Antropologia Latynoameryki Prof.

Magdalena niadecka-Kotarska Rok akademicki 2009/2010

Emigracja niemieckich ydw do Boliwii

lata 1933-1945

Aleksandra Marusiska IV rok, niemcoznawstwo a.marusinska@gmail.com

W latach 1933-1945 z Niemiec wyemigrowao ponad 280 000 ydw. Schronienie znaleli w prawie stu krajach pooonych na piciu kontynentach. Pocztkowo emigrowali do krajw ssiednich, jak Francja czy Czechosowacja, jednak z czasem kolejne fale uciekinierw kieroway si o wiele dalej, za ocean. Tu szukali wolnoci i perspektyw na lepsze ycie. Szacuje si i w tym czasie w Ameryce aciskiej osiedlio si prawie 75.000 ydw. Dla wielu z nich pobyt w takich krajach jak Boliwia, Kuba czy Dominikana by tylko "poczekalni", przystankiem w drodze do USA. Jednak w miastach takich jak Rio de Janeiro, Buenos Aires i Montevideo mieli lepsze szanse na zrobienie kariery a pomoc instytucji kulturalnych umoliwiaa rozwj niemiecko-ydowskiego ycia spoecznego. Sama Argentyna udzielia schronienia okoo 30 000 niemieckich ydw, Brazylia okoo 16 000 a Chile i Bolowia kadorazowo day azyl ponad 13 000 ydowskim uchodcom z Niemiec. Boliwia bya i jest jednym z najbiedniejszych krajw Ameryki aciskiej. W 1932 roku 54,5% jej mieszkacw stanowiy rolnicze ludy Ajmara i Keczua, metysi 30,9% a biaym przypad 14,6 % udzia w budowaniu tej spoecznoci.1 Rozwj gospodarki utrudnia brak portw oceanicznych a tym samym utrudnienia w prowadzeniu handlu midzynarodowego. Przegrane wojny sprawiy, e Boliwia staa si obok Paragwaju, jedynym poudniowoamerykaskim pastwem bez dostpu do oceanu. Na skutek trzyletniej wojny o Chaco z Paragwajem kraj ten straci nie tylko 250.000 km powierzchni lecz take konflikt ten przynis due straty ludnociowe, gdy w wyniku walk zgino ponad 50.000 mieszkacw Boliwii. Naley rwnie podkreli, e w tym czasie gospodarczy i polityczny los ponad ptora milionw mieszkacw krajw andyjskich lea w rkach nielicznej grupy tzw. baronw cyny. Trzy rody: Patio, Aramayo i Hochschild, okrelane jako la rosca minera (piercie grniczy) kontrolowali nie tylko wydobycie cyny. W republikaskiej Boliwii rosca minera i inni przedstawiciele oligarchii zarzdzanie wydobyciem cyny mona byo traktowac jako rzdzenie krajem. Kryzys spowodowany spadkiem cen cyny w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego (1929-1933) spowodowa, e w 1935 roku wadze przejo wojsko i w kolejnych latach a czterokrotnie zmieniano prezydenta. W lipcu 1937 roku na czele pastwa stan German Busch, syn niemieckiego lekarza. W kwietniu 1939 roku mianowa si dyktatorem i rzdzi do tragicznej mieci w sierpniu 1939, ktrej okolicznoci do dzi nie s znane. Busch zalicza si do lewicowo-nacjonalistycznej junty wojskowej, ktra w 1937 roku dokonaa puczu. Na okres jego rzdw przypada najliczniejsza fala imigrantw uciekajcych przed narodowym
1

Handbuch der deutsch-sprachigen Emigration 1933-1945 Paul Winckler, Primus Verlag 1998

socjalizmem, ktr zakoczya konsekwentna polityka migracyjna rzdzcego od 1940 roku Enrique Penarandas. W jej efekcie na pocztku 1940 roku do kraju przybyo ju tylko 594 ydowskich imigrantw. Polityka wewntrzna oraz silna obecno i gospodarcze znaczenie niemieckiej kolonii ksztatoway spoeczne i polityczne rodowisko imigrantw oraz skupiajcych je organizacji. Niemcy z 0,25 % udziaem stanowili w Boliwii najliczniejsz grup emigrantw. Zaye kontakty obydwu krajw mona byo zaobserwowa jeszcze przed wybuchem I wojny wiatowej, kiedy to Niemcy byy najwaniejszym partnerem handlowym Boliwii. W 1925 roku Niemcy zaoyli pastwowe linie lotnicze Loyd Aero Boliviano oraz liczne zarwno drobne jak i wiksze przedsibiorstwa. Niezwykle wane okazay si kontakty mieszkajcych zagranic Niemcw, sympatykw narodowego socjalizmu z niemieckimi oficerami. Jako przykad moe posuy pniejszy szef SA Ernest Rhm, ktry w 1925 roku na skutek sporu z Adolfem Hitlerem wyemigrowa z kraju i w latach 1926-1930 by instruktorem Armii Boliwijskiej. Zagraniczny odzia NSDAP we wrzeniu 1932 roku skupia jedynie jedenastu czonkw. Popraw sytuacji i rozbudow organizacji przynioso utworzenie oddziau w Oruro. Zgodnie z informacjami niemieckiej misji dyplomatycznej w La Paz, jeszcze w 1933 partia bya reprezentowana w Boliwii nielicznie. Jednak pod przewodnictwem niemieckich dyplomatw i kierownika NSDAP Ernesta Lendlera partia w latach 1938-1947 posiadaa ju okoo 170 czonkw, wrd nich wpywowych przedstawicieli boliwijskiej armii i gospodarki. Chocia ujawnione podczas okresu urzdowania Wendlersa niecne plany powoania faszystowskiego reimu okazay si nieprawdziwe i tak nie unikn dymisji. Jego funkcje przej Wolfgang Hller a do momentu zerwania stosunkw dyplomatycznych 28 lutego 1942. W porwnaniu z innymi krajami, ktre przyjmoway emigrantw przyznanie pozwolenia na wjazd ponad 12.000 osb byo niespotykane. W porwnaniu z liczb mieszkacw adne z pozostaych amerykaskich pastw nie udzielio azylu a tym samym i nie uratowao ycia tylu ydowskim emigrantom. Jednake cigy napyw ydowskich uciekinierw szukajcych w Boliwii domicylu spowodowa pojawianie si od 1938 roku rasistowskie argumenty sugerujce zaostrzenie ustawy emigracyjnej. Urzd do Spraw Cudzoziemcw zosta podporzdkowany Ministerstwu Spraw Zagranicznych, ktre 24 czerwca 1938 roku stao si ,,Circular Ministerial. Zostao przy tym powiedziane, e granice Boliwii stoj otworem dla wszystkich emigrantw. Jednake nie dotyczyo to czarnych (emigrantes negros) ani take emigrantw, ktrzy stanowiliby zagroenie dla zachowania i 3

poprawy boliwijskiej rasy (raza boliviana), co bez wtpienia dotyczyo ydw. Boliwijski Minister Spraw Zagranicznych Eduardo Diez de Medina, angielski charge daffairess w La Paz pad ofiar bardzo liberalnej, ale rwnoczenie niekontrolowanej i politycznie wykorzystywanej polityce migracyjnej swojego ministerstwa, ktra zostaa skrytykowana przez urzd emigracyjny. German Busch odwoa Medina z jego urzdu, poniewa wprowadzi on blanco-wizy. W dniu 3-go maja 1939 roku emigracja zostaa wstrzymana na sze miesicy. Ponad to urzd emigracyjny zacz podlega Ministerstwu Gospodarki. Zgodnie z brzmieniem ustawy z 16 sierpnia 1939 roku tylko rolnicy lub kapitalici posiadajcy minimum 1.250 US dolarw mogli wjeda do kraju. W trakcie dyktatury Buscha zostay wprowadzone ostrzejsze kontrole dewizowe, przez ktre urzdy prboway zmusi emigrantw do zapaty wysokich skadek podstawowych. Stay si one przedmiotem przekupstwa w boliwijskich konsulatach w Niemczech, Francji i Szwajcarii. Dotyczyo to przede wszystkim tych ktrzy nielegalnie przybyli do kraju i chcc zalegalizowa swj pobyt musieli zaprzyjani si z t metod. Handel wizami kwit i nawet wydawanie nowych ustaw nie mogo tego ograniczy. Powszechny proceder kupowania wiz do Boliwii potwierdzaj wiadectwa emigrantw, wrd nich take niemieckiego pisarza, pniejszego emigranta do Ameryki aciskiej Hansa Halbe, ktremu w latach 40-tych udao si zdoby wiz. W swoich wspomnieniach napisa, ze jego ojciec dogada si w Szwajcarii z pewnym pracownikiem niemieckiej misji dyplomatycznej i za ,,dobra cen udao mu si kupi paszport. Te niejasne decyzje odzwierciedlay przede wszystkim ambiwalentn polityk i samowolne stanowienie przepisw prawa. Wprowadzenie do momentu odwoania cakowitej emigracji ustaw z 30 kwietnia 1949 roku zmuszono przebywajcych zagranica do powrotu do kraju w cigu trzech miesicy. Na pocztku lat czterdziestych Sociedad Colonizadora Boliviana (SOCOBO) wspierana przez Refugee Economic Corporation Jewish Joint Agricultural Corporation oraz Mauricio Hochschild (jednen z trzech wacicieli najwikszych kopal cyny) podjli prb zasiedlenia trzydziestu piciu rodzin w tropikalnej strefie w pobliu La Paz. W ten sposb chciano zmniejszy i tak zatoczone ju boliwijskie miasto. Rozpoczto rwnie procedur wydawanie tzw. wiz rolniczych (Landwirtschaftsvisa). Jedna w ten sposb zasiedlajce nowe tereny bya Ira Weisz, ktra wspomina, i o rolniczej wizie wiedziano tylko tyle, e po jej zdobyciu bdzie trzeba uprawi role i pracowa jako rolnik. Po przybyciu nie ukrywaa rozczarowana nie tylko panujcymi tam warunkami ale take przyjciem miejscowej ludnoci, ktra ich ignorowaa. Emigranci yli we wasnym rodowisku. Jaki dodatkowo 4

wpyw na polityk migracyjna rzdu Buscha mia Mauricio Hohschild, do tej pory nie da sie dokadnie okreli. W kadym razie odegra on niezwykle wan rol w 1939 roku, kiedy to Ministerstwo Spraw Zagranicznych powoao Comite Asesor ProInmigration Judia, ktrego zadaniem bya selekcja i wybr emigrantw, ktrym zdecydowano si wyda wiz.. Hochschild, w przeciwiestwie do prezydenta Buscha popiera wstrzymanie emigracji z maja 1939 roku aby poprawi warunki zasiedlenia si setek przybyych ju emigrantw. Cele ekonomiczne i ch modernizacji kraju, skoniy Buscha w kwietniu 1939 roku do opowiedzenia si z a Hoschildem i trzema innymi przedstawicielami Amercan Jewish Joint Distribution Committee i potwierdzi, i Boliwia wprowadza od maja 1939 roku zakaz emigracji, stwierdzajc, e :,, Kraj nie moe przyj wicej emigrantw Ch ksztatowania boliwijsk polityk zagraniczn potwierdza take inne wydarzenie. 18.07.1941 r. Amerykaski sekretarz stanu Douglas Jenkins przekaza boliwijskiej Ambasadzie Stanw Zjednoczonych, kserokopi rzekomego pisma Elas Belmonte Pabn, ktry peni funkcje attach wojskowego w Ambasaddzie Boliwii w Berlinie do niemieckiego ambasadora w La Paz, Ernsta Wendlera, w ktrym to wzywa do nazistowskiego przewrotu w Boliwii i zapowiada niemieck inwazj do Ameryki. Okazao si jednak, e list zosta sfaszowany aby skoni Boliwie do przystpienia do wojny. Z powodu tej intrygi zosta wstrzymany druk nacjonalistycznych gazet t.j La Calle, Bush. Dzien pniej Ministerstwo Spraw Zagranicznych Boliwii ogosio, i niemiecki ambasador w La Paz Wendler, ma w cigu trzech dni opuci Boliwi. 3.02.1942 roku Boliwia zerwaa stosunki dyplomatyczne z Niemcami, Wochami i Japoni. 29. do 31.1.1943 mia miejsce zjazd niemieckich antynazistw w Ameryce Poudniowej w Montevideo. Przeciw gosom komunistw zostaje uchwalony Manifest Polityczny Niemieckich Antyfaszystw w Ameryce Poudniowej. Po niespodziewanej mierci Buscha urzd prezydenta obj Carlos Quintanilla a w kwietniu 1940 roku Enrique Peneranda i kongres na nowo opowiedzia si przeciw rasistowskim sformuowaniom ustawy o ograniczeniu emigracji. Pod koniec lat 60- tych w Boliwii mieszkao okoo 4.000, dzi jest to okoo 650 ydowskich emigrantw lub ich potomkowie. Ponad dwie trzecie z nich zamieszkuje La Paz (480osb), gdzie w 1942 roku schronienie znalazo przynajmniej 2 600 emigrantw. Nieco mniej przedstawicieli tej uciskanej nacji (1000) osiedli si w Cochabamba, w Santa Cruz 100 i okoo 10-u ydw zamieszkao w Tarija. 2 Liczby te odzwierciedlaj znaczenie tych miejsc dla ydowskiej emigracji w latach trzydziestych XX wieku. cznie do Boliwii przybyo
2

ibidem

ponad 13.000 emigrantw, z ktrych wikszo osiedlia si w La Paz, miecie pooonym na wysokoci 3700 metrw. Jedna trzecia z nich ju w 1943 przesiedlia si dalej do Stanw Zjednoczonych lub ociennego Chile, Urugwaju czy Paragwaju, tak, e w 1945 roku jeszcze tylko 4800 emigrantw zamieszkiwao Boliwi. Do nich zaliczano take niema grup austriackich emigrantw, ktrzy odegrali w kulturalnym yciu Boliwii znaczca rol. O ile europejscy emigranci chtnie obierali kraje poudniowoamerykaskie za cel swojej emigracji, najrzadziej jednak Boliwia bya wymarzonym celem ich podry. Trudno dziwi si tej niechci chociaby w wietle wydarze podczas tzw. Sacaba transportu, ktre pozostawio w pamici emigrantw traumatyczne wspomnienia. Ot do chilijskiego portu Arica w dniu 8 czerwca 1939 roku wpyny dwie odzie przewoca cznie 5000 emigrantw czekajcych na dalsz podr. Interwencja JDC umoliwia podstawienie specjalnego pocigu do Cochabamba. Tam przywitali emigrantw boliwijscy onierze, ktrzy zaadowali ich do wagonw towarowych i przetransportowali do maej miejscowoci Sacaba Tam poinformowano ich, e Cochabamba, drugie co do wielkoci miasto Boliwii, liczce 60.000 mieszkacw, nie zdoa przyj tak wielu ludzi. Zostali wic zmuszeni pozosta w starym budynku, otoczonym potem, pozbawionym urzdze sanitarnych, gdzie mieli wyczekiwa na kontynuacj dalszej wdrwki. Czonkowie ydowskiego stowarzyszenia wiadczcego pomoc ydom, nie widzieli adnej moliwoci aby ulokowa emigrantw Cochabamba. Po dugich poszukiwaniach znaleli oni schronienie dla 80 emigrantw, przede wszystkim rodzin z szkolnym. Nieliczna grupa polskich i rosyjskich ydw, ktrzy przybyli do Boliwii w latach 1935 -1937 zaoya w 1935 roku pierwsz ydowsk wsplnot, Circulo Izraelita. Niemieckojzyczna grupa emigrantw utworzya w 1939 roku Comunidad Izraelita. Na skutek licznych przesiedle i zmniejszenia liczby czonkw obie grupy poczyy si w 1980 roku w Circulo Izraelita. Inna ydowska wsplnota Centro Izraelita funkcjonuje do dzi w Santa Cruz. Swj udzia w tworzeniu niemiecko-ydowskiej wsplnoty w Cochabamba mia rabin Fritz Salomon Winter. Pniej posugiwa on take w La Paz, Ouro i Sucro. W 1950 roku zosta minowany rabinem krajowym urzdujcym w Montevideo. La Paz stao si centrum ydowskiej kultury, gdzie wybudowano dwie synagogi ydowskiego siedzib miay wszystkie wspierajce ten nard organizacje. W miecie tym do dzi dziaa Circulo Izraelita, ktre organizuje wystawy i kulturalne spotkania. Z inicjatywy Comunidad Izraelita zosta powoany do ycia Klub Deportivo Izraelita Macabi (1939) oraz dziemi i starszych osb, w starym budynku

ydowska szkoa (1940), ktra take dzi zaliczane s do najwaniejszych instytucji wsplnoty ydowskiej zamieszkujcej La Paz. Wikszo ydowskich emigrantw zajmowaa si handlem i rzemiosem. Zakadali oni sklepy oraz wasne przedsibiorstwa lub mae fabryki. Mimo, e Boliwia dla wielu z nich bya tylko krajem ,,przejciowym, pod wpywem politycznej niepewnoci i geograficznej izolacji powstaway nie tylko ydowskie instytucje lecz take kwito ycie kulturalne. Emigranci austriaccy utworzyli tu w 1948 roku pierwsze radio, a w padzierniku 1939 pierwszy niemieckojzyczny teatr, ktrego dyrektorem zosta byy zarzdca Teatru Wiedeskiego Georg Terrmare. W Cochabamaba maestwo wiedeskich aktorw Lotte Hassel i Georg Braun utworzyli Now Scen. Losy ich kariery nie byy jednak proste. Pocztkowo osiedlili si w La Paz. W poszukiwaniu pracy w 1943 roku przenieli si do Cochabamba. Zostali przyjci do teatru prowadzonego przez Alfreda i Franziska Lebenheim. W wynki konfliktu doszo do podziau midzy artystami i maestwo Braun zaoyo Now Scen Cochabamba, co sprawio, e a dwa niemieckojzyczne teatry istniay w jednym miecie. Pod ich kierownictwem teatr sta si dobrze prosperujcym i profesjonalnie zarzdzanym przedsibiorstwem, tak e nawet nowa druga sala moga pomieci 120 osobow publiczno. W 1947 roku Lotte i Georg przeprowadzili si do Urugwaju. Obok instytucji kulturalnych w Boliwii powstaway take organizacje polityczne wrd nich Federation de Austriacos Libres (FAL), ktra poczya si w 1943 z Frez Austrian Movement. Wielu spord politycznych emigrantw przybywao do Boliwi za porednictwem dziaajcej w Pradze socjaldemokratycznej organizacji emigracyjnej (Flchtlingsfrsorge). Pomagano jednak sporadycznie i tylko raczej pojedynczym osobom. Nie wspierano wic masowej emigracji. Tak jak w innych latynoamerykaskich krajach, pakt Hitler-Stalin z dn 28.09.1939 roku oraz polityka i dziaalno ,,Wolnych Niemiec stay si zarzewiem konfliktw. W czerwcu 1942 z inicjatywy komunistycznych emigrantw z La Paz zaoono Komitet Ruchu Wolnych Niemiec w Boliwi (Vereinigung Freier Deutscher), ktre poczyo si pniej z socjaldemokratycznym ,,Stowarzyszeniem Przyja (Club Ameistad). Pod koniec 1942 roku liczya ona okoo 400 czonkw, w wikszoci ydowskich emigrantw. Po kongresie w Montevideo, ktry odby si w styczniu 1943, stowarzyszenie to przystpio w listopadzie 1943 do Latynoamerykaskiego Komitetu Ruchu Wolnych Niemiec. Wanymi dziaaczami KRD byli: Paul Beander Baender, ktry nalea do siedmioosobowego zarzdu a pniej sta si jego politycznym kierownikiem oraz Enzo Arian, ktry wsppracowa z

ZSRR oraz koordynowa wspprac rodzimej lewicy oraz antyfaszystowskich organizacji. Innym orodkiem politycznym w Ameryce aciskiej byy ,, Inne Niemcy (Das Andere Deutschland). Reprezentantowali j dziaajcy w miejscowoci Tarija Errat Lohnberg i Wolfgang Hirsch-Weber. Dowiadczali oni licznych zniewag Niemiec oraz przeladowa ze strony w wikszoci antysemickich mieszkacw miasteczka. Midzy obiema grupami rysoway si znaczne rnice w prowadzeniu dziaa oraz w rozumieniu koncepcji polityki sojuszy. Niemoliwe stao si wic utworzenie wsplnej organizacji skupiajcej niemieck emigracje w Ameryce aciskiej. 3 Najwiksza zaoona boliwijska gazeta emigracyjna ,,Rundschau von Illimani zostaa

w lipcu 1939 przez socjaldemokrat Ernsta Schumachera. Pochodzi on z

Magdeburga i by sekretarzem SPD w okrgu Niederhein w Dsseldorfie. W 1939 roku przekraczajc holendersk granice uciek do Boliwii. Czytelnikami tej antyfaszystowskiego magazynu byli w wikszoci ydzi politycznie niezaangaowani, uciekajcy przed reimem Hitlera. Ze wzgldu na to do jednolite grono odbiorcw i napit sytuacj w kraju gazeta ta nie miaa jasno sprecyzowanego politycznego profilu, cho Schumacher jako czoowa posta boliwijskiej emigracji mia takie ambitne plany. Dysponowa przecie niezwykle wanym rodkiem wpywu i manipulacji rodowiskiem emigrantw. Jednake wszystkie jego starania o to by zjednoczy wszystkich emigrantw nie powiody si z powodu jego trudnego charakteru i kontrowersyjnych metod rozwizywania konfliktw i sporw drczcych emigrantw. Sposb postpowania Schumachera wskazuje i mia plany sta si politycznym przywdc emigrantw. Ze wzgldu na to, i powszechnie znany by jako przeciwnik Hitlera, w jego domu pojawili si dwaj urzdnicy, ktrzy chcieli zaproponowali mu form wsppracy i zaangaowanie si do walki z nazistowsk dziaalnoci. Obowizki miay dotyczy obserwacji zarwno emigrantw jaki i Niemcw tymczasowo przebywajcych w Boliwii. W celu wykonywania zada powierzono mu waciwe stanowisko i zakres wadzy. ledzi dziaania niemieckojzycznych obywateli i przekazywa o nich informacje, ktre w konsekwencji prowadziy do aresztowa i przesucha podejrzanych osb. Kopie tych dokumentw byy dalej kierowane do ambasadora USA w La Paz. Schumacher dysponowa wsppracownikami, ktrzy wspierali go w walce z nazistami i prawdziwymi bd domniemanymi komunistami. W ten sposb tej co prawda niewielkiej jednake niezwykle skutecznej grupie szpiegw, udao si zdoby klucz do biurka niemieckiego ambasadora i uzyska cenne dokumenty. Doprowadzio to do cikich oskare wobec dyplomaty i w
3

Eisenburger Gert, ,,Das Andere Deutschland, Verlag Libertare Assoziation, Hamburg 1995

konsekwencji wydalenia go z kraju. Schumacher by take zaoycielem oddziau SPD w Boliwii. Jego dalsze losy nie s dokadnie znane. Wiadomo, i zmar w Bonn w1957 roku. Losy ydowskiej emigracji w Boliwii ciekawie opisuje take rodzina Lichtenberg. Przybywajcy do Boliwii Emigranci musieli zaczyna od przysowiowego zera. Sami budowali swoje domy, hodowali zwierzta i uprawiali rol aby mie poywienie. Stopniowo prac wasnych rk stwarzali sobie lepsze warunki ycia. Niejednokrotnie jednak ulewne deszcze niszczyy wysiki ich pracy i zabieray ze sob plony. Emigranci obawiali si dzikich zwierzt, insekt i chorb, ktre przeladoway nowoprzybyych emigrantw. Po roku, najduej po dwch, trzech latach mogli jednak przeprowadzi si do wikszych miast i jak najszybciej zapomnie pieko pierwszych miesicy na obczynie. 4 Ciekawe s take losy profesora Washington University Egona Schwarza, ktrego ciek naukowej kariery poprzedziy traumatyczne przeycia z dziecistwa. W 1938 roku by on jeszcze uczniem gimnazjum. Zaostrzanie si rasistowskiej polityki wizao si z przeladowaniami ydowskich rodzin. Poniewa Egon posiada dziadkw ydw zosta sklasyfikowany jako ,,Volljude. Musia wic opuci dotychczasow szko i zacz uczszcza do ydowskiego gimnazjum w Wiedniu. Tu jednak rwnie nie byo atwo. Zmuszany by do prac fizycznych przy regulowaniu brzegu Dunaju. Rodzina postanawia opuci Europ i wyemigrowa do Boliwii. Na statku ,,Orduna" dotarli z La Rochelle do Arica. Jak zaobserwowa na statku tym mona byo spotka nie tylko ydw uciekajcych ze wszystkich zaktkw Niemiec, lecz take przedstawicieli wielu innych nacji. Miedzy innymi Hiszpanw, ktrzy po przegranej wojnie domowej szukali schronienia w innych krajach. Oprcz tego statkiem pynli take byli winiowie obozw, ludzie ktrym onierze SA zrujnowali dorobek ycia demolujc sklepy w krysztaowa noc krysztaow, niezwykle gadatliwi Chilijczycy, grajcy w szachy Kubaczycy, ydowscy intelektualici i profesorowie uniwersytetw z Frankfuru i Kolonii. Po przybyciu do Boliwii Egon kolejno zajmowa si pracami budowlanymi przy powstawaniu wieowcw w LaPaza a nastpnie by asystentem profesora Artura Poznaskiego w Instytucie Archeologii i Prehistorii w La Paz. Niezwykle mile wspomina t wspprace. Uwaa i byo to dla niego niezwykle wane i pouczajce dowiadczenie. Otrzymywa od niego rnorodne zadania. Musia porzdkowa bibliotek, uzupenia katalogi i zamieszcza w zbiorach nowo zdobyte ksiki. Kolejnym zajciem bya praca w fabryce tkackiej w Cochabamba a nastpnie praca w Compania Minera Unificada del Cerro de Potosi in Potosi. Nastpnie przedosta si przez Chile do Ekwadoru. Tam studiowa
4

Schwarz Renata, ,,Von Maisz nach La Paz. Kindheit eines judischen Madchens in Deutschland und Flucht nach Bolivien Verein fur Sozialgeschichte Mainz e.V, 2007

nauki prawne i spoeczne na Uniwersytecie w Cuenca. W 1949 roku rozpocz dodatkowo filologie germask i romask na uniwersytecie w Columbus. W latach 1951- 1954 pracowa jako nauczyciel jzykw obcych na Uniwersytecie w Waszyngtonie. Obecnie jako profesor zajmuje si naukami porwnawczymi literatury i kultury hiszpaskiej, niemieckiej oraz austriackiej. Interesujc postaci niemieckiej emigracji w Boliwii by take niemiecki lekarz i diabetolog dr Alfred Lublin. By on uczniem Oskara Minkowksiego i Grehardta Katscha. Od poowy 1920 roku bra czynny udzia w badaniach diabetologicznych a w 1932 roku zosta minowany profesorem nadzwyczajnym medycyny wewntrznej na uniwersytecie w Greifswald. W 1934 roku z powodu swojego ydowskiego pochodzenia musia porzuci prace na uniwersytecie. W 1938 roku wyjecha na Litw a we wrzeniu 1939 roku uniwersytecie w Sucre. Ta prace nie wyemigrowa do Boliwii, gdy uzyska prac na

wystarczaa jednak by pokry koszty utrzymania a praca w prywatnym gabinecie bya dla niego niedostpna, gdy jako obcokrajowiec nie posiada ku temu odpowiednich uprawnie. Rozpocz wic prace jako pracownik wykonujcy zdjcia rentgena. W midzyczasie uczy si jzyka i przygotowywa do zdania pastwowego egzaminu uprawniajcego go do wykonywania zawodu lekarza w Boliwii. Po zdaniu egzaminu zaoy w Sucre wan klinik. Mimo, e w 1947 roku otrzyma boliwijskie obywatelstwo po wojnie stra si o powrt do Niemiec. Zmar w 1956 roku w Sucre. Leopold Lucas urodzi si w 1921 roku w Glogau. By przedsibiorca i historykiem, synem rabina. W 1938 rozpocz studia orientalistyczne na uniwersytecie w Knigsbergu . Pogarszajca si sytuacja polityczna, sprawia, i rektor uczelni dla wasnego bezpieczestwa poradzi mu przerwa studia. 10 grudnia 1938 roku uda si pocigiem do Marsylli a nastpnie woskim stakiem Virgilio dosta si do Mollendo w Peru. To nie by jednak cel jego podry. Kolej podruje dalej do La Paz. Tu osiada i rozpoczyna prac w kopalni wczeniej wspomnianego ju Mauricio Hochschilda a potem zakada wasne przedsibiorstwo. By wsptwrc ,, Innych Niemiec. Grupa skadaa si emigrantw, ktrzy z rnych powodw musieli opuci swoje domy i szuka schronienia w Boliwii. Ponad jedn trzeci jej czonkw stanowili ydzi. Organizowano wykady i dyskusje na wysokim poziomie intelektualnym. Bardzo czsto zdania uczestniczcych w debacie rniy si zwaszcza jeli chodzio polityczne pogldy. Wszyscy jednak byli przeciwnikami reimu Hitlera. Zastanawiano si jak mona nienawi i zo zastpi miocia i zaufaniem. Organizacja ta penia niezwykle wana

10

rol gdy wspieraa jej czonkw w humanitarnych wzorcach i w podtrzymaniu ducha narodowego. W 1983 roku przeprowadza si do Londynu i powica si swojemu gwnemu zainteresowaniu jakim stao si historia i oddziaywanie ydowskiej inteligencji. Za szczeglne osignicia na tym polu ustanowi on nagrod im. Dr Leopolda-Lucasa jedn z najwaniejszych niemieckich nagrd naukowych, ktra co roku przyznaje Wydzia Ewangelicko-Teologiczny Uniwersytetu w Tybindze. Polityka zagraniczna i emigracyjna Boliwii zostaa uksztatowana przez wpyw pronazistowskich i profaszystowskich grup i rwnoczenie przez pen sprzecznoci pastwow polityk emigracyjn jest ciekawym materiaem do historycznych i politycznych bada emigracyjnych. Nie tylko wpyw niemieckich politycznych i ekonomicznych grup interesu w czasie Trzeciej Rzeszy lecz przede wszystkim niemiecka ambasada i misja dyplomatyczna miay wpyw na polityk krajw przyjmujcych emigrantw uciekajcych przed narodowym socjalizmem. Sprawa ta nie zostaa jednak jeszcze wystarczajco zbadana. Niemieniej trudno nie zauway ogromnego wpywu niemieckiej emigracji na losy Boliwii, ktrej stanowia i jej potomkowie nadal stanowi znaczny odsetek boliwijskiej spoecznoci. Bibliografia: Winckler Paul Handbuch der deutsch-sprachigen Emigration 1933-1945, Primus Verlag 1998 Martin Gilbert ,, Nie wieder! Geschichte des Holocaust Berlin/Munchen Econ Ulstein 2001 Eisenburger Gert, ,,Das Andere Deutschland, Verlag Libertare Assoziation, Hamburg 1995 Schwarz Renata, ,,Von Maisz nach La Paz. Kindheit eines judischen Madchens in Deutschland und Flucht nach Bolivien Verein fur Sozialgeschichte Mainz e.V, 2007 Zaczniki:

Biographisches Handbuch der deutschsprachigen Emigration nach 1933 Band III, unter der Leitung von Werner Roder K.G. Saur Munchen 1999

11