizujc caoksztat ludzkiej kultury, gdy wanie granice jzyka s granicami kultury (Krpiec 1991: 20). Mona powiedzie wicej, nawet wiadomo i wola (a zatem pynce z niej dziaanie) jest czym nastpczym w stosunku do jzyka, ktry jest struktur totalizujc i ostatecznie wyjaniajc samego czowieka i ca kultur (Krpiec 1991: 22).
22
Badanie kulturowego obrazu wiata zawartego w jzyku to badanie zawartych w jzyku i jego wytworach treci, form i wzorcw kultury, a take badanie zakodowanego w nim ujcia rzeczywistoci (tzw. kultury rzeczy) oraz systemu aksjologiczno-normatywnego (tzw. kultury wartoci). Kultur rozumiemy (Anusiewicz, Dbrowska) przede wszystkim aksjologicznie jako zbir wartoci. Mona mwi te o kulturze rzeczywistoci pojmowanej jako zesp uj faktw egzystencjonalnych tworzcych rzeczywisto [...] wszystkie rozumienia tych faktw i wyraanie tych rozumie w rnych wersjach, np. artystycznej (literackiej, plastycznej, muzycznej), filozoficznej i teologicznej. Kultur stanowi wszystkie te ujcia tworzone, przejte, przetwarzane, spoecznie przekazywane; kultura wartoci za zawiera systemy norm i wartoci, wierzenia, wszelkie spoecznie wyuczone zachowania, wzory tych zachowa oraz ich wytwory (May sownik 1983: 192; Kroeber 1973). W tym sensie jzyk jest tworem kultury i mona go rozpatrywa zarwno w aspekcie kultury rzeczywistoci, jak i kultury wartoci, odkrywa w nim i rekonstruowa z niego fenomenalny i ideacyjny porzdek kultury. Jeeli filozofia kultury zajmuje si wyjanianiem przejaww i wytworw kultury w ich dynamicznej i zobiektywizowanej postaci, to obiektem jej zainteresowania jest rwnie niewtpliwie jzyk. Dzieje si tak, poniewa filozofia kultury moe by nastawiona bd bardziej na badanie dziaalnoci kulturowej lub kulturotwrczej czowieka, bd bardziej na badanie wytworw tej dziaalnoci, w postaci np. jzyka, instytucji spoecznych i politycznych, religii, nauki i filozofii, ideologii, dzie sztuki itp. (May sownik 1983: 109). Tak wic filozofia jzyka i lingwistyka kulturowa, wchodzc w skad lingwistyki, mog by rwnie zaliczone do filozofii kultury tak samo, jak zalicza si do niej np. filozofi dziejw, filozofi nauki, religii czy sztuki (Anusiewicz 1994: 59-60).
1.3. Dyskusja
Jak wspomnielimy, obie koncepcje maj wady i zalety. Gwn wad koncepcji konstruktywistycznej jest zastosowana w niej bardzo szeroka definicja kultury, obejmujca wszelkie manifestacje znakowe; definicja, ktra moe rozmy analizowane zjawisko. Wada ta jest, co prawda, osabiona funkcjonalno-relacjonalnym zdefiniowaniem znakw, a przez to i kultury, co z kolei podwysza stopie jej operacjonalizacji, niemniej jednak pozostaje trudno uchwycenia i odgraniczenia samego fenomenu. Wada ta jest jednak rwnoczenie zalet, gdy w koncepcji tej moliwe jest uchwycenie rnych manifestacji rnych kultur (narodowych, plemiennych, stanowych itd.). Definicja kontruktywistyczna nie odnosi si bowiem do manifestacji kultur, lecz do oglnego systemu kultury, niezalenie od form jego przejawiania si. Pozwala to na analizowanie kadej specyficznej kultury, niezalenie od jej konkretnej manifestacji. Innymi sowy zdefiniowane s tylko ramy funkcjonalne systemu, a nie jego specyficzne przejawy,
23
co pozwala na uchwycenie prawidowoci i praw systemu jako takiego i zarazem umoliwia abstrahowanie od akcydentalnych przejaww i konkretnych sposobw realizacji specyficznych mechanizmw kultury, ktre w koncepcji tej, co prawda, nie gin, maj jednak tylko znaczenie marginalne. Wad aksjologicznej koncepcji jest bez wtpienia nierozrnianie w jej obrbie systemu oglnego i jego manifestacji. Jest jednak ewidentne, e wartoci jako takie s wielkociami zalenymi od danej manifestacji kultury. I to nie tylko w odniesieniu do ich konkretnego wyksztacenia, ale take w przypadku fenomenu wartoci jako takiego. To znaczy: a) rne kultury tworz rne wartoci oraz b) wystpuj kultury, w ktrych tego, co z punktu widzenia jednej kultury okrelane jest jako warto, nie ma. Powoduje to spor trudno teoretyczn, t mianowicie, e badanie oglnego systemu kultury odbywa si z punktu widzenia i z perspektywy tylko jednej manifestacji kultury. Nakada to wic na oglny system wizj lub obraz wiata jednej konkretnej okrelonej kultury, postulujc/postulujcy wano dla wszystkich manifestacji, niezalenie od ich konkretnych realizacji (stanowisko takie uniemoliwia ponadto prowadzenie bada interkulturowych). Z punktu widzenia regu teorii nauki jest to stanowisko nie do przyjcia i deprecjonujce t teori. Mamy tu do czynienia z problemem perspektywy obserwatora. Powstaje zatem pytanie, czy mona wyj poza obrb wasnej, reprezentowanej przez badacza, kultury i spojrze przy konstrukcji teorii na problemy z perspektywy zewntrznej? Odpowied brzmi oczywicie tak, a mianowicie wtedy, kiedy koncypujemy badania na poziomie bada porwnawczych, to znaczy prowadzimy badania porwnawcze rnych kultur. W tym wypadku teoria aksjologiczna nie moe spenia swoich zada. Jeli natomiast koncypujemy badania wycznie na poziomie danej manifestacji kultury, z ktrej pochodzi badacz, nic nie stoi na przeszkodzie, by zastosowa koncepcj aksjologiczn. Uzyskane wyniki przydatne s do wyjanienia funkcjonowania d a n e g o systemu. Innym problemem w aksjologicznej koncepcji kultury jest jej podstawa teoretyczna. Koncepcja aksjologiczna zakada granic kulturowoci na poziomie fenomenu wartoci, czyli powyej poziomu znakowego, wyczajc tym samym duy obszar zjawisk znakowych nie wykazujcych charakteru wartoci poza kultur, co upraszcza znacznie konstrukcj teorii i badania, jednake wymaga skonstruowania i podania kryteriw prowadzcych do takiej koncepcji oraz ich umotywowania, czyli odpowiedzi na pytania: dlaczego fenomeny powyej poziomu wartoci wyczone s z obszaru kultury oraz jaki charakter maj owe wyczone fenomeny? Mamy zatem do czynienia z problemem motywacyjnym i z koniecznoci konstrukcji cisych kryteriw uzasadniajcych takie podejcie. Konstruktywistyczna koncepcja unika tej trudnoci, oddzielajc fenomeny kulturowe od niekulturowych na poziomie i poprzez kryterium definiowanej funkcjonalnie znakowoci, rozwizujc przez to problem tego, czym kultura jest, za pomoc postulatu konstruktywizmu. Znaczy to, e opiera si na tym, co w danej kulturze w danym czasie posiada charakter znaku, a co go nie posiada, ale w innym stanie systemu i/lub w innym czasie moe go znowu posiada. W ten sposb z ko-
24
lei uwzgldnia take porednio manifestacje kulturowe, formuujc jednak odpowiednie prawa na poziomie systemu oglnego. Wymienilimy tutaj tylko najwaniejsze i majce najwiksze znaczenie dla konstrukcji teorii kultury wady i zalety kadej koncepcji. Chodzio tylko o pokazanie oglnych trudnoci i uzmysowienie najtrudniejszych problemw stojcych przed nami, jeli chcemy sformuowa dajc si operacjonalizowa, woln od ideologii i koherentn teori, pamitajc przy tym, e sprawdzianem danej teorii s produkowane przez ni hipotezy, prognozy i metody badawcze, a to znaczy uzyskane przy jej zastosowaniu wyniki, a nie zgodno opinii badaczy, moda lub preferencje osobiste. Poniewa praca niniejsza ma charakter propozycji do rozwaenia w krgach zainteresowanych problematyk kultury, pozostawiamy te zagadnienia do dalszej dyskusji.
2. Jzykowy obraz wiata definicje i koncepcje

2.1. Przegld historyczny
Pocztki tezy o jzykowym obrazie wiata (JOS) sigaj czasw Marcina Lutra, ktry stwierdzi: ittliche sprag hatt ihren eigen art (Sendbrif von Dollmetschen, 1530), co w polskim przekadzie brzmi: rne jzyki maj swoje specyficzne cechy w pojmowaniu wiata (Maczyk 1982: 31). Hans Christmann uwaa, e problematyka dotyczca JOS pojawia si po raz pierwszy na szersz skal w okresie Owiecenia europejskiego, gwnie woskiego i francuskiego (Christmann 1967: 452-463). Teoretycznie i filozoficznie problem ten na gruncie nauki niemieckiej sformuowa na przeomie XVIII i XIX wieku Johann-Georg Hamann, ktry pisa o przykadach dowodzcych, e jzyk na pogldy a pogldy na jzyk wydaj si mie wpyw (die Sprache in Meynungen und Meynungen in die Sprache einen Einfluss zu haben scheinen) oraz twierdzi, e kady jzyk wymaga pewnego waciwego sobie sposobu mylenia oraz realizuje okrelone, sobie tylko charakterystyczne upodobania (Jede Sprache fordert eine Denkungsart und einen Geschmack, die ihr eigentmlich sind) (Hamann 1950: 126). Z kolei Johann Gottfried Herder uwaa, e kady nard ma wasny rezerwuar myli, ktre si stay znakami, tym rezerwuarem jest jego jzyk: jest to rezerwuar, do ktrego wnosiy swj wkad stulecia [...] jest to skarbiec myli caego narodu (Herder 1877: 13). Jednake podstawowe zaoenia i definitywny ksztat tezy o JOS sformuowa Wilhelm von Humboldt, twierdzc, e poprzez wzajemn zaleno myli i sowa jasne jest to, e jzyki nie s waciwie rodkami przedstawiajcymi ju poznane prawdy, lecz s czym daleko wicej, a mianowicie rodkami do odkrywania prawd dotychczas nie poznanych. Ich rnorodno nie jest li tylko rnorodnoci dwikw i znakw, lecz waciwie rnorodnoci samych sposobw ogldu wiata. One to stanowi przyczyn oraz ostateczny cel wszystkich
25
bada jzykoznawczych. Suma tego, co poznawczo moliwe, jest obszarem przeznaczonym do opracowania przez rozum ludzki, sigajcym wszystkich jzykw, niezalenym od nich, lecym midzy nimi; czowiek za moe si zbliy do tego czysto obiektywnego obszaru nie inaczej, jak jedynie na drodze waciwych tylko sobie sposobw poznania i odczuwania a wic na drodze czysto subiektywnej (Humboldt 1968: 27). Uczony ten twierdzi, e w kadym jzyku naturalnym zawarty jest tylko jemu waciwy ogld wiata so liegt in jeder Sprache eine eigentmliche Weltansicht (Humboldt 1907: 60). Z wywodw tych wynika, e JOS jako centralne pojcie gramatyki treci, semantyki oraz teorii poznania to przede wszystkim rozumienie, interpretacja wiata z punktu widzenia filozofii zdrowego rozsdku. JOS stanowi podsumowanie i zestawienie codziennych dowiadcze i przejtych tudzie zaakceptowanych przez dan wsplnot komunikatywn norm, wartoci, sposobw wartociowania oraz wyobrae i nastawie wobec tej rzeczywistoci i to zarwno materialnej, substancjalnej, zewntrznej, jak i duchowej, psychicznej, wiadomociowej, wewntrznej (Anusiewicz 1994: 24-25). Pogldy Humboldta podj i rozwija Leo Weisgerber, twierdzc, e nie musimy widzie w jzyku wycznie rodka do porozumiewania si, lecz twrcz si ducha. Posiadanie przez jzyk okrelonego sownictwa oraz skadni znaczy tym samym, e istnieje w jzyku rozczonkowanie wiata, ktre w adnym wypadku nie tkwi w rzeczach, lecz wanie w jzyku. Kady jzyk jest jakim sposobem dojcia do wiata; kada wsplnota jzykowa jest tworzona przez wsplny obraz wiata zawarty w jzyku ojczystym (Christmann 1967: 442). Wedug Weisgerbera JOS to ogrom zjawisk natury duchowej, zawartych w kadym jzyku [...] ukazujcych istnienie duchowego kosmosu (Weisgerber 1971: 35), ktry moe by czsto przez nas nie przewidywany ani przeczuwany. Weisgerber wskazuje na to, e badanie JOS to badanie i okrelanie tego, jakie treci poznawcze, jaka wiedza oraz dowiadczenie i wartociowanie ujmowanej poznawczo rzeczywistoci jest zmagazynowane w jzyku, przeze przenoszone i przekazywane przyszym pokoleniom. Kady czonek wsplnoty komunikatywnej przejmuje niewiadomie w czasie przyswajania jzyka ojczystego jzykowy obraz wiata. Jeli chce on co przekaza, o czym mwi, musi posugiwa si sowami i strukturami zdaniowymi swego jzyka ojczystego, ktre zawieraj ju wcze-niej ustalony i okrelony porzdek oraz ocen wiata. W procesie tym chodzi o uwarunkowane przez kultur przeobraenie wiata dowiadczanego w wiat duchowo-pojciowy. W teorii Weisgerbera w wiat duchowo-pojciowy nazywany jest j z y k o w y m b y t e m p o r e d n i m. Byt ten jest poredni, poniewa znajduje si on, w myl koncepcji Weisgerbera, m i d z y mwicym a wiatem zewntrznym (Maczyk 1982: 44). Jest to wic nie tylko okrelony rodzaj wiadomociowego, psychicznego odpowiednika poznawanych treci, lecz rwnie okrelony sposb percepcji rzeczywistoci zawarty w jzyku, polegajcy na deniu do odkrycia struktury treciowej poznawanej rzeczywistoci. Jzykowy obraz wiata na gruncie lingwistyki oglnej, lingwistyki kulturowej
26
i psychologii oraz teorii poznania to ujcie przedmiotu (klasy przedmiotw) poznania poprzez jzyk, ktrym wada jednostka oraz poznajca wiat spoeczno (Anusiewicz 1994: 27, zob. te definicj hasa obraz w Maym sowniku 1983: 248). Dotarcie do poznawanego wiata (przedmiotu) i jego treci za pomoc struktur i kategorii jzykowych, a jednoczenie przeksztacenie struktur tego wiata (treci poznawczych) w struktury jzykowe w procesach symbolizacji dokonuje si wtedy, gdy z jakiego punktu widzenia (czsto kulturowego) oka si one wane i znaczce dla okrelonej spoecznoci jzykowej. Mona wic twierdzi, e jest to sposb, w jaki przedmiot jest dany w spostrzeeniu, wyobraeniu, przypomnieniu, a wic dany z pewn naocznoci oraz o b r a z rozumiany jako przedstawienie mylowo-intelektualne (May sownik 1983: 248), bdce rezultatem aktu poznawczego, dziki ktremu okrelona rzeczywisto, przedmiot staje si dany wiadomoci podmiotu, jest to te wyobraenie lub pojcie przedmiotu przedstawionego albo on sam (May sownik 1983: 248, 303). Jzykowe ujcia rzeczywistoci zawieraj najczciej przedstawienia nieogldowe (abstrakcyjne), do ktrych nale pojcia (May sownik 1983: 248, 273, 283-284, 302-303). Sdzimy w zwizku z tym, e kategorie jzyka (zarwno gramatyczne, jak i semantyczne) naley traktowa jako wybrane, wyabstrahowane, uoglnione, sformalizowane i skodyfikowane przez dan wsplnot komunikatywn obserwacje empiryczne rzeczywistoci przedmiotowej, bdce jednoczenie jej i n t e r p r e t a c j a m i, tworzce struktur i system danego jzyka, w zasadniczy sposb wpywajce na procesy poznawcze oraz mylowe, przybierajce posta zarwno mylenia w danym jzyku, jak i konstruowania tekstw w tym jzyku (Anusiewicz 1994: 28). O tym, e jzyk zawiera okrelony wiatopogld, mwi Helmut Gipper kontynuator pogldw Weisgerbera. W nim zawarte s take aspekty aksjologiczno-ideologiczne. Jeli przyjmiemy zaoenie, e jzyk podobnie jak kada ideologia jest wyrazem pewnych przekona, nastawie wobec wiata, ocen, norm i wartoci, celw, programw dziaania i hase dotyczcych jakiej sytuacji oraz interesw danej grupy spoecznej, bdc okrelon wizj wiata czc odpowiednie dla niej postawy i normy postpowania to wyraamy przekonanie, e oprcz jzykowego obrazu wiata moemy mwi o i d e o l o g i c z n y m o b r a z i e w i a t a, ktry jest zawarty w kadym jzyku (Gipper 1978: 164; Anusiewicz 1994: 28). Jzykowy obszar i charakter wiadomoci ksztatowany jest dziki niesionym przez jzyk treciom semantycznym, przetworzonym przez intelekt, danym spoza wiadomoci, a wic jzykowy obszar wiadomoci to wiadomo abstrakcyjna, pojmowana jako pojciowo-werbalna, czyli symboliczna reprezentacja otoczenia (Anusiewicz 1994: 29). H. Gipper tak oto definiuje pojcie j z y k o w e g o o b r a z u w i at a, wanego dla kultury mentalnej i poznawczej danej spoecznoci: jest to og rozwinitych zwizkw kategorialnych w danym jzyku naturalnym (jzyk ojczysty), jego struktury semantyczne w zakresie sownictwa i w zakresie skadni wraz ze wszystkimi, dziki tym strukturom otwartymi moliwociami wypowiedzi
27
i oceny. Innymi sowy: sposb, w jaki zostaje wniesiona do jzyka, dowiadczona, przeyta i wyobraona przez wsplnot komunikatywn rzeczywisto (Gipper, Schwarz 1962: 174). Wedug Gippera jzyk jest czym w rodzaju klucza do wiata, bo poprzez sw abstrakcyjn, psychiczn, wiadomociow stron obecny jest w psychice jednostki i spoeczestwa, stanowic niejako pomost midzy czowiekiem (spoeczestwem) a rzeczywistoci, porednikiem specyficznym, otwierajcym dostp do rzeczywistoci ludziom nim si posugujcym, porednikiem, ktry nie moe by zastpiony w aden inny sposb (Gipper 1974: 144). Ten wany obszar, na ktrym jzyk splata si i czy ze wiadomoci, mona nazwa obszarem ujzykowionej wiadomoci, mylenia jzykowego lub mylenia w jzyku, ktrego szczeglnym przejawem (wyrazem) jest semantyka danego jzyka. Wynika z tego, e najwaniejsze w badaniu kulturowego charakteru jzyka s treci semantyczne, decyduj bowiem i przesdzaj one o jego kulturowych aspektach w odniesieniu do kultury mentalnej, poznawczej duchowej i aksjologicznej. Jzyk jest nam ponadto dany w kategoriach gramatycznych oraz syntaktycznych jest to okrelony sposb istnienia (ujawniania si) wiata [...] w semantycznych rozczonkowaniach systemu leksykalnego danego jzyka, w jego kategoriach gramatycznych oraz w sposobach syntaktycznego czenia jednostek tego jzyka (Gipper 1978: 165; Anusiewicz 1990: 287). H. Gipper, czynic te uwagi, wskazuje na istnienie analogicznych pogldw i myli u Benjamina L. Whorfa, ktre w jego przypadku doprowadziy do sformuowania zasady r e l a t y w i z m u j z y k o w e g o. Whorf uywa angielskiego terminu v i e w lub p i c t u r e o f t h e w o r l d, mniej obcionego konotacyjnie ni terminy niemieckie. Nie zawsze jednak uczony ten jasno wyodrbnia trzy rne pojcia: J O S, n a u k o w y o b r a z w i a t a i w i a t o p o g l d (ideologiczny obraz wiata wedug Anusiewicza) pisze Gipper. Wynikao to z faktu, e w badanych przez Whorfa kulturach indiaskich nie mogo by mowy o adnym naukowym obrazie wiata natomiast JOS i wiatopogld (ideologiczny obraz wiata wedug Anusiewicza) s tam nierozdzielnie ze sob splecione (Gipper 1978: 169; Anusiewicz 1990: 291). Naukowy obraz wiata oraz wiatopogld dopiero wtedy moe by pomylany i skonstruowany, gdy przyswojony jest JOS, tzn. gdy opanowany zosta jaki jzyk. Wynika to z faktu, e jzyk jest czym prymarnym, fundamentalnym w stosunku do wszelkich innych konstruktw intelektu ludzkiego, bdc zarazem warunkiem umoliwiajcym nadbudowywanie na sobie wszelkich innych systemw dotyczcych rezultatw poznania wiata, odnoszcych si do jego interpretacji i struktury. Na gruncie lingwistyki polskiej pojcie JOS pojawia si stosunkowo pno, bo dopiero w 1978 roku. Oto definicja i opis JOS, sformuowane przez Walerego Pisarka: JOS, czyli obraz wiata odbity w danym jzyku narodowym, nie odpowiada cile rzeczywistemu obrazowi, odkrywanemu przez nauk. Wskutek tego moliwe jest, e midzy obrazami wiata odbitymi w poszczeglnych jzykach narodowych zachodz znaczne rnice, spowodowane m.in. rnymi warunkami bytowania danych narodw. Szczeglnie wyranie JOS odbity w danym
28
jzyku przejawia si w systemie leksykalnym: najbardziej rozwinite sownictwo dotyczy z reguy tej sfery zjawisk, ktra w yciu danej spoecznoci odgrywa najwaniejsz rol i odwrotnie, sownictwo odnoszce si do zjawisk nie majcych wikszego znaczenia charakteryzuje si ubstwem. Wskutek tego obraz wiata odbity w jzyku przez pryzmat ycia spoecznego zawiera element subiektywnoci. Z kolei jednak uytkownicy danego jzyka, mylc o rzeczywistoci pozajzykowej, posuguj si pojciami mieszczcymi si w jego systemie leksykalnym. W ten sposb jzyk uksztatowany przez dowiadczenie spoeczne narodu sam do pewnego stopnia determinuje sposb widzenia wiata, czyli tworzy obraz rzeczywistoci. Ujawnienie tych zwizkw stao si punktem wyjcia dla tzw. hipotezy SapiraWhorfa [...], a take skrajnych, czsto zabarwionych nacjonalistycznie teorii traktujcych jzyk jako swoist emanacj ducha narodu i narodowego wiatopogldu. Kontakty midzy narodami, zwaszcza w ramach jednej wsplnoty kulturalnej, cywilizacyjnej i spoeczno-politycznej, pocigajce za sob wzajemne zapoyczenia jzykowe, sprzyjaj zacieraniu si rnic midzy obrazami wiata odbitymi w jzykach tych narodw (Pisarek 1978: 143). W latach osiemdziesitych i na pocztku lat dziewidziesitych opublikowano w Polsce pierwsze opracowania powicone problematyce JOS (Bartmiski, Tokarski 1986; 1990; Peisert 1991; Makiewicz 1990; Anusiewicz 1990; 1992; Tokarski 1993 i inni). Jedna z pierwszych na gruncie jzyka polskiego definicji JOS brzmi: jest to pewien zesp sdw mniej lub bardziej utrwalonych w jzyku, zawartych w znaczeniach wyrazw lub przez te znaczenia implikowanych, ktry orzeka o cechach i sposobach istnienia obiektw wiata pozajzykowego. W tym sensie JOS jest utrwaleniem zespou relacji zawartych w jzykowym uksztatowniu tekstu, a wynikajcym z wiedzy o wiecie pozajzykowym (Bartmiski, Tokarski 1986: 72). Tak sprecyzowane pojcie JOS musi jeszcze zosta poddane modyfikacjom ze wzgldu na rnicujc i konkretyzujc rol takich czynnikw jzykowych, jak styl i gatunek jzykowy (Bartmiski, Tokarski 1986: 67). Inaczej wyglda bowiem obraz jakiego desygnatu (klasy desygnatw) w wierzeniach ludowych, przesdach i zabobonach, zakazach i nakazach dotyczcych jakich praktyk, np. magicznych, inaczej w literaturze, a jeszcze inaczej w jzyku oglnym, bdcym jak wysoce uoglnion wizj wiata, wspln dla wszystkich grup spoecznych, utrwalon i upowszechnion w stopniu najszerszym (szerszym ni np. w folklorze, kulturze ludowej, jzyku ludowym) oraz ustabilizowan treciowo i formalnie (Anusiewicz 1990: 135-136). Jzyk oglny winien uwzgldnia tylko te cechy konotacyjne, ktre s relewantne jzykowo i ktre odtwarzaj standardowy obraz wiata (Bartmiski, Tokarski 1986: 81). Dlatego bardzo wan spraw przy okrelaniu i weryfikacji tych cech jest identyfikacja kwalifikatora stylowego i gatunkowego tekstu. Ten sam JOS tworzony jest bowiem przez niesprzeczne cechy stereotypowe. Kada z przypisywanych wyrazowi matrycowanych cech kategorialnych i stereotypowych mieci si w zakresie moliwoci akceptowanych przez nasz wiedz i dowiadczenie. Zda-
29
rza si jednak, e tematowi mona przypisa dwie lub wicej cech traktowanych oddzielnie, natomiast cznie nie utworz one caoci spjnej. Wynika to z faktu, e np. zajc opisywany z punktu widzenia naukowego obrazu wiata i zajc z punktu widzenia wiata codziennego dotyczy tego samego, ale nie takiego samego zwierzcia (Bartmiski, Tokarski 1986: 74-75). Na zakoczenie podajemy jeszcze dwie, najnowsze na gruncie lingwistyki polskiej, definicje JOS jest to zbir prawidowoci zawartych w kategorialnych zwizkach gramatycznych (fleksyjnych, sowotwrczych, skadniowych) oraz w semantycznych strukturach leksyki, pokazujcych swoiste dla danego jzyka sposoby widzenia poszczeglnych skadnikw wiata oraz oglniejsze rozumienie organizacji wiata, panujcych w nim hierarchii i akceptowanych przez spoeczno jzykow wartoci (Tokarski 1993: 358). JOS to okrelony sposb ujmowania przez jzyk rzeczywistoci (zarwno pozajzykowej, jak i jzykowej), istniejcy w semantycznych, gramatycznych, syntaktycznych i pragmatycznych kategoriach danego jzyka naturalnego [...] to okrelony sposb odwzorowania wiata dany w pojciowym rozczonkowaniu zawartym w jzyku ujmujcym ten wiat (Anusiewicz 1994: 113). Badanie JOS i, oglnie rzecz biorc, idea humboltyzmu i relatywizmu jzykowego SapiraWhorfa, nie zawsze bya uznawana i akceptowana. Bardzo negatywnie wypowiadali si na temat wpywu poszczeglnych jzykw na sposb widzenia wiata jzykoznawcy o orientacji marksistowskiej. Podejcie, w ktrym struktury jzyka, obraz wiata i kultura (Kulturstrukturen) tworz cao, okrelane bywao jako podejcie buruazyjne, wprowadzone po to, by pomniejszy osignicia ludw biorcych udzia w ruchach narodowowyzwoleczych w Afryce, Azji i Ameryce aciskiej. Uzalenienie moliwoci poznawczych od jzyka pozwalao jakoby na twierdzenie, e ludy te nie maj moliwoci abstrahowania i dlatego mog pozostawa w zalenoci kolonialnej2. Jak bada jzykowy obraz wiata? Najatwiej chyba na przykadzie leksyki i dlatego te wikszo prac dotyczy wanie sownictwa. Std logicznie nasuwajcy si postulat, e teraz naleaoby zbada przede wszystkim kategorie gramatyczne, mogce wpywa na sposb widzenia wiata. Pewne rzeczy zostay ju dawno opracowane (chocia nie posugiwano si przy tym terminologi lingwistyki kulturowej), jak np. wpyw struktury jzyka na tworzenie dowcipw jzykowych (por. np. Buttler 1968). Od dawna wiadomo te, e poszczeglne jzyki
Stanowisko takie reprezentowa np. Erhard Albrecht, ktry pisze m.in.: Auch hngt diese sprachphilosophische Strmung [von Weisgerber, Sapir und Whorf dop. A.D.] mit der Abwertung der Leistungen der kulturellen Errungenschaften der Vlker der nationalen Befreiungsbewegung in Afrika, Asien und Lateinamerika zusammen (1972: 72) i dalej: Die Auseinandersetzung mit den reaktionren Ideen von den sogenannten primitiven Sprachen und der damit verbundenen Auffassung, da die jewielige Sprachkultur das Weltbild und die Kulturstruktur bestimme, ist somit von aktueller praktisch-politischer Bedeutung (1972: 74). W ten sposb prbowa upolityczni jzykoznawstwo i odebra omawianemu podejciu wartoci naukowe. Stanowisko takie jest (byo), jak si wydaje, do osamotnione.
2
30
maj rne sposoby liczenia, np. japoski inne ma liczebniki przy liczeniu przedmiotw okrgych, a inne przy kanciastych. Moe warto by te zbada, czy np. czstsze lub rzadsze stosowanie strony biernej wywiera wpyw na widzenie wiata bd dziaanie. W odniesieniu do sownictwa badanego w ramach problematyki jzyk a kultura wiele ju zrobiono. Badane byo i jest wartociowanie oraz konotacje wice si z poszczeglnymi leksemami, poszczeglne pola leksykalne i ich struktura. S to oczywicie badania wycinkowe przeprowadzane rnymi metodami. Przedstawianie zjawisk zachodzcych w wiecie za pomoc jzyka jest do tradycyjne i nie zawsze zgodne z aktualnym stanem nauki, co nie oznacza, e posugujcy si jzykiem zawierajcym sformuowania jawnie przeczce wynikom nauki jest niedouczony. Innych sformuowa po prostu w jzyku nie ma. Najlepszym tego przykadem s wyraenia soce wschodzi i zachodzi, o ktrych od dawna wiadomo, e nie s zgodne z wiedz naukow. Jzyk utrwala jednak pewne sposoby widzenia wiata, nie zmieniajc ich (przynajmniej w jzyku potocznym) wraz z rozwojem nauki. Pytanie, na ktre naleaoby odpowiedzie, brzmi w jakich warstwach sownictwa tak si dzieje? Czy we wszystkich, czy tylko w niektrych i do jakiego stopnia jest to zjawisko szeroko rozpowszechnione? Czy jest to charakterystyczne dla jzyka potocznego czy te dla naukowego? A moe dla innych jeszcze stylw jzykowych?
2.2. Kulturowy obraz wiata (KOS)

Poza omwionymi tu obiektami pozwalajcymi konstruowa fenomeny komunikacyjne wane znaczenie ma take k u l t u r o w y o b r a z w i a t a, tzn. ten system, ktry odpowiada za caoksztat konstrukcji drugiej rzeczywistoci, system organizujcy wszystkie pozostae komponenty obrazu wiata w obrbie danej kultury. Obejmuje on nie tylko JOS, lecz rwnie konstrukty produkowane za pomoc innych systemw znakowych (takich jak mimika, gesty, zachowanie itd.), a take naukowe, ideologiczne, religijne, gospodarcze czy ekonomiczne i tym podobne komponenty globalnego obrazu wiata (por. artyku Fleischera w niniejszym tomie). Dalej podajemy definicj robocz kulturowego obrazu wiata. K u l t u r o w y o b r a z w i a t a, ktrego najwaniejszy generator oprcz innych systemw znakowych stanowi jzyk, jest konstruktem r e g u l u j c y m manifestacje produkcji tekstw i oglniej realizacji znakowych, r e p r e z e n t u j c y m oraz o r g a n i z u j c y m zasady konstrukcji danej manifestacji kultury i jej produktw jako drugiej rzeczywistoci w celu p o d t r z y m a n i a, m o t y w o w a n i a, w y r a a n i a/o b j a w i a n i a s i oraz r e p r e z e n t o w a n i a, a take g e n e r o w a n i a procesw zachodzcych w systemie spoecznym traktowanym jako podstawa systemu kultury. Kulturowy obraz wiata jest zatem regulatywem, generatorem, normatywem oraz zasad organizacyjn w rozumieniu teorii systemw. Kulturowy obraz wia-
31
ta, ktrego podstawowym elementem i miejscem przejawiania si jest JOS, ujawnia si w konstrukcie drugiej rzeczywistoci i jej elementach, a to: w d y s k u r - s a c h (rnego stopnia zoonoci), w i n t e r d y s k u r s i e oraz w s y m b ol a c h k o l e k t y w n y c h i d y s k u r s y w n y c h jako podstawowych i kompleksowych elementach systemowych kultury. Ponadto w rnych kulturowo uwarunkowanych m e c h a n i z m a c h s e m a n t y z a c j i w k ol e k t y w n y c h s t r a t e g i a c h m a n i p u l a c y j n y c h, w s t e r e ot y p a c h, n o r m a t y w a c h, p r o c e d u r a c h n o r m a l i z u j c y c h w k r y t e r i a c h n o r m a l i z a c y j n y c h, w s k a l o w a n i a c h itp. Najwaniejsz funkcj tych elementw jest utrzymanie i odgraniczenie systemu, tzn. stabilizacja oraz odgraniczenie danej manifestacji systemu ze wzgldu na jego wasny stacjonarny stan oraz z uwagi na inne systemy, a take otoczenie danego systemu. Stosowane s przy tym zarwno m e c h a n i z m y d y f er e n c j o n u j c e, jak i m e c h a n i z m y z a p o b i e g a j c e d y f er e n c j a c j i, ktre rwnie stanowi wane elementy drugiej rzeczywistoci.
3. Jzykowe wyznaczniki obrazu wiata

JOS mona zrekonstruowa (opisa), analizujc wypowiedzi jzykowe (bdce manifestacjami systemu). Pytanie, ktre powstaje, dotyczy sposobu manifestowania si JOS w konkretnych tekstach: chodzi o pokazanie elementw systemu jzykowego bdcych nonikami obrazu wiata. Wydaje si, e nale do nich: struktura gramatyczna jzyka, sownictwo i frazeologia, skadnia i struktura tekstu, semantyka, etymologia, stylistyka jzykoznawcza (gwnie stylizacje), onomastyka i etykieta jzykowa. Dwie ostatnie grupy zagadnie wprawdzie nie nale do systemu jzykowego, lecz s sposobem jego zastosowania w okrelonej funkcji. Dlatego te wczylimy je do naszych rozwaa.
3.1. Zagadnienia gramatyczne

Dawno ju badacze zajmujcy si problematyk okrelan oglnie jako jzyk a kultura wyrniali system jzykowy jako ten, w ktrym przede wszystkim kryje si swoiste dla danej spoecznoci widzenie wiata: gramatyka jest blisza duchowej swoistoci narodw ni leksyka (Humboldt). Ten nacisk na system gramatyczny jako istotny wyraz widzenia wiata widzenia waciwego spoecznoci posugujcej si tym wanie systemem przetrwa do dzi w znanych pracach amerykaskich antropologw i jzykoznawcw (Mayenowa 1991: 104-105). System gramatyczny narzuca myleniu pewn form, dajc nam te moliwo jej przeamania. Pniej punkt cikoci bada po wynikach ogoszonych przez Waltera Porziga i Leo Weisgerbera przesun si na analizowanie sownictwa.
32
3.1.1. Fleksja Wielokrotnie postulowano, e interpretacja wiata, jak jest JOS, zwizana jest przede wszystkim ze sownictwem danego jzyka oraz z jego waciwociami gramatycznymi (por. Grzegorczykowa 1990; Tokarski 1990), przy czym zagadnie gramatycznych w takich zalenociach raczej nie badano. Do wyjtkw naley praca Renaty Grzegorczykowej; autorka wspomina w niej o fleksyjnej kategorii mskoosobowoci w jzyku polskim, ktrej powstanie byo zwizane zapewne ze stosunkami spoecznymi panujcymi w dawnej Polsce, a ktrej obecno dzi bardzo komplikuje tworzenie form fleksyjnych (Grzegorczykowa 1990: 45). Zapewne podzia wiata na mczyzn i reszt moe wydawa si dyskryminujcy jedn z pci, jest jednak faktem gramatycznym nie utrudniajcym komunikacj i nie powinien podlega wartociowaniu. Inny problem fleksyjny jzyka polskiego dotyczy kocwek w mianowniku l.mn. rzeczownikw mskoosobowych, ktrych odpowiednie zastosowanie moe wprowadza zrnicowanie stylistyczne (np. profesorowie profesorzy; ministrowie ministrzy) albo przekazywa nastawienie mwicego do przedmiotu wypowiedzi, czyli ilustrowa wartociowanie (np. chopi chopy; studenci studenty; Polacy Polaki). Warto te pokusi si o odpowied na pytanie, czy zrnicowanie sposobu liczenia w rnych jzykach (chodzi o liczebniki gwne) wpywa na obraz wiata, czy te jest kwesti czysto techniczn, nie majc wpywu na sposb widzenia rzeczywistoci. 3.1.2. Rodzaj gramatyczny rzeczownikw W jzykach, w ktrych pojawia si kategoria rodzaju gramatycznego, nie zawsze, w odniesieniu do istot ywych, jest ona zwizana z rodzajem naturalnym (pci). Wystarczy przytoczy tu niem. das Mdchen, das Weib czy te polskie mczyzna, sdzia, wojewoda. Powstaje pytanie, czy rzeczowniki zakoczone na -a s mniej mskie od zakoczonych na spgosk? Odrbnym problemem jest wpyw rodzaju gramatycznego rzeczownikw oznaczajcych oglnie istoty ludzkie na interpretacj rzeczywistoci. Chodzi tu o rzeczowniki typu czowiek, istota, osoba (por. Miemietz 1993). Ponadto jaki status w przekazywaniu obrazu wiata maj rzeczowniki typu go, oferma, ajza, flejtuch, mogce odnosi si do przedstawicieli obu pci? O tym, e rodzaj gramatyczny rzeczownikw ma wpyw na interpretowanie wiata, wiadczy moe zwizana z tym metaforyzacja, np. w jzyku polskim mier jako kobieta, wiosna jako moda dziewczyna, ksiyc jako on. 3.1.3. Sowotwrstwo Grzegorczykowa zwraca uwag na waciwoci sowotwrcze leksemw, ktre odsaniaj sposb ujmowania zjawisk przez mwicych (Grzegorczykowa 1990: 46). Wydaje si, e chodzi tu nie tylko o wspomniane przez t autork derywaty asocjacyjne, lecz take o wykorzystywanie pewnych cech systemu sowotwrczego jzyka do interpretowania wiata, np. przez uycie zdrobnie czy
33
zgrubie i zwizanych z tym moliwoci stylistycznych. Jzyk polski dysponuje stosunkowo du liczb sufiksw zdrabniajcych, co stwarza ogromne moliwoci w przekazywaniu informacji nie tylko dotyczcej wielkoci desygnatu, lecz i obrazowania wiata (np. w bajkach Calineczka, sownictwo opisujce otoczenie Urszulki w Trenach Jana Kochanowskiego). W przypadku derywatw asocjacyjnych spotka mona w rnych jzykach znaczne rozbienoci w nazewnictwie, np. zoologicznym por. pol. stonoga (chodzi o rozumienie potoczne), ros. sorokonoka, niem. Tausendfler. Regularne stosowanie sufiksw eskoci do mskich form nazwisk, zasadniczo nalece ju do przeszoci, byo wiadectwem traktowania on i crek jako swoistej wasnoci ma i ojca. Odzwierciedlao wic dany ukad spoeczny i tym samym przekazywao pewien obraz wiata. Zanik tego zwyczaju jest jzykowym przejawem zmian obyczajowych. 3.1.4. Inne kategorie gramatyczne W jzyku polskim naley do nich np. zaimek oglnodzierawczy swj, dziki ktremu nie ma kopotw na przykad z okrelaniem, jak pe mia na myli nadawca i czy w zwizku z tym jedna z nich nie jest przypadkiem dyskryminowana. Podobnie jest z formami bezosobowymi czasownika (mwi si, mwiono), nie dajcymi podstaw do ewentualnej jzykowej dyskryminacji jednej z pci. Tak wic pewne waciwoci gramatyczne jzyka polskiego mog by przyczyn nieistnienia okrelonych (a znanych skdind) problemw na polskim obszarze jzykowym. 3.1.5. Wyjtki gramatyczne O ich roli w przekazywaniu dawnego sposobu widzenia wiata pisze Fritz Tschirch, twierdzc, e dzisiejsze wyjtki gramatyczne w jzykach indoeuropejskich s swoistymi skamieniaociami obrazujcymi dawne postrzeganie rzeczywistoci i kiedy wyjtkami nie byy. Przekazujc dawn interpretacj wiata, mog wskazywa na wano i czsto poszczeglnych wyrazw (np. w jzyku polskim pani, t, kocwka -u w C., r. m., l. poj.). Ze wzgldu na sw wyjtkowo mog w jaki sposb przekazywa i wspczesn hierarchi wanoci. Rugowanie wyjtkw natomiast moe wiza si z dostosowywaniem gramatyki do reprezentowanej wizji wiata, chocia nie musi by to jedyna przyczyna ich eliminacji zachodz przecie wyrwnania analogiczne, rzdzce si prawami ekonomii komunikacyjnej i skutecznie usuwajce wyjtki.
3.2. Sownictwo i frazeologia

3.2.1. Leksyka rodzima i wyrazy zapoyczone Sownictwo jest bardzo wanym skadnikiem jzyka przekazujcym interpretacj wiata. Zwraca si przy tym uwag na budow pl leksykalno-semantycz-
34
nych oraz na to, jakie dziay sownictwa s szczeglnie rozbudowane, a jakie s w danym jzyku sabo reprezentowane. Stwierdzenia te mog by podstaw ustalenia, ktre dziedziny ycia s dla danej spoecznoci wane, a ktre marginalne lub w ogle nie wystpuj. O sposobie interpretacji wiata (np. w konkretnym komunikacie) wiadczy take wybr okrele spord istniejcych synonimw; stosujc odpowiednio dobrane okrelenie, mona jakie zjawisko albo dowartociowa, albo zdeprecjonowa por. np. eufemizmy i kakofemizmy (Dbrowska 1990; 1993). Wyrazy i wyraenia zapoyczone, chocia nale ju do danego jzyka, stanowi odrbne zagadnienie. Mona stawia bowiem pytania: czy po ich wprowadzeniu nastpuje, w odniesieniu do danego fragmentu rzeczywistoci, zmiana interpretacji wiata przejta z jzyka dajcego, czy te wchodz one do jzyka na grunt ju przygotowany, wypeniajc istniejce luki w sownictwie i tym samym dopasowuj si do okrelonego sposobu interpretacji wiata (np. kuzyn, szwagier, weekend). Zdarza si, e w danym jzyku istnieje wyraz/wyraenie oznaczajce pojcie, ktrego brak w innym jzyku, wprowadza si wic go na zasadzie cytatu (co pozwala na atwe rozszyfrowanie, e nie jest to okrelenie rodzime), np. niem. Schadenfreude czy te ros. dusziszczipatenyj. Chodzi o wyrazy nazywajce pojcia niematerialne bdce wytworem duchowej kultury danej spoecznoci jzykowej. Inny problem sygnalizuje usuwanie z jzyka wyrazw nierodzimych i zastpowanie ich kalkami lub neologizmami. Jeli w jakim okresie w danym jzyku gwatownie wzrasta liczba wyrazw przekalkowanych lub nowo utworzonych w miejsce wczeniej funkcjonujcych, ale zapoyczonych, moe to by przejawem tendencji purystycznych, a nawet nacjonalistycznych, co z kolei odzwierciedla moe panujc ideologi (por. jzyk czeski na pocztku XIX wieku, niemiecki w latach trzydziestych XX wieku). 3.2.2. Frazeologia Frazeologizmy danego jzyka wiadcz o interpretowaniu wiata i wyznawanych wartociach. W zwizkach frazeologicznych uwidaczniaj si cechy, ktre mona uzna za istotne dla danej spoecznoci jzykowej. W odniesieniu do jzyka polskiego jest to np. antropocentryzm, perspektywa katolicka, racjonalno potoczna (Lewicki, Pajdziska 1993). Zleksykalizowane frazeologizmy przekazuj dawne spojrzenie na wiat, wiadczce o minionym jzykowym obrazie wiata (np. zala sada za skr, kruszy o co kopie).
3.3. Skadnia i struktura tekstu

3.3.1. Skadnia Jak ju wspomniano, pierwsi reprezentanci tezy o interpretacji wiata przez jzyk wanie skadni podawali jako ten dzia gramatyki, w ktrym najpeniej si
35
ona (interpretacja) wyraa. Chodzi tu na przykad o stopie swobody szyku i wice si z tym moliwoci akcentowania logicznego na poziomie wypowiedzenia. Jeli reguy gramatyczne nie pozwalaj na dowolne, w duej mierze zalene od woli mwicego, przestawianie czonw zdania, poprawnie mwicy uytkownik jzyka jest swoistym niewolnikiem regu skadniowych i musi (prawdopodobnie) ucieka si do innych sposobw akcentowania. Podobnie formy analityczne czy te ruchome kocwki czasownika mog dawa wiksz swobod interpretacji, choby przez stosowanie zrnicowanego akcentu logicznego. Take czsto stosowania strony czynnej lub biernej pozwala na rne ujmowanie zjawisk, podkrelanie kategorii wykonawcy czynnoci lub jej obiektu. Wanym zagadnieniem wicym si ze wspomnianymi problemami jest te struktura tematyczno-rematyczna wypowiedzenia. 3.3.2. Struktura tekstu Istniejce w danym jzyku teksty i ich rodzaje mog informowa o pewnym typie organizacji danego spoeczestwa, tradycjach literackich, zwyczajach itd. Na przykad istniejce wzorce pism urzdowych obrazuj stopie zbiurokratyzowania spoeczestwa, a formuy gratulacyjne lub kondolencyjne o obowizujcej etykiecie. Podobnie struktura bajki czy pieni ludowych przekazuje dane o sposobie widzenia wiata. Mona to odnie take do wzorcowych listw utrwalajcych ustabilizowane formuy (np. pocztku i koca).
3.4. Semantyka
Semantyka jest bardzo wanym polem badawczym, jeli wzi pod uwag manifestowanie si obrazu wiata. Chodzi nie tylko o referencjalne znaczenie wyrazw, lecz take a moe przede wszystkim o ca warstw konotacji zwizanych z okrelonymi wyrazami i w duym stopniu decydujcymi o ich uyciu oraz o znaczenie kulturowe pewnych poj. Znaczenie wyrazw oraz istniejce (tworzce si) midzy nimi zalenoci (pola semantyczne, synonimia czy te inne elementy struktury leksyki itp.) najpeniej i najbardziej wyrazicie przekazuj sposb widzenia rzeczywistoci przez dan spoeczno jzykow. S te wdzicznym polem badawczym. Zagadnienia te, zauwaone i analizowane ju dawno (por. np. teori relatywizmu jzykowego SapiraWhorfa), chtnie s nadal omawiane. Bada si leksyk wycinkowo, stopniowo powikszajc poznany obszar. Wydaje si, e dokadne i caociowe zanalizowanie sownictwa jest zadaniem (prawie) niewykonalnym. (Nie chodzi tu o swoiste rejestry wyrazw, jakimi s sowniki). Empiryczne przebadanie uy i moliwych znacze wszystkich wyrazw oraz ich konotacji w danej wsplnocie jzykowej jest niemoliwe. Nie oznacza to jednak, by takich bada nie prowadzi i nie dy do tak maksymalistycznie zakrelonego celu.
36
3.4.1. Problematyka ta wie si z pojciem stereotypizacji i roli, jak odgrywaj stereotypy jzykowe w widzeniu wiata (np. koska dawka, zielona abka, kozacka fantazja). Wyraenia stereotypowe przekazuj okrelon wiedz, s wyrazem postawy generalizujcej i nieweryfikowalnych sdw. Stereotypowy obraz dotyczy czsto narodowoci i zawodw, ale take zwierzt i elementw (zjawisk) przyrody (por. np. Quasthoff 1973; Pisarek 1975; Bartmiski 1985; Bartmiski, Panasiuk 1993). 3.4.2. Metafory i metonimie Pewne oglne uwagi w odniesieniu do jzyka angielskiego poczynili np. George Lakoff i Mark Johnson (1988). W wielu wypadkach sposoby budowania metafor podobne s te w polszczynie. Na gruncie jzyka polskiego metaforami odzwierciedlajcymi sposb widzenia wiata zajmowa si np. Ryszard Tokarski (1990). 3.4.3. Istotnym zagadnieniem jest te badanie struktury sownictwa, grupowanie si jednostek leksykalnych w tzw. pola leksykalno-semantyczne. Bogactwo lub ubstwo pl wiadczy moe o znaczeniu danego fragmentu rzeczywistoci dla okrelonej wsplnoty jzykowej. Na przykad wielko pl leksykalno-semantycznych wiadczy moe o (dawnej lub obecnej) wadze problematyki (np. nazwy pokrewiestw) albo o stopniu poznania danego fragmentu rzeczywistoci (np. nazwy w obrbie semantyki w botanice i zoologii). W takim wypadku konieczne jest zaznaczenie, do jakiej odmiany stylistycznej (funkcjonalno-stylistycznej) dane sownictwo naley.
3.5. Etymologia
Badania etymologiczne wnosz czasem istotne informacje do JOS. Analiza pochodzenia wyrazu moe wskazywa na te cechy, ktre wzito kiedy pod uwag jako najwaniejsze przy tworzeniu danej nazwy. Odnosi si to moe raczej do rekonstrukcji dawnego JOS ni do opisu obecnie istniejcego, tumaczy jednake proces formowania si obrazu wiata, ktry moe trwa we wspczesnym jzyku.
3.6. Stylizacje
Zakadamy, e sownictwo rodowiskowe i terytorialne (gwarowe) przekazuje rne jzykowe obrazy wiata. W takim ujciu sowniki poszczeglnych gwar czy dialektw s wiadectwem zrnicowanych sposobw widzenia rzeczywistoci. Posugiwanie si stylizacjami jest sygnaem dla odbiorcy widz wiat tak, jak ty, a wic naleymy do tej samej grupy, jestem swj chop, mona do mnie mie zaufanie. Stylizacja jest jednym ze sposobw sterowania jzykowym obrazem wiata.
37
Moe by te stylizacja na niepoprawno, czyli celowe wprowadzanie form niepoprawnych, np. *umi, *rozumi, *po polskiemu. Moe to mie rne przyczyny, suy dowcipowi, przedrzenianiu, ironii itp. Rwnie znieksztacenia fonetyczne mog by sposobem okrelonego (zmienionego) sposobu przedstawienia wiata, np. zwenie samogosek w wyrazach kobitka, miszny. By moe, w odniesieniu do stylizacji mielibymy do czynienia z pozorn i krtkotrwa zmian JOS.
3.7. Etykieta jzykowa

Prosty przykad formu witania w cigu dnia pokazuje, e w rnych jzykach wiat, a konkretnie kulturowa segmentacja czasu, jest inaczej interpretowany. Polskiemu dzie dobry i dobry wieczr odpowiada angielskie good morning, good afternoon i good evening, czy te niem. Guten Morgen, Guten Tag, Guten Abend dwm formuom jednego jzyka odpowiadaj w dwch innych trzy. Rwnie formy zwracania si po imieniu lub nazwisku s w jzykach niejednakowe. Na przykad uprzejmo wyraania po polsku nie nakada na mwicego koniecznoci znajomoci nazwiska drugiej osoby wystarczy posuenie si zwrotami prosz pani, prosz pana. Pewien stopie zayoci usprawiedliwia te zwracanie si form pan(-i) wraz z imieniem, co w innych jzykach (np. w angielskim, niemieckim) jest niezwykle rzadkie i ma zasig bardzo ograniczony. Etykietalne formy jzykowe przekazuj specyficzny dla danej wsplnoty jzykowej sposb widzenia wiata, daj pewien obraz grzecznoci.
4. Podstawy i zasady empirycznych bada jzykowego i kulturowego obrazu wiata

1) Badania w ramach jzykowego obrazu wiata i kultury (JOSiK) oparte s na jzykoznawstwie i na kulturoznawstwie oraz speniaj warunki bada empirycznych. Metody spekulatywne wykluczone zostaj z bada w ramach JOSiK. 2) Przedmiotem bada jest dyskursywny i szerzej kulturowy charakter tekstw oraz innych manifestacji znakowych. Przy analizie dyskursu i kultury nie chodzi o specyficzno danego tekstu, lecz o jego zabarwienie dyskursywne, a wic o to, co stanowi jako rozrniajc danego tekstu jako manifestacji okrelonego dyskursu. Interesuj nas z tego punktu widzenia tylko te cechy i waciwoci, ktre czyni dany tekst typowym obiektem wypowiedzi danej subkultury lub kultury narodowej. Nie jest istotne tutaj, co konkretny autor ma do powiedzenia swoim szczeglnym stylem, sposobem wypowiadania si itp., lecz to, co w konkretnej i jednorazowej wypowiedzi wskazuje na oglne i typowe cechy dla danej subkultury lub kultury narodowej. Analiza dyskursu postpuje pod tym wzgldem inaczej, ni czyni to tradycyjna nauka o literaturze preferujca badanie tekstw odbiegajcych od (jakkolwiek definiowanej lub niedefiniowanej) normy.
38
3) Podstaw bada w ramach JOSiK jest obiektywno, czyli intersubiektywna sprawdzalno oraz falsyfikowalno wypowiedzi naukowych. Wypowiedzi musz by wolne od sprzecznoci, pene i eksplicytne. 4) Istotne jest ukierunkowanie na komunikatywn oraz kulturow funkcj jzyka i tekstu. Teza: Kada komunikacja opiera si na zjawiskach semiotycznych. Empiryczna nauka o tekstach oznacza koncentracj na materiale tekstowym o r a z na komunikatach jako obiektach i przedmiotach bada. Moliwe zagadnienia to: jak zorganizowane s teksty, w jaki sposb utrzymuj one w rozumieniu teorii systemw stan swojej organizacji, w jaki sposb zmienia si on lub jest zmieniany oraz jakie konsekwencje pociga to za sob dla funkcjonowania struktury tekstu. 5) Wyniki bada oraz analiz w ramach JOSiK powinny by oparte na empirii. Postulatami metodologicznymi s wic: e m p i r y c z n o i t e o r e t y c z n o . Hipotezy empiryczne mona falsyfikowa (nie weryfikowa) za pomoc intersubiektywnie zebranych danych. Hipotez uwaa si za sprawdzon, jeli oprze si ona prbom falsyfikacji. Kade badanie musi by oparte na teorii, ktra dopiero ukierunkowuje sposb i kierunek analiz. Badania nie oparte na teorii nie mieszcz si w ramach JOSiK. Obowizuje nastpujcy postulat: Charakter empiryczny nauki polega wanie na tym, e jej tezy zasadniczo poddawalne s falsyfikacji. Wypowied natomiast, sformuowana w taki sposb, i nie jest podane, jaki przypadek powinien wystpi, by mona byo powiedzie, i dana wypowied jest empirycznie obalona, nie jest w ogle wypowiedzi naukow (Weizscker 1971: 123). 6) W odniesieniu do caoksztatu bada w ramach JOSiK obowizuje z as a d a L a s w e l l a. Analizy powinny odpowiada na pytanie: kto mwi co, dlaczego, jak (kiedy Fleischer) i z jakim efektem, do kogo? oraz model Tetraeder: naley wzi pod uwag: (a) cechy materiau, (b) cechy recypujcego podmiotu, (c) cechy sytuacji, w ktrej dany przedmiot recypuje, (d) cechy sytuacji wypowiedzi, w ktrej podmiot stosuje lub wyraa to, czego si wczeniej nauczy (Meutsch i in. 1990: 44), a take (e) czasowe okrelenie wypowiedzi. 7) Obszary nauki o tekstach i kulturze, ktre opieraj si na interpretacji, zostaj wykluczone z empirycznej nauki o kulturze, a zatem z JOSiK. Co nie oznacza, i m e c h a n i z m interpretacji nie jest w nauce przydatny (interpretacja danych empirycznych itp.). 8) Analiz i interpretacj rozrniamy, jak nastpuje: a n a l i z a jest to rejestracja/uchwycenie obiektywnych (czyli intersubiektywnych i kolektywnych) cech waciwoci obiektu; i n t e r p r e t a c j a jest to rekonstrukcja nieznanych decyzji prowadzcych do danego wydarzenia. 9) Odbiorca decyduje o k r y t e r i a c h zrozumienia tekstu, a przez to o jego sensownoci. W wypadku tekstw i innych manifestacji znakowych sensowno ta jest zawsze zagwarantowana, co wynika z ich usytuowania w systemie kultury. 10) Problem intuicji jzykowej/kulturowej badacza. Widoczny jest on najwyraniej przy uwzgldnianiu sownikw w analizie obrazw wiata. Powstaje
39
bowiem pytanie: na ile mamy do czynienia z obrazem wiata, a na ile z obrazem jzyka lingwistw? Jakie mamy gwarancje, e zawarte w sowniku znaczenie sowa odpowiada znaczeniu w konkretnych uyciach w danym czasie? Na ile sownik reprezentuje to, co nazywamy profilem semantycznym, tzn. pokazuje szeroko zakresu uycia i moliwoci uycia danego sowa, wyraenia itd. Intuicja jzykowa badacza nie jest (i nie moe by) zatem adnym kryterium metodologicznym lub teoretycznym (moe by jedynie podstaw do postawienia wstpnej hipotezy). Nie jest zwaszcza wtedy, gdy moliwe jest zasignicie opinii populacji, czyli w badaniach wspczesnego jzyka. Lingwista jako uczestnik kultury reprezentuje (wiadomie lub nie) pewien dyskurs, a jako badacz nie ma adnej gwarancji, e zna on semantyk i metody semantyzacji w innych dyskursach lub w interdyskursie. Tych informacji nie posiada bowiem nikt, poniewa nie jest to wielko dana, a jedynie wielko nazwijmy to statystyczna, ktr mona zrekonstruowa (np. z tekstw lub z ankiet), ale nie wystpuje ona jako obiekt ontyczny. Semantyzacje interdyskursu i ich metody musz zosta zbadane, gdy do tego momentu nikt ich nie zna. Mona oczywicie wykorzystywa sowniki (zwaszcza wtedy, kiedy nie ma ju yjcych uytkownikw jzyka), ale nie mog one by podstaw bada, a jedynie generatorem hipotez i niczym wicej.
5. Przegld metod i strategii badawczych w ramach JOSiK

Oglnie rzecz biorc, rozrniamy nastpujce podejcia badawcze w ramach JOSiK: a) metody materiaowo-ilociowe (na przykad statystyczne); b) metody badania konkretyzacji odbiorczych i konstrukcji komunikatw; c) metody ankietowe rnego stopnia zoonoci; d) metody dyskursywno-analityczne na konkretnym materiale; e) metody w ramach archeologii dyskursw, tzn. rekonstrukcja dyskursw oraz jzykowych i kulturowych obrazw wiata na materiale historycznym. Rozrniamy trzy kryteria jakoci metod empirycznych: obiektywno, niezawodno (reliabilno), wano (walidiabilno). 1) O b i e k t y w n o : Obiektywno metod pomiarowych polega na ustaleniu stopnia niezalenoci wynikw badania od przypadkowych lub systematycznych zmian w zachowaniu przeprowadzajcego badania, ktre mog prowadzi do zmian w zachowaniu osb testowanych i wpywa na wyniki (Zobel 1979: 86). Obiektywno musi zosta zachowana w trzech sferach: a) przy przeprowadzaniu badania, b) przy jego analizie, c) przy interpretacji wynikw. 2) N i e z a w o d n o (reliabilno): Pomiar jest wwczas niezawodny, gdy nie wykazuje adnego przypadkowego bdu, to znaczy, gdy nie stwierdza si adnych niesystematycznych wariacji w wynikach pomiarw. Niezawodno
40
to rozpito, w zakresie ktrej dana skala prowadzi do spjnych wynikw pomia-rw, przy kilkakrotnym jej zastosowaniu do pomiaru tej samej waciwoci [...] Przy ustalaniu niezawodnoci danego instrumentu pomiarowego naley okrela, w jakim stopniu czynniki przypadkowe wpyny znieksztacajco na uzyskane za pomoc danego instrumentu wyniki (Zobel 1979: 86). 3) W a n o (walidiabilno): Pomiar jest wany wwczas, gdy nie wykazuje adnych systematycznych bdw (Zobel 1979: 86). Z rozrnienia tego wynikaj nastpujce (przykadowe) kompleksy metodyczne (czciowo wedug Groeben 1977): 1) E m p i r y c z n e w y k r y w a n i e r e l e w a n t n y c h m i e j s c w t e k c i e (np. przy badaniu stylu): wczenie informatorw, kontrola reakcji czytelnikw. 2) M e t o d y b a d a n i a a s o c j a c j i, np.: a) metody swobodnej asocjacji przeamanie staych asocjacji znaczeniowych. Poprzez wczenie pojedynczych sw, elementw tekstu itp. do nowych, niecodziennych kontekstualnych zwizkw semantycznych wywoa mona nowe i szerzej zrnicowane asocjacje (Groeben 1977: 950). b) Dyferencja semantyczny przekadanie skal przymiotnikowych dla poj, metafor itp. Dyferencja semantyczny mierzy znaczenie konceptw, tekstw, procesw komunikacyjnych za pomoc dwubiegunowych siedmiostopniowych skal przymiotnikowych, np.: +3 (bardzo przydatne), +2 (do przydatne), +1 (bardziej przydatne ni nieprzydatne), 0 (ani przydatne, ani nieprzydatne), 1 (bardziej nieprzydatne ni przydatne), 2 (dosy nieprzydatne), 3 (zupenie nieprzydatne). 3) M e t o d a u z u p e n i a n i a z tekstw eliminuje si w okrelonych staych odstpach sowa (np. co pite), ktre zostaj nastpnie uzupenione przez osob testowan. Przesuwajc na przykad miejsca do uzupenienia o jedno, przy zachowaniu wielkoci odstpw, otrzyma mona peny tekst konkretyzacji. 4) K l a s y f i k a c j a s e m a n t y c z n o - h i e r a r c h i c z n a rne metody skalowania podobiestwa, matryca diagonalna miar podobiestwa itp. 5) Metody manipulacji tekstw i symulacji ich dziaania. 6) Metody statystyczno-frekwencyjne w odniesieniu do dyskursw. 7) Metody materiaowe tworzenie komputerowych zbiorw tekstw dyskursywnych. 8) Ankietowe metody ustalania symboli kolektywnych i profilw znaczeniowych. 9) Metody rekonstrukcji dyskursw i obrazw wiata w ramach archeologii dyskursw3.
Mona bada np. subiektywne ukazywanie tych samych wydarze przez rne osoby. Chodzioby tu o wskazanie rodkw jzykowych nie tylko leksykalnych rnicujcych sposb widzenia tych samych faktw. Wie si to w pewnym sensie z wartociowaniem, a take ze stopniem opanowania jzyka. Jak wyglda w rzeczywistoci to, co potocznie okrela si kady widzi to, co chce. Czy zawsze jest to wiadomy wybr rodkw jzykowych, czy te wie si po prostu z indy3
41
Bibliografia
Albrecht Erhard (1972), Bestimmt die Sprache unser Weltbild? Zur Kritik der gegenwrtigen brgerlichen Sprachphilosophie, Frankfurt a. M. Anusiewicz Janusz (1990), Problematyka jzykowego obrazu wiata w pogldach niektrych jzykoznawcw i filozofw niemieckich XX w., [w:] Jzykowy obraz wiata, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Lublin, s. 277-307. (1992), Ko jaki jest w jzyku polskim, Prace Filologiczne XXXVII, s. 201 i nast. (1994), Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wrocaw. Bartmiski Jerzy (1985), Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, [w:] Z problemw frazeologii polskiej i sowiaskiej, t. III, pod red. Mieczysawa Basaja, Danuty Rytel, Wrocaw. Bartmiski Jerzy, Tokarski Ryszard (1986), Jzykowy obraz wiata a spjno tekstu, [w:] Teoria tekstu. Zbir studiw, pod red. Teresy Dobrzyskiej, Wrocaw, s. 65-81. Bartmiski Jerzy, Panasiuk Jolanta (1993), Stereotypy jzykowe, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. II: Wspczesny jzyk polski, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Wrocaw, s. 363-387. Berger Peter, Luckmann Thomas (1989), Die gesellschaftliche Konstruktion der Wirklichkeit. Eine Theorie des Wissenssoziologie, Frankfurt a. M. Buttler Danuta (1968), Polski dowcip jzykowy, Warszawa. Christmann Hans H. (1967), Beitrge zur Geschichte der These vom Weltbild der Sprache, Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Abhandlungen der Geistes- und Sozialwissenschaftlichen Klasse Nr. 7, Jahrgang 1967, Wiesbaden, s. 441-469. Dbrowska Anna (1990), Znieksztacanie obrazu rzeczywistoci poprzez uycie pewnych rodkw jzykowych (eufemizm i kakofemizm), [w:] Jzykowy obraz wiata, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Lublin, s. 231-244. (1993), Eufemizmy wspczesnego jzyka polskiego, Wrocaw. Die erfundene Wirklichkeit (1981), Die erfundene Wirklichkeit. Wie wissen wir, was wir zu wissen glauben?, hrsg. von Paul Watzlawick, Mnchen Zrich. Drechsel Paul (1984), Vorschlge einer Kulturtheorie, und was man unter einer Kulturinterpretation verstehen knnte, Ethnologie als Sozialwissenschaft, Sonderheft 26 der Klner Zeitschrift fr Soziologie und Sozialpsychologie, hrsg. von E. W. Mller, R. Knig, K.-P. Koepping, P. Drechsel, s. 44-84. Encyklopedia kultury polskiej XX wieku (1993), t. II: Wspczesny jzyk polski, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Wrocaw. Finke Peter (1982), Konstruktiver Funktionalismus. Die wissenschaftstheoretische Basis einer empirischen Theorie der Literatur, Braunschweig Wiesbaden. Fleischer Michael (1989), Die Evolution der Literatur und Kultur. Grundsatzfragen zum Entwicklungsproblem (ein systemtheoretisches Modell), Bochum. (1990), Information und Bedeutung. Ein systemtheoretisches Modell des Kommunikationsprozesses (und das Problem des Verstehens), Bochum. (1991), Die Semiotik des Spruches. Kulturelle Dimensionen moderner Sprche (an deutschem und polnischem Material), Bochum.
widualnymi moliwociami nadawcy. Pewnie i jedno, i drugie: w niektrych wypadkach bardziej wiadoma selekcja i dobr rodkw leksykalnych (np. w propagandzie), w innych do przypadkowa. W tym celu naleaoby przeprowadzi odpowiednie eksperymenty w dobranej (reprezentatywnej) grupie. Innym zagadnieniem jest wartociowanie wice si ze zmian nazwy (np. zawodu, funkcji). Czy czy si z tym zmiana perspektywy spoecznej i jak to si ma do zwyczaju jzykowego.
42
(1994a), Die Wirklichkeit der Zeichen. Empirische Kultur- und Literaturwissenschaft (systemtheoretische Grundlagen und Hypothesen), Bochum. (1994b), Problemy i hipotezy systemowej teorii kultury. Podstawy empirycznych bada tekstw i kultury, Wrocaw. Gipper Helmut (1974), Inhaltbezogene Grammatik, [w:] Grundzge der Literatur und Sprachwissenschaft, Bd. II, Dsseldorf. (1978), Sprachliches Weltbild, wissenschaftliches Weltbild und ideologische Weltanschauung, [w:] Sprache und Welterfahrung, hrsg. von J. Zimmermann, Mnchen. Gipper Helmut, Schwarz Heinrich (1962), Bibliographisches Handbuch zur Sprachinhaltsforschung, Kln Opladen. Glaserfeld Ernst von (1987), Wissen, Sprache und Wirklichkeit. Arbeiten zum radikalen Konstruktivismus, Braunschweig Wiesbaden. Glasersfeld Ernst von, Richards J. (1987), Die Kontrolle der Wahrnehmung und die Konstruktion von Realitt. Erkenntnistheoretische Aspekte des Rckkoppelungs-Kontroll-Systems, [w:] Der Diskurs des radikalen Konstruktivismus, hrsg. von Siegfried J. Schmidt, Frankfurt a. M., s. 192-228. Goodenough W. (1964), Cultural Antropology and Linguistics, [w:] Language, Culture and Society, ed. by D. Hymes, New York. (1993) zob. Amerykaska antropologia kognitywna. Poznanie, jzyk, klasyfikacja i kultura, pod red. M. Buchowskiego, Warszawa, s. 13. Groeben Norbert (1977), Rezeptionsforschung als empirische Literaturwissenschaft, Kronberg (2. Aufl. Tbingen 1980). Grzegorczykowa Renata (1990), Pojcie jzykowego obrazu wiata, [w:] Jzykowy obraz wiata, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Lublin, s. 41-49. Hamann Johann-Georg (1950), Smtliche Werke, Bd. II, Wien. Hempel Carl G. [1959] (1965), The logic of functional analysis, [w:] Aspects of Scientific Explanation, New York, s. 297-330. Herder Johann Gottfried (1877), Werke, Berlin. Humboldt Wilhelm von (1907), ber die Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaues und ihren Einfluss auf die geistige Entwicklung des Menschengeschlechts (1835), [w:] Wilhelm von Humboldt, Gesammelte Schriften, Bd. VII, Berlin. (1968), Gesammelte Schriften, Bd. IV, Berlin. Jachnow Helmut (1981), Sprachliche Funktionen und ihr Hierarchiegefge, [w:] Forms and Functions, hrsg. von J. Esser, A. Hbler, Tbingen, s. 11-24. Jantsch Erich (1987), Erkenntnistheoretische Aspekte der Selbstorganisation natrlicher Systeme, [w:] Der Diskurs des radikalen Konstruktivismus, hrsg. von Siegfried J. Schmidt, Frankfurt a. M., s. 159-191. Jzykowy obraz (1990), Jzykowy obraz wiata, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Lublin. Krpiec Mieczysaw (1985), Jzyk i wiat realny, Lublin. (1991), U podstaw rozumienia kultury, Lublin. Kroeber Alfred L. (1973), Istota kultury, prze. P. Sztompka, Warszawa. Lakoff George, Johnson Mark (1988), Metafory w naszym yciu, przek. i wstp Tomasz P. Krzeszowski, Warszawa. Lasswell Harold D. (1948), The Structure and Functions of Communication in Society, [w:] The Communication of Ideas, ed. L. Bryson, New York, s. 37-52. Lewicki Andrzej M., Pajdziska Anna (1993), Frazeologia, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. II: Wspczesny jzyk polski, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Wrocaw, s. 307-326. Link Jrgen (1983), Elementare Literatur und generative Diskursanalyse, Mnchen. (1986), Interdiskurs, System der Kollektivsymbole, Literatur. (Thesen zu einer generativen Diskurs- und Literaturtheorie), [w:] Perspektiven des Verstehens, hrsg. von Achim Eschbach, Bochum, s. 128-146.
43
Link Jrgen, Link-Heer Ursula (1990), Diskurs-Interdiskurs und Literaturanalyse, Zeitschrift fr Literaturwissenschaft und Linguistik, 77, s. 88-99. Link Jrgen, Parr Rolf (1990), Semiotische Diskursanalyse, [w:] Neue Literaturtheorien. Eine Einfhrung, hrsg. von Klaus-Michael Bogdal, Opladen, s. 107-130. Makiewicz Jolanta (1990), Wyspa jzykowy obraz wycinka rzeczywistoci, [w:] Jzykowy obraz wiata, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Lublin. May sownik (1983), May sownik terminw i poj filozoficznych dla studiujcych filozofi chrzecijask, oprac. A. Podsiad. Z. Wickowski, Warszawa. Maczyk Augustyn (1982), Wsplnota jzykowa i jej obraz wiata. Krytyczne uwagi do teorii jzykowej Leo Weisgerbera, Zielona Gra. Maturana Humberto R. (1982), Erkennen: Die Organisation und Verkrperung von Wirklichkeit, Braunschweig Wiesbaden. Mayenowa Maria R. (1991), Jzyk, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. I: Pojcia i problemy wiedzy o kulturze, pod red. Antoniny Koskowskiej, Wrocaw. Meutsch Dietrich, Freund Brbel, Kaufmann Bettina, Sinofzik Detleff, Wittemann Sibille (1990), Informieren mit Fernsehen. Ein Forschungsberblick, Siegen. Miemietz Brbel (1993), Kto to jest czowiek?, Teksty Drugie, nr 4/5/6, s. 169-179. Pappe Helmut (1989), Erfahrung und Wirklichkeit als Zeichenproze. Charles S. Peirces Entwurf einer spekulativen Grammatik des Seins, Frankfurt a. M. Peirce Charles S. (1967), Schriften I: Zur Entstehung des Pragmatismus (Schriften II: Zum Pragmatismus 1970), Frankfurt a. M. Peisert Maria (1990), Jzykowy i kulturowy obraz wa w polszczynie, Rozprawy Komisji Jzykowej WTN XVII, Wrocaw, s. 259-270. Pisarek Walery (1975), Wyobraenia o polskich typach regionalnych, Zeszyty Prasoznawcze XVI, nr 1, s. 73-78. (1978), [haso:] Jzykowy obraz wiata, [w:] Encyklopedia wiedzy o jzyku polskim, pod red. Stanisawa Urbaczyka, Wrocaw, s. 143. Quasthoff Uta (1973), Soziales Vorurteil und Kommunikation. Eine sprachwissenschaftliche Analyse des Stereotyps. Ein interdisziplinrer Versuch im Bereich von Linguistik, Sozialwissenschaft und Psychologie, Frankfurt a. M. Richards John, Glasersfeld Ernst von (1987), Die Kontrolle von Wahrnehmung und die Konstruktion von Realitt. Erkenntnistheoretische Aspekte des Rckkoppelungs-Kontroll-Systems, [w:] Der Diskurs des radikalen Konstruktivismus, hrsg. von Siegfried J. Schmidt, Frankfurt a. M., s. 192-228. Roth Gerhard (1987a), Autopoiesis und Kognition: Die Theorie H. R. Maturans und die Notwendigkeit ihrer Weiterentwicklung, [w:] Systeme erkennen Systeme. Individuelle, soziale und methodische Bedingungen systematischer Diagnostik, hrsg. von G. Schiepek, Mnchen, s. 50-74. (1987b), Erkenntnis und Realitt: das reale Gehirn und seine Wirklichkeit, [w:] Der Diskurs des radikalen Konstruktivismus, hrsg. von Siegfried J. Schmidt, Frankfurt a. M., s. 229-255. Rttgers Kurt (1988), Diskursive Sinnstabilisation durch Macht, [w:] Diskurstheorien und Literaturwissenschaft, hrsg. von J. Fohrmann, H. Mller, Frankfurt a. M., s. 114-133. Rusch Gebhard (1985), Von einem konstruktivistischen Standpunkt Erkenntnistheorie, Literarhistoriographie und Diachronie in der empirischen Literaturwissenschaft, Braunschweig Wiesbaden. Schmidt Siegfried J. (1987), Der radikale Konstruktivismus: Ein neues Paradigma im interdisziplinren Diskurs, [w:] Der Diskurs des radikalen Konstruktivismus, hrsg. von Siegfried J. Schmidt, Frankfurt a. M., s. 11-88. (1980), Grundri der empirischen Literaturwissenschaft, Frankfurt a. M. (7. Aufl.: Teilband 1, Braunschweig 1991). Stadler Michael, Kruse Peter (1990), ber Wirklichkeitskriterien, [w:] Zur Biologie der Kognition. Ein Gesprch mit Humberto R. Maturana und Beitrge zur Diskussion seines Werkes, hrsg. von Volker Riegas, Christian Vetter, Frankfurt a. M., s. 133-158.
44
Tokarski Ryszard (1990), Jzykowy obraz wiata w metaforach potocznych, [w:] Jzykowy obraz wiata, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Lublin, s. 69-86. (1993), Sownictwo jako interpretacja wiata, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. II: Wspczesny jzyk polski, pod red. Jerzego Bartmiskiego, Wrocaw, s. 335-362. Tschirch Fritz (1954), Weltbild, Denkform und Sprachgestalt. Grundauffassungen und Fragestellungen in der heutigen Sprachwissenschaft, Berlin. Watzlawick Paul (1976), Wie wirklich ist die Wirklichkeit? Wahn, Tuschungen, Verstehen, Mnchen. Weisgerber Leo (1971), Grundzge der inhaltbezogenen Grammatik, Dsseldorf. Weizscker Carl Friedrich von (1971), Die Einheit der Natur, Mnchen. Wuketis Franz M. (1985), Die systemtheoretische Innovation der Evolutionslehre, [w:] Evolution, Ordnung, Erkenntnis, hrsg. von Jrg A. Ott, Gnter P. Wagner, Franz M. Wuketis, Berlin, s. 69-81. Zobel Reinhard (1979), Das semantische Differential Ein Bedeutungsinstrument im Theater?, [w:] Empirie in Literatur- und Kunstwissenschaft, hrsg. von Siegfried J. Schmidt, Mnchen, s. 82-157.

3 JK13 JANUSZ ANUSIEWICZ, ANNA DÄ BROWSKA, MICHAEL FLEISCHER, JÄ™zykowy Obraz Ĺ Wiata I Kultura

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

3 JK13 JANUSZ ANUSIEWICZ, ANNA DÄ BROWSKA, MICHAEL FLEISCHER, JÄ™zykowy Obraz Ĺ Wiata I Kultura

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2218 Jzyk a Kultura tom 13 Wrocaw 2000

JANUSZ ANUSIEWICZ , ANNA DBROWSKA, MICHAEL FLEISCHER

Jzykowy obraz wiata i kultura. Projekt koncepcji badawczej

Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer

Jzykowy obraz wiata i kultura

1. Kultura koncepcje i stanowiska

Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer

Jzykowy obraz wiata i kultura

Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer

Jzykowy obraz wiata i kultura

Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer

Jzykowy obraz wiata i kultura

Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer

1.2. Aksjologiczna koncepcja kultury

Jzykowy obraz wiata i kultura

Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer

Jzykowy obraz wiata i kultura

Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer

2. Jzykowy obraz wiata definicje i koncepcje

Jzykowy obraz wiata i kultura

Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer

Jzykowy obraz wiata i kultura

Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer

Jzykowy obraz wiata i kultura

Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer

2.2. Kulturowy obraz wiata (KOS)

Jzykowy obraz wiata i kultura

3. Jzykowe wyznaczniki obrazu wiata

3.1. Zagadnienia gramatyczne

Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer

Jzykowy obraz wiata i kultura

3.2. Sownictwo i frazeologia

Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer

3.3. Skadnia i struktura tekstu

Jzykowy obraz wiata i kultura

Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer

Jzykowy obraz wiata i kultura

3.7. Etykieta jzykowa

4. Podstawy i zasady empirycznych bada jzykowego i kulturowego obrazu wiata

Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer

Jzykowy obraz wiata i kultura

5. Przegld metod i strategii badawczych w ramach JOSiK

Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer

Jzykowy obraz wiata i kultura

Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer

Jzykowy obraz wiata i kultura

Janusz Anusiewicz, Anna Dbrowska, Michael Fleischer

You might also like