Alhambra

Nigdy nie czuem si tak bezsilnym jak teraz gdy prbuj opisa ten jeden najwikszych na wiecie i najlepiej zachowanych paacw muzumaski. Gdy w 1980 roku znalazem si w tym miejscu wprost zaniemwiem z zachwytu, cho ju miaem przedsmak tych wspaniaoci po zwiedzeniu Paacw Krlewskich w Sewilli. Do dzi pamitam wiele szczegw, do dzi uwaam to miejsce za najpikniejszy zaktek wiata. Sowa s wprost nieadekwatne by opisa ten zabytek, trzeba moe by poet i tego jzyka uywa, by cho troch przybliy jego pikno. Z wielu tego typu wypowiedzi najbardziej podobao mi si proste powiedzenie jednego z anonimowych poetw mauretaskich: "pera oprawiona w szmaragdy" - pera to paac, szmaragdy to pikny park ze wspaniaymi drzewami i pachncymi rolinami na obrzeach tej budowli. Wprost ironicznym jest fakt, e to arcydzieo mahometanizmu znajduje si w ultrachrzecijaskiej Hiszpanii i to w Granadzie, andaluzyjskim miecie syncym z wyjtkowo tradycyjnych katolickich przekona religijnych. Sama Granada jest jednym z pikniejszych miast Hiszpanii. Ocieniona jest szczytami najwyszych gr Hiszpanii - Sierry Nevady. Sierra ley niedaleko Morza rdziemnego. Mona rano obejrze miasto i wspomniany paac, po poudniu pojedzi na nartach na szczytach gr pokrytych cay rok niegiem , wieczorem przy blasku ksiyca popywa w Morzu rdziemnym - opalanie na jednej z najpikniejszych pla wiata na wybrzeu Costa del Sol niestety trzeba odoy do nastpnego dnia, bo doba liczy troch za mao godzin. Skoncentrujmy si na Alhambrze. Sama nazwa znaczy po prostu "czerwony". Ju w pierwszych wiekach Reconquisty by w tym miejscu skromny zameczek zbudowny z czerwonej gliny; pniejszy, ten wspaniay, o ktrym tu mowa, te zbudowano z tego samego materiau, wic nazwa pozostaa. Na zboczu gry, na duym ( ok. 140 tys. metrw kwadratowych) paskowyu, idealnym dla celw obronnych, zbudowano oprcz paacu wczeniej twierdz opasan murem z kilkunastoma wieami. Gdy Reconquista chrzecijaska nabieraa rozpdu, chronili si tu uciekinierzy mauretascy prawie z caej Hiszpanii. Bogatsi budowali swoje paacyki wewntrz murw,

biedniejsi na innym stoku gry, w dzisiejszej dzielnicy Albaicin. W czasie najwikszego rozwoju Alhambra staa si miastem w miecie, mieszkao w jej murach, jak podaj rda, ok. 40 tysicy rezydentw. Tu schroni si w XIII wieku mauretaski ksi Ibn alAhmar, zaoyciel dynastii Nasridw, przepdzony przez wadc chrzecijaskiego z Saragossy. On i jego nastpcy dziki zrcznej dyplomacji potrafili utrzyma to ksistwo lub, jeli kto woli krlestwo, emirat, czy tajfa, przez wier tysiclecia. Ale bya to ju ciga walka o przetrwanie: gdy trzeba byo pacio si daniny lenne najmocniejszemu z wadcw chrzecijaskich i wzmacniao jego siy nie tylko w walce z innymi wadcami chrzecijaskimi, ale nawet ze wspbrami w religii jak choby przy obleniu i zdobyciu Sewilli. Innym razem Nasridowie przywoywali na pomoc emirw Maroka. Nie tylko przetrwali tak dugo, ale rozcignli swoje ksistwo na obszar poowy Andaluzji. Jeszcze przed mierci pierwszego Nasrida w Granadzie w 1273 r. ich ksistwo byo ju jedyn wysp muzumask na terenach caego Pwyspu Iberyjskiego. Zapomniano tu ju o szerzeniu wiary, chodzio o przetrwanie, a robiono to w przepychu i rozkoszach - mentalno sformuowana duo pniej przez pani Pompadour, metres Ludwika XV : "aprs nous le dluge" (po nas moe by potop). Budowanie paacu na terenach dawnej twierdzy rozpocz wspomniany Ibn al-Ahmar. Nie dokoczy dziea, zosta zamordowany. Jego najwikszym osigniciem bya zmiana koryta rzeki Darro i skierowanie jej w stron gry na ktrej znajdowaa si Alhambra. Dotychczas wod pochodzenia deszczowego trzymano w dwu wielkich kadziach, w pewnym okresie na szczycie gry by wykuty w skale basen z ktrego czerpano j w czasie potrzeby, teraz ju byo jej w brd, zasila do dzisiaj kilka staww i dziesitki fontann. Bez tej wody i fontann Alhambra wygldaaby skromniej i bardziej prozaicznie. Dokoczyli budow i ozdobili cay kompleks jego nastpcy w XIV w., szczeglnie emir Mahomet V. Pamitam e do Alhambry szo si ze rdmiasta pod gr alej pachnc dzikimi pomaraczami. Owszem, mona byo dojecha autobusem, ale zuboylibymy nasze odczucia o ten wspaniay zapach. Nie wiem czy Mauretanie znali powszechny ju dzi w Hiszpanii zwyczaj "upachniania" swych miejsc dzikimi pomaraczami, wiem na pewno, e uywali w tym celu krzeww mirty i jaminu. Emirowie

budujc ten paac chcieli odtworzy na ziemi raj opisany w Koranie. Ta aleja to pachnca droga do raju. W Hiszpanii, a szczeglnie w Andaluzji, zostao do dzi wiele mauretaskich zamkw obronnych na wzniesieniach. Z zewntrz to potne, ponure mury. Alhambra nie robi tego wraenia - wielo i rnorodno budynkw tworzy bogat i sharmonizowan panoram. Ju nie jest krzykliwie czerwona jak bya kiedy, wszystkie budowle maj teraz przyjemny dla oka czerwonawokremowy odcie. Alhambra to obiekt turystyczny numer jeden w caej Hiszpanii, warto przedtem, najlepiej za pomoc internetu, zaopatrzy si w bilet wstpu. W przeszoci po przepdzeniu Maurw w 1492 r. przez jaki czas "krlowie katoliccy" Izabela i Ferdynand zamieszkiwali w Alhambrze. Srebrny krzy papieski zamiecili na najwyszej wiey, tymczasowe dostosowanie jednej z najwikszych sal paacu na kaplic im wystarczao. Ich wnuk Karol I, a rwnoczenie cesarz witego Cesarstwa Rzymskiego, w tej roli ju jako Karol V, zbudowa z wielkim rozmachem na tym terenie renesansowy paac burzc wiele zabytkowych budowli. Nawet nie dokoczy dziea i nie zamieszka tu, nie mia na to czasu, nie schodzi prawie z konia zdobywajc coraz to nowe posiadoci dla Cesarstwa i Hiszpanii. Chocia na przestrzeni dwch wiekw dokoczono przyozdobienie tej budowli w stylu woskiego pnego renesansu, to cigle pasuje do reszty jak przysowiowa pi do nosa. Chodzc po tych terenach staraem si nie zahaczy o ten obiekt, by nie przey rozczarowania. Dzi jest to muzeum pozostaoci mauretaskich i galeria sztuki. Alhambra powoli zostaje opuszczana i zaniedbana. Suya w cigu wiekw jako skad rnych materiaw, wizienie. Tu mia baraki wojskowe genera Napoleona Bonaparte. Chcia wysadzi Alhambr; materiay wybuchowe byy ju zainstalowane i nawet lonty podpalone. Ocali j onierz, kaleka wojenny zostawiony tam, bo ktby si wtedy przejmowa nieuytecznym wojakiem. Czogajc si od miejsca do miejsca powygasza lonty. W ponad 20 lat pniej oczy Hiszpanw i reszty wiata na pikno Alhambry otworzy pisarz amerykaski Washington Irving. Zaproszony przez ambasadora amerykaskiego by pozbiera rozrzucone dokumenty mogce mie znaczenie w stosunkach amerykasko-hiszpaskich Irving zakocha si w Hiszpanii. Napisa

kilka popularnych ksiek o historii tego kraju, wyjecha do Granady, by przyjrze si Alhambrze, bo w tych zebranych dokumentach wyczyta, e to specjalne miejsce. Stao si dla niego miejscem magicznym. Zamieszka w roku 1829 w jednym z pokojw Alhambry, zacz spisywa legendy zwizane z tym miejscem i swoje przemylenia. Gdy nominowano go na funkcj urzdow w ambasadzie amerykaskiej w Anglii odmwi przyjcia jej, b ytu dokoczy swego dziea. Opublikowa je pod tytuem The tales of the Alhambra trzy lata pniej w Anglii. Reakcja, szczeglnie wrd Hiszpanw, bya bardzo ywa. Po prostu dostali od pisarza w podarku brylanti cho faktycznie by ich, nie wiedzieli o nim; teraz trzeba go byo tylko oszlifowa. To szlifowanie trwa do dzisiaj. Prace te przypieszy zachwyt Hiszpanw nad swoim poet i dramaturgiem , ktry dla wielu jest najwikszym poet w wiecie jzyka hiszpaskiego, co jest oczywist nieprawd. To Federico Garcia Lorca, urodzony w wiosce o kilka kilometrw oddalonej od Granady, spdzajcy wikszo swych dni na maym gospodarstwie rolnym na obrzeach Granady, bestialsko zamordowany przez Falangistw generaa Franco w lipcu 1936 r. w innej wiosce, te w pobliu tego miasta. Mia wtedy 38 lat. Do dzi nie odnaleziono jego ciaa, do dzi nie wiadomo, czy zgin dlatego e mia pogldy republikaskie, czy dlatego e by zdeklarowanym homoseksualist, czy te dlatego, e lubi przebywa wrd prostych ludzi, a w szczeglnoci wrd Cyganw. Lorca wiedzia, e mu grozi niebezpieczestwo, uzna jednak e uda mu si go unikn. Wyrazi to w wierszu, ktry jako niepoeta niepoetycko tumacz: "Przeszukali kafejki, cmentarze i kocioy, otwierali beczki i szafy, spldrowali trzy szkielety, by zrabowa ich zote zby. Nie znaleli mnie. Czy mnie kiedykolwiek znajd? Nie. Niedoczekanie ich." Stao si jednak inaczej. Dzi wielbiciele tego czowieka z caego wiata zjedaj do Granady na konferencje, czytanie jego poezji, by uczestniczy w festiwalach jego kilku sztuk. S specjalne wycieczki do wszystkich miejsc w ktrych ten mody poeta przebywa - wszystkie one w Granadzie lub jej okolicy. Przy okazji

tych wydarze wypada te obejrze Alhambr, cho Lorca nie mia z ni nic wsplnego - wola pi i bawi si na ssiednim podgrzu Sacromonte, wtedy jeszcze usianym jaskiniami zamieszkaymi przez Cyganw. To wzmoone, cho troch przypadkowe zainteresowanie obiektem przypieszyo jego remont. Dzi ju jest prawie w peni odnowiony i przyjmuje ponad milion zwiedzajcych rocznie. Alhambra to duy kompleks murw z 13 wieami, resztek alcazaby, czyli obronnego fortu, a w nim pozostaoci koszar, wspomnianego paacu Karola V, resztki paacykw wielmoy rezydentw, dwa paace krlewskie, dolny i grny i w niedalekiej odlegoci w stron szczytu gry Mauror paac letni rzdcw zwany Generalife. Na dokadniejsze obejrzenie tych wszystkich kompleksw potrzeba kilka dni. Radz wic, jak to sam zrobiem, skoncentrowa si tylko na gwnym paacu, paacu dolnym i na Generalife. Faktycznie to ostatnie wymienione miejsce to byo schronieniem dla wadcw przed problemami rzdzenia, ucieczka od zawici i cigej ktni i intryg jego on i naonic. Wybierali wic od czasu do czasu najadniejsze i najwiesze piknoci, wynosili si tam , na grk, by zamkn si z nimi w tym raju ziemskim, jeszcze bardziej podobnym do raju z Koranu, ni paace na dole, zapomnie o wszystkim co niemie, wypocz. Generalife byo miejscem gdzie ostatnia pani Alhambry ona sutana, Zoraya spotykaa si z kochankiem z rodziny Abencerrajes. Sutan po odkryciu tego zwizku cay ten rd wymordowa w jednym z pokojw Alhamby w czasie uczty i to nie z zazdroci, bo mia ciekawsze i pikniejsze kobiety ni ona, ale tak wypadao wtedy zrobi, by zachowa twarz. Zoraya przepdzia pniej ma z jego kochankami z zamku, rzdzia tajf razem ze swym synem Boabdilem a do pamitnego dnia 2 stycznia 1492 roku, kiedy to "krlowie katoliccy" przepdzili ich na wygnanie. Generalife to bardzo przytulny paacyk, to dom mioci. Otacza go ogrd z przycitymi krzewami w rne figury geomentryczne, grotami, fontannami, uliczk cyprysow. Jest duo wody, bo tu woda z rzeki dociera najpierw. Kaskadami spywa w d nawet po porczy schodw. Jest tu "miejsce szeptw" dla zakochanych. Trzeba jednak pamita by szepta cicho, bo akustyka jest tak wspaniaa, e jaka osoba oddalona nawet o kilkadziesit metrw od tego miejsca moe pomyle, e do niej skierowane s te intymne sowa.

Absolutnym cudem architektonicznym jest paac zwany dolnym. Uyj kilka prostych rzeczownikw i przymiotnikw, by odda moje pierwsze wraenie spacerujc po nim. Zadziwia lekko konstrukcji jego wntrza, mie dla oka s pikne pastelowe kolory, a gdy uywane s inne jak zoty, biay, niebieski to w perfekcyjnej symbiozie ze sob. Lekko podkrelaj smuke i cienkie kolumny; tam gdze trzeba wikszej odpornoci na ciar stoj dwie koo siebie. W suficie jednej z sal wykoczonym w stylu tzw. plastra miodu naliczono 5000 otworw podobnych do tych co w plastrze, ale w przeciwiestwie do realnego plastra kady inny, a z kadego niejako "wycieka" maleki stalaktyd. Jest w tym paacu duo nieoszklonych okien czy podobnych otworw w murze na rne strony wiata. S one wykoczone czym w rodzaju koronki tak subtelnej, o tak miniaturowych wymiarach poszczeglnych elementw, e si wprost chce dotkn cian, by sprawdzi, czy to nie zawieszona robota rczna z materiau. Wspaniae s arabeski, czyli powtarzajcy si w nieskoczono jeden czy kilka motyww ozdobych, najczciej obraz lici czy kwiatw. Czsto do nich doczane s napisy chwalce mistrzw tych tworw, wadcw na dworze, ale przede wszystkim to cytaty z Koranu. By Allach mia te co z tego napisy o nim, a szczeglnie zdanie: "Zwycizc jest tylko Allach" powtatrzaj si wiele razy. Te napisy nie psuj efektu zdobniczego, to bardzo adnie wypracowana kaligrafia subtelnie jest wczona do innej treci estetycznej, niekiedy w formie np. ptakw, czy innych motyww. Jak w ozdobnictwie "plastrowym" istot jest rnorodno, tak tu, w arabeskach, jest geometryczna jedno i tosamo skadowych elementw. Bardzo wprawne oko moe w tych jednakowych elementach zauway drobne rnice. To nie dlatego, e twrca si zaniedba, ale to po prostu wyznanie, e doskonaym twrc jest tylko Allah. Te niedoskonaoci s minimalne i dla wikszoci obserwatorw niezauwaalne, a to dlatego, e artyci cenic swe talenty oddawali tym pokon Allahowi, ale bez przesady. Tego typu elementw dekoracyjnych mona wymieni jeszcze wiele, np. malowida gwiazd, koron, figur geometrycznych jak choby koa, palmy, itp. W powszechnym uyciu byy pytki ceramiczne zwane obecnie azulejos Te rnorodne pomysy dekoracyjne to esencja pikna tej budowli. Z tradycyjnych arabskich motyww nie ma w tej budowli wiele. Ja zauwayem tylko jeden - bramy i przejcia z pokoju do pokoju s w formie podkowy. Inne elementy zdobnicze to motywy

chrzecijaskie dostosowane do praktyki zdobniczej Maurw, czy odwrotny proces: elementy mauretaskie przepracowane przez artystw chrzecijaskich. Pewne elementy zapoyczone zostay od sztuki rnych plemion berberskich z Afryki, inne po prostu stworzone na miejscu. Wartym podkrelenia jest fakt, e materiay zdobnictwa byy proste i tanie: miejscowe drewno, wspomniana czewonawa glina, najprostsza zaprawa sztukateska te miejscowego pochodzenia. Pamita trzeba, e Nasridowie byli biedni w porwnaniu do poprzednich emirw czy kalifw. Ten fakt, e z tak prostych elementw stworzono takie cuda wiadczy o kulturze estetycznej sutanw i ich otoczenia i o geniuszu twrcw. Tu w Granadzie przeamany zosta ostry zakaz Koranu portretowania ludzi i zwierzt. Postacie ludzkie pojawiaj si w prywatnych apartamentach sutana, jego on i kochanek, najsynniejsz fontann w budynku podtrzymuje 12 lww, co prawda bez dopracowanych szczegw, to tylko ich sylwetki. Chodzio chyba o to, by zbytnio nie urazi Allaha i pobonniejszych jego wyznawcw dopracowanymi posgami lww, ale dla estety takie lwy w tej swojej funkcji podtrzymujcej potn fontann s cigle udanymi tworami, bo to podkrela ich dziko i si. Maurowie kochali geometri. Nawet w planie caej budowli wida to jak na doni. Poszczeglne budynki s uoone koncentrycznie wok dziedzica. Jedna z sal jest kwadratem, w innych przektna tego kwadratu suy jak dusza ciana ssiedniej sali, krtsza jest rwna z rozmiarami ciany sali wzorcowej. Sale ustawione na osi zachd-wschd maj otwart w stron Mekki nisz modlitewn. W gwnym zamku s trzy dziedzice. Pierwszy z kompleksem sal zwany Maxuar suy do speniania normalnych funkcji. rzdzenia, szczeglnie administracyjno-sdowniczych. Ten pierwszy zestaw, nie by tak bogato ozdobiony jak dwa nastpne. Druga cz paacu zwany Serajem, to przede wszystkim Dziedziniec Mirty (Arrayanes) z kilkoma reprezentacyjnymii salami. Tu w najbogaciej zdobionej sali, w Salonie Ambasadorw, sta tron sutana, To odbyway si waniejsze uroczystoci pastwowe, tu przyjmowano posw, ambasadorw, wadcw obcych krajw, tu, pniej, "krlowie katoliccy" przyjmowali Kolumba przed jego pierwsz wypraw do Indii ( pojecha w inn stron i jak wiemy odkry Ameryk). Prywatna siedziba emira, jego rodziny - Harem - ta najwspanialsza cz paacu przyzdobiona bya z prawdziw

fantazj, mimo tego e to miejsce nie byo na pokaz. Dzi go oczywicie mona zwiedza. Harem jest zbudowny przy najokazalszym z dziedzicw, Dziedzicu Lww. Najwspanialej ozdobion sal tu jest Sala Abencerrajw, tych pomordowanych przez przedostatniego sutana Granady Abu al-Hassana. Sufit to szesnacie "plastrw miodowych" za stalaktytami, kady w swojej niszy. W sklepieniu s naturalne otwory owietlajce sal. Cae to bogactwo i pikno odbija si w w fontannie na rodku pokoju. Ssiednia Sala Sistr ( nie ochodzi o osoby, lecz o dwie identyczne biae pyty w pododze) jest rwnie piknie przyozdobiona sufitem plastrowym i i bogatymi dekoracjami cian, take z fontann tryskajc dnie i noce na jej rodku. Sale bardziej prywatne miay ludzkie "niedozwolone" malowida, a take urzdzenia, ktre w chrzecijaskiej Europie odkryto wieki pniej jak toalet z wod zimn i gorc, sale kpielowe z wannami i wod pod cinieniem suc jako prysznic. Sale te miay otwory na zewntrz, ktre suyy jako wywietrzniki. Podobnie jak wczeniej Rzymianie, Maurowie byli ludmi dbajcymi o higien osobist, nie tak jak mieszkacy reszty Europy przez dugie wieki. Podam dla przykadu pewien fakt. Kronikarz nadworny poda, e Krl-Soce Ludwik XIV pewnego roku pobi rekord, bo spad z konia w czasie polowania wprost do rzeki - bya to a pita nieprzewidziana rytuaem kpiel krla w danym roku. To co opisaem tu, to tylko nieliczne elementy pikna tej wspaniaej budowli i miejsca. Bardziej jeszcze ni te ozdoby do dzisiaj pamitam subtelny i kojcy szum wody w fontannach. Jest ich tam duo, bo suyy i do dzisiaj su nie tylko jako element dekoracyjny, ale naturalne centralne ochadzanie. Pamitam cudowny zapach kwitncych krzeww pomieszany z mocnym aromatem dzikich pomaraczy. Z tych pomaraczy co roku moja ona robi dem, ktry smakiem i zapachem bije wszystkie jakie kiedykolwiek jadem. Pomaracze te zwane sewilskimi maj smak gorzki, nie s jadalne, w demie to poezja w ustach. To moja jaka prywatna codzienna czno z Alhambr. Wiem, e gdyby mj dobry anio str przenis mnie dzi to tego miejsca, z podobnym zainteresowaniem, a nawet naboestwem spacerowabym po nimi i na pewno odkrybym

dziesitki innych elementw pikna, ktrych nie zauwayem za pierwszym razem. (Alhambra, Granada-Turystyka, Hiszpania-Turystyka, Krlowie katoliccy, Izabela i Ferdynand, Wadysaw Pomaraski)