You are on page 1of 50

Epilog Wiek elaza.

ycie jest snem


La vida es sueo nie przypadkiem ta wanie sztuka znalaza si na pierwszym miejscu w pierwszym tomie dzie Pedro Calderona de la Barca przynosi antologiczny przykad teatralnego dyskursu, w ktrym obraz naley odczyta, a sowa zobaczy, aby dotrze do istoty przekazu, jaki zapowiada metafora tytuu. Najwyraniej ju w przekonaniu samego autora wanie dramat o polskim ksiciu Segismundo by w jaki szczeglny sposb reprezentatywny. Nie bdzie wic przekroczeniem potraktowanie La vida es sueo w kluczu paradygmatycznym jako swego rodzaju podsumowanie Calderonowskiej dramaturgii z perspektywy obu pierwszych partes, ktre stanowi zasadniczy (ale nie bez wyjtkw) korpus i przedmiot zainteresowania przedstawionej pracy. Tym bardziej, i w tym konkretnym wypadku dysponujemy niezwykle ciekawym i wietnie edytorsko opracowanym materiaem, pozwalajcym pozna bliej warsztat i intencj dramaturga1. Nie ulega adnej wtpliwoci, i z myl o druku Calderon gruntownie przeredagowa swj dramat. Kwesti niejako drugorzdn pozostaje, czy zrobi to z myl o czytelniczym odbiorze swojego dramatu (Ruano de la Haza), czy przerbka stanowi przede wszystkim wiadectwo rozwoju samego dramaturga (Rodrguez Cuadros)2. Skonna byabym przychyli si do tej drugiej hipotezy, biorc pod uwag stosunek, jaki Calderon manifestowa wobec swoich tekstw, konsekwetnie podkrelajc, i druk (a wic odbir czytelniczy) nie jest ich naturaln form przekazu. Ju pobiena lektura La vida es sueo pokazuje, i Calderon nie tylko doskonale operowa obrazem i metafor w gszczu miejsc wsplnych epoki, lecz przede wszystkim opanowa warsztat dramaturga w stopniu pozwalajcym mu na prowadzenie swoicie

J. M. Ruano de la Haza, La primera versin de La vida es sueo, de Caldern, Liverpool University

Press, Liverpool 1992; G. Vega Garca-Luengos, D. W. Cruickshank y J. M. Ruano de la Haza, La segunda versin de La vida es sueo, de Caldern, Liverpool University Press, Liverpool 2000.
2

Zob. J. M. Ruano de la Haza, Las dos versiones de La vida es sueo, [w:] Hacia Caldern. Noveno

coloquio anglogermano, ed. H. Flasche, Franz Steiner, Stuttgart 1991, s. 133-146; take P. Caldern de la Barca, La vida es sueo, ed. J. M. Ruano de la Haza, Castalia, Madrid 1994; E. Rodrguez Cuadros, Caldern entre 1630 y 1640: todo intuicin y todo instinto, [w:] La dcada de oro en la comedia espaola: 1630-1640. Actas de las XIX Jornadas de teatro clsico. Almagro, julio de 1996, ed. F. B. Pedraza Jimnez y R. Gonzlez Caal, Universidad Castilla-La Mancha/Festival de Almagro, Almagro 1997, s. 130-136. Zob. take: P. Caldern de la Barca, La vida es sueo, ed. E. Rodrguez Cuadros, Espasa Calpe, Madrid 1997.

podwjnej gry z widzem i konwencj. Co wicej, w adnym momencie nie przekracza kompetencji poety piszcego dla teatru w zakresie okrelonym przez Pellicera w Idea de la comedia de Castilla liczc si z moliwociami percepcyjnymi przecitnego widza. Generowane przez tekst La vida es sueo konstelacje skojarze prowadzce poprzez analogi metafory ku nieskoczonoci maj jakby redundantny charakter w stosunku do zasadniczego przesania: w wiecie rzeczywistym, ktrego teatr jest obrazem, tylko nieliczni s w stanie przenika tajemnice stworzenia3. To bardzo wany wymiar Calderonowskiej mimesis i Calderonowskiego ingenium, bo w jego epoce doskonale zdawano sobie spraw z tego, e jak pisze Ryszard Przybylski w swym Eseju o myleniu: Analogia jest nie tyle podobiestwem rzeczy, ile zacytujmy tu ustalenia Immanuela Kanta podobiestwem dwch stosunkw zachodzcych midzy dwiema cakowicie do siebie niepodobnymi rzeczami. Tote metafora pojawia si wwczas, kiedy rozum musi transcendowa granice tego wiata i prowadzi nas w niepewne rejony spekulacji, gdzie nie ma adnych danych naocznych odpowiadajcych pojciom rozumu. W komentarzu do tej wypowiedzie Hannah Arendt twierdzi, e metafora dokonuje przeniesienia metapherein prawdziwego i zdawaoby si niemoliwego metabasis eis allo genos, przejcia od jednego stanu egzystencjalnego, jakim jest mylenie, do innego, jakim jest bycie zjawiskiem wrd zjawisk, a to moe by dokonane jedynie przez analogie4. Nie przypadkiem w 1635 roku Pellicer w swoim traktacie podkrela, i dramat w obecnej formie jest dla twrcw najbardziej wymagajcym i najgodniejszym chway spord uprawianych gatunkw5. Zdumiewajca fuzja elementw mitologicznych i historycznych, inspiracji filozoficznych i literackich, cytatw malarskich i sownych obrazw, ukadajcych si w emblematyczne hieroglify, a wszystko razem powizane sieci korelacji i korespondencji, przyprawi moe o zawrt gowy kadego, kto chciaby rozwika do ostatniego wtku i ostatniej zgodnej sprzecznoci podporzdkowan byskowi ingenium logik konceptualnego ksztatowania tekstu scenicznego La vida es sueo6, jak pisa w Agudeza y arte de ingenio jezuita Baltasar Gracin:

Zob. R. Przybylski, Pustelnicy i demony, Znak, Krakw 1994, s. 61: Wiadomo, e analogia raczej

zaciera myl, anieli j rozjania, poniewa materia jest niewyczerpalnym rdem niejasnoci.
4

Ibidem. J. Pellicer de Tovar, Idea de la comedia de Castilla, cyt. za F. Snchez Escribano y A. Porqueras Mayo,

Preceptiva dramtica espaola de renacimiento al barroco, Gredos, Madrid 1971, s. 265.


6

Zgodnie z definicj Baltasara Gracina (Agudeza y arte de ingenio, ed. E. Correa Caldern, Castalia,

Madrid 2001, I, s. 55): Consiste [] este artificio conceptuoso, en una primorosa concordancia, en una armnica

Jednolito ogranicza, rnorodno wzbogaca; i tym bardziej jest wysublimowana, im wicej szlachetnej doskonaoci przyspaa. Nie masz tylu gwiazd blaskiem zdobicych firmament, ani kwiatw kolorami k oywiajcych, ile w podnym umyle nastpujcych po sobie pomysw 7.

Bo cao dramaturgicznego projektu wypada potraktowa nie tyle jako nagromadzenie konceptw, ile ich konstelacj, rodzaj zoonej agudeza, na ktr skada si wiele dziaa i czci podstawowych, jednakowo wszystkie daj si obj pod wzgldem przesania moralnego oraz kunsztu w jeden kompleksowy dyskurs8. Chodzi bowiem o rodzaj globalnej strategii opartej wanie na celnoci i celowoci teatralnego przekazu, a w gr wchodz wszelkiego rodzaju subtelnoci (sutilezas): proporcje, dysproporcje, podobiestwa, rwnoci, aluzje [], sdy, paradoksy, hiperbole [], tajemnice, wnioski, dowody [], fikcje, wybiegi, wynalazki rzadkie dotyczce dziaania i mwienia9. Przypomn, i Pellicer w pierwszym ze swoich prawide zaleca, aby piszcy dramat korzysta ze wszystkich kolorw elocutio, [] ozdabiajc swoje zdania z penym skutkiem, ca si i aparatem sw oraz konceptw, jakie tylko s w mocy jzyka hiszpaskiego, by boski sza [poety] wzbudzi w kadym ze suchajcych [widzw] ywy zapa do naladowania tego, co oglda10. I

correlacin entre dos o tres congoscibles extremos, expresada por un acto del entendimiento. [...] De suerte que se puede definir el concepto: Es un acto de entendimiento, que exprime la correspondencia que se halla entre los objectos (podkrelenia B.B.).
7

Ibidem, s. 56: La uniformidad limita, la variedad dilata; y tanto es ms sublime, cuanto ms nobles

perfecciones multiplica. No brillan tantos astros en el firmamento, campean flores en el prado, cuantas se alternan sutilezas en una fecunda inteligencia.
8

Ibidem, s. 63: La agudeza compuesta consta de muchos actos y partes principales, si bien se unen en la

moral y artificiosa trabazn de un discurso. Cada piedra de las preciosas, tomada de por s, pudiera oponersa a estrella, pero muchas juntas en un joyel, parece que pueden emular el firmamento; composicin artificiosa del ingenio, en que se erige mquina sublime, no de columnas ni arquitrabes, sino de asuntos y de conceptos.
9

Rodzaje subtelnoci wedug Baltasara Gracina cytuj za Wadysawem Tatarkiewiczem (Historia

estetyki, III: Estetyka nowoytna, Warszawa, Arkady, 1991, s. 363); w oryginale (Baltasar Gracin, op.cit., I, 58): Vulvese a dividir la agudeza incompleja en sus gneros y modos y redcese a cuatro, como races, fuentes del conceptear. La primera es de correlacin y conveniencia de un trmino a otro, y aqu entran las proporciones, improporciones, semejanzas, paridades, alusiones, etc. La segunda es de ponderacin juiciosa sutil, y a sta, se reducen crisis, paradojas, exageraciones, sentencias, desempeos, etc. La tercera es de raciocinacin, y a sta pertenecen los misterios, reparos, ilaciones, pruebas, etc. La cuarta es de invencin, y comprehende las ficciones, estratagemas, invenciones en accin y dicho, etc..
10

J. Pellicer de Tovar, Idea de la comedia..., s. 265: [...] apure los colores a la elocuencia [...] adornando

sus perodos con toda eficacia, toda la energa y todo el aparato de voces y conceptos de que es capaz el idioma

bynajmniej nie jest naduyciem zastosowanie w stosunku do twrczoci Calderona terminu strategia, skoro pojawia si on w traktacie Gracina, ktrego zdaniem estratagema stanowi o doskonaoci wszystkich sztuk, a sztuki wojny w szczeglnoci, bo w planie inwencji stawia wszystko na kart zaskoczenia, wprowadzajc w pole analogii, obok retoryki (poezji) i malarstwa, take architektur, ogrody oraz wszelkiego rodzaju inwencjetowarzyszce dworskim uroczystociom11. Nadine Ly, nawizujc do cytowanej definicji Gracina w byskotliwym artykule powiconym La vida es sueo, zaproponowaa odczytanie dramatu w kluczu stosowanych w malarstwie barokowym chwytw iluzjonistycznych12. Hispanistka z Bordeaux pisze o jzykowej choreografii zudzenia, sigajcej po efekt trompe-lil, ktry stanowi jej zdaniem jeden z podstawowych wyrnikw techniki Calderona, budujcego swoje dramaty w oparciu o gwatowne zmiany planu obrazowania, spektakularne wystawy sowne, kreowanie heterogenicznych przestrzeni, rytualizowanie syntaksy bd, wrcz przeciwnie, jej raptowne wolty13. Niewtpliwie mamy do czynienia z ujciem przepastnym, a w wypadku La vida es sueo dosowno polskiego tumaczenia francuskiego terminu mise en abyme (co do jego zrcznoci mia pewne zastrzeenia Sawomir wiontek14), dodaje postawionej diagnozie konceptualnej ostroci (agudeza): dramat Calderona zaczyna si literalnie od upadku w przepa hipogryfa (co samo w sobie jest ju sprzecznoci), o czym w energicznie wypowiadanej silvie informuje Rosaura/Aurora/Astrea, ktra zjawia si na szczycie monte:

espaol, tanto que despierte con furor divino en los oyentes un fervor activo de imitar aquello que mira.
11

Baltasar Gracin, op.cit., II, s. 143-144: Otras acciones hay que ponen todo el artificio de su invencin

en el ardid, y se llaman comnmente estratagemas, extravagancias de la inventiva. [...] Son los estratagemas lo ms primoroso de todas las artes. Vlese dellos la retrica; estmalos la pintura, para duplicar la perfeccin; [...] Donde prevalecen los estratagemas es en el arte militar.
12

N. Ly, Chorographie linguistique de illusion dans La vida es sueo: criture du trompe-il, [w:]

Aspects du theatre de Caldern. La vida es sueo. El gran teatro del mundo. Pedro Caldern de la Barca, coordonn par N. Ly, Edition du Temps, Paris 1999, s. 41-82.
13

Ibidem, s. 50. Mona by niemal dosownie, cho nie najzrczniej przetumaczy mise en abyme na jzyk polski

14

jako ujcie przepastne: chodzi tu o tak konstrukcj wiata przedstawionego, ktra stanowiaby analogi do efektu zwierciadlanego, pojawiajcego si w wyniku ustawienia naprzeciwko siebie dwch luster, w ktrych odbijana rzeczywisto powielona zostaja w nieskoczono. S. wiontek, Dialog. Dramat. Metateatr. Z problemw tekstu dramatycznego, Errata, Warszawa 1999, s. 138.

Sale en lo alto de un monte Rosaura []15 (QCL 1636 k. 1r). A jeli idc za sugesti dramaturga w Rosaurze zechcemy dostrzec upadajc gwiazd, a wic powracajc w ten sposb na ziemi Astre ? La vida es sueo rozpoczyna si od przeraenia Rosaury dziewczyny, ktra wanie unikna mierci, spadajc z pdzcego niczym wicher konia. Patrzy na roztrzaskane czonki swojego wierzchowca, zagubiona w ostpach lenych obcego sobie kraju. Calderon swoje dramaty ewidentnie zgodnie z zaleceniem Pellicera pisze afektami16. Gdy znajdzie si w pobliu wiey, gdzie wraz z towarzyszcym jej giermkiem (gracioso) Clarinem maj nadziej znale schronienie, stanie si wiadkiem niezwykego wyznania, ktre wzbudzi w niej poczucie trwogi i litoci zarazem.
Temor y piedad en m sus razones han causado. La vida es sueo (QCL 1636 k. 3r) (Lito na przemian i trwog/ Odczuwam w gbinie ducha 17. I, 173-174).

Rosaura wypowiada te sowa, syszc ostatni sumujc fraz dramatycznego monologu, jaki wypowiada mczyzna ubrany w skry i zakuty w kajdany, skarc swj los seri siedmiu kunsztownie skomponowanych decym. Ukadaj si one w niezwykle precyzyjnie argumentowany dyskurs wok wstrzsajcej konstatacji, jaka pada w zakoczeniu pierwszej z siedmiu dziesiciowersowych strof:
[] el delito mayor del hombre es haber nacido. La vida es sueo (QCL 1636 k. 2v) (Gdy narodziny to bd,/ Jaki nam speni kazano. I, 110-111)

Najwiksz win czowieka jest to, e si narodzi ten wyrzut kieruje Segismundo do niebios . Warto na marginesie zauway, i rozpoczynajce przemow Apurar, cielos,
15

18

Ju samo widoczne na scenie monte charakterystyczny dla madryckich corrali stay element dekoracji

w formie praktykabla czcego pierwszy poziom balkonu ze scen waciw czyo w sobie walor symboliczny upadku z teatralnie efektowym spadaniem graciosa; kwesti ostensywnego i symbolicznego waloru monte w dramatach Calderona zajmuj si w artykule: En busca del monte.Primera y Segunda Parte de las comedias de Pedro Caldern de la Barca, [w:] El espacio dramtico frente al espacio escnico, estudios coordinados por U. Aszyk, Instytut Studiw Iberyjskich i Iberoamerykaskich. Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2003, s. 31-43.
16

J. Pellicer de Tovar, Idea de la comedia..., s. 267. Polski tekst za P. Caldern de la Barca, ycie snem. Ksi Niezomny, przeoyli E. Boy, J. Sowacki,

17

opracowaa B. Baczyska, Ossolineum, Wrocaw 2003, s. 21; dalsze przytoczenia za tym wydaniem.
18

Ten paradoks kondycji czowieka siga korzeniami tradycji orfickiej, w czasach Calderona sta si

jednym z wyrnikw filozofii neostoickiej. Komentatorzy dramatu La vida es sueo najczciej odsyaj do pism

pretendo naley do najlepiej rozpoznawalnych Calderonowskich incipitw (monolog znale mona niemal w kadym podrczniku czy antologii), chocia dodajmy, i kwestii nie rozpoczyna. Aktor ukazujc si na scenie (w tle sceny corralu odsaniaa si zasona, ukazujc posta w wietle pochodni), wydaje bowiem najpierw gbokie westchnienie, dajc wyraz przepeniajcemu go blowi egzystencji w wykrzyknieniu, przynoszcym dwa epitety okrelajce jednoznacznie stan bohatera, ktry w chwili saboci, mwi o sobie Oh, jakem aosny (msero)! I jake nieszczliwy (infelice)19.
Descbrese Segismundo con una cadena y la luz, vestido de pieles. SEG. Ay, msero de m! Y ay, infelice! Apurar (cielos) pretendo, ya que me tratis as, qu delito comet contra vosotros naciendo?
ZYGMUNT: Biada,

La vida es sueo (QCL 1636 k. 2v)

(Odsania si w wietle palcej si pochodni ZYGMUNT z acuchem, ubrany w skry zwierzce. o biada!/ Nieszczsny i potpiony,/ Pytam was, srogie niebiosy:/ Jaki grzech we

mnie tkwi?/ Dlaczego znaczycie we krwi/ Od dnia urodzin me losy? I, 100-105)

Wykrzyknienie Segismunda to ostatni z serii jedenastozgoskowcw, jakie obok nieregularnie z nimi poczonych siedmiozgoskowcw skadaj si na stychiczn silva pareada, ktr napisana jest pocztkowa sekwencja dramatu (w oryginale ww. 1-102); dodajmy, e rym parzysty czy go siln klamr z ostatnim wersem wypowiadanym w poprzedniej

Seneki, chocia nastpujce w monologu porwnanie ogranicze ludzkiego bytu z wolnoci, jak ciesz si inne stworzenia wiata natury, zdaj si wskazywa na Histori naturaln Pliniusza Starszego, ktrej hiszpaski przekad ukaza si z pocztkiem wieku XVII; zob. B. Baczyska, Wstp, [w:] P. Caldern de la Barca, ycie snem. Ksi Niezomny, opracowaa , BN II 249, Ossolineum, Wrocaw 2003, s. XLIV-XLV.
19

Ale jednoczenie wypada doda, i decymy monologu Segismunda w tzw. pierwszej wersji La vida es

sueo prezentuj inn dystrybucj; analizowana tutaj pierwsza decyma znajduje si na pitym miejscu (kolejno caoci monologu w stosunku do wersji uznanej jako princeps: 3, 4, 5, 6, 1, 2, 7). Jeli przyj jak proponuje Ruano (zob. J. M. Ruano de la Haza, La primera versin de La vida es sueo, de Caldern, edicin crtica, introduccin y notas de... , Liverpool University Press, Liverpool 1992), i Calderon przeredagowa gruntownie tekst dramatu przed oddaniem do druku w 1635 roku, a wersja wczeniejsza wydrukowana bez jego autoryzacji w Saragossie w 1636 roku nie zostaa zbytnio skaona w trakcie scenicznej eksploatacji, ktra prawdopodobnie trwaa kilka lat (Ruano skania si za przyjciem roku 1630 jako daty powstania dramatu), i moe by potraktowana jako wiadectwo pierwszej autorskiej intencji, oba warianty stanowi interesujcy dokument warsztatu dramaturga. Druga wersja monologu Segismunda daje wraenie klamry, ktr wprowadza podporzdkowana ordo naturalis struktura przemowy z rozpoznawalnymi wyranie elementami exordium w pierwszych wersach strofy 1., narratio (1-2), argumentatio (3-6), peroratio (7).

scenie20 przez Rosaur, ktrej kwestia uprzedza majc nastpi sytuacj dramatyczn i monolog. Jeszcze zanim odsaniaa si w tle sceny zasona, widzowie byli bowiem informowani o tym, co za chwil zobacz. Wypowied warta jest przytoczenia in extenso, bo stanowi doskonay przykad epickiego rozmachu wyranie malarskich opisw Calderona, a w tym konkretnym wypadku mamy do czynienia z niezwykle trafnie uchwycon gr wiatocienia, wykorzystujc typowy dla tenebryzmu efekt kontrastu wiata w ciemnym otoczeniu, w czym dramaturg wydaje si i ladem wspczesnych sobie malarzy hiszpaskich, wzorujcych si na nowatorskim stylu kompozycji Caravaggia21. Rosaura, chocia w pierwszej chwili gotowa bya uciec, dostrzegszy wewntrz wiey migocce wiato, staje w miejscu i z pewnej odlegoci (aunque de lejos) prbuje opisa to, co rozpoznaje w miar, jak jej wzrok akomoduje si do wtego owietlenia rozpraszajcego ciemno22:

20

Comedia hiszpaska nie znaa podziau na sceny w tradycyjnym rozumieniu (zmiana liczby postaci

na scenie), wprowadzili go niejako sztucznie dziewitnastowieczni wydawcy, i do dzisiaj jeszcze w wielu edycjach pokutuje. Jak wyranie wida na tym przykadzie w dramacie hiszpaskim obowizuj cakowicie odmienna oparta na metrum zasada porzdkujca i delimitujca poszczeglne sekwencje akcji.
21

Wpyw Caravaggionizmu na hiszpaskie malarstwo zaznacza si niezwykle silnie od pocztku wieku

XVII, chocia oryginay woskiego mistrza jak pisze A. E. Prez Snchez (Pintura barroca en Espada (16001750), Ctedra, Madrid 1996, s. 67) rzadko docieray do naszych kolekcji, wspominajc jednak dwa ptna, z ktrych jeden znajdowa si u ksicia de Benavente, drugi u Villamediany. Bardzo wczenie zaczy dociera do Hiszpanii kopie najsynniejszych dzie Caravaggia, a jego sztuka wzbudzaa sprzeczne reakcje i komentarze. Co wicej, od 1620 r. do Hiszpanii zaczy dociera dziea Francisco de Ribery, Hiszpana, ktry we Woszech sta si jednym z jego naladowcw. Od tego momentu podkrela Prez Snchez (ibidem, s. 68) zapocztkowany przez Caravaggia naturalistyczno-tenebrystyczny styl w malarstwie by gotw wydawa na Pwyspie Iberyjskim swoje najlepsze owoce o zdecydowanie oryginalnym charakterze, co wida doskonale u malarzy urodzonych pomidzy 1590 i 1610 r., a wic najwikszych w historii hiszpaskiego malarstwa, m.in. Zurbrana (1598), Velzqueza (1599), Juana Ribalty (1599). Caldern nalea do tej samej generacji, a skdind wiadomo, i utrzymywa bliskie kontakty ze rodowiskiem malarzy stolicy, czego porednim dowodem ekspertyza, jak wyda na korzy malarzy w Madrycie, ktrzy uwikani byli w proces z urzdem podatkowym (cyt. za E. R. Curtius, Literatura europejska i aciskie redniowiecze, tumaczenie i opracowanie A. Borowski, Universitas, Krakw 1997, s. 593).
22

Warto przypomnie, i w hiszpaskich teatrach publicznych przedstawienia odbyway si przy

naturalnym wietle dziennym w godzinach popoudniowych (z wyjtkiem Sewilli, gdzie z powodu upaw w okresie letnim przedstawienia odbyway si po zmroku; teatry sewilskie w odrnieniu od madryckich byy zadaszone), a to znaczy, e miejsce gry w zalenoci od usytuowania corralu i pory roku bywao w najlepszym razie nierwnomiernie owietlone, przy czym fasada vestuario w zasadzie zawsze znajdowaa si w strefie cienia. Ruano uwaa, e rozcigany nad przewitem patia corralu pcienny dach (toldo) nie tylko chroni

No es breve luz aquella caduca exhalacin, plida estrella, que, en trmulos desmayos, pulsando ardores y latiendo rayos, hace ms tenebrosa la obscura habitacin con luz dudosa? S, pues a sus reflejos puedo determinar aunque de lejos una prisin obscura, que es de un vivo cadver sepultura, y porque ms me asombre, en el traje de fiera yace un hombre de prisiones cargado y slo de la luz acompaado. Pues hir no podemos, desde aqu sus desdichas escuchemos. Sepamos lo que dice. La vida es sueo (QCL 1636 k. 2v) (Zali to wiato migoce,/ Czy gwiazda, na niebie poblada, oczy swe mruy sieroce,/ By w wysileniu przed skonem/ Wyrzuci z siebie snop iskier, janieniem bysn czerwonem,/ I dziki opatrznej wiatoci/ Powikszy jeszcze mrok czarny, ktry w jaskini tej goci?.../ Jeeli stojc z daleka,/ Mog rozrni przy wietle, co pierzcha, blednie, ucieka / To mamy wizienie przed sob,/ Bdce ywemu trupowi wiecznych grobowcw aob./ Czek, w skry zwierzt odziany,/ Tam ley... Widok straszliwy!... Na nim za ci kajdany,/ Blask niky igra u czoa,/ Poniewa uciec nie moem, z udrki wychodzc koa,/ Suchajmy, co opowiada/ Gos jego... . I, 85-100)

Ut pictura poesis Calderon z upodobaniem stosowa si do Horacjaskiego zalecenia, zapewne dlatego, i jak sam mia zadeklarowa w 1677 roku - od zawsze czu naturaln inklinacj do malarstwa23. To owiadczenie znajduje bezporednie pokrycie w

widzw i aktorw przed socem, lecz rwnie (rozpraszajc promienie) niwelowa ostre kontrasty wiata i cienia na scenie (zob. J. M. Ruano de la Haza, La puesta en escena ne los teatros comerciales del Siglo de Oro, Castalia, Madrid 2000, s. 265-269). W tym wypadku dramaturg prawdopodobnie wiadomie wykorzysta panujce na scenie warunki owietlenia: Segismundo w chwili, gdy odsaniaa si zasona, znajdowa si w jednej z dolnych nisz fasady, a wic w pmroku, ktry rozwietlaa pochodnia. Mamy do czynienia z siln sugesti zawart w poetyckim opisie, wyprzedzajcym majc nastpi konfiguracj sceny, ktr w podobny sposb stopniowo rozpoznajc ksztaty w gbokim cieniu odbiera bd widzowie. Zauwamy na marginesie, e fundamentalne znaczenie w tej scenie (podobnie jak w caej Calderonowskiej dramaturgii) ma silnie nacechowana metaforyka wiata.
23

Owiadczenie, jakie zoy wystpujc w obronie wolnego statusu zawodu malarzy, zaczyna si wanie

od takiej deklaracji: Que por la natural inclinacin que siempre tuvo a la pintura [], cyt. za P. Caldern de la Barca, Memorial dado a los profesores de pintura, [w:] F. Calvo Serraller, La teora de la pintura en el Siglo de

Calderonowskich tekstach24. Dramaturg wykorzystujc w kompozycji obrazw scenicznych stosowane przez malarzy techniki i chwyty, wiadomie siga po terminologi, ktra nawizywaa wprost do warunkw, w jakich powstaje zudzenie, a tym samym do psychologicznych okolicznoci postrzegania wiata25, co przekadao si na jego i jemu wspczesnych rozumienie sztuki (arte) a wic imitacji rzeczywistoci, ktra nie naladuje natury, lecz jak wprost napisze Baltasar Gracin w wydanym w 1651 roku w Saragossie Krytykonie uzupenia, upiksza j, czasem przewysza26, prbujc odnale w niej odbicie

Oro, Ctedra, Madrid 1991 s. 541.


24

Cytowana kwestia Rosaury nie stanowi wyjtku nie jest jedynym opisem, w ktrym Calderon w

sposb widoczny wspzawodniczy ze sztuk malarza sit ut pictura poesis! nie moemy [ich B.B.] tu analizowa w sposb szczegowy, cyt. za E. R. Curtius, op. cit., s. 597.
25

E. H. Gombrich w monografii powiconej psychologii przedstawienia obrazowego (Sztuka i zudzenie,

przeoy J. Zaraski, PIW, Warszawa 1981, s. 216-218) cytuje pochodzcy z Ksicia Niezomnego opis ukazujcej si na penym morzu floty nieprzyjacielskiej, ktry wiadczy o gbokim zrozumieniu psychologicznych procesw (s. 216). Caldern siga w relacji Muleja po porwnanie z kompozycj malarsk porque como en los matices/ sutiles pinceles logran (I, 236 i n.) /Bo jak na ptnach obrazu/ Malarz, udawca natury (I 240 i n., t. J. Sowacki). Gombrich stwierdza: Fragment ten [orygina I 236-281; przekad J. Sowackiego I 240-286] wiadczy, e tam, gdzie psychologom opadaj rce, poeta zwycisko odtwarza panoram kolejnych zudze, powstajcych pod wpywem ksztatw nieokrelonych. Zdolno raczej oczekiwania ni pojmowania nadaje ksztat temu, co widzimy zarwno w yciu, jak w sztuce. eglujc po Morzu rdziemnym nie ujrzelibymy zapewne korowodu Neptuna, jaki si pojawia podrnym siedemnastowiecznym, wychowanych na klasykach i obrazach mitologicznych. Skoro jednak wszyscy prbujemy jako sklasyfikowa przedmioty dalekie i nieokrelone, aby je nastpnie sprawdzi seri projekcji, pikny tekst poety daje nam peen prawo przyrwnania niedopowiedzianego przedstawienia do nieokrelonej sytuacji rzeczywistej i utosamienia sposobw ich odczytywania (s. 218).
26

Wersj polsk cyt. za W. Tatarkiewicz, op. cit., s. 362. Przytoczenie pochodzi z Crisi VIII pierwszej

czci El Criticn dziea, ktre w formie powieci alegorycznej przynosi podsumowanie estetycznej i etycznej refleksji Gracina (podkrelenie B. B.): Buen camino contra la inconstante fortuna, buena naturaleza contra la rigurosa ley, buena arte contra la imperfecta naturaleza y buen entendimiento para todo. Es el arte complemento de la naturaleza y un otro segundo ser que por extremo la hermosea y an pretende de excederla en sus obras. Prciase de haber aadido un otro mundo artificial al primero, suple de ordinario los descuidos de la naturaleza, perfeccinala en todo, que sin est socorro del artificio quedara inculta y grosera. ste fue sin duda el empleo del hombre en el Paraso, cuando le revisti el Creador la presidencia de todo el mundo y la asistencia en aqul para que lo cultivase, esto es, contra el arte lo aliase y puliese. De suerte que el artificio, gala de lo natural, realce de su llaneza, obra siempre milagros; si de un pramo puede hacer un paraso, qu no obra en el nimo cuando las buenas Artes emprenden su cultura?, cyt. za Baltasar Gracin, El Criticn, ed. P. Ismael Quiles, S.I., Espasa-Calpe, Madrid 1964, s. 71.

pierwszej nieskaonej grzechem pierworodnym doskonaoci boskiego stworzenia27. Poeta (podobnie jak malarz) jest udawc natury28, ale skoro tu na ziemi widzimy niejasno, jak w zwierciadle (1 Kor 13, 12) przez podobiestwo (w greckim oryginale en ainigmati) to kady jzykowy wyraz naszego poznania cytuj Ryszarda Przybylskiego ma charakter metaforyczny29. Calderon pod t konkluzj podpisaby si bez wahania, bo analogia prowadzca ku konceptualnej metaforze to jeden z podstawowych instrumentw jego dramaturgicznego warsztatu. W cytowanej kwestii Rosaury wprawne oko i ucho dostrzee nie tylko wyranie Caravaggiask stylizacj, lecz take echo platoskiej jaskini, a by moe nawet antycypowany w planie mitologicznym obraz pogrzebanego ywcem tytana. Ale jeli nawet nie dysponuje bagaem erudycji siedemnastowiecznego humanisty, bynajmniej nie wpynie to negatywnie na odbir metafory, jak przynosi malowany sowem obraz pogronego w ciemnoci (przymiotniki tenebroso, powtrzone dwa razy obscuro) wizienia (prisin, prisiones), ktre w wietle nierwno tlcej si pochodni zdaje si zarazem mieszkaniem (habitacin) i grobem (sepultura) dla ywego trupa (vivo cadver). Rosaur ten oksymoron w zasadzie wygld postaci, ktr opisuje zaskoczy, tym bardziej, i leca osoba w miar, jak bohaterka w nieokrelonych ksztatach zaczyna odrnia detale stroju i uoenie

27

Taki sens odczyta mona w definicji, na ktr powouje si Calderon w cytowanym memoriale

(Memorial dado a los profesores, s. 541): [] hall [] ser la Pintura un casi remedo de las Obras de Dios, y emulacin de la Naturaleza, pues no cri el Poder cosa, que ella no imite, ni engendr la Providencia cosa que no retrate.
28

Kongenialny neologizm Juliusza Sowackiego udawca natury (Ksi Niezomny, I 241)

doskonale wprowadza, nawizujc do kompozycji malarskiej, metafor oryginau El prncipe constante, por.: porque como en los matices/ sutiles pinceles logran (I 236-237) /Bo jak na ptnach obrazu/ Malarz, udawca natury (I 240-241).
29

Zob. R. Przybylski, op.cit., s. 60-61. Przybylski w Eseju o myleniu (ibidem, s. 56-84), ledzc drogi

ludzkiego poznania, przywouje sawne zdanie w. Pawa (Teraz widzimy niejasno, jak w zwierciadle, lecz pniej twarz w twarz/ Videmus enim nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem 1 Kor 13, 12), opatrujc je komentarzem Eugeniusza Dbrowskiego: Termin zwierciado, ainigma uywany by czsto w sensie obrazu. Moe on znaczy pewiem szczeglny sposb wyraania si, np. w przypowieciach, ale rwnie przedmiot widziany jako symbol rzeczywistoci abstrakcyjnej. W tym sensie jesto on rwnoznaczny np. z eikon, mimema (obraz, odtworzenie artystyczne) itp., z tym, e nacisk pooony jest na porednie tylko poznanie rzeczywistoci.

ciaa, okazuje si czowiekiem (mczyzn; hiszpaskie sowo hombre ma dwa znaczenia) odzianym w zwierzc skr (traje de fiera). Trudno byoby wyczerpa list moliwych alegorycznych, ale nie tylko, odczyta tego obrazu oraz kadego z osobna ze skadajcych si na elementw, bo w epoce, w ktrej teatr i ksiga byy znakami wiata, a ulotno i niematerialno marzenia sennego odbiciem ycia, wszystko mogo ulec semiotyzacji. Wyrana intensyfikacja odniesie symbolicznych i wyobraeniowych ma bezporedni zwizek z wpisanym w sytuacj wypowiadania dramatu hiszpaskiego napiciem pomidzy wizualnoci i tekstowoci30, poniewa jak pisa Juan de Zabaleta o przedstawieniach w corralu sztuk teatralnych nie mona sucha, nie patrzc, ani oglda, nie syszc. Akcja na scenie bywa bardzo wymowna, lecz jeli nie sycha wypowiadanego tekstu, to jest to obraz niemy31. Co jednak nie przeszkadza, by obraz akcji wyprzedza jej sown relacj lub vice versa, jak to ma miejsce w omawianej scenie. Meyerhold w swym czasie zauway: Sowa kierowane s do ucha, a plastyka do oka. W ten sposb wyobrania nasza zmuszana jest do pracy pod wpywem dwojakiego rodzaju wrae wizualnych i suchowych. A to, co odrnia stary teatr od nowego, polega na tym, e w tym ostatnim plastyka i sowo poddane s odmiennym rytmom, a nawet s nieraz rozczne 32. I tak wanie jest w wypadku tenebrystycznej kwestii Rosaury: sowa nadaway sens obrazowi zanim widzowie mogli go zobaczy. Calderon zdawa sobie bowiem najwyraniej spraw z tego, i jak pisze Veltrusk znak stwarzany przez aktora ze wzgldu na sam fakt swojej realnoci ma tendencj do zmonopolizowania odbioru widza ze szkod dla znacze, jakie nios ze sob znaki jzykowe33. Sam w auto sacramental Sueos hay que verdad son (1670) podkreli, e to, co mona naocznie zobaczy wywiera nieporwnywalnie wiksze wraenia od tego, co znamy jedynie z percepcji suchowej:
[] no tiene el orlo

30

Zob. haso Wizualno i tekstowo, [w:] P. Pavis, Sownik terminw teatralnych, sowo wstpne

napisaa A. Ubersfeld, przeoy, opracowa i uzupenieniami opatrzy S. wiontek, Ossolineum, Wrocaw 2002, s. 589-591.
31

J. de Zabaleta, El da de fiesta por la maana y por la tarde, ed. C. Cuevas Garca, Castalia, Madrid

1983, s. 322: [] las comedias, ni se oyen sin ojos, ni se ven sin odos. Las acciones hablan gran parte, y si no se oyen las palabras, son las acciones mudas. Tekst Zabalety, ktry zauwamy rwnie tworzy dla teatru, ukaza si w roku 1660.
32

Cyt. za P. Pavis, op. cit., s. 591. Cyt. za ibidem, s. 591.

33

la fuerza que tendr el verlo34. Sueos hay que verdad son, ww. 95-96

Moe dlatego w jego dramatach czsto w towarzystwie verba dicendi pojawiaj si verba sentiendi w formie imperatywnej w przypadku omawianej wypowiedzi Rosaury escuchar (sucha) i saber (dowiadywa si), przy czym ich performatywno-dyrektywny walor odnosi si w rwnym stopniu do postaci dramatu, jak do widowni, ktra przedstawienie oglda (w Hiszpanii Zotego Wieku chodzio si do teatru, aby sucha oir la comedia). Ostatnie trzy wersy kwestii Rosaury przenosiy bowiem z powrotem do planu akcji. Heroina kierujc si wspczuciem, jakie wywoa w niej widok winia, podejmuje decyzj: nie bd dalej ucieka, bo musz wysucha ale nieszcznika. Silna obecno elementw deiktycznych czasowniki w 1. osobie liczby mnogiej (podemos, escuchemos, sepamos), okolicznik std (desde aqu) wskazujcy miejsce, gdzie si oboje, Rosaura z Clarnem, znajduj jednoznacznie okrelaa sytuacj wypowiadania. Koczce kwesti dowiedzmy si, co mwi (Sepamos lo que dice) jest ostensywnie nacechowane. Potencja ilokucyjny tego performatywnego wypowiedzenia wpisuje si wyranie w oba obiegi komunikacyjne tekstu, a wic relacj posta-posta (Rosaura zwraca si do Clarna) oraz wprowadzajc metateatralny dystans relacj aktorwidz. Tym bardziej, i nastpowao w tym wanie momencie odsonicie w centralnej niszy fasady vestuario ywego obrazu, ktrego tre znana jest ju publicznoci z plastycznego opisu Rosaury. Fakt poczenia klamr rymow wersu zamykajcego wypowied Rosaury z pierwszym wersem kwestii Segismundo, sugeruje, e w chwili, gdy padao z ust aktorki kocowe sowo mwi (dice), zasona musiaa by ju odsunita, aby nieszcznik (drugi czon rymu dice/ infelice) mg bez przeszkd przemwi. Aktor jest mwicym obrazem tak definicj opart na wzajemnej relacji znakw ikonicznych i jzykowych w teatrze proponuje Patrice Pavis35. Trudno byoby znale dosowniejszy i bardziej nomen omen obrazowy przykad tej tezy ni omawiana sytuacja dramatyczna: Segismundo wypowiada swj monolog, przy czym wizualna kompozycja sceny odpowiada treci zapowiedzianego (zobaczonego) przez Rosaur wygldu: mczyzna (hombre) w pozycji plecej w ciemnym pomieszczeniu owietlonym nikym wiatem pochodni; czowiek (hombre), ktry zamiast ubrania ma na sobie zwierzce skry, a przy kadym jego poruszeniu sycha brzk acucha, jakim jest uwizany36.
34

P. Caldern de la Barca, Sueos hay que verdad son, edicin crtica de M. McGaha, Univesidad de

Navarra/Reichenberger, Pamplona/Kassel 1997, s. 85.


35

P. Pavis, op. cit., s. 590. Pierwsza wersja La vida es sueo przynosi odmienn znacznie obszerniejsz i precyzyjniejsz

36

Sam obraz zosta wyranie skadrowany. T funkcj penia zarwna architektoniczna konstrukcja fasady (wydzielona nisza), wprowadzajc wyrane obramowanie opisanego przez Rosaur przedstawienia, jak zmiana metrum, stanowica w hiszpaskim dramacie zasadniczy sygna delimitacyjny. Rozpoznawalne ju w pierwszych trzech wersach monologu raptowne przejcie od jedenastozgoskowca do omiozgoskowca z rymem penym, ukadajcym si w miar rozwijania si kwestii w wyraziste dziesiciowersowe strofy (abbaaccddc), pokazuje oparty na ostensji walor/wymiar kompozycji, wiadomie wykorzystujcej metametryczn funkcj wiersza. Jego forma, a waciwie jej warto semantyczna, staje si nosicielk okrelonego komunikatu, a w tekstach wieloformatowych [jakim jest dramat hiszpaski Zotego Wieku B.B.] wytwarza cytuj profesor Mayenow wewntrzne opozycje o charakterze opozycji semantycznych37. Decymom przypomn ju w Arte nuevo Lope de Vega przypisa konkretne emploi, zalecajc, i najstosowniejsze s alom38: wdzicznie powizane strofy nadaway
redakcj tekstu pobocznego. Zdaniem Ruano rnice mog wiadczy o tym, e intencj Calderona, ktry wzi dramat na warsztat ponownie przed oddaniem go do druku, byo przygotowanie wersji przeznaczonej do lektury. Trudno oceni, czy didaskalia pierwszej wersji wyszy spod pira Calderona, jednak dla naszej wiedzy o teatrze jego czasu stanowi niesychanie ciekawy dokument. Na przykadzie wskazwki scenicznej, wprowadzajcej pojawienie si Segismundo na scenie, wyranie wida, e zostaa ona podyktowana reysersk a raczej moe inspicjenck pragmatyk, mowa jest bowiem o acuchu, ktrego dugo winna pozwoli aktorowi w odpowiednim momencie wsta, chocia zasadnicz cz monologu wypowiada siedzc na ziemi: Descbrese Segismundo, vestido de pieles, con una cadena en el pie, de modo que pueda ponerse en pie, y andar a su tiempo. Todo lo dice sentado en el suelo, cyt. za J. M. Ruano de la Haza, La primera versin de ... , s. 133. Skdind wypada uzna za intrygujcy fakt, i actio dwu synnych i wanych Calderonowskich monologw przewiduje podobny scenariusz dla aktora, ktry przemawia w pozycji plec/siedzc na ziemi, bo tak wanie jest rwnie w przypadku synnego kocowego monologu El prncipe constante (zob. B. Baczyska, Ksi Niezomny: hiszpaski pierwowzr i polski przekad, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2002, s. 152). Co ciekawe, obie przemowy reprezentuj t sam retoryczn struktur, ktr Curtius (Literatura europejska i aciskie , s. 294-296) w swoim czasie nazwa schematem sumacji, a Pring-Mill (Caldern: estructura y ejemplaridad, ed. N. Griffin, Tamesis, London 2001, s. 65-124) na przykadzie monologu don Fernanda podda gruntownej i szczegowej analizie.
37

Zob. M. R. Mayenowa, Z zagadnie semantyki form wierszowych, [w:] Metryka sowiaska, pod red. Z.

Kopczyskiej i L. Pszczoowskiej, Ossolineum, Wrocaw 1971, s. 285, 291.


38

Las dcimas son buenas para quejas (Arte nuevo, w. 307). Wersj polsk podaj za Ludwikiem

Pitkiewiczem, ktry ju w 1827 r. na amach prowadzonego przez siebie pisma Ptnik Narodowy, przy okazji recenzji Lekarza swojego honoru przygotowanego dla polskiej sceny we Lwowie przez Jana Nepomucena Kamiskiego, zamieci niezwykle interesujc, napisan ze znawstwem rzeczy, prezentacj polimetrycznej

monologom w sposb oczywisty zdominowanych przez pierwiastek liryczny swoicie patetyczny dramatyzm39. Zwrmy uwag, e ju sam adres przemowy Segismunda wprowadza napicie, jakie przystoi spieraniu si z losem. Gwny bohater dramatu stawia powany zarzut: dlaczego zosta pozbawiony wolnoci, skoro swobod cieszy si cae stworzenie. Monolog koczy si zgodnie z reguami genus deliberativum, chodzi wszak o win, ktrej uwiziony od dnia swych narodzin Segismundo nie rozumie40. Poszczeglne strofy przynosz argumenty, jakie wycign bohater z obserwacji boskiego stworzenia, dostpnego jego ograniczonemu (jest bowiem skazany na odosobnienie) dowiadczeniu, podaj za Curtiusem: Bieg myli w nich jest nastpujcy: (1) Jaki rodzaj zbrodni popeniem z powodu samego tylko przyjcia na wiat? (2) Czemu inne stworzenia nie s karane za zbrodnie przyjcia na wiat? (3) Ptak jest zrodzony, a cieszy si wolnoci. (4) Zwierz drapiene tak samo. (5) Ryba podobnie. (6) Strumie tako. (7) Jakie zatem prawo pozbawia czowieka daru, ktry Bg da tym wszystkim stworzeniom rdu, rybie, bestii drapienej, ptakowi: a mianowicie wolnoci?41. Powtarzajca si struktura dziesiciowersowej strofy pomagaa suchajcym utrzyma uwag w napiciu, pozwalajc im (a siedemnastowieczny widz by daleko wraliwszy na sowo, bo jego domen bya jeszcze kultura ustna) nie tylko ledzi, ale prawdopodobnie i wyprzedza myl bohatera, korzystajc z rekurencji elementw zarwno w planie formy, jak i treci. Nie byo to jednak atwe, bo rozumowanie Segismunda wywodzi si z logiki ingenium42: widzi on rzeczywisto na sposb konceptualny poprzez relacje podobiestw i
struktury hiszpaskiego dramatu, zob. B. Baczyska, Ksi Niezomny, s. 117.
39

Ludwik Pitkiewicz o decymach pisze m.in.: [] wdzicznie powizane [] ku nadaniu dialogowi

niejakiej okazaoci [su B.B.], zwaszcza kiedy w nim pierwiastek liryczny przewaa, cyt. za ibidem.
40

Artur Schopenhauer w 1818 r. napisze, powoujc si na przywoany powyej dwuwiersz z monologu

Segismundo: Prawdziwy sens tragedii polega na gbszym poznaniu, e bohater musi odpokutowa nie winy partykularne, lecz grzech pierworodny, tj. win samego istnienia [] jak to wyraa wprost Calderon. wiat jako wola i przedstawienie, przeoy, wstpem poprzedzi i komentarzem opatrzy J. Garewicz, PWN, Warszawa 1994, I, s. 392-393.
41

E. R. Curtius, Literatura europejska , s. 294. Zob. E. Hidalgo-Serna, La lgica del ingenio en un monlogo de La vida es sueo de Caldern, [w:]

42

id., El pensamiento ingenioso en Baltasar Gracin. El concepto y su funcin lgica, Barcelona, Anthropos, 1993, s. 197-214. Hidalgo-Serna w tej pracy, wysuwa tez o zdecydowanie filozoficzno-poznawczej funkcji konceptu w rozumieniu hiszpaskiego jezuity, nie zgadza si bowiem z interpretacj agudeza i ingenio jako kategorii skupiajcych si jedynie na sferze estetyczno-literackiej. Zdaniem Hidalgo-Serny, u Calderona podobnie jak u

rnic, ktre jego bystry umys niezwykle szybko wychwytuje, odnajdujc w nich drog do prawdy do poznania tego, co nie jest mu znane. (A argumentacj indukcyjn opart na sylogizmie i metaforze Calderon potrafi doprowadzi do perfekcji, czego przykadem nie tylko ten monolog, lecz caa twrczo, ze szczeglnym uwzgldnieniem autos sacramentales, bo przecie jak sam napisze to, co skoczone i przemijajce, nie zrozumie wiecznoci43). Jego twrcze bo oparte na przenikliwym i subtelnym ingenium, zdradzajcym jego bystr i szlachetn osobowo dociekanie jest pytaniem o wolno czowieka, ktre kumuluje si w ostatniej decymie. Peni ona funkcj peroracji, dzielc si wyranie podug zalece podrcznikw retoryki na dwie czci, z ktrych jedna odnosi si do faktw, druga do emocji44:
En llegando a esta pasin, un volcn, un Etna hecho, quisiera sacar [arrancar] del pecho pedazos del corazn. Qu ley, justicia o razn negar a los hombres sabe privilegio tan suave, excepcin tan principal, que Dios le ha dado a un cristal, a un pez, a un bruto y a un ave? La vida es sueo (QCL 1636 k. 3r) (Ach, przez te mki i szay/ Staem si Etny obrazem,/ Pier sw otworz zarazem/ Serce me szarpic w kaway!/ Jakich to sdw wyrazem/ Jest sprawiedliwo, co broni/ Promienia wolnoci mej skroni,/ Najwitszej rzeczy dla sumie!?/ Ktr ptak, ryba, zwierz, strumie/ Z boskiej si ciesz wszak doni! I, 163-172)

Pierwsze cztery wersy przynosz plastyczny opis silnego wzburzenia, jakiego dowiadcza mwicy, w tym wanie momencie sigajc szczytu emocji (esta pasin), co podkrela otwierajca strof poprzedzona dodatkowo przez przyimek en (w) fraza
Gracina (std wybr monologu Segismunda jako egzymplifikacji postawionej tezy) poznanie dokonuje si za pomoc ingenium, ktremu podporzdkowany jest proces dochodzenia do prawdy o czowieku i wiecie, odkrywanej w analogii mikro- i makrokosmosu, w korespondencji zjawisk, pozwalajcej na konceptualne budowanie przekazu, w ktrym twrca w zgodnoci przeciwiestw, sigajc po zaskakujce zestawienia wyczytane w wielkiej ksidze stworzenia, dotyka Boskiego konceptu, a wic tego, co nieznane.
43

[] pues lo caduco no/ puede comprehender lo eterno (w. 287-288); cyt. za P. Caldern de la Barca,

Sueos hay... , s. 95.


44

Cyt. za H. Lausberg, Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze, przeoy, opracowa i wstpem

poprzedzi A. Gorzkowski, Wydawnictwo Homini, Bydgoszcz 2002, s. 262-267 (tutaj s. 262-263).

zawierajca rwnowanik imiesowowy z gerundium llegando a (dochodzc do), wskazujcy na postpujc intensywno stanu, ktrego zenit nastpuje w tym wanie momencie: En llegando a esta pasin 45. Segismundo mwi o sobie, i jest niczym wulkan przed erupcj i chciaby wyszarpa sobie kawakami serce z piersi. Porwnanie z wulkanem nie byo przypadkowe. Obraz Etny, z ktrej wierzchoka dobywa si dym i jzyki ognia, by ju wwczas utrwalon w literaturze emblematycznej ikon. Przedstawia, koczc si autodestrukcj, zawi Emblemas morales Juana de Horozco y Covarrubias (Segowia 1589), lub wanie tak jest w przypadku postaci Segismundo niezdolno poskromienia odczu w stanie bardzo silnego poruszenia, ktre prowadzi do gwatownego wybuchu, co doskonale oddaje lemma Retinere nequeo (Nie potrafi tego ukry) ze zbioru Empresas morales Juana de Borja (Praga 1581)46. Jednak w kontekcie przesania caego dramatu Calderona rwnie wymowny wydaje si sposb, w jaki Juan de Horozco y Covarrubias wykorzysta figur wybuchajcego wulkanu w emblemacie zamykajcym jego ksik47. Nawizujc do wczeniejszej kompozycji, w ktrej obraz buchajcej ogniem Etny symbolizowa spalajc zawi, zaproponowa nowe odczytanie treci moralnej ukrytej w ikonie wulkanu. Covarrubias siga po lemm zaczerpnit z elegii Propercjusza In magnis et voluisse sat est (W wielkich poczynaniach wystarczy chcie), ktra w przypadku wanych przedsiwzi kae uzna za zasug, choby tylko wol ich spenienia48. Co symptomatyczne, bo oddaje atmosfer ycia literackiego epoki, autor

45

Zapewne nie przypadkiem w pierwszej wersji ostatnia, sidma, decyma zostaa poprzedzona wpisan

w tekst poboczny wskazwk sceniczn, informujc, e Segismundo wstaje Levntase., cyt. za J. M. Ruano de la Haza, La primera versin de ... , s. 135.
46

Juan de Borja, wnuk w. Franciszka Borgiasza, przebywa jako hiszpaski ambasador na dworze

Rudolfa II, cesarza Niemiec i krla Czech, dlatego te pierwodruk jego dziea ukaza si w praskiej oficynie. Drugie, poszerzone wydanie, przygotowa jego wnuk Francisco de Borja i wyda w Brukseli w roku 1680. Opis obu emblematw za A. Bernat Vistarini, J. T. Cull, Enciclopedia de emblemas espaoles ilustrados, Akal, Madrid 1999, s. 332.
47

Na ten emblemat i jego prawdopodobny zwizek z La vida es sueo Calderna zwrci moj uwag

prof. Christian Bouzy (Universit Blaise Pascal, Clermont-Ferrand). Prof. Ch. Bouzy jest autorem wielu prac powiconych emblematyce, w tym m.in. Caldern et lemblmatique, [w:] Aspects du theatre de Caldern..., s. 13-40.
48

Quod su deficiant vires,// audacia certe/ laus erit: in magnis// et voluisse sat est. Prop. 2, 10, 5-6.

Choby si zabrako, sama odwaga zasuy na pochwa: gdy chodzi o wielkie sprawy, wystarczy mie ch ich dokonania, cyt. za Z. Landowski, K. Wo, Sownik cytatw aciskich. Wyraenia, sentencje, przysowia, WL,

Emblemas morales pragnie w ten sposb uprzedzi dyktowane zazdroci ataki, na jakie moe by naraone po opublikowaniu jego dzieo, co wyranie sugeruje towarzyszcy emblematowi komentarz proz, objaniajcy poszczeglne elementy ryciny: pod wypitrzeniem ska przedstawiajcych Etn wida pogrzebanego ywcem Tyfeusza, kapitana i wodza gigantw, ktrzy jako synowie ziemi, chcieli zbuntowa si przeciwko niebu, wystpujc przeciwko samemu Jupiterowi49. Przywoanie ikonicznego motywu, w ktrym bardziej uwany widz mg dostrzec echo mitologicznej walki tytanw, w La vida es sueo nie mg by przypadkowy50. W dramatach Calderona nie ma elementw incydentalnych, czego synny monolog Segismunda z pierwszego aktu jest dobitnym przykadem, chocia nie dziwi ironia Antoniego Sonimskiego, ktry recenzujc warszawsk premier ycia snem, pisa 7 listopada 1937 roku: Niepokoi nas troch, e Zygmunt trzymany od urodzenia w lochu wyraa si bardzo dworsko i kwiecicie, e wada broni [...]51. Monolog Segismunda, ale take kwestia
Krakw 2002, s. 479.
49

J. de Horozco y Covarrubias, Emblemas morales, Juan de la Cuesta, Madrid 1589: Y esto acaece a los

que con buen propsito se determinan de publicar sus trabajos, que si pretenden contentar a todos es imposible, y han de caer en manos de aquellos que ninguna cosa perdonan con la envidia que dijimos era semejante al fuego de aqueste monte... donde las fbulas dijeron estava enterrado bivo el Typheo capitn y caudillo de los gigantes que siendo hijos de la tierra se quisieron levantar contra el cielo, y hazer querra al mismo Jpiter... en las cosas grandes bastava averlas querido. Cyt. za ibidem, s. 767.
50

Zwykle w wydaniach komentowanych La vida es sueo zwraca si uwag na zamierzon aluzj do mitu

gigantw w zwizku z wersem 332, gdzie explicite pojawia si sowo gigante (w przekadzie polskim w. 307: Przeciwko socu bym podnis, jak olbrzym, mocarne rami), m.in. J. M. Ruano de la Haza (1994, s. 125-126, zob. bibliografia), ktry przy okazji cytuje Philosofa secreta Prez de Moya (Madrid 1585); wyjani wypada na marginesie, i zarwno Prez de Moya, jak i jego wspczeni, utosamiali gigantw z tytanami. Usytuowanie wizienia Segismunda jest wyranie przedstawione w korespondencji do miejsca odosobnienia Tyfeusza, podobnie zasadniczy konflikt dramatu relacje pomidzy skazanym na mier za ycia krlewskim synem, Segismundo, a jego ojcem Basilio nawizuj do mitu Uranosa i Saturna (Kronosa). Uranos, okaleczony i pokonany przez najmodszego ze swoich synw, Kronosa, przepowiedzia mu, e jego rzdy na ziemi skocz si, gdy zostanie pokonany przez jednego z synw. Kronos, obawiajc si spenienia przepowiedni poyka po kolei wszystkie swoje dzieci. Wedug Diodora z Sycylii Uranos by pierwszym krlem Atlantw i zdolnym astronomem, sporzdzi pierwszy kalendarz oparty na ruchu gwiazd. Jego najstarsza, wyrniajca si mdroci i rozumem, crka nazywaa si Basileja, zob. P. Grimal, Sownik mitologii greckiej i rzymskiej, Ossolineum, Wrocaw 1990, s. 52, 193, 358.
51

A. Sonimski, Gwat na Melpomenie, Czytelnik, Warszawa 1959, II, s. 381. Premiera dramatu ycie

snem w przekadzie Edwarda Boy, w reyserii Antoniego Cwojdziski z dekoracjami Andrzeja Pronaszki miaa miejsce 2 padziernika 1937 r. w Teatrze Narodowym w Warszawie, w poprzednim sezonie, 15 lutego 1937 r., ten

wypowiadana przez wyranie zlknion Rosaur, potwierdzaj postawion przez Pring-Milla diagnoz: wzrost emocji przekada si wprost proporcjonalnie na precyzj ekspresji, ktra podporzdkowana jest sztuce retoryki, a ta idzie w parze z ywoci ingenium postaci . Hispanista z Oxfordu na dowd swojej tezy powouje si wanie na synny pierwszy monolog Segismunda, ktrego zawikane decymy nie s jak pisze bynajmniej pikn i spokojn medytacj poetyck, na jak mogyby wyglda, [] gdyby pozbawi je dramatycznego kontekstu52. W zamykajcej strofie po pierwszych czerech wersach przynoszcych emblematyczny autoportret gotowego wybuchn Segismunda (aktor zapewne wstawa na nogi gwatownym ruchem, a wypowiadanym sowom musiay towarzyszy gesty, pokazujce skrajn determinacj bohatera) nastpuje zamknita w frazie retorycznego pytania krtka rekapitulacja, ktra podsumowuje paralelnie wyliczane w poprzednich strofach przykady53. Bohater, dajc upust swojemu wzburzeniu, skupia si na dramatycznej konstatacji cicej mu myli wszystkie yjce stworzenia s wolne: Segismundo yje, ale wolnoci si nie cieszy54. Dlaczego? W imi jakiego prawa, sprawiedliwoci czy racji zosta odebrany ludziom, i to na zasadzie cakowitego wyjtku, ten wspaniay przywilej, ktrym Bg obdarzy wody pynce, ryby, zwierzta i ptaki?55 pyta w uniesieniu Segismundo. Oba nagromadzenia, zarwno przypomnienie przytoczonych argumentw (a un cristal, a un pez, a un bruto y a un ave), jak i repetycja synonimiczna (ley, justicia o razn) w pierwszej czci pytania, intensyfikuj retoryczne napicie przemowy, jednoczenie penic wan funkcj w utrzymaniu spjnoci dyskursu, co byo przecie istotne, bo tekst przeznaczony by do odbioru suchowego w nienajlepszych przecie akustycznych warunkach, a chodzio jak obrazowo t zasad okreli

sam tandem wystawi sztuk w Teatrze Wielkim we Lwowie; do obu premier doszo z inicjatywy Wilama Horzycy, ktry po wojnie pokae dramat Calderona jeszcze raz, ju we wasnej reyserii, na scenie teatru toruskiego, premiera miaa miejsce 4 padziernika 1947 r., zob. B. Baczyska, Calderon na scenie toruskiej, [w:] 80 lat teatru w Toruniu, 1920-2000, pod redakcj J. Skuczyskiego, Wydawnictwo UMK, Toru 2000, s. 212-219.
52

R. Pring-Mill, op.cit., s. 68. E. R. Curtius, Literatura europejska... , s. 296. W. J. Entwistle: All living things are free; Segismundo lives, but is not free; cyt. za R. Pring-Mill, op.

53

54

cit, s. 102.
55

Tekst decymy zamykajcej monolog Segismundo podaj we wasnej parafrazie.

Pring-Mill o efekt look-at-me-having-this-emotion (patrz-na-mnie-jak-ja-toprzeywam)56. Dla Segismundo, postaci dramatu, jest to jednak chwila zdecydowanie intymna. Jego wybuch spowodowany zosta brakiem snu. A fakt, i protagonista La vida es sueo skary si na trudnoci z zaniciem nie powinien umkn naszej uwagi. Segismundo, podejmujc prb wyjanienia (Apurar, cielos, pretendo) sam dla siebie okolicznoci swojej winy, a wic wasnej kondycji egzystencjalnej, na pocztku drugiej strofy mwi wprost, e pragnie w ten sposb upora si z bezsennoci: apurar mis desvelos. Zestawienie czasownika apurar57 (daw. dochodzi do sedna, rozjani) z rzeczownikiem desvelo58, odnoszcym si do stanu, w ktrym natrctwo myli nie pozwala zasn, nie mogo by przypadkowe, skoro ju w pierwszym wersie anastrofa (apurar pretendo) w poczeniu z szykiem przestawnym wysuna czasownik apurar na czoo wypowiedzi, wyranie uwypuklajc jego autotematyczne znaczenie59. To jeszcze jeden dowd na to, e Calderon nawet pojedynczych sw oraz ich powtrze nie zwyk traktowa incydentalnie. Gdy okazuje si, e wyznanie miao przypadkowych wiadkw, wzbudzajc co wicej trwog i lito, Segismundo gotw jest w przypywie nieposkromionej agresji wasnymi rkoma zgadzi intruza, ktry usysza jego melancholie, bo tak explicite przedstawia mu si Rosaura (un triste), przy okazji dajc wyraz swemu podobnie nieszczsnemu stanowi ducha:
No es sino un triste, ay de m!, que en estas bvedas fras oy tus melancolas. La vida es sueo (QCL 1636 k. 3r)

56

R. Pring-Mill, op.cit., s. 86. Cov., s. 136: Apurar: Limpiar alguna cosa de excrementos y de la materia grasa, del nombre latino

57

purus [...]. Apurar un negocio, desmaraarle y aclararle sin que aya en l duda ni cosa incierta. [...]. Diccionario de Autoridades: [...] metafricamente es averiguar y llegar a saber de raz y con fundamento alguna cosa: como apurar una noticia, un cuento, una mentira. [...] Vale tambin concluir, rematar y acabar con una cosa dndola fin.
58

Cov., s. 465: Desvelar. Perder el sueo o hacer que otro le pierda. [...] Desvelarse en una cosa, perder el

sueo por pensar en ella. Diccionario de Autoridades: Desvelo. Privacin del sueo por algn cuidado grande u accidente que le estorba.
59

Nie wnikajc w szczegy drugiej redakcji monologu Segismunda (zob. powyej, przypis ??), wypada

zauway, i pierwsza wersja podaje inny wariant analizowanej syntagmy: templar mis desvelos (cyt. za J. M. Ruano de la Haza, La primera versin de ... , s. 135).

(Nie, nie... to strapiony/ Czek, co pod gwiezdnym sklepieniem/ Z twym si zapozna cierpieniem. I, 177-179)

Scena ma dramatyczny przebieg. Segismundo podnosi Rosaur w silnym ucisku mocnych ramion, zapowiadajc, i rozedrze j na strzpy (przed momentem chcia to samo zrobi z wasnym sercem w przypywie autoagresji). Ona zdoa jedynie odwoa si do jego powiedzielibymy dzisiaj humanitaryzmu (Si has nacido humano, [], QCL 1636 k. 3r) , i wtedy pod wpywem jej gosu, obecnoci i uszanowania dla drugiej osoby, jaki z niej emanuje, w gwatowniku zacznie zachodzi niezwyka dla niego samego przemiana, co sam Segismundo wyznaje i opisuje:
Tu voz pudo enternecerme, tu presencia suspenderme, y tu respeto turbarme. La vida es sueo (QCL 1636 k. 3r) (Twj gos mnie pta,/ Zadziwia cze dla mnie wita/ I miesza wzrok, ktry ponie! I, 190-192)

To sam pocztek kwestii, w ktrej stajemy si wiadkami rodzcego si uczucia. Para pierwszych amantw dramatu, Segismundo i Rosaura, znajdowaa si w bardzo bliskim kontakcie wzrokowym. Tekst poboczny pierwodruku, ktry poprzedza upraszajc aski kwesti Rosaury, wskazuje, e aktor winien podnie aktork do gry: Asela60. Natomiast tekst gwny mwi o silnym ucisku ramion, co sugerowaoby, e aktor grajcy Segismunda trzyma Rosaur prawdopodobnie na wysokoci wasnej twarzy, co prowadzio do znaczcego spotkania si oczu obu postaci, a waciwie renic, przez ktre uczucia komunikuj si pozawerbalnie. Przypomnijmy, i caa scena rozgrywa si w ciemnociach nocy, dlatego Segismundo najpierw syszy gos Rosaury, ktry zdoa go rozczuli (pudo enternecerme), dopiero po duszej chwili bdzie w stanie dostrzec jej oczy. Calderon zauwamy bardzo dba o uprawdopodobnienie okolicznoci zdarze na scenie, nie zapominajc jednak o silnych konotacjach alegorycznych, jakie mog z nich wynika. Tak jest w wypadku panujcej na scenie ciemnoci, ktra jest jednoczenie znakiem zagubienia postaci oraz niemocy ich zmysw wobec otaczajcej rzeczywistoci. Segismundo da si literalnie obezwadni, do koca nie wiedzc, co si z nim, jego zmysami, jego wol, dzieje. Po niemal trzydziestu wypowiedzianych przez siebie wersach,

60

Ta wana dla przebiegu i wiarygodnoci akcji wskazwka znajduje si jedynie w pierwodruku, co

sugeruje, e dramaturg uzna t informacj za niezbdn dla odczytania sceny; wypada te uzna za prawdopodobne w kontekcie uytego w didaskaliach czasownika, e aktorka (Rosaura) przysuchiwaa si monologowi Segismunda w pozycji siedzcej.

ktre przynosz na poy autobiograficzn relacj, skdind do typow dla ekspozycji hiszpaskiego dramatu, ponownie prbuje opisa swj stan:
t slo, t, has suspendido la pasin a mis enojos, la suspensin a mis ojos, la admiracin al odo. Promie wskazujc zoty! I 219-222) La vida es sueo (QCL 1636 k. 3v) (Ty jeden ciszye tsknoty,/ Such pojc mj zachwyceniem/ I oczom, zbratanym z cieniem,/

Nie trudno zauway, e sowa te wyranie nawizuj do cytowanego powyej pocztku kwestii Segismunda. Fragment ten wzbudza wtpliwoci wrd wydawcw, cz z nich skonna jest uzna poliptoton suspendido / suspensin ze wzgldu na dranice ucho powtrzenie w najlepszym razie za lapsus calami popeniony przez autora podczas drugiej redakcji tekstu61. Wypada jednak zauway, i przepeniajce bohatera nieznane mu wczeniej odczucia, ktre przejawiaj si obezwadnieniem woli i zmysw, ich zawieszeniem (suspensin), wyraa Calderon za porednictwem nakadajcych i przenikajcych si wzajemnie figur opartych na paralelizmie, wzmacniajcych emfaz wypowiedzi.Geminacja zaimka osobowego t (ty) w pierwszym wersie wskazuje na rdo bodca, ktry wywoa ten niezwyky stan, a jego opisanie przynosz poczone anafor (rodzajnik okrelony la) kolejne trzy wersy o wyranie paralelnej strukturze skadniowej. Wystpujce w rwnolegej serii rzeczowniki abstrakcyjne (pasin, suspensin, admiracin) w pozycji dopenienia bliszego prowadz do trzykrotnego powtrzenia kocwki in wewntrz wersu, dodatkowo w dwu pierwszych, w bezporednim kontakcie z przyimkiem i zaimkiem osobowym a mis (moim)62. W cytowanym fragmencie wic rol

61

A warto zauway, e kwestia Segismunda zostaa w stosunku do pierwszej wersji bardzo gruntownie

przepracowana: m.in. usunito porwnanie Rosaury z pilnujcymi wiey stranikami. Ruano (La primera versin de ... , s. 51) sugeruje, e dramaturga mg skoni do tego niezamierzony efekt komiczny: La comparacin entre la perfeccin de Rosaura, vestida de hombre, y la de las guardas debi producir cierta hilaridad entre el pblico, por lo que Caldern estuvo acertado en eliminarla. Al hacerlo, sin embargo, l o su compositor introdujo un error en M [Primera parte QCL 1636 B.B.]: la batologa de has suspendido... la suspensin a mis ojos no parece frase digna de Caldern.
62

Co ciekawe, Vera Tassis poprawi ostatni wers, wprowadzajc najwyraniej jego zdaniem brakujce

powtrzenie o rozlunionej formie a mi zamiast al pierwodruku. W pierwszej wersji Calderon konsekwentnie w caym fragmencie uywa rodzajnikw przede wszystkim wzajemnych napi pomidzy postaciami dramatu: Qu fuerza, qu imperio en m/ alcanzas, que has suspendido,/ cuando te busco ofendido,/ el accin a los enojos,/ la admiracin a los ojos,/ y la piedad al odo? (cyt. za ibidem, s. 136-137). Zestawienie z pniejszym opracowaniem

wykorzystujc powtrzenie w warstwie skadniowej odgrywa zeugma: has suspendido63 odnosi si do wszystkich trzech wersw (czonw) wypowiedzi, nie tylko do powstrzymanej furii moich zoci (la pasin de mis enojos), jak hiperbolicznie o swoim ataku zoci mwi Segismundo. Ta sama forma czasownika posuya Calderonowi do opisu zaskakujcej reakcji zmysw wzroku i suchu bohatera w obecnoci Rosaury: jego oczy zawiesiwszy na niej spojrzenie, nie mog przesta na ni patrze (has suspendido la suspensin a mis ojos), podczas gdy uszy zastygy w podziwie (has suspendido la admiracin al odo). W obu wypadkach mamy do czynienia z wyranie zamierzon tautologi, zarwno wyraenie suspender la suspensin, jak i suspender la admiracin, nadaj niezwykej wymowy wyznaniu Segismundo, bo wyraaj jego niewyraalne sowem odczucia za pomoc znaczcego przesunicia semantycznego (nie chodzi bowiem o przerwanie czynnoci, lecz wrcz przeciwnie o trwanie stanu), jakie wynika z zastosowania zeugmy zoonej. Trudno jest mi si wic zgodzi ze zdaniem tych badaczy spucizny Calderona, ktrzy twierdz, i fraza has suspendido la suspensin a mis ojos nie jest godna jego pira64. Tym bardziej, e stylistyczne dekorum tekstu przeznaczonego do suchowego odbioru w corralu rzdzio si zupenie odmiennymi podporzdkowanymi pragmatyce teatru zasadami. Powtrzenie sw, majcych kluczowe znaczenie dla akcji, penio niezwykle wan funkcj w kompozycji utworu. A fakt, i Segismundo nie potrafi oderwa wzroku od Rosaury, bo jest to kwestia jego ycia lub mierci, ma dla dalszego rozwoju intrygi, ale i dla caoci dramaturgicznego projektu Calderona, znaczenie zasadnicze. Manierystyczna przesada konceptu (a w zasadzie caej sekwencji obrazw, ktre podporzdkowane s logice ingenium), jaki pojawia si w kocowej czci wypowiedzi Segismunda, ilustruje niezwyk si emocji, ktrej natur bohater na prno prbuje zrozumie:
Ojos hidrpicos creo pozwala w peni doceni mistrzostwo Calderona w operowaniu form jzykow w celu skondensowania teatralnego efektu.
63

Forma osobowa czasownika suspender (zatrzyma, odwoa, zawiesza): zatrzymujesz,

zatrzymae/a; w systemie jzyka hiszpaskiego czas zoony pretrito perfecto wskazuje na trwajce nadal skutki zdarzenia, ktre miao ju miejsce, tym samym jego ekwiwalentem w jzyku polskim moe by rwnie forma teraniejsza czasownika dokonanego, dodajmy, i formy koniugacyjne hiszpaskiego czasownika nie ujawniaj pci podmiotu, co zarwno w przypadku postaci Rosaury, ktra swoje kobiece ksztaty ukrywa pod mskim przebraniem, jak i Segismunda, ktry nigdy wczeniej adnej kobiety nie widzia, ma dla akcji dramatu zasadnicze znaczenie.
64

Zob. m.in. Ruano de la Haza, Primera versin de..., s. 51.

que mis ojos deben ser, pues, cuando es muerte el beber, beben ms, y, desta suerte, viendo que el ver me da muerte, estoy muriendo por ver. La vida es sueo (QCL 1636 k. 3v) (cz twoich upojon bkitem,/ Za nowym znw tskni zachwytem,/ Nienasycony w potrzebie/ Patrzenia! Zali przez ciebie/ Pragnienia poznaem jady?/ Patrzc, dreszcz czuj zagady,/ Twj widok to mier... Jednak poj/ T mierci spojrzenia moje/ I mr, by cie ujrze twj blady. I 223-232)

W hydropicznym spojrzeniu Segismunda trudno nie domyli si rodzcego si uczucia, bo jak niecae trzysta lat pniej napisze wielki hiszpaski filozof : W swych pocztkach mio rzeczywicie przypomina pragnienie, poniewa jej obiekt osoba lub przedmiot pobudza j. Bodziec wywoany przez ten obiekt porusza nasz dusz, delikatnie j ranic65. Wyjani oczywicie wypada, i nienasycone pragnienie byo uznawane za jeden z symptomw puchliny wodnej (hisz. hidropesa66), choroby na ziemiach polskich zwanej podobnie z aciska hydropsem (ac. hidropsis), ktra w czasach, gdy dramat powsta, bya zapewne czstym powodem zgonw67, tym samym epitet hidrpicos, aczkolwiek wyszukany, nie by cakiem obcy prawdopodobnie nawet niezbyt wyksztaconej czci widowni68. Oryginalno Calderona w tym wypadku polega na wykreowaniu, poprzez

65

J. Ortega y Gasset, Cechy mioci, [w:] id., Szkice o mioci, przekad K. Kamyszewa, Czytelnik,

Warszawa 1989, s. 11.


66

Cov., 686: Hidropesa. Latine hydrops, enfermedad de humor aguoso, que hincha todo el cuerpo; [...].

Algunas veces se toma por la avaricia, porque el hidrpico, por mucho que beba, nunca acaba su sed, ni el avariento por mucho que adquiera su codicia.
67

Zob. M. Nowaczyk, Morbus czyli rozpoznanie chorb po upywie wiekw, tame (www.genpol.com):

Hydrops (hidropsis, hydropsis) czyli wodna puchlina moe by spowodowana marskoci wttroby, przewlekym lub ostrym zapaleniem nerek, lub te moga wystpi w ostatnim stadium niewydolnoci minia sercowego. Na hydrops mona te umrze z powodu sepsji wtrnej: opuchlizna czy te jakiekolwiek zgromadzenie pynw w tkankach to raj dla bakterii; w epoce przedantybiotykowej tego typu choroby zakane byy miertelne.
68

Przypomn, e w Ewangelii ukaszowej opisane zostao uzdrowienie chorego na puchlin ( k 14,1-

6), a wic sowo hidrpico, oznaczajc cierpicego na hydrops, prawdopodobnie mogo pojawia si w kazaniach. Curtius zwraca uwag na redniowieczne korzenie metaforycznego zastosowania aciskiego przymiotnika hydropico oznaczajcego niezdrowe pragnienie, jak pisze (op.cit., s. 286-287): W siedemnastowiecznej poezji hiszpaskiej (Gngora, Caldern) oraz w prozie (Gracin) jest to dobrze znana metafora. [] Przymiotnik hydroptic jest rwnie ulubionym wyraeniem Donnea, ktry mg go zapoyczy z aciny redniowiecznej albo ze rde hiszpaskich. Na marginesie zauwamy, i na sowo hidrpico natrafi mona take u innych

zestawienie oczu (ojos) z przymiotnikiem hidrpicos, niezwykle plastycznego dziki konceptualnej dosownoci obrazu. Aktor w wypowiadanych przez siebie sowach znajdowa bardzo precyzyjn informacj, dotyczc wykonania roli, ktra w tej scenie wymagaa bliskiego kontaktu wzrokowego midzy Segismundo i Rosaur. Czy znaczyoby to, e nie wypuszcza aktorki z ucisku od chwili, w ktrej Segismundo w przypywie zoci podnosi Rosaur z ziemi, a wic przez ponad 40 wersw trzyma j na odlego wycignitych ramion, a moe raczej, gdy tekst wskazywa wprost na adresatk kwestii t slo, t, has suspendido, chwyta aktork ponownie za ramiona? Jest to o tyle prawdopodobne, i takie ustawienie pozwalaoby Segismundo pomimo ciemnoci na swobodne kontemplowanie twarzy Rosaury, ktrej obecno zbudzia w nim nieznane mu wczeniej oszoomienie i podniecenie. Z drugiej za strony, przekaz emblematyczny, jaki odczyta mona z kompozycji metaforycznego obrazu spragnione nieugaszonym pragnieniem oczy pij ze spojrzenia drugiej osoby wskazuje na klarowne nawizanie do neoplatoskiej wizji mioci jako rda i pierwszej przyczyny denia do poznania pikna i dobra. Bez wikszej przesady wypada powiedzie, e zjawienie si Rosaury stanowi pierwszy stopie edukacji, i to nie tylko sentymentalnej, uwizionego Segismundo. Gwatowno rodzcego si w spojrzeniu, a waciwie w zapatrzeniu (el ver, viendo, por ver) uczucia, uwydatnia metaforyczne zestawienie ze mierci (muerte) i umieraniem (estoy muriendo). Segismundo bowiem koczy cytowan strof stwierdzeniem, ktre wykracza stopniem intensywnoci poza zaproponowan przez Orteg y Gasseta diagnoz symptomw mioci u jej pocztkw, miast delikatnej rany, mowa jest o mierci umieram, by patrze: estoy muriendo por ver. Ten paradoks nawizuje wprost do charakterystycznego dla baroku oksymoronu ycia w umieraniu (vivir muriendo), sigajcego korzeniami dworskiej liryki XV wieku, ktra w szczeglny sposb upodobaa sobie mwienie o mioci w kategoriach rany, blu, choroby czy mierci69. Swj pomys Calderon rozwija w koczcej kwesti Segismunda

dramaturgw Zotego Wieku, m.in. Lopego de Vega, Mira de Amescua, Tirsa de Molina.
69

Tego typu obrazowanie znalazo szczeglne miejsce w szesnastowiecznej poezji mistycznej, i tak glos

Vivo sin vivir en m (yj, ycia nie majc w sobie) znamy w wersji w. Jana od Krzya (zob. S. Baraczak, Ocalone w tumaczeniu. Szkice o warsztacie tumacza poezji z dodatkiem maej antologii przekadw-problemw, a5, Krakw 2004, s. 421-422) i w. Teresy z vila (zob. Bracia ochotno sawi imi Chrystaczyli gar okruchw ze skarbca hiszpaskiej poezji nabonej, wybra, przeoy i krtkim wstpem opatrzy A. Nowak, Oficyna Wydawnicza, Krakw 1997, s. 25-26).

decymie, ktra sama dla siebie stanowi przykad sownej wirtuozerii, pozwalajc na pene wyeksponowanie emocji bohatera, owiadczajcego, e nie zwaa na mier70. Ale niech tam, niech na ciebie patrz i umieram mwi, by po konfrontacji argumentw za i przeciw, stwierdzi jednoznacznie, e przecie przeduanie ycia nieszcznikowi (jakim jest), byoby tym samym, co zada mier szczliwemu czowiekowi:
Pero vate yo y muera; [] pues dar vida a un desdichado es dar a un dichoso muerte. mier rozpacze! I, 233-242) La vida es sueo (QCL 1636 k. 3v) (Patrzc, mier czuj przybd,/ []/ Bowiem nieszczsnym da ycie,/ To szczsnym nie

Dla Segismunda spotkanie z Rosaur oznaczao mio od pierwszego wejrzenia, chocia on sam nie zdaje sobie do koca z tego sprawy. Dla niej rozmowa z nieznajomym nieszcznikiem bya zdumiewajcym dowiadczeniem (con asombro), ale przede wszystkim powodem zakopotania i lekcj pokory wobec losu, bo tak mona odczyta zdanie, ktre pada na pocztku jej kwestii nie wiem, co mogabym ci powiedzie i o, co zapyta, oraz opowiedzian w kolejnych dwu decymach dug przypowie o pewnym biednym mdrcu jedzcym korzonki, ktry zapaka nad losem innego biedaka, gdy ze zdumieniem zauway, i ten zjada to, co on odrzuci71:
Con asombro de mirarte, con admiracin de orte, ni s qu pueda decirte, ni qu pueda preguntarte. La vida es sueo (QCL 1636 k. 3v)

70

Tej ostatniej strofy nie ma w pierwszej wersji La vida es sueo; Ruano (zob. jego wydanie dramatu, s.

119) wyklucza fakt, i mogaby zosta dopisana przez Calderona w drugiej redakcji. Jego zdaniem jej skomplikowana i jakoby niejasna pod wzgldem znaczenia struktura miaa by powodem jej zniknicia z pierwszej wersji. Ten argument jest, co najmniej, dyskusyjny, tym bardziej, e jak z kolei podkrela Rodrguez Cuadros w swojej edycji (s. 20-21) caa kwestia nosi lady gruntownej przerbki, ktra wysuna na pierwszy plan rol spojrzenia, podczas gdy w pierwszej wersji Segismundo skupia si przede wszystkim na wraeniach suchowych. Rodrguez Cuadros uwaa, e wiadczy to o wiadomym wzmocnieniu i uwypukleniu wtkw platoskich; zob. E. Wchocka, Poetyka spojrzenia w teatrze Calderna, [w:] Teatr Calderna: tradycja i wspczesno, pod red. U. Aszyk, Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, Katowice 2002, s. 49-59.
71

Przypowie o mdrcu nawizuje do Exemplum X z Libro del Conde Lucanor, redniowiecznego

zbioru opowieci hiszpaskiego autora, don Juana Manuela; zob. Rady Patroniuszowe, czyli Historyje i przykady opowiadane Hrabi Lukanorowi z hiszpaskiego [...] przez L.[ucjana] S.[iemieskiego], Pozna 1847, s. 3941.

(Patrz na ciebie z boleci,/ Z podziwem sucham twej mowy;/ Jakimi pyta ci sowy/ Lub jak odpaca powieci? I 243-246)

Dla czci popularnej widowni bo signicie w tym miejscu po epitet pokrewny etymologi hiszpaskiemu okreleniu vulgo (ac. vulgus) byoby chyba naduyciem w dialogu Segismundo z Rosaur dopeniaa si wyczekiwana od pocztku scena boy meets girl. Jej konsekwencje widzowie mieli ledzi z napiciem a do zakoczenia przedstawienia, poddajc si emocjom, jakie dzisiaj s udziaem (tele)widzw uzalenionych od poudniowoamerykaskich seriali. Calderon przewidzia sporo niespodzianek i nagych zwrotw akcji. Rosaura znajdzie si na dworze krla Basilio, ktry w ramach drugiej fazy swojego eksperymentu, majcego na celu ochron Polski przed tyranem, sprowadzi do paacu Segismunda, aby naocznie sprawdzi, czy gwiazdy mwi prawd o nastpcy tronu. Dla Rosaury, ktra znalaza si w fraucymerze ksiniczki Estrelli, siostrzenicy Basilio, pod zmylonym imieniem Astrea, ponowne zetknicie si z krlewskim synem skoczy si traumatycznie: omal nie stanie si ofiar gwatu. Ale to wanie do niego zwrci si o pomoc, gdy wyczerpie wszystkie inne rodki dochodzenia do swoich praw wzgldem Astolfa, wiaroomnego mczyzny, ktry wykorzysta jej naiwno i niewinno, co byo bezporednim powodem jej przybycia w przebraniu chopca do Polski. W finale dramatu Segismundo, przezwyciajc wasne do niej uczucie, przywrci Rosaurze utracony honor, nakazujc Astolfowi, ksiciu Moskwy, aby j polubi. Czy by to happy end? Calderon w kongenialny sposb z elementw, skadajcych si na typow hiszpask comedia, buduje dramat o gbokiej wymowie filozoficznej, w ktrym spotykaj si bardzo rne inspiracje i motywy, co wida wyranie ju na przykadzie niespena piciuset wersw (cao 3319 wersw, w aktach, odpowiednio: 985, 1200, 1134), jakie skadaj si na tutaj analizowan pierwsz cz ekspozycji dramatu. Sia zrodzonego ze spojrzenia uczucia, przypomnienie o tej jedynej kobiecie, ktr kocha
Slo a una mujer amaba; que fue verdad, creo yo, en que todo se acab y esto slo no se acaba. piknoci! II 902-905) La vida es sueo (QCL 1636 k. 18r) (I tylko aska mioci/ Raz jeden wesza do duszy,/ Ktra, gdy wszystko si kruszy,/ Ocala pami

i co musiao by prawd, skoro tylko to uczucie trwa, podczas gdy wszystko inne paac, dworzanie, krlewskie honory znikno, stanie si si sprawcz przemiany Segismunda, doprowadzajc go do zwycistwa nad sob samym, swymi namitnociami, ale i okrutn przeciwnoci losu, jak w jego przypadku by nieodpowiedzialny ojciec. Bo to wszak polski

krl Basilio, zadufany w naukowe podstawy swojej wiedzy, pozbawi swego prawowitego nastpc mioci rodzicielskiej oraz stosownego jego stanowi i przeznaczeniu wychowania, tym samym sam sprowokowa wypenienie si tragicznej przepowiedni: zamiast uchroni krlestwo przed katastrof, sam sta si jej przyczyn. Segismundo restytuujc w finale dramatu porzdek w pastwie polskim, da dowody roztropnoci godne idealnego ksicia, co tylko podkreli autorytarno rzdw jego ojca. Przypomnie wypada, i to hiszpaski jezuita, ojciec Mariana, stwierdzi, i poddani maj prawo obali swego wadc, jeli ten okae si tyranem i nie respektuje nakazw prawa boskiego i naturalnego. Mona si oczywicie zastanawia, czy aby decyzja dramaturga o umiejscowieniu akcji La vida es sueo w Polsce (ktrej lennem nota bene jest ksistwo Moskwy), nie wizaa si z docierajcymi do Hiszpanii wieciami o wybuchajcych w Rzeczpospolitej Obojga Narodw rokoszach szlachty, ktra w ten sposb chciaa si obroni przed jakoby planowanym wprowadzeniem absolutum dominium przez krla Zygmunta III Waz. Ta swoista wariacja na polski temat skada si jednak z rozpoznawalnych elementw splata poezj z histori, nie obawiajc si anachronizmw, ktre w rozumieniu Calderona i jego wspczesnych nie stanowiy zagroenia dla spenienia warunkw prawdy mimetycznego przedstawienia72. Stolica Calderonowskiej Polski znajduje si nad morzem. Ta lokalizacja zaskoczya ju niejednego badacza twrczoci hiszpaskiego dramaturga73, bo rzadko kiedy niepolski hispanista sysza o toczcej si niemal przez cay wiek XVII wojnie o dominium maris Baltici, ani o powoanej w Madrycie w 1626 roku specjalnej rady dla koordynacji caoci

72

Ewidentne konotacje polityczne La vida es sueo nie stanowi tutaj zasadniczego przedmiotu rozwaa,

chocia wypada zauway, e nawizywanie do biecej sytuacji (spoeczenej, politycznej) stanowi jedn z stosowanych przez Calderona strategii pisarskich, co o tyle zrozumiae, i pisa dla teatru, a wic medium przekazu yjcego z aktualnoci, bdcego tu i teraz. Kwesti polsk w La vida es sueo omawiam, m.in. cytowanym powyej Wstpie (s. L-LVI), zob. te B. Baczyska, wiat, teatr, ycie i sen w dramacie Calderona ycie jest snem, [w:] Wielki Teatr wiata. Wykady otwarte na scenie przy Wierzbowej, Teatr Narodowy, Warszawa 2003, s. 77-100.
73

Wydawcy La vida es sueo poruszaj polsk kwesti przy okazji wersu 1430, czujc si w obowizku

zapozna czytelnika z topografi i historycznym granicami naszego kraju. A chodzi mianowicie o zdanie wypowiedziane przez Segismunda, konstatujcego fakt wyrzucenia z paacowego balkonu do morza sugi, ktry omieli mu si narazi. Sam incydent mona odczyta jako reminiscencj defenestracji praskiej z 1618 r., co jednak nie umniejsza polskich konotacji dramatu.

dziaa dotyczcych Batyku74, a wic w planw utworzenia wsplnej polsko-hiszpaskiej floty, ktra pod wodz polskiego nastpcy tronu, krlewicza Wadysawa, doprowadziaby do zdominowania akwenu Morza Batyckiego przez Habsurgw i ich sojusznikw. Bywajcy czsto w Warszawie hiszpascy dyplomaci zapewne wiedzieli o napitych stosunkach, jakie czyy Zygmunta III Waz i jego pierworodnego syna, chocia jak zauwaa Ryszard Skowron: Patrzc [] na stosunki midzy obu Wazami przez pryzmat Hiszpanii, otrzymujemy zupenie inny obraz75. Prawdopodobnie mogli by te wiadomi faktu, i znw Skowron: Poparcie Hiszpanii czy manifestacyjnie okazywana przyja Wadysawa z Filipem IV mogy mu [] zaszkodzi w opinii szlachty, a tym samym by jednym z czynnikw utrudniajcych elekcj76. Hiszpaska monarchia bowiem przecitnemu polskiemu szlachcicowi kojarzya si z absolutum dominium, a wic z zagroeniem dla zotej wolnoci. Czy winno dziwi, i to wanie Polacy w hiszpaskim dramacie powstaj przeciwko nastpcy tronu z politycznego rozdania, ktrym jest ksi Moskwy77? La vida es sueo przynosi jak pisa znakomity historyk, Jzef Szujski, w przedmowie do wasnego przekadu dramatu: [] niezawodnie odbicie opinii, jak miano na dworze Filipa IV o Polsce Zygmunta III i Wadysawa IV78. Polska w dramacie Calderona jest oczywicie krain fikcji i utopii, co jednak nie przeszkadza doszukiwa si zwizkw midzy zmyleniem poety a rzeczywistoci historyczn, doceniajc przy okazji jego niezwyk
74

R. Skowron, Dyplomaci polscy w Hiszpanii w XVI i XVII wieku, Universitas, Krakw 1997, s. 150; zob.

take id., Olivares, Wazowie i Batyk. Polska w polityce zagranicznej Hiszpanii w latach 1621-1632, Towarzystwo Wydawnicze Historia Jagellonica, Krakw 2002.
75

Ryszard Skowron, Olivares, Wazowie i Batyk , s. 139. Ibidem, s. 148. Najgoniej imputowano Calderonowi ignorancj w sprawach polskich w czasie bezporednio

76

77

poprzedzajcych wybuch powstania listopadowego, a wic w czasie, gdy najjaniej panowa na tronie polskim car Aleksander, pisa Leon Zienkowicz o Komedii Kalderona o Polakach, w almanachu Pamitnik dla Pci Piknej (1830, t. III, s. 91-92): [] Ot cay dramat, ktry podobao si Kalderonowi wystawi w Polsce, cho najmniejszego ladu obyczajw naszych nie skreli; a sdzc z tego dziea, zdaje si, e autor oprcz wiadomoci, i s na wiecie Polacy, e s u nich jakie sejmy i jaka elekcja, nic wicej z ich dziejw nie sysza []. Dzieo to jednak nie jest bez wielkich poetycznych zalet, a jeli ucierpiaa miejscowo i historia, wszdzie janieje imaginacja poudniowego wieszcza i zachwyca twrczy geniusz Kalderona, zob. B. Baczyska, Ksi Niezomny , s. 85-86.
78

Cyt. za ycie snem. Dramat Kalderona dziejcy si w Polsce, w przekadzie J. Szujskiego, Lww 1883,

s. 4.

intuicj i przenikliwo w ocenie sytuacji nie tylko dramatycznych, tym bardziej, i najnowsze ustalenia historykw badajcych polsko-hiszpaskie kontakty w czasie wojny trzydziestoletniej, porednio zdaj si potwierdza jego wyjtkowy zmys (politycznego) analityka. Dla dyskretnej czci publicznoci w takim znaczeniu, jakie dyskrecji (discrecin) przypisywaa epoka79 wszystkie ukryte konotacje, zaskakujce skojarzenia, nawizania, parafrazy, aluzje, cytaty, przywoania, stanowiy intelektualne wyzwanie. Imiona znaczce, emblematy hieroglify jak mwi Calderon rozpoznawalne w ukadzie obrazu scenicznego, elementy sekretnej filozofii, a wic motywy i wtki mitologiczne, skaday si na struktur podporzdkowan logice ingenium, ktra obejmowaa cay dramaturgiczny projekt. Jej wehikuem bya fabua oparta na klarownych jednostkach i dynamicznych funkcjach modelu aktancyjnego, jaki hiszpaski teatr wyksztaci w ywym trwajcym ju od pokole konktakcie z publicznoci. I tak, rozgrywajcy si w planie wadzy konflikt ojca z synem w La vida es sueo kontekstualizowa dobr imion: ich etymologia oczywicie dla wtajemniczonych zdradzaa intencj dramatu, konfrontujc krla Polski Basilio (grecki rdosw basileios), a wic tego, ktry ma wadz, z goszcym zwycistwo Segismundo (starogermaskiego sig i munt). Nie wykluczao to jednak i innych konotacji oraz skojarze, take tych zwizanych z histori najnowsz i polityczn aktualnoci, a wic stosunkowo niedawnej problematycznej sukcesji na tronie moskiewskim, ktrej gwnymi aktorami byli Wasyl (Basilio) Szujski, Zygmunt III Waza i dwch samozwaczych Dymitrw (przypomn tylko, e w La vida es sueo mamy rwnie dwch zygmuntw80) czy biecej sytuacji na warszawskim dworze Wazw.

79

Cov., s. 476, 475: Discreto. Est arriba incorporado en el verbo discernir; Discernir. Del verbo latino

discerno [...]. Vale vulgarmente distinguir una cosa de otra y hacer juicio dellas; de aqu se dijo discreto, el hombre cuerdo y de buen seso, que sabe ponderar las cosa y dar a cada una su lugar. [...].
80

Na pocztku trzeciego aktu dochodzi do faszywego rozpoznania przez wystpujcych przeciwko

Basilio powstacw Segismundo w postaci gracioso Clarna, jego komentarz zaistniaego qui pro quo godzien jest zacytowania: SOLDADO 2: Pues cmo atrevido y necio,/ t te hacas Segismundo?/ CLARN: Yo Segismundo? Eso niego,/ que vosostros fuistis quien/ me segismundasteis. Luego/ vuestra ha sido solamente/ necedad y atrevimiento QCL 1636 k. 19r; w wersji polskiej (III 48-52): DRUGI ONIERZ [do Klaryna]: Ach, ty hultaju i banie!/ Jak miae sobie przywaszczy Zygmunta krlewskie miano?/ KLARYN: Czy ja si zwaem Zygmuntem, czyli te mnie tak nazwano?/ Samicie przecie, hultaje, nie bdzie temu i chwili,/ Z zuchwalstwem i przewrotnoci Klaryna uzygmuncili!.

W mitograficznym studium powiconym Calderonowskiemu Segismundo Maurice Molho, znakomity hispanista francuski, wskaza m.in. na fontetyczn zbieno imienia Rosaury z legendarn Rosemund, zwracajc uwag na obecno w wyranej jego zdaniem korespondencji z triad Segismundo-Rosamunda-Rosaura silnych nawiza do zoomorficznych monstrw obecnych w archetypowych przedstawieniach81. A przykadw monstrualnoci w dramacie jest wiele: poczynajc od hipogryfa w incypicie, poprzez posta gwnego bohatera, ktry sam o sobie mwi, i jest czowiekiem pord zwierzt, a zwierzciem pord ludzi (soy un hombre de las fieras/ y una fiera de los hombres, QCL 1636 k.3v, I 211212), koczc na penicej niezwykle wan rol w rozwoju zawikanej intrygii androginii Rosaury, ktra w pierwszym akcie wystpuje w przebraniu chopca, w drugim jest dwrk o imieniu Astrea, by w trzecim akcie wystpi w kostiumie stanowicym poczenie garderoby damskiej z elementami zbroi. Jednak w wypadku imienia Rosaury dalece bardziej czytelne byo jego etymologiczne dowartociowanie. Synteza sw rosa (ra, rowy) i aura (aura, powiew, powietrze) przekada si na opalizujcy zoto- (vide anagram aurosa) rany obraz i sowo jutrzenki (kolejny anagram: aurora), symbolizujcej wiato poranka i nowego pocztku, jakim jest pojawienie si tajemniczej postaci w wiey/jaskini w yciu/jani Segismunda82. Calderon nie od razu jednak daje pozna imi heroiny, w czym rwnie zna rk mistrza: pada ono po raz pierwszy dopiero na pocztku drugiego aktu w dialogu Clarna z Clotaldem, z ktrego wynika, e Rosaura na dworze przebywa pod przybranym nazwiskiem (II 1185 / II 100). Jedyn osob, jaka j w paacu rozpozna bdzie Astolf, jej moskiewski kochanek, i on nazwie j (siedem razy) po imieniu, ona jednak zaprzeczy jakoby bya Rosaur, przedstawiajc si jako Astrea (tym imieniem w drugim akcie zostaje nazwana sze razy). Co ciekawe, Segismundo dowie si, jak ma na imi niebiaska osoba, ktr pokocha, dopiero w trzecim akcie, gdy Clarn dostrzee sw pani w postaci jedca pdzcego jak oszalay w kierunku obozowiska powstacw (III 2518 / III 400). Ale ju w drugim akcie, imi Rosaury zostanie przywoane w dwornej peryfrazie, jak Segismundo skieruje do piknej kobiety, ktra na widok ksicia bdzie chciaa popiesznie si usun:
81

M. Molho, Mitologas. Don Juan, Segismundo, trad. B. Gonzlez de Escandn, Siglo XXI, Madrid

1993, s. 239.
82

Por. Ch. Andres, Les femmes, lamoru et la beaut dans La vie est un songe, [w:] Lectures de

Caldern: La vie est un songe. Le grand thtre du monde, sous la direction de R. Saez, Presses Universitaires de Rennes, Rennes 1999, s. 29-36.

Oye, mujer, detente! No juntes el ocaso y el oriente, huyendo al primer paso; que juntas [juntando] el oriente y el ocaso, la lumbre y sombra fra, sers sin duda sncopa del da. (Pero, qu es lo que veo?) II 1572-1578 La vida es sueo (QCL 1636 k. 13r) (Wstrzymaj si, pikne zjawisko,/ Wszak wschd i zachd soneczny nie nastpuj tak blisko!/ Ucieka przy pierwszym kroku/ Znaczy: wschd czy z zachodem i memu zarazem oku/ Odkrywa blaski i cienie./ Gdy znikniesz, zgasn wraz z tob zotej jutrzenki promienie./ (Lecz kog widz, o nieba!) II 464-470)

Dopiero wypowiedziawszy konceptualny komplement, w ktrym odchodzca kobieta porwnana zostaje do synkopy dnia, bo czy wschd soca z jego zachodem83, Segismundo zaczyna co sobie przypomina, w kolejnym aparcie nastpuje rozpoznanie: mwi do siebie, i ju kiedy widzia t pikno Ya he visto esta belleza/ otra vez (II 1580-1581; QCL 1636 k. 13r). A gdy Rosaura, pomimo nalega ksicia, i nie przyznajc si, e i ona ze zdumieniem rozpoznaa w nim nieszcznika z wiey, bdzie si jednak prbowaa oddali, usyszy nie mniej symptomatyczne pytanie, jake moe odchodzc w ten sposb, pogry w ciemnoci jego zmysy84: Cmo quieres dejar desa manera/ a escuras mi sentido? (II 1625-1626; QCL 1636 k. 13v). I rzeczywicie w swojej kondycji nieokrzesanego ksicia wpada w stan pomrocznoci, nastajc na cze kobiety, ktr przed chwil traktowa jak bogini. Ale najwaniejszy jest zoty promie metafory, jaka przenika na wskro cao precyzyjnej dyktowanej ingenium architektury dramatu Calderona, rzucajc cie idei85. Segismundo jeszcze nie wie, e Eros jest deniem do peni, ale nie tylko deniem do fizycznego wypenienia cielesnej natury jak pisze Stefan wieawski omawiajc Uczt Platona ale do peni doskonaoci i dobra86. Ta prawda przyjdzie do niego wraz z przebudzeniem, gdy z powrotem znajdzie si w swojej wiey/jaskini,
83

Dla orientujcych si w obrazie nieba ta figura przywoywaa posta bogini Wenus. Przekad Edwarda Boy jest wyranie przerysowany, podaj cytowane w tekcie fragmenty kwestii

84

Segismunda w jego wersji: Ju te piknoci dziewicze/ Widziaem kiedy II 472-473; Nie bdzie odjta mi znw/ Ta rozkosz nadziemska jak tusz,/ Ktra przed chwil zaledwie ca przenika mi dusz II 516-518.
85

Doskonale t zasad poetyki barokowej oddaje Baltasar Gracin w Agudeza y arte de ingenio (Huesca

1648): No se contenta el ingenio con sola la verdad, como el juicio, sino que aspira a la hermosura. Poco fuera en la arquitectura asegurar firmeza, si no atendiera al ornato. Cyt. za B. Gracin, op.cit., I, s. 54.
86

S. wieawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, PWN, Warszawa-Wrocaw 2000, s. 98

gdzie obcowa bdzie jedynie z przypomnieniem i gdzie zrozumie, e czowiek winien dy do dobra w kadym swym pragnieniu i czynie, bo czyme jest ycie, jedynie snem, iluzj, zud, cieniem jedn chwilk. Zdumiewajca zdolno byskotliwego kojarzenia, ktrej doskona prbk da ju Segismundo w pierwszym monologu, poprowadzi jego myl ku kapitalnym stwierdzeniom, kumulujcym si w wyranie wyciszonej, przepenionej pogodn rezygnacj i uspokojeniem, decymie o zdecydowanie neostoickiej wymowie, zamykajcek akt drugi:
Yo sueo que estoy aqu destas prisiones cargado, y so que en otro estado ms lisonjero me vi. Qu es la vida? Un frenes. Qu es la vida? Una ilusin, una sombra, una ficcin, y el mayor bien es pequeo; que toda la vida es sueo, y los sueos, sueos son. II 2178-2187 La vida es sueo (QCL 1636 k. 13r) (Ja wic ni te, i mczestwem/ W tym lochu dusz mozol / Jak przedtem triumfu pole/ niem, upojon zwycistwem!/ Czym cae ycie? Szalestwem!/ Czym ycie? Iluzji tem,/ Snem cienw, nicoci dnem./ C szczcie da moe nietrwae,/ Skoro snem ycie jest cae/ I nawet sny tylko s snem! II 946-955)

Cae kocowe soliloquium skada si z czterech decym87, wypowiadanych przez aktora, ktry pozostawiony sam na scenie w tym samym przebraniu i w tej samej pozycji, co na pocztku dramatu (Descbrese Segismundo como al principio, con pieles y cadena, durmiendo en el suelo [] k.17r/ Odsania si picy na ziemi ZYGMUNT tak jak na pocztku, w skrach i na acuchu II 782), stawa si w tej drugiej odsonie jeszcze wyrazistsz ikon, o co dramaturg zadba, otwierajc ostatni strof ostensywnym odniesieniem do sytuacji wypowiadania: ja [ni, e] jestem tutaj (Yo sueo que estoy aqu). Ale na tym nie koniec. W drugim wersie pojawia si synekdocha o wyranie hiperbolicznej wymowie cargado de prisiones, przy czym prisiones (wizienia) zastpuje tu sowo cadenas (acuchy), ktrymi obciano (czasownik cargar) winiw, aby uniemoliwi im ucieczk z miejsca odosobnienia. Przypomnijmy, i aktor grajcy Segismundo mia na sobie acuch, oznaczajcy jego kondycj

87

W pierwszej wersji Segismundo wygasza tylko jedn decym na zakoczenie drugiego aktu, w

drugiej redakcji myl przewodnia, e nawet we nie nie winno si traci zdolnoci do czynienia dobra, zostaa przez dramaturga rozwinita; koczcy drugi akt monolog Segismunda podobnie jak Apurar, cielos, pretendo z pierwszego to jeden z najbardziej antologicznych tekstw Calderona.

skazaca. Nie byoby w tej retorycznej figurze nic szczeglnego, gdyby nie fakt, i Calderon siga po ten sam obraz po raz drugi. Ju w pierwszym akcie zanim gwny bohater zostanie odsonity na scenie Rosaura, posikujc si tym samym skojarzeniem, opisuje pooenie Segismundo88: [] yace un hombre/ de prisiones cargado (I 96-97; QCL 1636 k. 2v). Trudno oprze si wraeniu, e Calderon koczc drugi akt wiadomie (nie po raz pierwszy w tym dramacie) przywouje sowem motyw ikoniczny, ktry nawizuje do walki gigantw, a wic do pokoleniowego konfliktu o wadz, jaki relacjonuje mitologia. Zwykle w wydaniach komentowanych La vida es sueo zwraca si uwag na zamierzon aluzj do mitu gigantw w zwizku z wersem 332, w ktrym explicite pojawia si sowo gigante, padajc w wykrzyczanej przez Segismundo kwestii, gdy obezwadniony przez stranikw zostaje z powrotem wprowadzony do wiey po spotkaniu Rosaury w pierwszym akcie:
Ah cielos, qu bien hacis en quitarme la libertad! Porque fuera contra vosotros gigante, que, para quebrar al sol esos vidrios y cristales, sobre cimientos de piedra pusiera motes de jaspe. I 329-336 La vida es sueo (QCL 1636 k. 4r) (O nieba! Widz, e susznie/ Wolno mi wzita zostaa, albowiem gdybym by wolny,/ Przeciwko socu bym podnis, jak olbrzym, mocarne rami/ I by zgruchota na szcztki zwierciado z szka i krysztau,/ Na fundamencie skalistym oparbym gry z jaspisu. I 305-309)

Dla wspczesnych Calderona tych, ktrzy mieli za sob podobn do niego, wyniesion ze szkoy, humanistyczn formacj aluzja do Gigantomachii bya zapewne klarowna, czy jednak na tyle aby przywoa w pamici sowa Owidiusza, opisujcego w ksidze pierwszej Metamorfoz utrat pierwszej szczliwoci zotego wieku i nastanie wieku ostatniego elaznego:
Mio rodzinna lega w pyle, dziewicza Astrea, ostatnia z bstw, opuszcza ziemi w krwi skpan. Aeby nawet wzniose obszary powietrza nie zaznay wicej spokoju ni ziemia, wdarli si we Giganci i signli po krlestwo niebios. Pitrzc gr na gr a do gwiazd si wspili. Wwczas ojciec potny cisn piorun i Olimp roztrzaska, Oss o Pelion uderzy. Leay potworne cielska przygniecione wasnym ciarem. Ziemia zbroczona obfit krwi swoich synw

88

W wersji pierwszej czowiek (Segismundo), ktrego opisuje Rosaura obciony jest acuchami: de

cadenas cargado (I 111), zob. J. M. Ruano de la Haza, op.cit., s. 133.

zwilgotniaa i znw tchna ycie w gorc posok. Lkajc si, by nie pozosta nawet lad dzikiego rodu, obrcia ich w ludzi. Ale i to pokolenie pogardzao bogami, byo dne okrutnego mordu i gwatowne, zna, e z krwi narodzone 89. (Ovid. Met. I 150-155)

Ludzie wic nosiliby w sobie dziedzictwo krwi gigantw? (Covarrubias w swoim Tesoro de lengua espaola uprawnia do powowywania si na t wanie mityczn etymologi w przypadku stosowania sowa gigante w odniesieniu do bezdusznych zarozumialcw, bluniercw, tyranw oraz ludzi bez Boga i bez sumienia90.) W wypadku La vida es sueo zwizki z mitem, w ktrym synowie z walcz z ojcami o wadz nad wiatem, wydaj si ewidentne, chocia jak zauwaa Evangelina Rodrguez Cuadros w warstwie jzykowej moe zdziwi paradoksalny brak bezporednich nawiza91. Basilio wini Segismundo za mier swojej ony, ktra umara w poogu, co mona potrakowa jako okaleczenie ojca (relacja Uranos/Kronos); z kolei, Segismundo zostanie skazany na niebyt w obawie przed wypenieniem si przeznaczenia, jakie Basilio odczyta w gwiazdach (i ktrego porednim potwierdzeniem by zgon ony), co moe stanowi odbicie relacji Kronosa (Saturna) z Zeusem. Najmodszy z tytanw, jak wiadomo, poera swoje dzieci, obawiajc si, e zgodnie z przepowiedni jeden z nich go obali, jak te si stao: Zeusowi, ktrego uratowaa podstpem jego matka Rea, udao si ojca pomimo interwencji Gigantw i Tyfeusza pokona i strci do Tartaru razem z pozostaymi Tytanami. Pierre Grimal odnotowuje, i: W religijnej tradycji orfickiej Kronos wystpuje wyzwolony z wizw, pojednany z Zeusem i mieszka na Wyspach Szczliwych. To pojednanie Kronosa z Zeusem pozwalajce uzna Kronosa za dobrego krla, pierwszego, ktry panowa w niebie i na ziemi, doprowadzio do poda o zotym wieku92. Taki fina wydaje si by bliszy zakoczeniu, jakie Calderon da swemu dramatowi. Oczywicie wspczenie raczej skonni jestemy w uksztatowaniu fabuy dopatrywa si odbicia mitu
89

Owidiusz, Metamorfozy, przeoyli A. Kamieska i S. Stabrya, opracowa S. Stabrya, BN II 76,

Ossolineum, Wrocaw 1996, s. 10-11.


90

Cov., s. 638-639: Gigante. Hombre de mayor estatura de la ordinaria. [] Por la fbula de haber los

gigantes tenido guerra, con los dioses, y querido alzarse con el cielo, poniendo un monte sobre otro [], lo entienden moralmente de los hombres locos, soberbios, impos y bestiales, que no levantan el pensamiento un dedo de la tierra, de la cual se llaman hijos; [...] Bien es verdad que como tenemos dicho, podemos llamar gigantes metafricamente a los soberbios desalmados, blasfemos, tiranos y hombres sin Dios y sin conciencia, por ser hijos de la tierra y no considerar que hay Dios en el cielo.
91

E. Rodrguez Cuadros, Introduccin, [w:] P. Caldern de la Barca, La vida es sueo, edicin de...,

Espasa Calpe, Madrid 1997, s. 56.


92

P. Grimal, op.cit., s. 193.

Edypowego93, bo blisza nam jest tragedia Sofoklesa, ktr Calderon mg zna jedynie z trzeciej rki, ale to moe dlatego, e nasze widzenie wiata zostao w duym stopniu zdeterminowane przez Freuda, dla ktrego [o]jcobjstwo jak pisze Leszek Kolankiewicz jest gwn i prastar zbrodni ludzkoci i jednostki ludzkiej, tote wszyscy jestemy obarczeni win. Ta wina to ni mniej, ni wicej, tylko oglnoludzka wina synw, na ktrej opiera si uczucie religijne94. Czy winno wic dziwi, i Alexander A. Parker w silnie rysowanych (archetypowych) konfliktach ojcw z synami w Calderonowskich dramatach domyla si okrytej tajemnic rodzinnej tragedii z autorytarnym ojcem w roli gwnej95? Calderon by jednak czowiekiem epoki, ktra mitologi traktowaa jako rodzaj poetyckiego leksykonu. I taki charakter maj mitologiczne przywoania pojawiajce si raz po raz na powierzchni tekstu La vida es sueo. Jest nim w sposb ewidentny obraz uwizionego Segismunda, w ktrego postaci dostrzec mona analogi z gigantami pogrzebanymi we wntrzu ziemi pod zwaami acuchw grskich96. I nie chodzio tylko o hiperboliczne przedstawienie uwizienia gwnego bohatera. Kluczem zdaje si cytowana powyej pierwsza ksiga Owidiuszowych Przemian, chodzi mianowicie o niezwykle wany dla epoki topos zotego wieku Aurea prima sata est aetas (Ovid. Met. I, 89-90) i nastpujcej po niej, w kolejnych wiekach, degradacji, ktr przypiecztowao wraz z nastaniem zbrodniczej epoki elaza odejcie mitycznej bogini sprawiedliwoci. Wypada zwrci uwag, i w poemacie Owidiusza, nalecym wszak do kanonicznych tekstw humanistycznej formacji, ktry zapewne niejeden z ksztaconych w szkoach jezuickich mg zna na pami, odejcie Astrei ssiaduje z

93

Maurice Mohlo w ksice Mitologas. Don Juan. Segismundo nazywa bohatera La vida es sueo

dzikim Edypem (op.cit., s. 242); prb zmierzenia si z mitem Edypa podja take polska latynistka, zob. E. Wesoowska., Rozterki hiszpaskiego Edypa, Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae 1998, XII, s. 75-86.
94

Cyt. za L. Kolankiewicz, Dziady. Teatr wita zmarych, sowo/obraz terytoria, Gdask 1999, s. 104. Zob. A. A. Parker, The father-son conflict in the drama of Caldern, Forum for Modern Languages

95

Studies 1966, 2, s. 99-113.


96

Ten obraz wyrazicie opisuje, powujc si na Owidiusza, Prez de Moya De la pelea de los Titanos o

Gigantes contra Jpiter w Philosofa secreta (Madrid 1585): [] Jpiter, indignado de tan gran soberbia, arroj un rayo del cielo, con que hiri, a estos Gigantes, y abriendo la tierra, los puso debajo de ella, ponindoles encima unos grandes y pesados montes; [...]. Cyt. za J. Prez de Moya, Philosofa secreta de la gentilidad, ed. C. Clavera, Ctedra, Madrid 1995, s. 141.

gigantomachi97. Znaczyoby to, e imi, jakie przybiera Rosaura, gdy przybywajc na dwr polskiego krla, chce ukry sw prawdziw tosamo, nie byo w intencji Calderona przypadkowe, wrcz przeciwnie stanowio wany element jego dramaturgicznej strategii? Topos zotego wieku, niezwykle wany dla europejskiej kultury przeomu XVI i XVII wieku, nabiera nowych konotacji poprzez wymuszenie dialektycznej konfrontacji z wiekiem elaza wobec religijnych podziaw i wojen, jakie po 1618 roku poczy wywiera coraz wikszy wpyw na ycie caych spoecznoci. W Hiszpanii postpujca zapa gospodarcza (i socjalna) dawaa si na co dzie we znaki w postaci wzrastajcych cen, deprecjacji pienidza, rosncych podatkw, degradacji ziem uprawnych, wzrostu liczby biedoty miejskiej oraz skali wszelkiego rodzaju zjawisk marginalizacji spoecznej , wywierajc bezporedni wpyw na pogbianie si nurtu neostoickiego w postrzeganiu wiata i przejcie za rzymskimi stoikami, a przede wszystkim hiszpaskim Senek (Omnia nobis fecimus tenebras Wszystko zmienilimy w ciemno, Epis. 110,7) topiki wieku elaznego do katastroficznej diagnozy czasw wspczesnych. Owidiuszowy opis musia wyjtkowo silnie oddziaywa na wyobrani osb, ktre byy w stanie krytycznie obserwowa rzeczywisto swego kraju:
[] w wiek ten, do najgorszego skonny, cae zo si wdaro. Uszy odtd prawda, wiara i na nich miejsce wtargny zdrada, podstp, oszustwo, przemoc i zbrodnicza dza posiadania. eglarz agle podaje wiatrom, ktrych nie zna dotd. Sosny, ktre tak dugo stay sobie na wysokich grach, dzi ociosane skacz po nieznanych falach. A przezorny mierniczy ziemi poci granicami, ziemi, co bya dotd wsplna jak samo wiato soca, jak powietrze. I nie tylko zmuszono ziemi, by dawaa plony potrzebne pokarmy, ale wdarto si w jej wntrze i wydobyto skarby, ktre ukrywaa w mrokach Styksu zard przyszych nieszcz. Zjawio si na wiecie okrutne elazo i okrutniejsze od elaza zoto. Nadesza wojna, ktra posuguje si jednym i drugim, i potrzsna mieczem w skrwawionej doni. Ludzie yj z grabiey, gospodarz boi si gocia, te lka si zicia, nawet brat rzadko kocha brata. M grozi mierci onie, a ona mowi, okrutne macochy warz te tojady, syn przypiesza zgon ojca. Mio rodzinna lega w pyle, dziewicza Astrea, ostatnia z bstw, opuszcza 98 . Ovid., Met. I 126-150.

Motyw Astrei bogini, ktra w Rzymie uosabiaa sprawiedliwo zwizany by wprost z mitem Zotego Wieku99. Jej odejcie do nieba, gdzie si schronia w konstelacji Panny,

97

Owidiusz, op.cit., s. 10-11. Ibidem. Kult bogini Iustitia (w greckim panteonie odpowiada jej Dike), z ktr utosamiano Astre, zosta

98

99

ustanowiony w Rzymie przez Augusta w 13 r. n.e.; w epoce augustiaskiej powstaa rwnie obok cytowanych Metamorfoz Owidiusza swobodna adaptacja synnego greckiego poematu Fenomena Aratosa/Arata z Soloj, stanowicego podstawowe kompendium wiedzy astronomicznej staroytnoci, na ktrym oparto wyprowadzony

byo znakiem protestu wobec upadku moralnego ludzkoci, ktry wizano wprost z rozwojem cywilizacyjnym. W Hiszpanii, ktra wymagaa ju od przeomu XVI i XVII wieku pilnych dziaa naprawczych, ta wywodzca si z epoki augustiaskiej topika o wyranie moralnym wydwiku, przejta i pogbiona przez Senek pitnujcego zepsucie spoeczestwa rzymskiego, bya szczeglnie aktualna. Francisco de Quevedo wtek Astrei, czyli Sprawiedliwoci, co uciekszy z ziemi, w niebo uleciaa zamieci nawet w jednym ze swoich groteskowych Sueos, w ktrym optany przez diaba alguacil opowiada o nieudanym powrocie na ziemi Prawdy i Sprawiedliwoci:
Pierwsza nie znalaza schronienia, bo bya naga, druga bo bya zbyt surowych obyczajw. Dugo si bkay, a Prawda z musu dosza do porozumienia z jednym niemow. Sprawiedliwo, wci bezdomna, wdrowaa po ziemi proszc wszystkich o gocin, ale widzc, e na ni nie zwaaj i e naduywaj jej imienia, by hodowa tyranii, postanowia wrci do nieba 100.

W planie obrazowania mitycznego niejako konsekwencj odejcia bogini na nieboskon musia by jej powrt na ziemi101, z nim wizano utopijny obraz ziemi mlekiem i miodem pyncej, z wszechobecn pord ludzi jak niegdy w Zotym Wieku sprawiedliwoci i

z symboliki astralnej wykad moralny. Autorem aciskiej przerbki by Germanik, ktrego na yczenie Augusta usynowi Tyberiusz, nie winno wic dziwi, i w tekcie (a szczeglnie w czci powiconej konstelacji Panny/Virgo) wyranym pitnem odcisny si tendencje moralne propagowane przez cesarza Augusta, zob. M. Herman, Obraz nieba gwiadzistego w literaturze rzymskiej epoki augustowskiej, Krakw, Ksigarnia Akademicka, 2001, s. 134-138; tame (s. 138): [] motyw Virgo odgrywa centraln rol w moralistyce astralnej []. Przy prezentacji gwiazdozbioru Panny autorzy astronomiczni przedstawili mityczn opowie o negatywnej ewolucji moralnej ludzkoci w trakcie trzech lub czterech symbolicznych wiekw, obejmujcych dzieje wiata, co musiao prowadzi do wniosku, e jedynie powrt do cnt przedkw moe uszczliwi obywateli. Najwicej typowo rzymskich akcentw moralnych, [] znajdowao si w relacji Germanika, u ktrego aetas aurea posiadaa wiele cech wsplnych z okresem wczesnorzymskim, do ktrego jako do wzorca odwoywa si w polityce spoecznej Augusta.
100

F. de Quevedo, Alguacil przez diaba optany, [w:] id., Sny. Godzina dla kadego czyli Fortuna

mzgiem obdarzona, przeoya K. Wojciechowska, wstpem i przypisami opatrzy K. Piekarec, PIW, Warszawa 1982, s. 46.
101

Tym bardziej, i Astrea/Panna zadecydowaa sama o swym katasterismos, stanowi wic pod tym

wzgldem wyjtek: na firmament nie przenis jej aden z bogw ani ludzi, jak to miao miejsce w wypadku innych konstelacji, lecz sama podja t decyzj, cyt. za M. Herman, op.cit., s. 136.

towarzyszcymi jej pokojem i dobrobytem, ktry z kocem wieku XVI zacz nabiera tonw mesjanistyczo-politycznych102. Zdaniem Fredericka A. De Armas, amerykaskiego hispanisty, ktry przeledzi obecno motywu Astrei w twrczoci Calderona103, w wypadku La vida es sueo uderza zbieno z tragedi Thyestes, jednym z najbardziej makabrycznych utworw Seneki104. Calderon apokaliptyczne konotacje, ktre wyranym pitnem odcisny si na obrazowaniu dramatu mg zaczerpn wprost z drugiego chru tej tragedii. Faktem jest, i to wanie u Seneki doszo do zczenia mitu zotego wieku z arkadyjskim, ale ten tak bardzo wany przecie dla siedemnastowiecznych Hiszpanw rzymski myliciel nie tylko ukazywa klsk owego ideau. W epikurejskich chrach swych tragedii budzi take nadzieje na jego spenienie, gdy wskazywa na moliwo powrotu do naturalnego raju zotego wieku poprzez ubstwo pragnie i potrzeb105. Przybranie sobie przez Rosaur, heroin La vida es sueo, imienia virgo Astraea dziewiczej Astrei samo w sobie byo ju zamierzonym przekroczeniem mitu, co jeli wczyta si w napicie, jakie towarzyszy wymianie kwestii pomidzy Astolfem i porzucon przez niego kochank Calderon wiadomie wykorzysta. W dialogu mona odczyta wyrany
102

W Anglii koca XVI wieku motyw Astrei nalea do ulubionych mitologicznych ikon dworu krlowej

dziewicy Elbiety I Tudor.


103

F. A. de Armas, The Return of Astraea: An Astral-Imperial Myth in Caldern, University Press of

Kentucky, Lexington 1986.


104

F. A. de Armas, Astraeas Fall: Senecan Images in Shakespeares Titus Andronicus and Calderns

La vida es sueo, [w:] Parallel Lives: Spanish and English National Drama 1580-1680, eds. L. & P. FothergillPayne, Associated University Press, London 1991, s. 302-320; zob. take id., The Return of Astraea: An AstralImperial Myth in Calderns La vida es sueo, [w:] Caldern de la Barca at the Trecentenary: Comparative Views, ed. W. M. Aycock, S. P. Gravens, Texas Tech Press, Lubbock 1982, s. 135-160.
105

Zob. A. Krzewiska, Arkadia, [w:] Sownik literatury staropolskiej (redniowiecze. Renesans. Barok),

pod redakcj T. Michaowskiej przy udziale B. Otwinowskiej, E. Sarnowskiej-Temeriusz, Ossolineum, Wrocaw 1990, s. 52, tame (s. 50-51): Kontury mityczno-literackiej Arkadii zarysoway si wyraniej w chwili, gdy wojny domowe niszczyy w Rzymie stary republikaski ad i zaczynay powstawa pierwsze zrby pryncypatu. [] W eklodze IV wskrzesi [Wergiliusz] przekazan poezji greckiej przez Hezjoda legend o zotym wieku ludzkoci, cho nie zwiza jej jeszcze z Arkadi uczyni to dopiero Seneka, poeta schykowej fazy pryncypatu, w epikurejskich chrach swych tragedii lecz potraktowa j, w zgodzie zreszt z ugruntowanym przez antyczn historiografi cyklicznym i moralistycznym pojmowaniem dziejw, jako nadziej na powrt i powszech szczliwo. Zob. take: H. Lewin, Mit Zotego Wieku prehistoria, Pamitnik Literacki 1982, z. 3-4, s. 317343.

ton ironii w wypowiedziach mczyzny przekomarzajcego si ze swoj by kochank. Od sw przechodz do (rko)czynw, gdy dochodzi do przepychanki na scenie, bo Rosaurze zaley na tym, aby medalion, ktry jej kochanek nosi na piersi, nie znalaz si w rkach Estrelli i nie zdradzi jej prawdziwej tosamoci oraz haby, jak si okrya, oddajc si Astolfowi w przekonaniu, i ksi dotrzyma danego jej sowa. Fakt, i porzucona kochanka wybraa dla siebie imi Astrei tumaczy mona rwnie w kluczu psychologicznym jako prb ukrycia za wszelk cen dyskwalifikujcej jej tajemnicy braku czci (honoru). Ale w wypadku La vida es sueo gwiezdna metaforyka ma zasadnicze znaczenie w strategii dramaturgicznej caoci kompozycji, wszak rdo dramatycznego konfliktu, a wic przepowiednia, ktra skazaa Segismundo na cywiln mier w dniu urodzin, wyczytana zostaa z gwiazd przez krla astrologa. Nie winno wic dziwi, i Calderon nawet konfrontacji obu bohaterek nada gwiezdny wymiar, o wzgldy Astolfa rywalizuj ze sob bowiem damy o astralnych imionach Estrella (hiszp. gwiazda) i Astre (ac. astrum/ gwiazda, konstelacja). Ta ostatnia nie zawaha si nawet wykorzysta okazji, aby w rozmowie z byym ukochanym rzuci cie na reputacj pierwszej (a wic swej pani, ktrej polecenie wypenia), mwic niejako mimochodem:
[...] Estrella (que lo puede ser de Venus) me mand que en esta parte [...] II1901-1903 La vida es sueo (QCL 1636 k.16r) ([] Estrella, co blaski/ Sieje jak gwiazda Wenus tu, na tym miejscu kazaa/ Czeka [], II 713-715)

Parentez (nawias) oryginau mona odczyta prawie jako impertynencj pod adresem nieobecnej rywalki: a niechby Estrella bya sobie nawet gwiazd Wenus. Za tym dyktowanym emocj zdaniem wtrconym kryje si na co zwrci w swoim wydaniu dramatu Ruano niedwuznaczna insynuacja, bogini Wenus znana bya bowiem nie tylko ze swej wspaniaej urody, lecz take ze swej rozwizoci, bo jak pisa w swym mitologicznym kompendium Prez de Moya: jej dza seksualna odznaczaa si tak namitnoci, i nie tyle niektrym, lecz wszystkim si oddawaa106. Astrea (Astraja) w arkadyjskiej wersji mitu bya crk tytana Astreusa i nimfy Eos, uosabiajcej Jutrzenk/Auror, tak wic mona powiedzie, i mitologiczna geneaolgia obecna
106

J. Prez de Moya, op.cit., s. 378-385: De Venus. [] siendo ella una moza virgen de alto linaje; tuvo

tan ardiente deseo sensual que no slo a algunos, mas a todos se dio; [...]. Varios nombres de Venus. [...] porque la tenan por estrella o por una mujer que en estrella se haba convertido, y a las estrellas y a los dems cuerpos celestiales lumbrosos llamaron dioses, [...]; zob. wydanie Ruano (s. 233-234).

jest w obu imionach Rosaury, ktra dodajmy pojawia si na scenie upadajc z wysokoci, a poniewa odziana jest w strj mczyzny ma przy sobie miecz, jeden z dwch gwnych atrybutw bogini Sprawiedliwoci Iustitii/Astrei, bo jako heroina hiszpaskiego dramatu zamierza sama dochodzi praw maonki na wiaroomnym kochanku. Przybywa do Polski, ktrej wadca czowiek zadufany w swojej wiedzy i domniemanej mdroci sprzeniewierzy si mioci rodzinnej, skazujc swojego jedynego syna na wizienie w imi wyszych (astrologicznych) racji, co staje si bezporedni przyczyn najpierw horroru w paacu, bo sprowadzony do w ramach ostatecznej prby nieokrzesany ksi poczyna sobie okrutnie z otoczeniem: dworzan wyrzuca przez okno, damy z fraucymeru napastuje. Konsekwencj dziaa krla Basilia bdzie ju w trzecim akcie chaos w pastwie: Polacy bowiem powstan przeciwko narzuconemu autorytarnie nastpcy tronu. Calderon akcj dramatu wyranie ksztatuje w wiadomie dialektycznej opozycji do mitu Zotego Wieku, wpisujc j w delikatn sie aluzji czytelnych jak moemy przypuszcza przynajmniej dla czci publicznoci jego dramatu. Rosaura/Astrea stanowi przeciwiestwo swej boskiej imienniczki, bo ani jest dziewic, ani nie zachowuje si z godnoci i spokojem niebieskiej Panny/Virgo, ktra jako jedyna poza grup Adromedy posta pci eskiej na sferze niebieskiej, otoczona rnymi mniej lub bardziej gronymi figurami, wprowadza spokj nie tylko do rozpalonej przyrody, ale take na niebo, jako bogini sprawiedliwoci, ktra kiedy rzdzia wiatem i tak samo sprawiedliwie wada na firmamencie. [] Nie wykonuje wic adnych frenetycznych gestw, nie porusza si gwatownie po sferze niebieskiej, ale uspokaja znajdujce si na niebie rozpalone postacie jako uosobienie spokoju i sprawiedliwoci, daje take wytchnienie znuonej przyrodzie i ludziom zmczonym ekscesami Raka i Lwa107. Nie mona tego samego powiedzie o Rosaurze, kade jej pojawienie si jest gwatowne w La vida es sueo: w pierwszym akcie na samym pocztku przedstawienia wpada na scen z praktykabla udajcego gr (monte), a zostaje z niej sprowadzona si; w drugim prawie staje si ofiar przemocy Segismunda, a potem walczy o medalion corpus delicti z Astolfem; w trzecim zjawia si przed Segismundem na pdzcym koniu i udaje jej si ksicia przekona, aby jednak stan na czele powstania, ktre chce go wynie na tron. W dramat zostaa wpisana astralna strategia, przenikajca wszystkie warstwy tekstu, poczynajc od ukadu fabularnego zdarze, po obrazowanie. Akcja prowadzi do ujawnienia prawdy kryjcej si w faszywej astrologicznej interpretacji gwiezdnej koniunkcji, gwny bohater

107

M. Herman, op.cit., s. 44.

przyszed bowiem na wiat w godzinie straszliwego zamienia soca108 (I 551), co stao si przyczyn i pocztkiem jego znaczonego nieszczciem losu. Paralelnie prowadzone wtki, przywoania, aluzje, metaforyka wchodzca w coraz bardziej intrygujce i zaskakujce poprzez swoj zamierzon paradoksalno konstelacje, akcentowana sowem ostensywno teatralnego znaku, wszystko to prowadzi do zwielokrotnienia efektu zwierciadlanego, ktry suy przedstawieniu skoczonoci wiata w kontekcie nieskoczonoci boskiego planu, stanowic cytuj Sawomira wiontka logiczn konsekwencj przyjcia dwch przesanek: wiatopogldowej, zawartej w koncepcji theatrum mundi, i estetycznej, odwoujcej si do tezy o mimetycznym stosunku teatru do rzeczywistoci109. Teatr bowiem ukazywa paradoks, jakim w rozumieniu Calderona i jego wspczesnych jest ludzkie ycie, a wystawiane w nim sztuki speniay wan rol wychowawcz, niezalenie od tego i tutaj wypada przypomnie sowa Pellicera czy podaway wzory postpowania, czy pitnoway zachowania naganne110. Wypada przypomnie, i Cervantes podejmujc ju w 1615 roku wtek suebnej roli komediantw w spoeczestwie, siegn wanie po topos theatrum mundi. Po dziwnej przygodzie, jaka zdarzya si dzielnemu Don Kichotowi z Manczy z wozem czy kolas Sejmu mierci, a wic aktorami, ktrzy w oktawie Boego Ciaa, aby unikn trudu przebierania si111, przemieszczali si z miejscowoci do miejscowoci w kostiumach scenicznych, bdny rycerz wyjania swemu giermkowi:
Wszyscy oni bowiem s narzdziami ku wielkiemu poytkowi pastwa, stawiajc ludziom na kadym kroku przed oczy zwierciado, w ktrym na ywo ledzi mona czynnoci ycia ludzkiego. adne porwnanie tak ywo nie przedstawia nam, jakimi jestemy i jakimi powinnimy by, jak komedia i aktorzy. [] To samo [] zachodzi w komedii i w yciu tego wiata, gdzie jedni graj role cesarzy, inni papiey, w kocu wszystkie te role, jakie mog wystpowa w

108

El mayor, el ms horrendo/ eclipse [...] (I 688-689), QCL 1636 k.6v; w pierwszej wersji: El

mayor, el ms notable/ eclipse [...] (I 690-691). Wprowadzona poprawka jest symptomatyczna: miast neutralnego epitetu notable (znany, gony) pniejsza redakcja przemowy krla Basilio przynosi wyrazicie emocjonalny przymiotnik horrendo (straszliwy, przeraajcy).
109

S. wiontek, op.cit., s. 156. J. Pellicer de Tovar, op.cit., s. 266. M. de Cervantes Saavedra, Przemylny szlachcic Don Kichote z Manchy, prze. A. L. Czerny i Z.

110

111

Czerny, PIW, Warszawa 1966, II, s. 85-92.

komedii; ale kiedy dobrniemy do kresu, to znaczy, kiedy skoczy si ycie, wszystkich mier pozbawi owych szat, ktre ich rniy, i stan si rwni sobie w grobie 112.

Towarzysz don Kichota kwituje jego przemow bez wikszego entuzjazmu, a w jego komentarzu Curtius susznie dopatruje si artu Cervantesa z obiegowego motywu literackiego, ktry ju z pocztkiem XVII wieku peni rol modnego ozdobnika retorycznego113: Przednie porwnanie rzek Sanczo cho nie takie nowe, bo syszaem je nie raz i nie dwa razy114. Tym bardziej godna uwagi jest wirtuozeria, z jak Calderon korzysta z toposu theatrum mundi, ktry znw Curtius stanowi cz jego staego repertuaru pojciowego, cho zarazem olniewa sw zmiennoci115. Ta metafora nie tylko naleaa do najczciej odwiedzanych przez kaznodziejw, pisarzy, poetw wsplnych miejsc epoki, lecz jednoczenie stanowia ram modaln przedstawianych w hiszpaskich corralach spektakli, chocia adnego z nich nie nazwano The Globe, ani nie opatrzono acisk inskrypcj: Totus mundus agit histrionem. Calderon w mistrzowski sposb potrafi eksploatowa na scenie napicie, jakie w nieunikniony sposb czyo wyrastajc z metafory teatru, ktry jest wiatem, refleksj natury filozoficzno-moralnej z pragmatyk ywego teatru. Jak wida ze sw Cervantesowskiego Sancha Pansy w wiadomoci spoecznej topos theatrum mundi funkcjonowa wrcz jako komuna116, tym samym przywoanie tej formuy explicite ze sceny nie mogo zosta poczytane poecie za wykroczenie przeciwko kompetencjom percepcyjnym przecitnego widza, przed czym przypomnijmy Pellicer szczeglnie przestrzega117. Calderon w La vida es sueo w niezwykle precyzyjny i zarazem teatralnie ekonomiczny sposb wprowadza metafor wiata pojmowanego jako teatr118, wpisujc j w jeszcze jedn wielk formu spekulacji mylowej o porwnywalnej popularnoci i
112

Ibidem, II, s. 92-93. E. R. Curtius, op.cit., s. 150. M. de Cervantes Saavedra, Przemylny szlachcic... , II, s. 93. E. R. Curtius, op.cit., s. 150. S. wiontek, op.cit., s. 156. J. Pellicer de Tovar, Idea de la comedia de Castilla..., s. 267. Zob. S. wiontek, op.cit., s. 157, tame: Tak wic jeli teatr ma by zwierciadeem rzeczywistoci,

113

114

115

116

117

118

to zwierciado takie o ile miaoby w sposb wierny i kompletny odbija jej posta i pitno - musiaoby da jej obraz wraz z istniejcym w niej jako jej skadnik teatrem, ktry z kolei musiaby zawiera jako zwierciado inny teatr, ktry z kolei itd.

zakorzenieniu w imaginarium epoki tytuowe ycie, ktre jest snem. Skojarzenie marze sennych jak susznie zauwaa La Schwartz ze scenami teatralnymi miecio si w sposb oczywisty w obiegowej topice, co jednak nie znaczy, e przez to kocowy efekt by mniej sugestywny119. Topos teatru wiata pada w kwestii gwnego bohatera, gdy ten jeszcze nie wybudzony ze snu, podczas ktrego zosta przeniesiony z powrotem do miejsca swojego odosobienia, ponownie przeywa we nie traumatyczne dowiadczenia z paacu, przy czym w jego sennych majakach to, co przesze miesza si z tym, co przysze, Segismundo zdaje si bowiem podwiadomie planowa ostateczn rozpraw z okrutnym ojcem, ktry uzurpowa sobie prawo pozbawienia go dziedzictwa:
Salga a la anchurosa plaza del gran teatro del mundo este valor sin segundo: porque mi venganza cuadre, vean triunfar de su padre al prncipe Segismundo. II2072-2077 La vida es sueo (QCL 1636 k.17v) (Uczcijcie mi naleycie/ Na wielkim teatrum wiata/ To mstwo! Niech sawy zapata/ Przypadnie ksiciu w dani,/ Niech widz moi poddani/ Hab rodzica, mier kata! II 837-842)

Posuenie si snem wizj senn na scenie nie byo niczym oryginalnym, Calderon czsto w swoich dramatach siga po ten typowo fabularny chwyt, sucy prefiguracji zdarze, ktre maj dopiero nastpi. wiadkami sw wypowiadanych przez pogronego we nie Segismundo s jego ojciec i Clotaldo. Dlatego te odczyta mona jako swoist klamr take w wymiarze jzykowym fakt, i metafora theatrum mundi powraca po niemal 400 wersach (nie liczc antraktu, jaki dzieli drugi i trzeci akt) w kwestii Basilio, gdy krl Polski z przeraeniem konstatuje, i jego poddani sprzeniewieyli si przysidze wiernoci, podnieli przeciw niemu bunt, bo sami gotowi s wynie na tron jego syna. Dopenia si bowiem profetyczny wymiar snu Segismunda:
El dosel de la jura, reducido a segunda intencin, a horror segundo, teatro funesto es, donde importuna representa tragedias la fortuna. III2440-2443 La vida es sueo (QCL 1636 k.20r/20v)

119

L. Schwartz, De la imaginacin onrica y La vida es sueo, [w:] Caldern de la Barca y su

aportacin a los valores de la cultura europea, ed. M. Iglesias Berzal, M.G. Santos Alcaide, Universidad San Pablo-CEU, Madrid 2001, s. 221: La metfora que relacionaba las imgenes onricas con las escenas de una obra teatral era obviamente tpica, pero no por ello menos sugerente.

(Tron stary dry w posadach, bezczeszcz si otarze,/ Wszdzie si zdrada le albo bezprawie wciska./ Ach, spjrz na to teatrum, gdzie w krwi i ognia unie/ Tragedie najstraszniejsze przychodzi gra fortunie! III 153-156)

Wypada zwrci uwag, i w kwestii majaczcego we nie Segismunda zosta zaakcentowany podwjny adres wypowiedzi: illokucyjna forma vean triunfar (niech zobacz jak zwycia) odnosi si w rwnym stopniu do postaci dramatu, co do widzw zgromadzonych w teatrze120; w obydwu w sposb oczywisty dochodzi do wyrazistego ujawnienia poziomu meatateatralnego dyskursu, ktry prowadzi do zwielokrotnionego odbicia przypomnienia presupozycji, stanowicej punkt oparcia tekstu (dramatycznego i teatralnego). Ale w gr wchodzi jeszcze tytuowy sen, ktry jest yciem, wprowadzajcy dodatkowy w skali caego dramatu poziom intertekstualnych odwoa. Oba toposy, aczkolwiek kady ma za sob niezwykle bogaty rodowd i histori, nabray szczeglnej aktualnoci w kontekcie nurtu neostoicyzmu chrzecijaskiego, ktry w Hiszpanii mia wielu zwolennikw i naladowcw, a po dojciu Olivaresa do wadzy i wobec akcentowanej na kadym kroku potrzeby podjcia dziaa naprawczych w pastwie pocz odgrywa decydujcy wpyw na ksztatowanie si wzorw postaw moralnych opartych na cnotach umiarkowania, rozwagi, staoci, autorytetu i (auto)dyscypliny, zarwno w wymiarze indywidualnym, jak i politycznym121. Z takim wanie przesaniem mamy do czynienia w kocwce drugiego aktu La vida es sueo, kiedy Segismundo budzc si z cikiego snu, nie wiedzc, co wydarzyo mu si naprawd, a co jest marzeniem sennym, syszy z ust swego mentora i stranika pouczenie: Segismundo, nawet nic, nie traci si zdolnoci czynienia dobra.
Segismundo, que aun en sueos no se pierde el hacer bien. II 2146-2147 La vida es sueo (QCL 1636 k.18r) (Gdy dobro nie moe przemija/ Wraz ze snem, ktry nie wskrzenie! II 914-915)

120

Wariant pierwszej wersji vaya triunfar [...] el prncipe (s. 194, 2040-2041) nie ma tego podwjnego

waloru.
121

Kluczowa dla neostoickich inspiracji w Hiszpanii bya popularno wrd elity intelektualnej osoby i

pism Justusa Lipsjusza, czego wiadectwem zarwno korespondencja holenderskiego humanisty z Hiszpanami, jak i przekady jego dzie na jzyk hiszpaski, m.in. Libro de la Constancia, trad. J.B. de Mesa, Matas Clavijo, Sevilla 1616; Los seis libros de las polticas o doctrina civil de Justo... , trad. B. de Mendoza, Imprenta Real, Madrid 1604. Alan K. G. Paterson na przykadzie dwch dramatw, El prncipe constante i El sitio de Breda, pokaza, w jaki sposb lipsjanizm przenika do dramaturgii Calderona, zob. A. K.G. Paterson, Justo Lipsio en el teatro espaol, [w:] El mundo del teatro espaol en su Siglo de Oro: ensayos dedicados a John E. Varey, ed. J. M. Ruano de la Haza, Dovehouse, Ottawa 1989, s. 275-291.

Jeli przyj klucz mitologiczny, Clotaldo jako ojciec Rosaury/Astrei, odpowiadaby legendarnemu krlowi Arkadii Astreusowi, co jego sowom nadaje wymiar wskazwki moralnej wpisujcej si w koncepcj arkadyjskiej antropologii w wersji senecjaskiej122. To jedno zdanie sentencja wystarcza, aby ksi sam wyartukuowa w koczcym drugi akt soliloquium doktryn stoickiej rezygnacji wobec poznania rzeczy tego wiata, ktre s jedynie iluzj, snem, fantazmatem. Filozoficzny dyskurs Segismunda prowadzi nieodwoalnie ku granicy, jak jest wszechobecne w kulturze hiszpaskiego baroku pojcie desengao, przekadajc si w trzecim akcie dramatu na pragmatyk dziaania, ktre wyrasta z woli bohatera, stanowic nastpstwo uwiadomionego etycznie wyboru. Ksi, stajc wbrew swojej woli na czele polskich powstacw, pokazuje, e jest w stanie nie tylko pokona wasne popdy, lecz take dze innych ludzi. Odczuwa pocig zmysowy do Rosaury, ale tym razem potrafi gwatowny impuls okiezna. Ku zdziwieniu otoczenia nie ma w jego postpowaniu wobec krla i jego poplecznikw cienia rewanu czy zemsty, wrcz przeciwnie: w imi racji stanu, dajc dowody roztropnoci godne idealnego wadcy, kae posa do wizienia przywdc zbrojnego powstania, ktre wynioso go na tron, a uaskawia Clotaldo, doceniajc jego lojalno. Wreszcie, rezygnuje z wasnego uczucia, rozkazujc Astolfowi, by polubi Rosaur. Sam wemie za on Estrell, podtrzymujc bliskie dynastyczne koligacje tak wane dla bezpieczestwa i trwaoci monarchii w rozumieniu wspczesnych Calderona. A wszystko to w imi Senekiaskiej pragmatyki wadzy, krl winien by bowiem niewolnikiem swoich poddanych. Mwi o tym explicite Basilio w pierwszym akcie dramatu123:

122

Zob. A. Krzewiska, op. cit., s. 552: Arkadyjska wizja czowieka, zaakceptowana przez renesansow

pedagogik, literatur dydaktyczn i poezj, zezwalaa ludziom czyni zado z poczuciem waciwej im moralnej miary wszelkim naturalnym skonnociom. Idea ten przywieca take m.in. wczesnej tragedii, opartej na antycznej tradycji, szczeglnie senecjaskiej, ktra przedstawiaa zarazem jego zniszczenie wskutek sprzecznoci tkwicych w naturze cywilizowanego czowieka i wiata. Ale Seneka nie tylko ukazywa klsk owego ideau. []. W Fedrze Seneki waciwie po raz pierwszy z ca ostroci zarysowaa si idylla samotnoci oparta na stoickim unicestwieniu zmysowej natury czowieka w imi jego moralnej godnoci, zagroonej zarwno przez jego wasne popdy, jak i dze innych ludzi.
123

W pierwszej wersji to samo porwnanie/zalecenie zostao wpisane w formu theatrum mundi i

wykorzystane w celu zaznaczenia granicy iluzji i rzeczywistoci. Segismundo zwraca si do publicznoci jako aktor, ktry gra rol monarchy, tym samym jako niewolnik zwraca si o askawe przyjcie przedstawienia i wybaczenie bdw (s. 234): Bien como el representante,/ que habiendo sido un monarca,/ vuelve a ser esclavo vuestro/ cuando la comedia acaba;/ y humildemente os suplica,/ que le perdonis las faltas.

[] el Sneca espaol que era humilde esclavo, dijo, de su repblica un rey, I 840-842 La vida es sueo (QCL 1636 k.7v) ([] Hiszpan Seneka, tak peen wybornej sciencji,/ Mwi, e sug najniszym Rzeczypospolitej jest krl I 628-629)

Zdumiewajca jest sprawno dramaturga w inscenizowaniu prawd moralnych, filozoficznej spekulacji, ale i ludzkich namitnoci, ktre pozwalaj si poskramia. Cao daje wyraz napiciom i niepokojom, jakie nurtoway europejsk nie tylko hiszpask spoeczno pierwszych dekad XVII wieku, std osadzenie historii o polskim ksiciu w micie arkadyjskim, ktrego dyskretna obecno w konstelacji erudycyjnych przywoa dla dyskretnego widza czasw Calderona musiaa by bardziej ni oczywista. Wspczenie czytamy inaczej, nie tyle interesuj nas mitologiczne tropy, co struktura fabularna mitu, dlatego te senekiaskie (stoickie) echa Arkadii umykaj naszej uwadze. Co zdumiewajce, krzyujce si nie zawsze do koca jawne inspiracje i nawizania zoyy si na doskonay produkt teatralny, czego dowodem fakt, i wanie La vida es sueo naley do najlepiej zadomowionych w klasyce teatru wiatowego sztuk Calderonowskiego repertuaru. Calderonowi udao si dotkn prawdziwej natury teatru, jego swoistoci. Ukazujc na scenie paradoksalny charakter zawieszonej w czasie ludzkiej egzystencji, podda tematyzacji sam proces odbioru przedstawienia, a wic ycia. Formua, jak na zakoczenie drugiego aktu wypowiada Segismundo, oddaje przecie w sposb dosowny jednoczesno procesw identyfikacji i dystancjalizacji, na ktrych dialektyce opiera si w jakiej mierze doznanie estetycznej przyjemnoci dostarczanej przez sztuk teatru124. Cytuj Anne Ubersfeld: Freud nas poucza, e kiedy nimy, e nimy, sen znajdujcy si wewntrz snu mwi prawd. Przez podwjn negacj sen o nie jest prawd. Tak samo teatr w teatrze ukazuje nam nie to, co rzeczywiste, lecz to, co p r a w d z i w e, zmieniajc znak iluzji i odkrywajc j w caym kontekcie scenicznym, ktry go otacza125. Z ust aktora padaa konstatacja ja ni, e jestem tutaj/ tymi oto wizieniami obciony, w ktrej mona odczyta ekfraz emblematycznego przedstawienia pokonanego i uwizionego giganta symboliczny znak elaznego wieku. Jednak kompozycja obrazu scenicznego mczyzna ubrany w skry w pozycji plecej w niszy fasady vestuario w

124

P. Pavice, op.cit., s. 96, zob. take S. wiontek, op.cit., s. 164-165. A. Ubersfeld, Czytanie teatru I, przeoya J. urowska, PWN, Warszawa 2002, s. 39.

125

poczeniu z wypowiadanymi ze sceny sowami prowadzia w sposb moe bardziej nawet oczywisty do innych skojarze, a mianowicie do gboko w antropologii zakorzenionego dualizmu platoskiego, zgodnie z ktrym dusza tkwi w wizieniu ciaa126, przygnieciona przez jej ziemsk natur. W pierwszym akcie przebranie Segismunda w skry stanowio dodatkowy element jego charakterystyki jako indywiduum poddajcego si pierwotnym (zwierzcym) instynktom. W kocu drugiego aktu, aczkolwiek wygld zewntrzny Segismundo (i ukad sceny) nie uleg zmianie, mamy jednak do czynienia z zupenie innym znakiem ikonicznym: w rezygnacji i metafizycznej treci rozwaa, jakim daje wyraz w swoim soliloquium, bliszy jest postaci pustelnika mdrca, ktry gotw jest szuka prawdy w dobrowolnym odosobnieniu. I w tym obrazie spotyka si stoicyzm z doktryn chrzecijask, bo przekonanie stoikw o dualizmie duszy oraz jej deniu do obcowania z Bogiem, ktre spenia si w prawoci woli, bliskie byo pismom ojcw kocioa127, co miao decydujce znaczenie dla recepcji refleksji neostoickiej w XVII wieku; pisa Francisco de Quevedo w prologu do wierszowanego przekadu Epcteto y Phoclides en espaol con consonantes w 1635 roku, powoujc si na w. Hieronima: Stoici vita et moribus cum christiana disciplina haud parum concordabant128. Sia Calderonowskiej dramaturgii polega na kreowaniu na scenie prostych obrazw o sile emblematu, ktre sowo poetyckie padajcych ze sceny kwestii w sposb paradoksalny ikonicznie dopenia, nierzadko zaskakujc zwielokrotnionym znaczeniem. Teatralno jego tekstw polega na wpisanej w dyskurs ruchomoci znakw129. Szpada, ktr oddaje w pierwszym akcie Rosaura Clotaldowi, w planie fabuy wskazuje na zwizek pokrewiestwa, jaki ich czy ze sob, ale jednoczenie odnoszc do planu pojciowego stanowi atrybut
126

S. wieawski, op.cit., s. 202. R. Przybylski, op.cit., s. 68-69: Szczegln popularnoci cieszyo si wrd mnichw stare

127

Platoskie porwnanie ciaa do wizienia duszy. Zreszt pustelnicy mwili czsto o jej uwizieniu w trzech lochach: w wiecie, czyli materialnym kosmosie; w miecie, czyli w cywilizacji stworzonej przez spoeczestwo, i na koniec w ciele, czyli zych namitnociach.
128

Cyt. za L. Schwartz, op.cit., s. 218. Tame take Quevedo o tekcie Epikteta, w ktrym odczyta

mona bardzo bliski cytowanej scenie obraz: Ensea a sufrir y a abstenerse, puerto cerrado en dos palabras, donde no se sienten las borrasacas del siglo, que se ven feas y se oyen roncas... Ensea al alma a ser seora, rescatndola de la esclavitud del cuerpo y al cuerpo le anima a pretenciones del alma con la obediencia a la razn. Ensea cunto ms rico est el sabio con el desprecio de los bienes de la fortuna que con la posesin dellos; no promete premios de la virtud, sino virtud, que ella misma es premio. Afirma que slo el sabio es rico y libre, que no es capaz de injuria ni puede ser vencido....
129

A. Ubersfeld, op. cit., s. 41.

Astrei/Iustitii. W podobny sposb wykorzystuje Calderon medalion, o ktry w drugim akcie toczy si na scenie nieledwie bjka pomidzy Astolfem i Rosaur/Astre. Skdind zwyky rekwizyt nabiera symbolicznego znaczenia w kluczu neoplatoskiej wizji mioci, nie chodzi tyle o portret damy, ktry ksi nosi na sercu, ile o jej odbicie w sercu kochanka. Sceniczne qui pro quo tylko podkrela dramatyzm sytuacji, w jakiej oboje Rosaura i Astolf si znaleli. Ciao aktora jest ywym trupem, wizieniem duszy, ale jednoczenie znakiem nieprawoci czasw, w ktrych nawet mio rodzinna lega w pyle. W corralu lektura moralna, bdca konsekwencj emblematycznego zaoenia scenicznego obrazu, dokonywaa si w percepcji widza, przy czym uporzdkowana i staa struktura miejsca gry stanowia podstawowy punkt odniesienia dyskursu, w ktrym niezwykle wan rol odgryway elementy deiktyczne i sowna ostensja scenicznego znaku, tak jak w cytowanym soliloquium Segismunda: Yo sueo que estoy aqu/ destas prisiones cargado (ja ni, e jestem tutaj/ tymi oto wizieniami obciony). Przy czym jak podkrela znakomity znawca hiszpaskiego baroku Fernando Rodrguez de la Flor musimy pamita, i powstajce wwczas obszerne zasoby znacze symbolicznych wpisyway si zawsze w porzdek mnemotechniczny, stanowic rodzaj orbis sensualium przeznaczony dla oywienia umysu poprzez zmysy130. Myl bowiem wierzono za Arystotelesem uwalnia si w obrazie. A w wypadku La vida es sueo mamy do czynienia ewidentnie z teatralnym przypadkiem tutaj parafrazuj sowa Ryszarda Przybylskiego zagarnicia w platosk sie terminologiczn131, ktra zdeterminowaa filozoficzn lektur dramatu, gwarantujc mu ponadczasowe i uniwersalne trwanie w teatralnych repertuarach, a przede wszystkim szczegln popularnoc wrd czytelnikw z filozoficznym cenzusem132.

130

F. Rodrguez de la Flor, Emblemas. Lecturas de la imgen simblica, Alianza, Madrid 1995, s. 14. R. Przybylski, op. cit., s. 70; nie mniej interesujcy jest cig dalszy refleksji Przybylskiego wok

131

wyobraenia duszy i ciaa: A kady system zbawiennych poj jest w gruncie rzeczy techniczn manipulacj. Pojcia pisze Hans-Georg Gadamer w obrbie ktrych rozwija si filozofowanie, opanowuj nas raczej ju z gry w taki sam sposb, w jaki okrela nas jzyk, jakim si posugujemy. O niemiertelnej duszy filozofia stworzya pikn ba.
132

Czego przykadem chociaby lektura dramatu Arthura Schopenhauera, ktrej lad jest ewidentnie

obecny w jego dziele Die Welt als Wille und Vorstellung: wiat jest moim przedstawieniem jest to prawda, ktra obowizuje w odnisieniu do kadej ywej i poznajcej istoty, chocia tylko czowiek moe j przywie do refleksyjnej, abstrakcyjnej wiadomoci a jeli to czyni, to pojawia si u niego filozoficzna refleksja. Staje si wtedy dla niego wyrane i pewne, e nie zna adnego soca ani adnej ziemi, lecz tylko oko, ktre widzi soce, rk, ktra czuje ziemi; e wiat, ktry go otacza, istnieje tylko jako przedstawienie, tj. wycznie w odniesieniu

Mamy prawo przypuszcza, e sam Calderon da si wcign w t filozoficzn puapk, co wyranie wida w zmianach, jakie wprowadzi w drugiej (ostatecznej) redakcji tekstu, akcentujc wtki refleksji neostoickiej, ktra wobec pogbiajcego si kryzysu, tak w wymiarze politycznym, jak i spoecznym monarchii odgrywaa coraz waniejsz rol w imaginarium wspczesnych. Nie mniej symptomatyczne jest nowe opracowanie zakoczenia sztuki, unaoczniajce proces odbioru bez uciekania si po tani chwyt nawizujcy do toposu theatrum mundi. Otwierajce ostatni kwesti dramatu pytanie retoryczne c was zadziwia, c was przeraa? wprowadza wprost w sfer estetyczno-etycznych dozna wywoanych przez teatraln mimesis jako czynnika sprawczego teatralnej katharsis133. A to, co nastpuje stanowi jeszcze jeden (obok cytowanej powyej ostatniej decymy soliloquium z drugiego aktu) stanowi jeszcze jeden opis zbawczego, bo oczyszczajcego, zjawiska denegacji. Pisa Sawomir wiontek: Procesy [] zachodzce w psychice (wiadomoci i podwiadomoci) widza, wynikaj z przyjmownaia przez niego jednoczenie czego, co akceptuje on jako rzeczywiste, i czego, czemu odmawia prawdziwoci, by przyzna temu jedynie status obrazu, ale te dwie rzeczy s tym samym znakiem scenicznym. Jest tak, jakby sposb istnienia i funkcjonowania znaku teatralnego, ktry tyle wskazuje na samego siebie jako rzeczywisty przedmiot czy osob, ile odnosi si do rzeczywistoci istniejcej poza nim, ktry jest jednoczenie indeksem i ikon, przechodzc w arbitralny symbol wraz ze wzrostem konwencjonalizaji w okrelonych typach teatru decydowa o uruchomieniu mechanizmu utrzymujcego w stanie komplementaronoci poczucie dystansu i utosamienia, umownoci i realnoci, fikcji i rzeczywistoci. Realno materialno i konkretno wiata, za pomoc ktrego stwarzany jest inny wiat, bdcy unaocznion manifestacj naszych projekcji i wyobrae [], uatwia i uwiarygadnia proces identyfikacji, powstrzymywany negujc prawdziwo rzeczy (autentyczno mierci, zbrodni, kazirodztwa, rozpaczy) wiadomoci gry, fikcji, resemantyzacji wiadomoci umoliwiajc zbawczy dystans dostarczajcy estetyczno-etycznej rozkoszy oczyszczenia134. Calderon by wyranie w peni wiadomy tej wanie prawidowoci rzdzcej teatralnym odbiorem dramatu, skoro w finale La vida es sueo Segismundo mwi: C was zadziwia? C was przeraa,/ przecie moim mistrzem by sen,/ a teraz obawiam si w moim pragnieniu,/ e zaraz zbudz si i znajd/ znowu w

do czego innego, czego przedstawionego, czym jest on sam (A. Schopenhauer, op. cit., s. 30).
133

S. wiontek, op. cit., s. 164; Ibidem, s. 165.

134

moim zamknitym/ wizieniu? A jeli nawet nie,/ to wystarczy, e to si mi przynio,/ bo tak wanie poznaem,/ e cae ludzkie szczcie/ przemija, w kocu, niczym sen./ I chc jeszcze z niego skorzysta,/ dopki jego czas trwa,/ proszc o naszych bdw/ wybaczenie, bo szlachetnych serc/ darem jest wybacza135:
Qu os admira? Qu os espanta, si fue mi maestro un sueo, y estoy temiendo en mis ansias que he de despertar y hallarme otra vez en mi cerrada prisin? Y cuando no sea, el soarlo slo basta; pues as llegu a saber que toda la dicha humana, en fin, pasa como sueo. Y quiero hoy aprovecharla el tiempo que me durare, pidiendo de nuestras faltas perdn, pues de pechos nobles es tan propio perdonarlas. III 3305-3319 La vida es sueo (QCL 1636 k.26v)

135

Tekst podaj we wasnym filologicznym przekadzie.

You might also like