C5bcydzi Jako Rasa Fizyczna Analiza Z Dziedziny Antropologii

http://rcin.org.
pl
V i'
V .4 >
iSp
S(f .J.VV!
- -V
H ii
iV i!
!^<i
IM
m ^rn ' -iV4^,S > > ig ia y f e .'i'* l.

v >.
http://rcin.org.pl
- ,'' ;H W t ',< - f .
- , _______
i -
z ZAPOMOGI KASY POMOCY DLA OSB, PRACUJCYCH NA POLU NAUKOWEM, IM IE N IA D-ra J . M IANOW SKIEGO,
Dr. I g - n a c y
M au rycy
Jiidt.
ZYDZI
JAKO RASA FIZYCZNA.
A N A L IZ A
Z D Z IE D Z IN Y A N T R O P O LO G II.
Z Z4 rysunkami, map i tablicami graficznemi w tekcie. *
W ARSZAW A. SKAD GWNY W KSIGARNI E. W E N D E i S-ka.
1902 . Cena W u h 50 kop.
http://rcin.org.pl
/
< -I : ' , ' '- / i^. ' V
http://rcin.org.pl
^ i' ' ^ '. _ t ~ ' i f ' " > r* :/ - . '.5* . ' - ife i ^
Y D Z I JAKO RASA FIZYCZNA.
http://rcin.org.pl
v;.^ ; ^ : - F - ;
DRUK. R U B lE S Z E W S K l W ROTNOW SK N O W Y- W IA T Ni 3^ .
http://rcin.org.pl
E g z . O T c h iv - a ln y I B t
z ZAPOMOGI KASY POMOCY DLA OSB, PRACUJ.^CYOH NA POLU NAUKOWEM, IM IE N IA D-ra J . M IANOW SKIEGO.
Dr. I g ^ n a o y
M aurycy
J ii d t.
ZYDZI
JAKO RASA FIZYCZNA
AN A LIZA
ZIK D ZIN Y
A N T RO PO LO G II.
Z 24 rysunkami, map i tablicami graficznemi w tekcie.
B A D ' LIT.;
b i b l i o t e k a
00-330 W a r s z a w a , ul. Nowy Swia 71 T o l . 2 6 -6 8 -6 3
Wa SKAD GWNY W
rsza w a
. E. W E N D E i S-kd.
KSIGARNI
1903 .
http://rcin.org.pl
JI,03B0JieH0 H,en3ypoK). Bapniasa, IB HBapa 1902 roâ.
http://rcin.org.pl
Przedmowa.
Praca niniejsza pierwotnie tworzy miaa wstpny rozdzia w rozprawie o biostatyce i rasowej patologii ydw. Gdy je dnak przy rozbiorze antropologicznych cech ludu ydowskiego na suwa si zaczy liczne i doniose zagadnienia, naleao je wyod rbni i zawrze w oddzielnej monografii. Zreszt lud ydowski w wysokim stopniu zasuguje na szer sz analiz antropologicznej treci, jako grupa rasowa o stygmatach szczeglnych. To nie jest gromada etniczna, jak kada inna z pomidzy ludw kulturalnych, nie posiada bowiem wsplnego te renu, lecz w postaci drobnych zbiorowisk yje rozsiana po caej prawie kuli ziemskiej. Jeeli doda jedyne w swoim rodzaju przeyte dzieje, kilkunasto wiekow tuaczk i najrnorodniejsze wpywy rodowiska zarwno fizycznego, jak i duchowego, to atwo poj, e ydzi jako rasa tworz nader ciekawy przedmiot dla badacza. Wytycznym punktem w analizie naszej jest zapytanie, czem s ydzi jako rasa fizyczna i jakie zajmuj stanowisko w tablicy antropologiczno-rasowej. Pojmujemy przez to charakterystyk, opart przewanie na danych antropometrycznych. Ale, naturalnie, sama tylko antropometryczna charakterysty ka tworzy odpowied poowiczn. Okrelajc jedynie ydw wsp czesnych, nie wyjania ona, jakie cechy rasowe posiadali ydzi staroytni, i czy dugowieczne wdrwki i wpywy nowego otocze nia nie przeksztaciy pierwiastkw fizycznych, waciwych he-
http://rcin.org.pl
IV
brajskiej ludnoci z okresu azjatyckiego. Naleao wic, po roz biorze antropometrycznym, zanalizowa wpywy rodowiska i roz patrze szereg danych historycznych, rozpoczynajc od pierwot nych dziejw szczepw semickich. Niejasnym szlakiem tych wczesnych wdrwek podylimy do Mezopotamii, Syryi i Kanaanu, a std na zachd, na teren roz proszenia, starajc si okreli pochodzenie hebrajskiej gazi ra sowej i stosunek ydw do rdzennego ywiou omawianych kra jw, oraz istot i rozmiary rasowego krzyowania. Tekst ilustrowany jest szeregiem rysunkw, przewanie tre ci archeologicznej i etnograficznej. Klisze wykonane zostay w za kadzie p. Wierzbickiego i sp., wedug wzorw, jakie zebraem u rda, mianowicie w Muzeum Brytaskiem w Londynie. Prcz tego cz rysunkw zapoyczyem z dzie Maspero (Histoire an cienne des peuples de lOrient classique, Pary, 1895 1899), Ripleya (The races of Europe, Londyn, 1900), i z albumu Hutchinsona, Gregoryego i Lydekkera (The living races of mankind, Londyn, 1900 1901). Wreszcie wczone zostay dwa schematy graficzne i mapka geograficzna, wyobraajca wdrwki pierwotno szczepw semic kich. Zarwno mapka, jak i schematy opracowane s oryginalnie.
S . D K . } u d t.
Warszawa, w m aju 1902.
http://rcin.org.pl
SPI S R Z E C Z Y .
Sir.
P rz e d m o w a ................................................................................................ R O Z D Z IA I y d z i ia k o r a s a w w ie t le is t n ie j c y c h p o g l d w . . . ROZDZIA II.
D a n e z a n tr o p o lo g ii fiz y c z n e ] y d w .
1. 2. 3. Grwny wskanik czaszkow y........................................................... IB Barwa wosw i o c z u ................................ .........................................35 W z r o s t ................................................................................................. 48 R O Z D Z IA III .
W p y w r o d o w is k a n a ty p f iz y c z n y y d w .......................55
R O ZD ZIA IV.
R a s o w e k r z y o w a n ie y d w c h ry s tu s o w e ]
epoce przed-
1. Wdrwki pierwotne Hebrajczykw.................................................. 73 2. Okres samodzielnoci pastw'Owej ydw......................................... 87 3. Etnologia K anaanu.............................................................................. 95 R O ZD ZIA V.
R a s o w e k r z y o w a n i e y d w w epoce r o z p ro s z e n ia .
1. Okres wpyww greckich i rzymskich, (do H stulecia nowej ery). 119 1. Pastwo Rzymskie, pniej Bizantyjskie (od lE wieku nowej ery). 12B 3. Hiszpania.................................................................................................129 4. P r a n c y a ................................................................................................ 135 5. Kraje g e r m a s k ie .............................................................................. 138
. '
I C ' T El K A\ '
00-33U W arszawa, ul. Nowy wia 73
http://rcin.org.pl
Tol. 26-68-63
6. 7. 8. 9. 10.
VI
Kraje sowiaskie. P o l s k a .................................................................142 Litwa, mud, W o y .......................................................................... 147 Ru K ijow ska........................................................................................149 Pnocne wybrzea Czarnego morza i K r y m ................................ 152 K a u k a z .................................................................................................155 R O Z D Z IA VI.
W n ioski.
1. 2. 3. 4. 5. O O O O O rasowem krzyowaniu ydw w Europie.....................................161 amalgamacyi rasowej ydw staroytnycli . . . , . 165 cecliach fizy ogn om icznyci.............................................. 167 stosunku klasyfikacyi jzykowej do rasowej.................. 176 stanowisku ydw wspczesnych w tablicy antropologicznorasowej ................................................................................................. 179
L ite ra tu r a ............................................................................................. ....
184
TABLICE CYFROWE.
I. Gwny wskanik czaszkowy w cyfraci przecitnych . . . 2021 II. Gwny wskanik czaszkowy w skali koordj-nacyjnej . . . . 22 I I I . Pomiary dokonane na odnalezionych czaszkach j^dw z okre sie pomidzy I wiekiem nowej ery i X I X ............................3031 IV. Barwa w o s w .............................................................................. 3839 V. Barwa o c z u ......................................................................................... 40 VI. W z r o s t................................................................................................. 50
http://rcin.org.pl
V II
ILUSTRACYE.
Str.
Schemat graficzny I. Grwny wskanik czaszkowy w zestawieniu k o o rd y n a c y jn e m .............................................................................. 27 Schemat graficzny II. Wzrost ydw, wedug klasyfikacyi Topinarda, w porwnaniu do wzrostu ludnoci rdzennej................................ 52 ydzi chiscy z K a i- fu n g - fu ................................ ............................59 Mapa pierwotnych wdrwek szczepw s e m ic k ic h ................................ 75 Typy ydw pnocno-palestyskich z I X wieku przed Nar. Chryst. z paskorzeb na t. zw. Czarnym Obelisku Salmanazara . . 92 i 93 Typ yda poudnicwo-palestyskiego z X wieku przed Nar Cliryst. z paskorzeby odnalezionej w K a r n a k u ..................................... 94 Typy kobiet ydowskich poudniowo -palestyskich z V I I I wieku przed Nar. Chryst. z zabytku odnalezionego w Ni ni wi i . . . . 98 Niewolnicy amoryccy................................................................................... 100 Podobizna yda poudniowo-palestyskiego o typie amoryckim . . . 102 Amorycki krl z Amarou w n i e w o l i....................................................... 103 F ilis ty n o w ie .................................................................................................104 Typy Chetydw . ...................................................................................106 Typy C hetydw ............................................................................................ 108 Typy ydw poludniowo-palestyskich z V III wieku przed Nar. Chr. z zabytkw odnalezionych w N i n i w i i ..........................................110 Mieszkaniec Suzy Staroytnej. Typ E la m i t y ..........................................111 Typ Czeczeca z Dagiestanu o fizyognomii yd ow sk iej....................... 157 Typy Ormian o fizyognomii ydowskiej...................................................1G8 Typy Kurdw o fizyognomii y d o w s k ie j.............................................. 169 Typy mieszkacw Beudystanu o fizyognomii ydowskiej . . . . 170 Typy Hindusw o fizyognomii ydowskiej.............................................. 171 Typy dziewczt z K a s z m ir u ......................................................................172 Typ yda poudniowo-palest. (patrz rys. na str. 10 2 )............................ 174
http://rcin.org.pl
Iv t iT .l
i'.[
' 1
http://rcin.org.pl
ROZDZIA
J.
YDZI
JAKO
RASA,
w W IE T L E IST N IEJ C YCH P O G L D W .
Y D Z I JA K O R A SA CZYSTA. Y D Z I W P O D Z IA LE NA D W IE GRUPY: P O U D N IO W (SEFA RD YJSK) I PNOCN
(A SZK P]N A ZYJSK).-YD ZI W P O D Z IA L E NA TRZY GRUPY R A SO W E (TEORYE IK O W A I LA-
G N E A U ).- Y D Z I JA K O AGREGAT R OZM AIT YCH Y W IO W ETNICZNYCH.
ydzi jako rasa.
http://rcin.org.pl
t .
>^ 1
" <
. %;
*t
'
h r r r ^ ^ ii
C ';- .A i,- .T
.^k \ !
.
t< i.
i '
, ' '
lt" " ,^
'
^
, r
m p p a
"a * ' '
.
-r
/ V " i -i V T r
,v
l'-4ip% '> i 7)s '}^-i^* ':r A

,
-'\i ' r
> ^
1V-f' ^^c*-
^ c '
^ -t'
1M V '. "''^ V 5 V'>'''y'' '
'
g fw îi- - .
';-
' V ' . ' ,i'/'
-'
'
,-
'V-4
- - ? s iii; * *-- ! " * f .W '
'# iV ' j v V
r*.
"' ' y ';?5 - ! v" i^ ^
is tv
; ia ;'? v .- \ . ' ^ %
, - . ^.-Vr->-, ,
/C
f if ^ A l." :-
'>!." .; .
5 - '
V f:;.
;^ 4 W
^ ..
< ,r .,;r
' _
'C .:. V
T i?
> '';>4. /:'

' - .
."#
. - * , ' > ' ?'.i >. ' ' > ' . -j-r.ii > i
^ f s Ali' ^ ^ > / f /
'
' *1/
http://rcin.org.pl
' '
X
t I' ' '-' V '
'- ,V2 .ii' '-- ? r i
Drzystpajc do rozbioru zagadnienia, czem s ydzi jako rasa fizyczna, rozpoczynamy analiz od przegldu istniejcych za patrywa. Podajemy wic poniej uklasyfikowany szereg odpowiednich teoryi. Zestawiamy je w sposb przedmiotowy, rzu cajc rysy najbardziej charakterystyczne.
I.
ydzi jako ra sa czysta.
Do G-go dziesitka b. w. najwicej zwolennikw liczy pogld, e ydzi tworz ras czyst, bez obcych domieszek etnicznych. Lud, otoczony nieprzebytym murem tradycyjnych wierze, zacho wa mia nietylko rasowego ducha, ale i wsplne, jednolite cechy fizyczne. Znamienne rysy w t. zw. typie ydowskimodzwierciadlaj si jednakowo wybitnie pod kad szerokoci i dugoci geograficzn i na kadym stopniu dostpnej ery historycznej. Ju Edwards (1829) akcentuje wyrane podobiestwo, jakie zachodzi midzy ydem dzisiejszym, a redniowieczn postaci z obrazu Leo narda da Vinci (Uczta) i wizerunkiem protoplasty z egipskiej mo giy Faraona. rd zwolennikw powyszego pogldu dostrzega si daj jednak pewne rnice. Jedni, jak Nott (1850), stwierdzaj niezmienno rasow y dw, wyprowadzajc ich od typu antropologicznego, ktry przed
1 Spis rde umieszczony jest w kocu pracy. )
http://rcin.org.pl
ydzi jako ras.a fizyczna.
4000 lat wy wdrowa z Mezopotamii Inni (Graetz) upatruj analogi z rasowym typem wyzwolecw z niewoli Babiloskiej (520 przed N. Clir.). Niektrzy wreszcie (Jacobs 1886) znajduj punkt wyjcia w diasporze rzymskiej i mwi tylko o 40,000-ej garstce, ktra po nieszczliwych walkach, z panami wczesnego wiata zmuszon zostaa do opuszczenia ojczyzny. Gromady tuacze nie ulegy ra sowemu zmieszaniu. Wyodrbnia je silna wiara religijna, potga uczu tradycyjnych, wreszcie wsplna niedola i wrota dugowiecz nego ghetta (Jews are the lineal descendants of tlie Diaspora of the Roman Empire). ydzi, wedug Jacobsa, nie wchaniali obcych domieszek etnicznych i w epoce palestyskiej. Otoczone rojem ob cych ludw, pokolenia ydowskie czuway u stranicy czystych zwizkw krwi. Dzi jeszcze pogld powyszy jest doktryn, uzna wan zwaszcza przez tego rodzaju narodowcw, ktrzy, zupenie niesusznie, w czystoci rasy znajduj jeden z atrybutw narodo wej solidarnoci. Nie powtarzajc caego szeregu dowodw historycznych i da nych etnologicznej natury, przytocz oryginaln wskazwk Buschana (1894), majc argumentowa rzekom czysto i jednoli to rasow ydw. Autor stwierdza odmienny nieco wiat pato logiczny, wiksz skonno lub odporno na te lub inne choroby, jako cech, opart na odrbnoci rasowej. Znajdujc analogi u rozmaitych odamw ludnoci ydowskiej, bez wzgldu na teren geograficzny, Buschan przypuszcza, e yd dzisiejszy jest w prostej linii potomkiem jednego z bratnich szczepw semickich, bez na warstwionych pierwiastkw obcego pochodzenia. W dalszych rozdziaach niniejszej pracy postaramy si wyka za, czy istotnie ydzi wspczeni stanowi ras czyst, t. j. czy zachowali pierwotne cechy szczepu semickiego. Teraz, nawiasowo tylko, pragniemy zauway, e pogld B u schana nie ma racyonalnej podstawy.
*) From the time of Patriarch Abraham to the present the Jewisli race has preserved it blood more pnre than any other of antiquity. Origin al type brought by Abraham from Mesopotamia 4000 years ago, has been, substantially handed down to the descendants of the present day. fTho phj'Sical history of the Jewish race).
http://rcin.org.pl
ydzi jako rasa, w wietle istniejcy cli pogldw.
vSwiat patologiczny u ydw rzeczywicie posiada zabarwie nie szczeglne i pewne ceciy odrbne, jednak nie s one wynikiem tych lub innych pierwiastkw rasowych. Wikszo odsetki cierpie umysowych i nerwowych, mniej sze odsetki chorb zakanych zale, niewtpliwie, od czynnikw zgoa innej natury, mianowicie spoecznej i kulturalnej. Buschan wnioskuje zbyt miao.
2. Podzia ydw na dwie grupy: aszkenazyjsk i sefardyjsk.
Zwolna nastpowa zwrot w pogldach dotychczasowych. Nagromadzone zostay liczne spostrzeenia, stwierdzajce niejedno lito rasowego typu rd ydw. Zwaszcza studja kraniologiczne naday badaniom si naukowych dogmatw. Ju stare podanie stwierdza istnienie dwch odamw ydow skiego ludu, wyprowadzajc sefardw od pokolenia Jehudy, a aszkenazw od Benjamina. Zrniczkowani nastpnie przez odmien ne dzieje, aszkenazowie utworzy mieli przewan mas ydw, zamieszkujcych rodkow i pnocn Europ, a wic Niemcy, Pol sk i Rosy; natomiast mniejszo ludu ydowskiego, okoo 10^, w odamie t. zw. sefardw, zaja poudnie Europy, gwnie H i szpani, Portugali. W czasach pniejszych odamy hiszpaskoportugalskich ydw, t. zw. Spagiiuoli, wywdroway do Anglii, Holandii i na pwysep Bakaski. Ju Vogt (1863) rzuci mia hipotez dla wyjanienia oma wianego podziau. Wedug Vogta, ydzi sefardyjscy to potom kowie istotnego szczepu semitw, gdy aszkenazyjscy s pokrewni aryjczykom ze rde Hindusu. Jednoczenie prawie (Bullet, del Socit danthropol. de Paris 1861 i 1865) odbywaa si krystalizacya podobnych poj, ale na tle zgoa odmiennem. Mwi o gonych dyskusyach w modem towa rzystwie antropologicznem w Paryu. Aureola, otaczajca szko Broca, wyprowadzia kwesty na szerok widowni. Osi zagad nienia stay si rozprawy o zmieszaniu ydw w Europie z ludami krajw germaskich i sowiaskich, oraz Finnami i Tatarami. Niemiae gosy poprzednich badaczy, np. Notta i Q-liddona
http://rcin.org.pl
fi
ydzi jako rasa fizyczna.
(1857) ), wywoay obfite komentarze dopiero wtedy, gdy Broca stwierdzi, e w I X stuleciu nowej ery odam ludw sowiaskich przyj Judaizm. Poniej przytaczam cytaty odnone, kadc na nie szczeglny nacisk, jako na faszywe rdo dowodw, czsto go szonych przy obronie rozpatrywanego pogldu. W Polsce, po tryumfie chrzecijastwa, ydzi zacho wywali przez dugi okres czasu silny wpyw i, jak naley s dzi, czsto zawierali maestwa z chrzecijankami. Trwao to do 1092 roku, dopki chrzecijaski krl Wadysaw nie zabroni podobnych zwizkw. Zakazanem byo rwnie naj mowanie sug chrzecijaskich. Jednak ydzi nie utracili swego wpywu do X I I I wieku. Dopiero pniej zjawiy si przeladowania. Masy ydw zostay pozbawione swych majtkw i zmu szone do emigracyi do krajw obcych ^). W innem miejscu czytamy, e Judaizm zosta rwnie przy jty przez wielu prozelitw midzy Rosyanami ^). Tego rodzaju dane historyczne stworzyy podoe dowodowe dla nowych pogldw. Podzia ydw na aszkenazw i sefardw znalaz wielu zwolennikw. Rzecz zaklimatyzowaa si tembardziej, e niebawem wyrosy wiadectwa antropologicznej i statystycznej natury. Muzeum Yrolik w Amsterdamie dostarczyo czaszek holen derskich ydw, Pruner Bey (1865) ydw pnocnej Afryki, Quatrofages i Hamy (1882) algierskich, Ikow (1884)tureckich. Dziki temu powstaa pewna liczba pomiarowy, dokonanych na czaszkach sefardw, przyczem pomiary okazay zgoa inne wy niki, ni otrzymane na ydach aszkenazyjskich. Na zasadzie temu podobnych spostrzee ugruntowano dwa odrbne typy antropologiczne ydw. yd sefardyjskito jakoby potomek istotnego semity o wyduonej czaszce, kruczych wosach, czarnych oczach, niadej cerze, dugim i zgrabnym nosiezbliony,
The votaries of Jndaism m ay be divided into two brad]y marked and distinct types, viz: the one above mentioned (typ semicki), and another distinguished by lank and t&ll frame, clear blue eye, very white and freckled skin, and yellow-reddish hair. Poland seems be the focus of this fusion of Jews with the G-erman and Saimatian races-* (Indigenous races of the Earth str. 580). 2) Podug Czoernyego Ethnographic de Temp ire dAutriche. 3 Podug Hauthausena LEmpire Russe. )
http://rcin.org.pl
ydzi jako rasa, w wietle istniejcych pogldw.
do piknej postaci Araba-beduina. Jest to typ malowany przez Rembrandta (amsterdamscy ydzi) lub Alloriego (Judyta z gow Ilolofernesa, Florencja, Gal.-Pitti). Natomiast yd aszkenazyjski to typ krtkogowy, z czoem nizkiem, o szatynowej, czsto jasnej barwie wosw i bkitnych oczach; nos gruby, due usta, szczka dolna nieco prognatyczna i wystpujce koci policzkowe. Tak przedstawia si, w oglnych zarysach, charakterystyka mniemanych dwch typw. Dzi jeszcze pogld ten jest uznawa ny przez liczn grup antropologw. Wspomn tylko nazwiska Blechmana (1881), Stiedy i Dybowskiego (1883), Kollmana (1885), Topinarda 1885), Herv i Hovelacquea (1887), TalkiHryncewicza (1892), Denikera (1900).
3.
Podzia ydw na ir z y odamy rasow e.

Teorya Ikowa.
W skazana powyej klasyfikacya na ydw sefardyj skich i aszkenazyjskich nie rozwizaa kwestyi. Stwierdzone zostay grupy y dowskiej ludnocij ktrych nie mona byo wcieli ani do sefardw, ani do askenazw. Odmienne typy rasowe ydw Europy zacho dniej, Kaukazu i poudniowej Rosyi, Polski i Niemiec etc. skoniy Ikowa (188tt) do innego grupowania. Pogld Ikowa jest tem ciekawszy, e rzuca oryginalne wiato na rozpatrywane zagadnienie. Osnuta na szerokim horyzoncie dawnych wdrwek etnicznych, praca powyszego antropologa na suwa nowe motywy dla rozbioru i, ju przez to samo, zasuguje na baczniejsz uwag. Opierajc si, midzy innemi, na materyaleczaszkowym, Ikow tworzy podzia nastpujcy. 1. ydzi pohidniotui i icsdiodni (Bakany, Hiszpania, W o chy, Algier i, wogle, wybrzea rdziemnego morza). Odam istotnych semitw, z bardzo nieznaczn domieszk ywiow ob cych. Uderzajca analogia z antropologicznym typem Arabw; dugogowcy, bruneci. 2. ydzi Europy Zachodniejrasa powstaa przez silne skrzy owanie ydw semickiego typu z miejscowem spoeczestwem.
http://rcin.org.pl
y7A jako rasa fizyczna.
3. ydzi ruscy. Zgoa nie semickiego pochodzenia ^), krtkogowcy. Ikow upatruje pierwotn kolebk szczepw semickich w p nocnej Afryce. Std odbya si emigracya dugoczaszkowej rasy do Zachodnio-pnocnej Azyi. Pozostae tu odamy dugogowcw ydw i pniejsza emigracya z Palestyny nad morze rdziemne wytworzyy pierwsz grup w podanej klasyfikacyi. Druga grupa, Zachodnio-e\uopejska, miaa powsta przez amalgamacy ydw przychodcw z ludnoci miejscow. Wreszcie, trzeci odam (ydw ruskich) autor wywodzi z ra sowych ywiow rodkowej i Zachodniej Azyi, z pomidzy krtkogowych ludw Armenii, Turkiestanu, Persyi. Ikow opiera si nietylko na analogii w budowie czaszki, ale rwnie na podobiestwie fizyognomicznem. Do przejrze album antropologicznego towarzystwa w Moskwie, by znale tosamo typu ydowskiego z typem Tadikw, Uzbekw, Ormian, Afganw i innych. Autor przytacza take szereg dowodw historycznej natury, majcych stwierdzi, e napyw ydw do Rosyi odbywa si nie z Zachodu, lecz przeciwnie ze Wschodu. Zwykle uznawany szlak przez Hiszpani, Grali i Niemcy mia istnie ledwie dla mniejszoci przybyszw, natomiat gwny stru mie dy nad Zachodnie krace ziem sowiaskich, przez Kaukaz, Krym, Dniepr, Litw, a do zetknicia na terenie pniejszej Polski z fal emigracyi z Zachodu. Dowodz tego dane ze rde chozarskich, ormiaskich, tu reckich i arabskich, wreszcie wiadectwa archeologiczne. Napisy greckie na marmurowych tablicach, odnalezionych w pierwszej poowie 1 . w. w Krymie ^), wiadcz, e pwysep ^ Taurycki by zamieszkiwany przez greckich ydw j u w 42 r. po
O Die Juden Russlands (mit ihnen wahrscheinlich die Karaimen) mssen endgltig aus der Zahl der Semiten ausgeschlossen werden, da sie keine G-rundverwandschaft mit den letzteren haben, und zu einer ganz anderen Rasse gehren. (Neue Beitrge zur Antropologie der Juden, Arch. fr Anthropologie. Tom XV , str. 369 etc.). W Anopie, blizko Kerczu - w Tamaniw staroytnym Ochwiofolu.
http://rcin.org.pl
N. Clir. Niektre wskazwki skaniaj Ikowa do mniemania, e tii przebywali ydzi jeszcze w 1 i I I wieku przed now er. Inne rda stwierdzaj obecno znacznej liczby ydw wGrruzyi, Armenii, Azyi Mniejszej, dzielnicy staroytnej Babilonii oraz Persyi, w I I wieku po N. Chr. Std odbywa si miay gromadne wdrwki na pnoc i za* chd, do Europy wschodniej, przez Kaukaz, gdzie V II wiek znaj duje liczne kolonie ydowskie. Nastpne stulecia skieroway, wedug Ikowa, fal emigracyjn z Kaukazu do poudniowej Rosyi, nad brzegi Czarnego i Kaspijskie go morza (V III stulecie). Tu nawizuje Ikow wpyw Cliozarw i przypomina list chozarskiego wadcy Josipona, wysany w 960 r. do hiszpaskich y dw przez porednictwo Chasdaji- Ibn -Szapruti. List ten ma wiadczy o znacznej liczbie wyznawcw Judaizmu w Rosyi, okoo X wieku. W X I i X I I stuleciu znajdujemy ydw w Kijowie, jak dowodzi ma przeladowanie z 1113 roku. Z Kijowa ruch posuwa si na pnoc, na Litw, o czem mwi litewsko-ydowskie monety (1173-1220). Stdjeszcze jeden krok bardziej na Zachd, a do zetknicia z fal ydw, dcych z Europy zachodniej, midzy X I I i X IV w. W hipotezie Ikowa znajdujemy, po za bdn podstaw antro pologiczn, szereg wtpliwych teoryi, sucych jako oparcie dla wyprowadzonych wnioskw. Midzy innymi, do nich policzy na ley bezpodstawne upatrywanie pierwotnej kolebki semitw w p nocnej Afryce i bardziej ni hipotetyczny pogld na masow emigracy ydw do kraj w sowiaskich przez Kaukaz, Krym i Dniepr.
Teorja Lagneau.
Odmienny podzia ydw na trzy grup/podaje Lagneau ('1891). 1. ydzi Afryki pnocnejrezultat zmieszania przebywaj cych tu pierwotnie ydw (Egipt, Kartagina) z miejscowymi szcze pami Berberw, Koptw i Fenicyan, a pniej z greckimi i rzym skimi kolonistami, wreszcie w czasach redniowiecznychz Araba mi. Mieszajc si przewanie z ludnoci ciemnowos i dugogow, yd tutejszy zachowa wybitne cechy typu semickiego. 2. ydzi rzymscy z wybrzey pnocnych rdziemnego morza, gwnie prozelici pochodzenia helleskiego i aciskiego.
http://rcin.org.pl
JO
3. ydzi niemieccy, 'polscy^ rosyjscy rasa powstaa przez krzyowanie z Grermananii, Sowianami i Kozakami. Autor nie interpretuje bliej podanej przez siebie klasyfikacyi. Nietrudno jednak dostrzedz jej bezkrytyczne zestawienie. I jeeli wspominam o podziale Lagneau, czyni to, by zwr ci uwag, jak dalece spltay si pojcia w definicyi ydw, jako rasy.
4 . ydzi jako agregat rnorodnych ywiow etnicznycii.
Nowe zdobycze etnologii jeszcze wicej zagmatway zagad nienie. Ramy istniejcych szematw nie zmieciy wszystkich od rbnoci. Czaszkowe wymiary i szereg innych antropologicznych wskanikw stwierdziy bardziej siln niejednolito rasowego typu. Nadomiar wystpia etnografia, wzbogacona nowemi lubprzypomnianemi spostrzeeniami, zwaszcza z dziedziny t. zw. egzo tycznych ydw. Abisyscy ydzi Falasze to lud o mocnej bu dowie ciaa, czarnych wosach i oczach i brunatnej cerze. Z wy gldu podobni s do rdzennych Abisyczykw (Plad 1869). Na wschodniem wybrzeu Madagaskaru przemieszkuj ydzi, t. zw. Zafy-Ibrahim, to jest potomkowie Abrahama. Jak pisze po drnik Sibree (The great african island), trudno ich odrni z wej rzenia od innych warstw miejscowej ludnoci'). Bastian^), opisujc wypraw niemieck na wybrzee Loango, wspomina o istniejcych tu mieszkacach ydowskiego wyznania, t.zw. Mawambu. Maj to by potomkowie ydw wygnanych z Kas tylii (1493 r.) na wysp witego Tomasza; jednak dzi posiadaj barw i rysy negrw (Andre 1881). Niedaleko Bombaju, na Malabarskiem wybrzeu Indostanu, przewanie w Koszynie i Trawankore, przebywaj oddawna ydzi Czarni, t. zw. Kala Izrael. Misyonarz Jzef W olf odwiedzi w 1833 roku Koszyn i stwierdzi ju wtedy wysokie ich podobie') But Icould not detect any difference in colour, feature or dial ect between them and the other people of the eastern coast. (The Great african Island). 2 Die Deutsche Expedition and der Loangokiiste I. 43. 277. )
http://rcin.org.pl
ydzi jako rasa, w wietle Istniejcych pogldw.
11
stwo do miejscowych Hindusw (Nott 1850. The church missionary Atlas 1879). Jeszcze bardziej uderzajce zjawisko ])rzedstawiaj t. zw. chiscy ydzi. Tworz oni odrbn kolonj w Kai-fung-fu, w prowincyi Honan. Przyby tu mieli przez Persy, po zburzeniu Jero zolimy. Podrnicy wspominaj o tawej ich cerze, dugim war koczu i iizyognomicznem podobiestwie do Chiczykw. (Cordier 1891. Katz 1900 etc.). To samo twierdz badacze o dagiestaskicli ydach z Kau kazu. Zrest, prcz fizyognomicznej analogii ydzi grale posiadaj czaszki wyranie krtkogowe, jak i miejscowi Czeczecy (Chantre 1887. Erckert 1881 - 1883 1885). Mona stwierdzi rwnie silne podobiestwo ydw kaukazkich do Kabardyc w, Lezgijczykw, Aranw etc. Do przejrze podobizny fotograficzne, zebrane w czterech wielkich tomach pracy Chantrea. Powysze odamy rasowe dowodzi maj, e u ydw nast puje upodobnienie do fizycznego typu ludnoci rdzennej. To samo, cho w mniej jaskrawych rozmiarach, daje si zauway, wedug niektrych antropologw, i w poszczeglnych krajach Europy. Oglnikowa definicya Renana (1883): il ny a pas un type juif, il y a des types juifszostaa doktryn znacznego odamu badaczy, Ale dzi ju nikt za Renanem nie twierdzi, e judasme est une re ligion, mais nest pas un fait ethnologique, mais un type accidentel. Dzi nikt nie upatruje w ydach przypadkowego agregatu rnorodnych pierwiastkw etnicznych, o charakterze tylko przy padkowym. Panuje, natomiast, pogld na krzyowanie ydw w krajach poszczeglnych. Std powsta miao pewne zblienie fizyczne ydw do ludnoci rdzennej. Przytocz, jako przykad, so wa Krzywickiego (1891): ydzi, mimo fanatycznego odosobnienia, maj w sobie bardzo wiele krwi niesemickiej. W Indyach Przedgangesowych s oni cery czarnej, w Anglii jasne wosy i niebieskie oczy, w zachodnich gu-
') Their complexion is like that of Hindous, indeed, even at this time many of the Hindous at Cochin become converts to Judaism. (Sowa misyonarza Wolfa z 1833 r., podug Andre 1881).
http://rcin.org.pl
12
bernjach Rosji szerok twarz i nos sowiaski: kadorazowo zgodnie do rysw fizycznycli otaczajcego spoeczestwa. Wedug ankiety szkolnej niemieckiej, typy czysto blondynowe stanowi 10,32% u ydw badeskicli, 10,88^ bawarskicli, 11,23^ pruskich, 11,77^ hesseskich, 13,53^ brunwickich. Bezwarunkowo s to ju wtrty obcego pochodzenia. U ydw polskich domieszka obca jest wiksz ni w Niemczech. Np. w Gralicyi blondyni wynosz 14,1^. To sa mo musimy wywnioskowa z obfitoci u nich krtkogowego ywiou, yd zachodnio-ruski i polski posiada czsto szerok twarz i nos, jasne wosy i siwe oczy, sowem oznaki, dowo dzce, e w bardzo silnym stopniu przesikn t sam krwi, ktra pynie w yach ssiedniej ludnoci wiejskiej; jeli sdzi za ze statystyki wskanika szerokoci czaszkowej, posiadaby w budowie czaszki wicej moe polskiego lub zachodnio-ruskiego pierwiastku rasowego, anieli prahebrajskiego. (Ludy str. 240241). Na dowd, wraz z rezultatami bada antropologicznych przy taczane bywaj liczne fakty historyczne. Naturalnie, mowa o erze ostatnich dwudziestu wiekw, a wic o domieszce ludw aryjskich na terenie Europy. Okres przedChrystusowy zosta zupenie po minity, jeeli nie liczy wskazwek Eligiera (1879), Alsberga (1891) Luschana (1892) i Jacquesa (1893) na pewne domieszki z okresu pastwowej samodzielnoci ydw. Ot wedug mniemania licznego szeregu badaczy, we wszyst kich prawie krajach dostrzedz mona mieszanie ydw z ludno ci rdzenn, ktre odbywao si drog nawracania na Judaizm i zwizkw maeskich z obcoplemiecami. Potne za doby wpyww helleskich i rzymskich, w I stu leciu nowej ery, gdy duch prozelityzmu ydowskiego istotnie dosign wysokiego rozkwitu, zmieszanie rasowe ostygo ju w stu leciu nastpnem. Natomiast amalgamacya ta, jak twierdzi Neubauer, znowu powstawa zacza na pwyspie Iberyjskim, w okre sie Arjanizmu (V stul.) i za panowania Maurw (od V III stul.). Jednoczenie i Gralia przedstawia miaa aren amalgamacyi rasowej ydw, i tak nawet dalece, e wedug Loeba (patrz roz
http://rcin.org.pl
13
dzia V) ydzi gallijscy z czasw Gontranda i Chilperyka rekruto wani byli przewanie z pogan, nawrconych na Judaizm. To samo odbywa si miao w kraj ach germaskich i sowia skich, wreszcie na terenie Rosyi Poudniowej i Wschodniej. Chozaryzm, karaityzm, sekta t. zw. subbotnikwto wybitne jakoby dowody, potwierdzajce podobny pogld. A maestw mieszanych byo tak wiele, e popdowi temu niejednokrotnie przeciwdziaa musiao duchowiestwo chrzecijaskie, wytwarza jc odnone zakazy, jak np. na synodach kocielnych w Elwirze, Chalcedonii, Orleanie, Toledo, Rzymiemidzy IV i V III stul. Wreszcie, spotka mona twierdzenie, e nawet obecnie, w nie ktrych krajach, ydzi zawieraj tyle zwizkw mieszanych, e nie wtpliwie stanowi one czynnik przetwarzajcy, w mniejszym lub wikszym stopniu, cechy fizyczne wyznawcw Judaizmu. Pozostawiajc do pniejszych rozdziaw analiz i krytyk rozpatrywanego pogldu, pragn zauway, e teorya upodobnie nia ydw do poszczeglnych grup etnicznych stanowi dzi doktry n, uznawan przez wielu badaczy. Wspomn tylko imi Ripleya ^), ktry w wietnej swej pracy (1900) podziela i argumentuje hipotez Loeba, Neubauera, Krzywickiego.
Jak wida z powyszego przegldu, w antropologii rasowej ydw istniej biegunowo sprzeczne pojcia, a midzy kracami cay acuch porednich teoryi. Szematyzujc je, dla atwiejszego oryentowania si, mona ze stawi nastpujc tabliczk.
* The modern Jews are physically more aryan than Semitic, after ) all. They have unconsciously taken on to a large extent the physical tra its of the people among whom their lot has been thrown. In Algiers they have remained long-headed like their neighbours; for even if they inter married, no tendency to deviation in head form would be provoked. If of the other hand they settled in Piedmont, Austria, or Russia, with their moderately round-headed popiilations, they became in time assimilated to the type of these neighbours as well. (The races of Europe 1900 str. 390).
http://rcin.org.pl
14
1.
ydzi jako rasa czysta, jednolita: a) prototypydzi z epoki Abrahama (Nott); h) prototypydzi z niewoli Babiloskiej (G-raetz); c) prototypydzi z okresu diaspory (Jacobs). ydzi w podziale na ^poudniowych (sefardyjskicJi) i pnocnych ( aszkenazyjskich): a) teoryaVogta: sefardowiesemici, aszkenazowiearyowie; h) teorya Broca: aszkenazowie jako rezultat zmieszania ydw z Germanami i Sowianami. ydzi w podziale na trzy grupy: a) teorya Ikowa: ydzi Europy poudniowej, zachodniej i wschodniej. h) teorya Lagneau: ydzi Afryki pnocnej, Europy poudn. i Europy rodkowej.
2.
3.
4.
ydzi jako agregat rnmôdwjch ywiou) etnicznych: a) ydzi jako rezultat krzyowania z miejscow ludnoci w krajach poszczeglnych, w epoce rozproszenia (Renan Krzywicki, Ripley). h) ydzi jako rasa, ulega zmieszaniu w epoce rozproszenia, oraz w czasach swej samodzielnoci politycznej. (Eligier, Alsberg, Luschan, Jacuesj.
Std jasny jest cel 2Jodjtej pracy: rozbir i krytyka istniejcych teoryiprzez amilizan^^^ropohgicznego materyalu i odpowiednich danych historycznych, wreszcie oilpo)vied, czem s ydzi, jako rasa fizyczna.
http://rcin.org.pl
ROZDZIA II.
DANE z ANTROPOL()(iII FIZYCZNEJ

Y D W .
W S K A N IK
CZA SZKO W Y
G?.OW NY, B A R W A W O S O W I O C Z U , C Y FR P O M IA R O W Y C H I JE J
WZROST. - A N A L IZ A
W Y N IK I.- S P R Z E C Z N O C I POMIF^DZY ZA P A T R Y W A N IA M I PAN U JCEM I, A REZU LT AT AM I POW YSZEGO R O ZB IO RU . W N IOSK I.
http://rcin.org.pl
B P'
f '": ' ^ ;.'> -V- : ' .

'
* .
r> v" *
-V':^
'
fi.
-Iv
'v
'
" .
K- : ^v
..
. :
-f:
' " '
.-;
: :
. 'i >i
.i-'
" 'i " '" \ "- . '
http://rcin.org.pl
'V\ ^',:iS ^ ''y ^
pierwsze miejsce rd cecli fizycznych w antropologii zajmuj: 1) wskanik czaszkowy gwny, t. j. stosunek szerokoci czaszki do jej dugoci, pomnoony przez 100; 2) barwa skry, wosw, oczu (tczwki); 3) wzrost. Jakkolwiek trzy powysze cechy nie zamykaj koa pierwszo rzdnych pierwiastkw w antropologii fizycznej, niemniej jednak tylko one, przy dzisiejszym stanie nauki, dostarczaj stosownej licz by danych dla wnioskowania. Zreszt, porwnawcze to zadania, przeprowadzanego w niniejszej pracy, zmusza do przyjcia jaknajprostszej metodyki. Poniej poddany bdzie rozbiorowi kady z trzech wymienio nych pierwiastkw fizycznych. W tym celu zgrupowane zostay prawie wszystkie rezultaty antropologicznych bada, przeprowadzonych nad ydami. Wyjtek stanowi nieliczne prace, ktrych nie mona byo znale ani w bibliotekach, ani w ksigarskim handlu. Pomimo to przedstawione tablice tworz najbardziej kom pletne z istniejcych dotychczas w pimiennictwie specyalnem. Uo one s w ten sposb, e obok cyfr, zyskanych dla ydw, znajduj si dane, charakteryzujce ludno rdzenn. Rozbiorowi poszczeglnych zagadnie towarzyszy objektywne zestawienie omawianych wynikw badania.
ydzi jako rasa. 2
http://rcin.org.pl
1 G w ny w s k a n ik czaszk o w y . u y d w .
Tablica I : gwny wskanik cz . u ydw w cyfrach przecitnych. Tablica II: wskanik w skali koordynacyjnej. Uwagi do tablic. Rozbir zgrupowanych cyfr. Sp rzeczn o ci po midzy pogldami istniejcymi, a rezultatami pow yszej analizy. Bdy metodyki, jako przyczyna tej sprzecznoci. Kraniologia historyczna. Tablica III. J e j cel i otrzymane wnioski.
Tablice I i I I obejmuj okoo 2^ tysicy pomiarw czaszko wych. Wykazuj one sprzecznoci z zapatrywaniami istniejcemi. Najwaniejsza cecha w antropologii fizycznej, przynajmniej w wie tle dzisiejszych jej podstaw, gwny wskanik czaszkowy, nie zga dza si bynajmniej z treci jakiejkolwiek z powyej przedstawio nych teoryi. Jeeli uzna oglnie przyjty typ czaszki semickich Uwagi do tablicy I. (Str. 2021).
1. Cyfry, podane dla wskanika ludnoci rdzennej, s niedostateczne i zestawione nieodpowiednio. Naleao, dla cisoci, rozporzdza cyframi, zyskanemi przez pomiary, jednoczenie dokonane przez te go samego badacza, na obu warstwaci ludnoci. Do takicli nale tylko dane, podkrelone w odnonej rubryce. Wiksza cz pozosta ych. jest zapoyczona u E.ipleya (1900) i Denikera (1893). 2. Autor bada modzie do lat czternastu. 3. Diebold (1886) podaje dla Ukraicw Kijowskiej gubernii 84',53, jako gwny wskanik czaszkowy. 4. Autorzy przytaczaj cyfry w granicach 81',? 83',5. Cyfr przecitn 82',6 podaje Ripley (1900).
http://rcin.org.pl
Wskanik czaszkowy.
19
szczepw, np. u Beduinw, jako dugogowy, atwo stwierdzi, e yd dzisiejszy, pod wzgldem wskanika czaszkowego, zajmuje bie gun odwrotny. O ile bowiem rd Beduinw jest okoo 90;^ dugogowcw, o tyle rd ydw przewaga stoi po stronie krtkogowcw. S drobne wyjtki, ktre nie zmieniaj oglnego zjawiska. Mwi 0 93^ dugogowycli czaszek z cmentarzysk ydowskich w Hiwnie 1 Jamboli (Bugarya) i 28,3^ rd aszkenazw w Londynie. Inne cyfry wskazuj wymownie, e odsetka dugogowcw waha si w granicach kilku do kilkunastu (Tablica II). Jeszcze wyraniej przemawia tablica I. Jeeli zestawi gwny wskanik czaszkowy w cyfrach prze citnych, mona stwierdzi, e niema ani jednej grupy ludnoci y dowskiej o wskaniku wyej poredniogowoci. Najbardziej wyduone czaszki posiadaj ydzi londyscy, o wskaniku 80,0â wic nie nale ani do kategoryi dugogowcw, ani nawet do podunogowcw (wedug klasyfikacyi Broca). Trudno jest, wobec tego, utosamia dzisiejszego yda z dugogowym protoplast epoki staroytnej. Tembardziej czyni tego nie mona w myl Edwardsa, Notta lub Graetza, ktrzy nie uznaj zgoa rasowego krzyowania ydw z innymi ludami. Sowem, ydzi dzisiejsi, pod wzgldem budowy czaszkowej, tworz kontrast z t. zw, czysto semickim typem, jakiego wyobrazicielem jest szczep Arabwbeduinw. Cei^ ydw jest krtkogowo, a nie dlugogloivo. atwo jest rwnie stwierdzi bezzasadne grupowanie na y dw sefardyjskich (z Europy poudniowej) i aszkenazyjskich (ze rodkowej i wschodniej Europy). Takiego zrniczkowania czaszek wcale niema. Niema, jak chc Topinard, Dybowski, Stieda i inni, przewagi dugogowcw
5. Pomiary z 1877 r. byy le czynione, jak przyznaj sami autorzy w 1885 roku. 6. Autor nie wskazuje pierwotnego rda bada w Akhalczycu nad 53 kaukaskimi ydami, oraz w Dagiestanie nad 19 osobnikami. 7. Cyfra 86',7 dla graliydw w Dagiestanie, by moe, przez po myk podana jest przez Denikera, jako 87',o Zwracam jeszcze uwa , g, e Chantre (1887) (Recherches antlirop. dans le Caucase, tom IV , str. 252) podaje dla tyche 86',07. Zapewne omyka drukarska. W ka dym razie pozostaj wtpliwoci.
http://rcin.org.pl
20
ydzi jako rasa fizyczna
TABLICA I.
Gwny wskanik czaszkowy

(Wedug klasyfika cyjnego szematu Broca) Ilo dokonanych pomia rw Miejscowo, w ktrej przeprowadzono badania
Dugogowcy
niej 77'(czaszki75')
Podunogowcy
77',01 79',77 (czaszki 75',0177',77). Londyn (. aszkenaz.) 363 Petersburg 41 kobiet 79',7882' (czaszki 77',78-80') Bonia 9G Galicya kilkanacie kobiet Petersburg 39 mcz. Mobilowska gub. 139 Wochy 34 Litwa 69 Warszawa (. polscy i ruscy) 200 Turyn 101 Ukraina 644 Krikaw ogow cy Miska gub. 67 82',o i - 85',33 (czaszki 80',01 83',33) Poudniowa Rosya 50 kobiet Poudniowa Rosya 100 mcz. Galicya 100 125 kobiet Warszawa (. polscy i ruscy Londyn (. sefard.) 51 Rosya 120 Ryga (cz yd. z Litwy 100 i Warszawy) 30 czaszek Krym (karaici z Czufutkale) Baden 207 Galicya 316 Kaukaz (Akhalczyc) 53 Kaukaz (Dagiestan) Krtkogowcy Kaukaz (Dagiestan) 19 85',34 i wyej (czaszki 83',34 i wyej)
Poredniogowcy
http://rcin.org.pl
Wskanik czaszkowy
21
W cyfrach przecitny cli.

GwnyTwskanik czas zkowy dla lud noci y dowskiej dla ludnoci rdzennej r d a
(U w a
ga
1)
D la ludnoci rdzennej cyfry s zapoyczone u Ripleya (1900), Denikera (1898), Majera i Kopernickiego (1877 i 1885), Talki-Hryncewicza (1892),
Elkinda(1896), dla ydw za u autorw poniszych:
80',0 76',o 79',o 80',0 80',1 85',7 86',o 80',3 83',o 80',7 82',o 80',9 81',6 81',7 83',o 81',89 80',85 82',0 82',7 82',2 83',5 82',21 82',o 82',4 82',9 82',5 82',9 82',6 83',0 82',92 81',35
83',o
83',2
83,21
76',o 79',o 82',o
Jacobs-Spielman (1890 Tiywus (1899) (uwaga 2) Glck (189G) Majer i Kopernicki (1885) Trywus (1899) Jakowenko (1898) Liwi (1896) Talko-Hryncewicz (1892) (uwaga 3) Elkind (1897) Lombroso (1994) Talko-Hryncewicz (1892) Dybowski (Stieda) (1892) Weissenberg (1895) Weissenberg (1895) Majer i Kopernicki (1885) (uwaga 4) Elkind (1898) JacobsSpielinan (1890) Ikow, podug Ripleya (1900) Blecliman (1882) Ikow (1884) Ammon (1899) Majer i Kopernicki, (1877) (uwaga 5) Deniker (1898) (uwaga 6) Erckert (1882) (uwaga 7) Deniker (1898)
1 '
i
83',3 83',5 83',6 85',2 86',7

87',o
86',0
83',o gruzlni 84',0 lezgijczycy86',o czec2ecy83',o
i 1
http://rcin.org.pl
22
T A B L I C A
II.
Gwny wskanik czaszkowy w skali koordynacyjnej.

0 &4 3 0ii
o ..H
Miejscowo, 4^ d cc ^ Odsetki (Uwaga 1) fa Ilo w ktrej zostay O 5 c ri ^ N przeprowa posre- krtpomiarw dugo- dnio- kogodzone badania gowc. gowc. wcw
rda
17czasz. Turcya (Hiw-
363
no, Jamboli) Londyn (. aszk.) Litwa Turyn Ukraina Miska gub.
74.5 80',o 81',7 82',o 82',2 82',21
93,0,^
7,0% Ikow 1884 J acobs-Spielman 1890 --v _;ty V / Talko -Hryncewicz 1892 Lombroso 1894
(Uwaga 2)
28,3 28,3 47,4 7,2 27,5 65,5 9,0 16,0 75,0 4,7 20,0 75,1
69 101 644 67
Talko -Hryncewicz 1892 19,4 26,86 53,78 Dybowski (Stieda) 1883 1,0 18,0 81,0 16,0 23,0 61,0 Weissenberg 1895 (Uwaga 3) Majer i Kopern. 1885 (Uwaga 4) . J acobs-Spielman 1890 ' Blechman 1882
(Uwaga 5)
50 k. 82',4 I Po. Rosya | 100 m. 82',5 100 61 100 Galicya

82',6
Londyn (. se fard.) 17,0 34,0 49,0 83 ,0 Ryga (cz z Litwy i W ar szawy) 3,0 11,0 86,0 83',19 Rosya Galicya Rosya
83',2 83',6
120 303 218
70,0 Ikow (pod.TalkiHrync. i Ripleya) 84,2 Majer i Koper4,6 10,8 nicki 1877 14,2 24,1 61,1 Ikow 1884 (Uwa 11,0 19,0
ga 6)
http://rcin.org.pl
Wskanik czaszkowy.
23
rd ydw Europy poudniowej. Nietylko, e nie mona wykaza tej przewagi rd sefardw, jako domniemanych w prostej linii popotomkw czysto semickiego szczepu, lecz, przeciwnie, s niewtpli we dane, ktre sprzeciwiaj si podobnemu twierdzeniu. W Londynie pomiary czynione byy przez Spielmana i Ja cobsa (1890), oddzielnie nad ydami aszkenazyjskimi i nalecymi do kongregacyi sefardw. Okazuje si, wbrew utrwalonemu mnie maniu, e dugogowo przewaa rd aszkenazw 28,3%, gdy u sefardw obejmuje ledwie 17,0, To samo daje si zauway przy zestawieniu cyfr, zyskanych dla ydw Miskiej gubernii (Dybowski 1883) i sefardw londy skich. Przewaga dugogowcw znajduje si po stronie pierwszych 19,4^. Wskanik dla ydw Turynu (Lombroso 1894) odpowiada 82',0, a wic jest mniejszy, ni dla ydw litewskich81',7, mohilowskich80',9, galicyjskich80',3. Liczny szereg podobnych dowodw stwierdza, jak dalece bez zasadny jest pogld na istnienie dugogowego typu ydw na poTJwagi do tablicy I I.
1. Przyjmujemy klasyiikacy wedug szematu Broca, stosowan przez wikszo antropologw. dla gowy dla czaszki I dugogowi poniej 77',o poniej 75',o I I podunogowi 77',o]79',77 75',oi 77',77 I I I poredniogowi 79',7882',o 77',7880',o IV krtkawogowi 82',oi8 o',33 80',oi83',33 V krtkogowi 85',34 i powyej 83',34 i powyej. W tablicy I I podunogowi s zaliczeni do dugogowcw, a krtka wogowido krtkogowcw. Kracowe grupy (iyperdolichoceplial i ultrabrachycepliab, jako formy nader rzadkie, nie brane s w rachub. 2. Woski autor podaje nastpujc tabliczk: dugogowcw 25o/q krtkogowcw71%, wyranie krtkogowcw (ultrabrachycephal) 4/q zestawiajc odsetki wedug poniszej skali: , na 101 ydw w Turynie2% ze wskanikiem 70',o 75',o 70/0 75',i - 77'.7 16% 77',8 - 80',o 71% 80',i -88',9 40/0 89',o -- 92',4 Lombroso trzy pierwsze grupy zalicza do dugogowcw, gdy wska niki 77',8 80',0 nale do poredniogowych. Dlatego poprawiamy liczb dugogowcw z 25^V o
http://rcin.org.pl
24
udniu Europy (oraz w Holandyi), a szerokogowego w innych krajach, Niema wcale rnicy lu budotoie czaszki u sefardiu i aszkenaztu. Jeszcze trudniej pogodzi istot rzeczy z teory Ikowa. W y soki stopie krtkogowoci rd ydw kaukaskich niczego nie do wodzi. Kaukascy ydzi, wogle, wnieli duy zamt do antropo logii fizycznej swego ludu. Przy porwnawczej analizie naley zu penie wykluczy pomiary, zyskane na ydach Dagiestaskich (Erckert 1882) i z Akhalczycu (Deniker 1898). ydzi kaukascy przebyli szczeglne losy. Prd ydw w stron Kaukazu, warunki ich bytu rd grskich adw tej krainy nosz zgoa odmienny charakter, ni dzieje ydw Europejskich. Emigracya na Kaukaz odbywaa si ju w epoce znacznie wczeniejszej od wdrwek' gwnej masy ludu ydowskiego do poudniowej i zachodniej Europy (patrz rozdzia V, 10, o ydach Kaukazu).
3. Jeeli zastosowa szemat Broca, cyfry bd inne. Liczba dugogowcw jest wiksz, ni lo/oWeissenberg stosuje bowiem nastpujc klasyflkacy: I II III IV dla gowy dugogowcy....................... 72',o - 76',9 poredniogowcy . . . . 77',o 81',9 k r tk o g o w c y ...................82',o 86',9 wyranie krtkogowcy. . 87',o 91',9 dla czaszki 70',o 74'.9 75',o 79',9 80',o 84',9 85',o 89',9
4. Majer i Kopernicki podaj podzia bardziej szczegowy, wedug skali; wyranie dugogowcy do 74'o , dugogowcy 75',o 77',o , pore dniogowcy78',o 80'o , krtkawogowcy 81',o 84',o , krtkogowcy wyej 85'.o . Szemat ten odbiega od innych., gdy tu nie zwrcona jest uwaga na uamki. Zapewne, czynic poprawki, inni badacze modyfikuj cyfry Maje ra i Kopernickiego. Naprzykad, Weissenberg (1895), mwic o powyszych autorach, przytacza cyfry nastpujce: dugog. poredniog. krtkog. 14,0^ 84,3^ Dla bada z 1877 r................ 1,6^ z 1885 r................10,OJ, 29,0^ 61 % Ale jak objani, dlaczego rnice s tak znaczne. Trudno rwnie odpowiedzie, dlaczego Weissenberg przytacza, jako cyfr przecitn g. czaszk. w^skaz. (dla 1885 r.) 81',? , gdy w oryginale jest 82',6. 5. Stosujc inny podzia, Talko podaje odpowiednie cyfry dugog.13,0^, poredniog.23,0^, krtkog. 64,0^, a Weissenberg dugog.1,0,^, poredniog. 18,0^, krtkogowi 81,0^.
http://rcin.org.pl
Wskanik czaszkowy.
25
Wobec odmiennych warunkw i innego ta spoecznego, niewolno utosamia dwch niejednorodnych grup etnicznych. Na ley zwrci uwag, e ydzi kaukascy ju od niepamitnych cza sw podlegali rasowemu krzyowaniu i dlatego, w budowie fizycz nej , s bardzo zblieni do Czeczecw, Gruzinw i innych ludw tej krainy. Jeeli rozpatrywa pozosta skal cyfr wskanikowych, nie znajdziemy bynajmniej ydw dugogowych na poudniu Europy, poredniogowych na Zachodzie, wreszcie krtkogowych wycz nie na Wschodzie. Nie znajdziemy rwnie dowodw dla rozpowszechnionej obecnie teoryi o upodobnianiu fizycznych cech ydw do rdzennej ludnoci krajw poszczeglnych. Kaukaz zajmuje stanowisko odrbne. W innych miejscowociach bynajmniej nie mona stwier dzi istotnej analogii. Zapewne, trudno na caej linii czyni zestawienia ze wskani kiem rdzennego spoeczestwa, dla braku pomiarw rwnolegych, niemniej jednak jest dostateczna ilo dowodw. Najbardziej wysoki wskanik, w kierunku dugogowoci (ta blica I), rwna si 80',o u aszkenazw londyskich, i tyle prawie, bo 80,1, u ydw boniackich. Natomiast rdzenna ludno w Londynie ma wskanik w granicach 76,O 79,o, gdy Boniacy 85 ,7 86,0. Znajdujemy wic typ poredniogowy ydw w dwch miejscowociach, z ktrych jedna, dla rdzennej masy, daje wska nik dugogowy, a druga wyranie krtkogowy. Wprawdzie sefardowie boniaccy przybyli tu z Pirenejskiego pwyspu ledwie przed 5 6 wiekami i dlatego mogli uledz zaledwie sabszej meta morfozie, niemniej jednak pi wiekwto dostatecznie duga era dla czciowego chociaby osabienia kontrastu. Tak naleaoby si zapatrywa z punktu widzenia Loeba i Renana. Trudno rwnie poj, dlaczego sefardowie londyscy, otoczeni przez ludno wysoce dugogow, odznaczaj si mniej szym stopniem dugogowoci, ni ydzi miscy, ktrzy prze mieszkuj rd krtkawogowcw. Jak wykaza Trywus (1899) dla dziewczt ydwek w Peters burgu, przecitna omawianego wskanika odpowiada cyfrze80',o, a wic tej samej, jaka charakteryzuje, wedug Jacobsa i Spielmana (1890), ydw londyskich.
http://rcin.org.pl
26
Tego rodzaju przykadw jest duo. Naley wic uzna, e niema istotnej analogii w hudoicie czaszki pomidzy ydami i lu dnoci rdzenn, przynajmniej dla przewaajcej iloci krajw. S wyjtki (Kaukaz), czy jednak tutaj przyczyna kryje si w rasowem mieszaniu, naley wtpi. Drog podobnej analizy dochodzimy do wnioskw powanych. Stwierdzamy, e pod wzgldem gwnego wskanika czaszki aden z istniejcych pogldw na ydw, jako ras fizyczn, nie odpo wiada istocie rzeczy. Fakt ten wystpuje w sposb bardzo dobitny, i tylko dziwi si mona, e do dzi dnia istniej tak faszywe za patrywania w antropologii ydw. Zdaje si, przyczyna chaosu zaley przewanie od niewaci wych badanibardziej jeszczeod bezkrytycznego wnioskowania. Poniej postaram si wykaza niektre z bdw metodyki kraniologicznej.
Bdy metodyki kraniologicznej.
Rozpatrujc poszczeglne prace antropologw, atwo dostrzedz bdy w metodyce bada. Brak jednolitego szematu dla pomia rw, subjektywizm, indywidualne wahania, odrbne systematy w grupowaniu,wszystko to wytwarzao mylne wnioski przy oce nie porwnawczej zebranego materyau, o ile nie zwracano uwagi na waciwe poprawki. Ikow (1884) okreli omawiany wskanik dla ydw tureckich, jako 74,5 (dla czaszki), przyczem Uiuagi do schematu graficznego I.
Supki kreskowane oznaczaj odsetki dugogowcw, biaeporedniogowcw, czarnekrtkogowcw. Supek pierwszy (domniemani ydzi tureccy z Hiwna i Jamboli), ja ko oparty na badaniach wtpliwej wartoci (patrz str. 28), naley wy kluczy. Pozostae supki wyranie wykazuj znaczne cyfry czaszek krtkogowych, natomiast nieznaczne odsetki dugogowcw, t. j. typu jakoby charakterystycznego dla ydwStosunek ten. mianowicie ogromna przewaga ydw krtkogowcw nad dugogowcami, wystpuje na caym obszarze Europy, przytem w gra nicach tak maych waha dla krajw poszczeglnych, e wykazuje w ten sposb niewtpliw jednolito czaszkowej budowy rd ogu ydw. Zaznaczamy ten fakt jaknajdobitniej, gdy wypywaj std uwa gi bardzo powane. Szczegy w rozdziaach dalszych.
http://rcin.org.pl
90
80
60
50
0 1 t r g F
A O
s p
o
y : S
30
Q O
http://rcin.org.pl
28
dugogowcw miao by 93,0^, a ledwie 7% krtkogowcw. Ale Ikow czyni pomiary tylko na 17 czaszkach, odnalezionych na cmentarzach w Hiwnie i Jamboli. Pomijamy bezkrytyczn war to tak nieznacznej iloci pomiarw, jednak waniejsz jeszcze jest wtpliwo zrodzona, czy wzmiankowane czaszki s istotnie pochodzenia ydowskiego. (Brockhaus-Efron, Encyklopedya, art. ydzi). Zdaje si, cyfry Ikowa nale do tych, ktremi argumento wano mnieman dugogowo ydw poudniowych. Lombroso (1894) otrzyma dla ydw Turynu 25?^ dugo gowcw. Okazuje si jednak, e woski autor niesusznie do tej grupy zaliczy poredniogowcw (patrz uwagi do tablicy II). Po dokonaniu poprawki, wedug zasad Broca, zostaje dugogowcw ledwie 9^. Czem jest indywidualizm w badaniu, i do jakiego sto pnia naley si liczy z moliwemi zmykami, wiadczy przykad z pracy Majera i Kopernickiego. W jednej i tej samej miejscowoci, przy stosowaniu jednych i tych samych zasad badania, dla tych e samych warstw ludnoci, ale w dwch epokach odmiennych, zyskane zostay cyfry nast pujce:
W skanik czaszki gwny dugog. krtkog.
1877 r. - 8B',6 w 1885 r. 82',6

W
4,6^ 16,0,^
84,2^ 61,0^
Jest wreszcie kategorya bdw, wystpujca wycznie przy koordynacyjnem zestawieniu odsetek wskanikowych. Blechman (1882) zbada 100 ydw ryskich, litewskich i in. Zebrane cyfry zyskay jednak rozmaite owietlenie w rnych pracach.
dugog. poredniog. krtkog.
86^ . 3% . . 13^ m 18^ Sl% . . 1 % Mnstwo tego rodzaju sprzecznoci i rnic wywoao nie waciw interpretacy nagromadzonego materyau. Bdy poszczeglne, o ile mona byo je wykry, zaznaczy em w uwagach do tablic. Dopiero korekta cyfr i grupowanie wedug metody jednolitej upowaniaj do wnioskw. Podug autora wypado. Podug Talki-Hryniewieckiego Podug Weissenberga . . .
.
http://rcin.org.pl
Wskanik czaszkowy.
29
Ot okazuje si, e przecitna gwnego wskanika czaszki zawarta jest w granicach stosunkowo nieznacznych, pomidzy 80',o (poredniogowi aszkenazowie Londynu) i 83',6 (krtkogowi y dzi galicyjscy). Nie liczc, z okrelonego ju wyej powodu, cyfr zyskanych na Kaukazie,otrzymujemy rnic nie o wiele wiksz od waha miejscowych w jednym kraju, rd ludnoci jednolitej. Tak, naprzykad, dla Polakw galicyjskich odpowiednia cyfra wynosi, wedug Majera i Kopernickiego (1885) 83',0, gdy dla Polakw warszawskich Elkind (1896) zyska 80',85. Maa ta rnica wiadczy o pewnej jednolitoci omawianego wskanika u wszystkich ydw Europy. Najlepiej wykazuje jednolito czaszkowego typu tablica II, koordynacyjna, oraz schemat graficzny I (patrz str. 27). Cyfr Ikowa w rachub nie bierzemy. Pozatem wszdzie prze waa typ krtkogowy, bez wzgldu na kraj. Nie moe by wcale mowy o dugogowoci, jako charakterystycznej dla ydw. Przeciwnie^ Icrtlwglowo jest objaiuem staym tak dalece, e wystpuje przetuanie iv stosunku 60 80%.
Dane z kraniologii ydw historycznej.
Motywem dla mudnych poszukiwa, niezbdnych przy uka daniu tablicy II I , jest czynnik nastpujcy. Jeeli uzna tak czsto argumentowane krzyowanie ydw z rdzenn ludnoci krajw poszczeglnych, bdzie nader ciekawem stwierdzi powysz zaleno w jej przebiegu epokowym. Przypumy, e na nowe siedziby powdrowali istotnie ydzidugogowcy. Jeli tak byo, transformizm wskanika przebywa musia pewne stopniowanie. Odsetki szerokogowcw musiayby wzrasta z biegiem czasu. Niestety jednak, nie moe by mowy o przeprowadzeniu po dobnej analizy w caej rozcigoci zadania. Na przeszkodzie stoi kracowy brak materyau kraniologicznego. Epoka przed-Chrystusowa jest zupenie wykluczona, gdy nie odnaleziono dotychczas czaszek ydowskich w Palestynie, z owego okresu. Prawdopodobnie, nigdy nie zostan odkopane, gdy fi zyczne warunki miejscowego gruntu i klimat, zdaje si, nie sprzy jaj zachowaniu koca.
http://rcin.org.pl
T A B L IC A
in.
Ilo czaszek
Miejscowo, gdzie czaszki zostay odnalezione
Wskanik czaszkowy r d a gwny
| 1
Wiek X I X
3M . 2 K.
Pnoc. Afryka n n
75',0 podunogowe . 77',o poredniogowe .
1 M. 3K. 5
Algier Holandya 1 1
2 2 15
Holandya n Krl. Polskie Krl. Polskie
74',44 podunogowa . 76'19 poredniogowe . 72',2 dngogowa . . 75',4 podunogowa . 79',8 poredniogowa . 80'o i 80',0 krtkogow. 73',3 dugogowa . . 80',o krtkawogowa . 74',o dugogowa . . 84',o krtkogowa . . przecitnie 78',4 pore dniogowe ...................
t
Pruner-Bey 1865 (Mm. de laSoc. de 1 Anthr. II) R sultats de craniomtrie str. 417 (Uwaga 1). Quatrefages i Hamy 1882 Crania etlinica str. 513. w Muzeum Vrolik w Am sterdamie (podug Weissenberga 1895). f Davis 1867 Thesaurus \ craniorum (Uwaga 2). 1 Davis 1867 Thesaurus [ craniorum (Uwaga 3). AVelcker 1866 (Arch. f. Anthr.) Kraniologische Mittheilungen str. 154
(Uwaga 4).
N -
http://rcin.org.pl
W iek X I I I X IV
12
Bazylea
76',8 podunogowa . 79',6 poredniogowa . 8 1 ',4 - 82 ' , i - 82 ',8 krtkawogowe................... pozostae krtko i wy ranie krtkogowe . .
Wiek X I
11
Wiek I I
Wiek I
2 czaszki podunogowe. 2 czaszki poredniogowe. 9 czaszek krtkawo- i krtkogow ych................... Rzym (katakum 75',1 i 76',i poduno by di s. Carlisto) gowe ............................. 78',O poredniogowa . 80',0 krtkawogowa . 83',4 krtkogowa . Rzym (cmentarz 71',o podunogowa . przy Porta Ca- 78',o poredniogowa . pena) 80',o - krtkawogowa . Pary
Kollman i Kahnt 1885 (Verh. der Naturforsch. Ges. in Basel) Schdel und Skeletreste aus einem Judenfriedhof des X I I I und X IV Jahrhunderts zu Basels str. 648 (waga 5). Quatrefages i Hamy 1882 1 C. (waga 6}. . (* pr Lombroso 1894 Lantisemitismo e le scienze mo derne Appendice I I I (Studi SU crani antichi Ebrei eEenic) (waga 7). Bull. DellInstituto 1861 str. 99 Cimitero degli an tichi Ebrei scoperto recentamente, illustrato per R. Garrucci (Uwaga 8).
http://rcin.org.pl
32
Niewielki zbir czaszek z doby pniejszej wyczerpuje zesta wiona tablica III. Pomijamy w tablicy tylko te, ktre s zbadane niedostatecznie, lub pochodz z niewiadomego okresu i miejsca.^) Ale nie moemy korzysta nawet ze wszystkich wyszczegl-. nionych na tablicy I I I czaszek, gdy nie przypisujemy jakiejkolwiek wagi caej rubryce, objtej wiekiem X IX . Utvagi do tablicy I I I .
1. Dane niepewne. Autor nie oznacza bliej miejscowoci. 2. Davis pisze, e muzeum Vrolik posiada 6 czaszek ydw dugogowcw. Jednoczenie autor ten wskazuje, e bardziej poprawne pomiary znajduj tylko trzy czaszki dugogowe, za trzy pozostae nale do kategoryi krtkogowych. Davis dodaje, e naley uzna wiksz rnorodno ydowskich czaszek, anieli przypuszcza si oglnie. Zgadzajc si najzupeniej z Davisem, notujemy ten pogld jedynie dlatego, aeby wskaza, e ju przed 40 prawie laty zjawiay si wtpliwoci w stosunku do po j ustalonych w danej kwestyi. 3. ISlie wiem, dlaczego Davis zalicza do grupy czaszek, pochodzcych od ydw polskich, czaszk o wskaniku 74',o . Wszak, jak sam twierdzi, czaszka ta pochodzi od byego sapera armii francuskiej. 4. Skd pochodz czaszki, Welcker nie wskazuje; Weissenberg (1895) zarzuca przytem, e Welcker czyni pomiary w sposb niedokadny, gdy mierzy przestrze midzy guzami ciemieniowymi (tubera parietalia). Naley doda, jako poprawk, cyfr 2. Wtedy, zamiast poredniogowego wskanika 78',4 , zyskamy wskanik krtkawogowy 80',4 . 5. Autor klasyfikuje nieco inaczej. Rnice jednak s drobne tylko. G Quatrefages i Hamy wyraaj si w sposb charakterystyczny. . wiadczy on, jak zakorzenione jest pojcie o dugogowym typie czaszki u ydw, jako o ksztacie rasowym: Seulement deux crnes (dugogowe) rentrent dans le type de la race. 7. Stosujc inny podzia, Lombroso otrzymuje trzy czaszki dugogowe i dwie krtkogowe (patrz tabl. II). 8. Waciwie, odnalezione zostay 4 czaszki, lecz jednej z nich nie mona byo podda pomiarom. ') 1. Joseph Akademie we Wiedniu posiada ma kolekcy czaszek (skd? ile?), z przecitn cyfr g, wskanika=81',o (krtkogowe). Patrz Weisbacli (1877). 2. Dla 30 czaszek karaickiego pochodzenia, odkopanych w 1880 r. w Czufut-Kale (Krym) przez Merekowskiego, nie posiadani bliszych cyfr_
http://rcin.org.pl
Wskanik czaszkowy.
BS
Dla podjtego zadania cyfry te nie maj znaczenia. Nawia sowo tylko winnimy zaznaczy, e prawie poowa z przytoczonej liczby czaszek naley do podunogowych. Czaszki te pochodzi maj przewanie z pnocnej Afryki, Turcyi i Holandyi, jakoby z te renu dugogowcwsefardw. Niemniej jednak, absurdem byoby dowodzi na zasadzie tak nieznacznej iloci czaszek, nadomiar pochodzenia wtpliwego, e rd ogu ydw poudniowych przewaa dugogowo. Zreszt, do omawianych cyfr wkrady si jaskrawe bdy. Zaznaczyem je w uwagach do tablicy II I. Tak, np. w muzeum Vrolik w Amsterdamie znajduje si 6 czaszek jakoby dugogowych, jednak Davis dowid, e waci wa metoda pomiarowa wykazuje ledwie trzy czaszki tego rodzaju. Pewn warto kryj dla nas tylko czaszki z ery rednio wiecznej i staroytnej. W pierwszej grupie spostrzegamy 14 czaszek ydw szwaj carskich z Bazylei. Odkopane zostay przy budowie instytutu ana tomicznego. A. D. Fechter (Basel im X IV Jahrhundert, Basel 1856) wyjani, e w danem miejscu, do 1394 r., znajdowa si cmentarz ydowski. Kollman i student Kahnt z 14 czaszek mogli podda pomiarom tylko 12, rd ktrych znaleli ledwie jedn podunogow. Skd to? Czyby ju w X I I I wieku kr(kkogowa ludno Szwajcaryi miaa przeksztaci pierwotny typ czaszki y dowskiej, a do wyranie krtkich form o wskaniku 87',3 88',2, nawet 94',2.
S Brak rwnie danych szczegowych dla trzech czaszek ydw . woskici z muzeum Boloskiego. 4. Berliskie muzeum posiada jedn czaszk yda egipskiego. Z jakiej epoki? 5. Bartet odnalaz w grocie Djebel-Abu-Tor, w pobliu Jerozolimy, czaszk yda. Z jakiego pochodzi okresu, Bartet nie podaje. Autor nie okrela rwnie cyfr wskanikowych, mwic tylko, e to czaszka wyduona, wzka, nieco szczkoskona (Quatrefages i Hamy 1882)_ G Wreszcie Joseph-Jacobs (1885) wspomina o 5 czaszkach ydw w . gierskich, dla ktrych Leuhossek znalaz przecitn cyfr wskanika = 80',5 (krtkawogowcy), a Quatrefages i Hamy (1882) mwi o 3 czaszkach z muzeum w Getyndze, o wskanikach=75',34 (dugogowa). 77',96 (poredniogowa) i 8 0 ' , (krtkawogowa).
ydzi jako rasa. 3
http://rcin.org.pl
34
Jeeli doda, e ludno niemieckiej Szwaj caryi, od ery wdrwêk narodw, zyskaa w znacznym stopniu pierwiastki rasowe dugogowycli szczepw germaskich, to jeszcze trudniej uwierzy w metamorfoz ydowskiej czaszki. Podobne uwagi nasuwaj si rwnie przy rozpatrywaniu y dowskich czaszek z cmentarza redniowiecznego w Paryu, przy obecnym bulwarze St.-Michel, gdzie teraz znajduje si muzeum Cluny. rd 13 czaszek tylko dwie nale do typu podunogowego. Quatrefages i Hamy (1882) wyjaniaj krtkogowo tych czaszek przez zmieszanie z ludnoci miejscow. A wic domieszki rasowe, jeszcze przed X I wiekiem, miay wytworzy odmienny typ czaszki rd ydw francuskich. Dane historyczne sprzeciwiaj si podobnemu pogldowi. Szczegy w rozdziale V, 4 o krzyowaniu rasowem we Francyi . Pozostaj wreszcie czaszki rzymskich ydw z I i I I wieku po N. Chr. Trudno jednak cokolwiek wysnuwa z kracowo maej liczby tych czaszek. Zreszt, mamy do czynienia z okresem, kt remu nie byy obce maestwa mieszane i prozelityzm. (Patrz rozdzia V, 1 o wpywach greckich i rzymskich). Wogle, nie przeceniamy rezultatw, zyskanych przez analiz kraniologiczn w zestawieniu z biegiem czasu. Sdzimy tylko, e rozbir taki dla przyszych pracownikw, przy wikszej obfitoci materyau czaszkowego, stanowi powinien jeden z wanych postu latw badania. Dzi mamy ledwie troch wskazwek, o tyle dla nas ciekawych, e jeeli mwi cokolwiek, to tylko na korzy przypuszczenia, e typ krtkogowy ju przed stuleciami tworzy posta charaktery styczn dla ydw.
http://rcin.org.pl
2. B arw a w osw i oczu.

Tablica IV: barwa wosw u ydw. (tczw ki) u ydw. Bdy metodyki. storyi. Rudowosi. Uwagi do tablic. Sp rzeczn o ci pomidzy pogldami istniejcymi, Dane z etnografii i hiTablica V: barwa oczu
a rezultatam i przeprowadzonego rozbioru.
Badania, czynione nad barw wosw i oczu ^), dosigaj sto sunkowo duej cyfry spostrzee. Zwaszcza ankieta szkolna, przeprowadzona w Niemczech pod redakcy Virchova (1885), obj a materya ogromny, tembardziej wany, e zebrany na caym obszarze pastwa zwizkowego. Przedstawione, tablice IV i V okrelaj pochodzenie i rodzaj bada. Dla porwnania zestawione zostay, o ile byo mona, od powiednie dane, dotyczce ludnoci rdzennej. W tym wzgldzie analiza porwnawcza znajduje bardziej szerokie ramy, anieli dla wskanika czaszkowego. Niestety, nie moemy korzysta w caej rozcigoci z nagromadzonego materyau. Metoda bada porwnawczych wymaga przede wszystkiem jednolitej metodyki w podstawowych ankietach.
*) Barw skry wykluczamy z zakresu naszych bada, ze wzgldu na niedostateczn liczb spostrzee. Zi-eszt, brak dotychczas pewnej me tody, ktra mogaby niweczy wpyw subjektywizmu przy rozpoznawaniu subtelnych odcieni barw.
http://rcin.org.pl
B6
Warunek ten nie znajduje jednak adnego zgoa uwzgldnie nia. Panuje tu zamt gorszy, ni w kraniologii, tak dalece, e ukadanie stosownych tablic napotykao ogromne trudnoci. S dzimy nawet, e pomimo korekty nie mona byo osign poda nej cisoci. Z jednej strony przejawia si wpyw subjektywizmu przy ocenie subtelnych odcieni w zabarwieniu wosw i oczu, z drugiej wystpuje niejednakowe klasyfikowanie szerokiej skali wzorw poszczeglnych. Do przytoczy systematy kilku badaczy, by zrozumie wynikajcy std chaos. Beddoe szematyzuje barwy wosw na jasne (fair), brunatne (brown), ciemne (dark) i czarne (black) ^). Blechman dzieli na blondynw, jasnobrunatnych (hellbraun), ciemnobrunatnych (dunkelbraun) i czarnowosych (schwarz). U Majera i Kopernickiego znajdujemy podzia na blondynw^, szatynw, brunetw i czarnowosych. Jacobs podaje grup blon dynw (blond), brunetw (brown) i czarnowosych (black). Weissenberg odrnia blondynw, brunetw (brow^n) i barwy porednie (gemischt). Podajemy jedynie nomenklatur. Zreszt przypuszczamy, e pewien odam nieporozumie daje si atwo usun przez dokad niejsze przetomaczenie nazw. Angielskie brown i niemieckie braun utosamione s, zdaje si, z pojciem barwy szatynowej, a black i schwarz ~ to bruneci w naszem przedstawieniu. Co jednak uczyni z systemem Majera i Kopernickiego i jak segregowa brunetw, wobec specyalnej klasy czarnowosych? Jak poj grap ciemnobrunatnych (dunkelbraun) u Blechmana? Czy zaliczy ich wraz z jasnobrunatnymi do szatynw? To samo wystpuje przy badaniu barwy oczu, raczej tczw ki. Dowolno klasyfikacyjna panuje i tu w caej peni. Jednak dla barw tczwki atwiej jest o waciwe poprawki. Moemy podcign istniejce cyfry pod rubryki przyjtego dzi podziau
Grup wosw i'udyclx wykluczamy, nadajc jej tre odrbn i maoznaczc.
http://rcin.org.pl
lârwa wosw i oczu.
37
na trzy katogorye: oczy bkitne (jasne), brunatne (ciemne) i siwe (szare, formy mieszane). Tak, np. Majer i Kopernicki (1885) rozpatruj oddzielnie barwy bkitn, zielon, siw, piwn i czarn. Dwie pierwsze mo na zaliczy do grupy oczu jasnych, dwie ostatnie do ciemnych. Ujemnie rwnie przejawia si wpyw subjektywizmu przy oce nie barw tczwki. Niema dokadnej skali chromatycznej dla danego dziau an tropologicznych poszukiwa. Istnieje przytem zmienno odcieni tczwki w zalenoci od pooenia oka, odblasku rogwki i odle goci od badajcego. Nie ulega wtpliwoci, e w powyszem rdle metodologicz nych bdw naley upatrywa ogromn skal rnic, osignitych przy badaniu jednej i tej samej warstwy ludnoci, w jednej prawie epoce, ale przez rozmaitych antropologw. Gdy Beddoe (186J) wrd sefardw londyskich znalaz G % blondynw, a wrd aszkenazw 3^, Jacobs (1890) podaje odpo wiednie cyfry = 11,9^' i 25,5^. Jasnookich aszkenazw, wedug Beddoe, jest w Londy nie 23^, a wedug Jacobsa 11,1^. rd chrzecijaskiej ludnoci Turynu (Lombroso 1894) Ottolengui stwierdzi 4^ jasnowosych, natomiast Marro a 30^. Znaczne rnice spotykamy nawet u jednego i tego samego badacza. Wymowny jest przykad z prac Majera i Kopernickiego. AV wykazach z 1877 roku cyfra blondynw ydw w Galicyi podana jest na 23,2^, a w 1885 r. tylko 13,7^. Wreszcie, nie naley zapomina o wpywie wieku na barw wosw i oczu, ktra ciemnieje przy dojrzewaniu osobnika. Po wszechnie spostrzegano zjawisko znalazo ju i cyfrowe poparcie. Weissenberg (1895) dla ydw poudniowej Rosyi uoy ta bliczk, z ktrej poniej przedstawiam wycigi. Odsetka Uondyntc wynosia:
u mczyzn u liobiet
do 1-go roku ycia midzy 2 5, . 6-10, . 11-20, . wyej 21 . . .
. . . . .
. . . .
. 25,8^ . 18,2% 17,7% . 12,7^ . 10,5$
29,0$ 19,4$ 19,6$ 10,5$ 4,9$.
http://rcin.org.pl
T A B L I C A
IV.
B a r w a
wosw.
Stosunek w odsetkach (U aga i) w 0 ) Miejscowo, gdzie K i-g zostay pi-zeprowadzone u y d w u ludnoci rdzennej (- S H H ^0 Hcl f badania 0 1 blond. I brun, miesz. rud. blond. brun. miesz. rud
rda
50 W ie d e ................... 19 Modawia, Wgry i Krlestwo Polskie . 233 Konstantynopol, Smyrna i t. p, . . 100 Londyn (. aszken.). 100 P r a g a ................... 101 T u r y n ...................
28
72 15,7:
Beddoe 1861
(Uwaga 2)
Weisbach 1877
(Uwaga 3)
3 3 4 4,8
3() 42 29 32
58,3 55 56 64
3,7 1
1
Beddoe 1861 Beddoe 1861 Beddoe 1861 Lombroso 1894

dla ydw. Ottolengui (900 spostrz.) iMarro 95 spostrz.) dla wochw.
N P -
4 30
29 39
67 27
50 Londyn (. sefard.) . C zechy ................... Dolna Austrya . Baden ................... Bawarya . . . . Poudniowa Rosya (wyej 21 r.). . . P r u s y ...................
G 8,29 8,69 10,32
48 46,87 46,16 41,95
46 44,84 44,15 47,73 50,17
21,37
22,2
56,43 o4,3o 58 46,15
24,34! 21,18 20,36 21,1
Beddoe 1861 Schimmer 1884 Schimmer 1884 Virchow 1885

(Uwaga 4)
10,35 i 39,45 10,5 11,23
3 ,0 27,9 58,1 31,8 : 14,05 42,34 45,43 http://rcin.org.pl
Virchow' 1885 Weissenberg 1895 Virchow 1885

(Uwaga 5)
Londyn (. sefard.) 245 Moiilowska gub. (pO' ' wiat Roliaczewski) ' Alzacya-Lotaryngia ' Bukowina . 100 I Galicya . . 644 i Ukraina 69 Litwa Budapeszt . 326 j Gralicya . ! Londyn (. aszken.) 7054 i Bawarya . . .
wsplnie j
11,9 12.7 13,51 13,55 13.7 15 15 23 23,2 25.5 30 30 31.5
26.5
61,6 24 18,44 18,76 38,7 28 25,21 26,8 46 00,35 54,44 61,6
Jacobs 1890 Jakowenko 1898

dla ydw. Eicholc dla biaorusinw.
57,14 I 30,16 34,59 51,9 35,21 51,24 30.8 I 52,1 35.8 49,3 42 19.3 13,1 21.3 20
i
3,4
10
42 57 63,7 52,5 50 |50,7 155,4 4,45 45 0,7 54 41 45.4 38,9 15.5 19,3 (d 3,7 (d 49,5
Vircliow 1885 Schimmer 1884 1,1 I Maj er i Kopernic ki 1885 (Uwaga 6) Talko-Hrynce i wicz 1892 Talko-Hrynce wicz 1892
:Koeroesil877
1,15 I Maj er i Kopernic ki 1877 Jacobs 1890 Mayr 1875
47 i Hamburg (chopcy I midzy 1113r. .) 1195 i Wirtemberg . . .

wsplniej
32 ! 34 10.6 57
j
0,9
61,8
1,6
36
0,6
Deckert 1877 i Fraas (Centra Iblatt

! f Anthrop. 1876) j ; podug Jacobsa
700 I Ryga (cz z Litwy i i Warszawy). . .
36
60
Blechman 1882
(Uwaga 7)
http://rcin.org.pl
T A B L I C A
V. B a r w a o c z u. Stosunek w odssetkacl (U a a 1 wg ) L ydw I oczy jasne oczy szare u ludnoci rdzennej oczy szare oczy ciemne rda oczy oczy ciemne jasne 1 69 57 58,8 57,8 29 25,9 30,6 32,7 57,5 53,5 29,3 43
O : M
o N O 1 g O h M
Miejscowo, gdzie zostay przeprowadzone badania
245 100
47
Mohilowska gub. (po wiat Roliaczewski . % g a ................... Londyn (. aszken.) . Hamburg (chopcy midzy 11 13 r. .) Budapeszt . . . . P r u s y ................... Konstantynopol, Smyrna i t. p. . . B r is t o l................... Bawarya . . . . Wirtemberg . . . Londyn (. Sefard.) . Londyn (. Sefard.) . Londyn (. aszk.). . G alicy a................... Austrya................... G alicya.................... Praga ................... W ie d e ...................
4,9 10 11,1 13,1 18,3 18,7 19,7 20 20 20 21,3 22 23 23 23,5 24,6 25 30
25,3 33 30,1 28,9 24,2 28,8
Jakowenko 1898 (Uwaga 2) Blechman 1882 Jacobs 1890
|
!S 3
__ 233 50

Deckert 1877 45.1 (wg ) e rzy 40.1 Koeroesi 1877 ( my ie c ) 24,3 Virchow 1885
O | i
50 100 326 100 100 50
10,3 69,9 14 64 31 49 52 28 11,9 ! 66,8 14 ^ 62 14 63 24,1 52,9
__
29 32
34
37 33 46,9
49 35 29,1 32,3
33,4 34,3 30,6 45,9 http://rcin.org.pl 16,9 58,5 12 63 50 20
Beddoe 1861 (Uwaga 3) Beddoe 1861 | Virchow 1885 Fraas 1876 (wed. Jacobsa) Jacobs 1890 | Beddoe 1861 Beddoe 1861 Majer i Kopernicki 1877 i (Uwaga 1 Schimmer 1884 Majer i Kopernicki 1885 i Beddoe 1861 Beddoe 1861
Barwa wosw i oczu.
41
Jeeli wic spostrzegamy due rnice cyfrowe, to przedewszystkiem naley oceni stosunek wieku. Jednak wszystkie moliwe poprawki nie wyjaniaj niekt rych rnic. Tak naprzykad, Mayr (1875) rd ydw bawarskich znalaz 30^ jasnowosych, gdy Virchow dla szkolnej modziey ydowskiej, w tej e miejscowoci, podaje zaledwie 10,35^. Czynic odpowiedni korekt, zyskujemy jeszcze znaczniejsz rnic cyfr. Jest to wymowne wiadectwo panujcego zamtu. Nie mogc cakowicie zestawia stosunkowo duego materya u, korzystamy jednak z poszczeglnych bada jednego i tego sa mego autora, by kusi si o wyjanienie niektrych zagadnie.
U war/i do tablicy IV .
1. W tablicy tej zastosowany jest ukad, jaki znajdujemy w ankiecie Virchowa,podzia na blondynw, ciemnowosych i formy mieszane. Jest to system, uznany rwnie przez francuzw (Patrz Topinard 1895). Wobec takiego grupowanianaleao poczyni szereg poprawek, po niej wyszczeglnionych. Zastrzegamy, e mona byo otrzyma korekt tylko do pewnego stopnia. 2. Beddoe podaje, prcz rudych, grupy nastpujce: wosw jasnych (fairi, brunatnych (brown), ciemnych (dark) i czarnych (black) Zdaje si, e czarnowosi stanowi klas brunetw (podug systemu Yirchowa i Topinarda), a ciemnowosych i brunatnych naley zali czy do form mieszanych (szatynw). By moe, cz ciemnowosych naleaoby przenie do grupy brunetw 3. Innych cyfr nie przytaczam: s one bez wartoci, zarwno jak cyfra 15,7^, otrzymana z oglnej liczby liczby 19 spostrzee, na zasadzie trzech jednostek rudych. 4. Z bada, przeprowadzonych drog ankiety, na modziey szkolnej, w caych Niemczech. 5. Cyfry, dla ogu ludnoci, obejmuj nietylko Prusy, ale i Bawary, ks. Hesskie, ks. Badeskie, oraz Alzacy i Lotaryngi. 6. Majer i Kopernicki grupuj wedug blondynw, szatynw, brunetw i czarnowosych. Z tego wzgldu w powyszej tablicy zestawieni s razem bruneci i szatyni. I tutaj, naturalnie, powstaje rdo zamie szania i omyek. 7. Blechman dzieli na: blond, hellbraun, dunkelbraun, Schwarz, roth. W tablicy I V hellbraun i dunkelbraun, zestawieni s razem jako * szatyni. Naturalnie, i tutaj kracowe formy (blond i schwarz) trac pewn odsetk barw przejciowych.
http://rcin.org.pl
42
W tym celu naleao zgrupowa dano istniejce, wedug szomatw jaknajprostszycli. W podanycli tablicach (IV i V) przyjty zosta podzia na trzy gwne odmiany barw, a wic na blondy nw, szatynw i brunetw. Dla oczu zastosowany jest rwnie system trzech grup, mia nowicie oczy jasne, szare i ciemne. Natur poprawek wskazuj odpowiednie uwagi do tablic. Uwzgldniajc przeto zasad metodologicznej tosamoci, przechodzimy przedewszystkiem do kwestyi sefardw i aszkenazw. Nietrudno wykaza, e i w barwie wosw i oczu wcale niema mniemanego zrniczkowania ludu ydowskiego na dwie grupy. Nizkie odsetki blondynw rd ydw poudnia podaj jedy nie Beddoe (1861), mianowicie dla Konstantynopolu, Bruzy, Smyrny i t. p., oraz Q% dla sefardw londyskich, i Lombroso > (1894) 5,8^ dla Turynu. Natomiast bardziej na pnocy znajdu jemy cyfry w granicach 10 30^ blondynw. Ale, okazuje si, e stosunek brunetw rd sefardw wcale nie jest wikszy, ni rd ydw aszkenazyjskich, Beddoe i Lombroso podaj dla sefardw 36^48^32^ bru netw, gdy dla aszkenazw przytacza Virchow 42,34^ (Prusy), Schimmer 46,87^ (Czechy), Jakowenko nawet 57,14^ (Rohaczewski powiat Mohilowskiej gubernii). Rwnie odsetka sefardw jasnookich zgoa nie jest mniejsz, ni rd aszkenazw. Beddoe stwier dza stosunek powyszej kategoryi,'ôbjty skal 19,7^ 30^. Jest to cyfra wcale nie mniejsza, ni dla wszystkich krajw rodkowej i pnocnej Europy,
Uiuagi do tablicy V.
1. Przyjmujemy podzia na barwy jasne (bkitne, zielonawe), ciemne (czarne, brunatne, piwne) i mieszane formy (szare, siwe), wedug syste mu Yirchowa (1885). 2. Jalcowenko rwnie zalicza oczy szare do jasnych. 3. Beddoe podaje inny szemat rachunkowycyfry absolutne, na tabli cy V obliczone wedug % . 4. Majer i Kopernicki okrelili nastpujcy stosunek jasnych oczu do ciemnych, obliczonych na 100 w roku 1877 - y d zi: polacy i rusini 58 : 235 : 135 1885 : ^ 71:253:215. Jest to dowd metodologicznej niejednolitoci.
http://rcin.org.pl
Barwa wosw i oczu.
43
Zreszt nie brak nawet danycli, ktre bezporednio zaprze czaj ustalonemu mniemaniu. Jacobs (1890) podaje wiksz cyfr jasnookich dla sefardw londyskich (21,3^), ni dla aszkcnazw tego miasta (11,1^). To samo znajdujemy u Beddoe (1861): 6% blon dynw pomidzy sefardami wobec 3%, zyskanych dla ludnoci aszkenazyjskiej. Sdzimy wic, e u sefardw niema przewagi typu ciemno wosego i ciemnookiego. Niema wcale, w rozpatrywanym wzgl dzie, mniemanej rnicy pomidzy aszkenazyjskim i sefardyjskim odamami ydw. Przegldajc dalej zebrane cyfry, stwierdzimy rwnie, e nie ma analogii w barwie wosw i oczu pomidzy ydami i rdzenn ludnoci. W myl liipotezy, mwicej o zmieszaniu ydw w poszczeglnyci krajach Europy, naleaoby sdzi, e np., w poudnio wych Niemczech jest wiksza odsetka brunetw rd ydw, odpo wiednio do panujcej tu oglnie przewagi mieszkacw ciemno wosych. Jednak jest przeciwnie. Wedug ankiety niemieckiej (Vir chow 1885) cyfry s nastpujce:
% brunetw rd ydw,
rd chrzecijaskiej ludnoci.
14,05 P r u s y ................... 42,34 Ks. Badeskie . . 41,95 21,18 Bawarya . . . . 39,45 21,1 Alzacya-Lotaryngia 34,59 25,21 A wic Prusy posiadaj najwiksz odsetk brunetw rd ydw, gdy zupenie inaczej jest rd ludnoci miejscowej. Ta belka ta tworzy doskonay przykad sprzecznoci, jaka panuje po midzy rzeczywistoci i teory. Wbrew pogldowi panujcemu, cyfra brunetw ydw sabnie, jeeli posuwa si z Prus ku krajom o wikszej liczbie ciemnowosych tubylcw (Bawarya, AlzacyaLotaryngia). Ten sam stan rzeczy stwierdzamy w cyfrach Virchowa dla barwy tczwki;
% jasnych oczu
ciemnych oczu ydzi chrzecijanie
ydzi chrzecijanie
Prusy. . Bawarya.
. .
18,7 20
43 29
53,5 49
24,8 49
http://rcin.org.pl
44
Podobn, sprzeczno znajdujemy i w szeregu innych spo strzee. Wedug Schimmera (1884) zestawi moemy ponisz tabliczk.
% blondynw
ydzi
chrzecijanie
Czechy . . . 8,29 21,37 Bukowina . . 13,55 18,76 Talko-Hryncewicz (1892) podaje jednakowe cyfry blondynw dla ydw Litwy i Ukrainy, oraz wiksz odsetk brunetw dla Litwy, jakkolwiek rdzenna ludno Ukrainy naley do typu bardziej ciemnego. Nie bdziemy podawali innych jeszcze przykadw tej treci. Wystarczy uwane przejrzenie IV i V tablic. Zwrcimy uwag tylko na jeden szczeg. Dla poudnia, jak np., dla Turynu, posiadamy cyfry, istotnie wiadczce o maej cyfrze blondynw i jasnookich. Odpowiada to, w pierwszej chwili, hipotezie o krzyowaniu ydw z miejscow ludnoci. Jednak w Rohaczewskim powiecie Mohilowskiej gubernii jest znacznie wicej ydw brunetw, a 57,14^, ni w Tu rynie, gdzie brunetw znalaz Lombroso tylko 32$, cho w Mohi lowskiej gub., pord ludnoci biaorusiskiej, panuje przewaga ty pu jasnego. Jest tu rwnie 69$ ciemnookich ydw, jakkolwiek sefardo wie londyscy licz ich 66,8^ (Jacobs 1890), a Konstantynopol, Smyrna i t. p. 69,9^ (Beddoe 1860). Sowem, nie mona si zgodzi rwnie z pogldem Renana, Loeba, Neubauera. Przechodzc, z kolei rzeczy, do wnioskw pozytywnych, stwierdzamy u ydw wszdzie prawie przewag typu ciemnego nad jasnym. Ale nie moe by zgoa mowy o analogii ze szczepa mi czysto semickimi. Jeeli, np. rd beduinw typ blondyna stano wi rzadko, to $ jasnowosych i jasnookich ydw dosiga cyfry 30. Brunetw jest przewanie 3040$, a ciemnookich nieco wi cej, okoo 60$. Cyfry te wiadcz o znacznej sumie blondynowosych i jasno okich ywiow w szeregu pierwiastkw rasowych, jakie sformo way lud ydowski.
http://rcin.org.pl
Barwa wosw i oczu.
'
45
Panuje przytem, do pewnego stopnia, jednolito typu na ca ym terenie przeprowadzonych bada. Jeeli za istniej rnice, to nie mona ich objani na zasadzie pogldw istniejcych w an tropologii ydw.
Dane etnograficzne i historyczne.
Jeeli skorzysta z tego rodzaju danych, znale mona jeszcze jedno wiadectwo dla uzasadnienia nasuwajcych si wnioskw. Zakorzenione pojcie o ciemnym typie ydabruneta na po udniu nie zgadza si z zyskanemi spostrzeeniami. Liczni podrnicy stwierdzaj w obecnej Palestynie znaczn odsetk ydw jasnowosych i jasnookich. Tak kae sdzi du goletni misyonarz Hodges (Beddoe 1861) o ludnoci ydowskiej z niszej doliny Jordanu, w Ghor, nad jeziorem Gennesareth. Szu kajc potwierdzenia dla sw Hodgesa, Beddoe sam czyni odpo wiednie poszukiwania i doszed do tego wniosku. Jeszcze dobitniej pisze Curzon (1865), twierdzc, e ydzi Je rozolimy nale do typu bardziej jasnego, ni europejscy ich bracia-). Pruner Bey (1861) wspomina rwnie o niebieskookich y dach blondynach w Syryi i Kurdystanie. To samo stwierdzaj Gliddon i Nott (1857) na Rodosie, w Smyrnie i innych miejsco wociach poudnia, dalej Pritsch (1874 Deckert) w Adenie, Berbrugger, Blakesley i inni (Beddoe 1861) Konstantynopolu, Algierze, Tunisie i t. p. Z nowszych spostrzee przytocz Joesfa (1895), ktry rd szkolnych dzieci ydowskich w Tetuanie (Maroko) znalaz prze wanie blondynw ^). Joest potwierdza w ten sposb sowa Lempierrea, ktry jeszcze przed stu laty zauway w Maroku kobiety przewanie o siwej barwie tczwki i dziwnej jasnej cerze.
') Some of them are quite fair. 2 It is remarquable that the Jews who a born in Jerusalem are ) of a totally different caste from tliose we see in Europe. Here they are a fair race, very lightly made.,.. (Visit to Monasteries in the Levant, 1865 str. 170). Die grosste Mehrzahl blond waren.
http://rcin.org.pl
46
Zapewne, lune uwagi nie zastpi cisej metody antropolo gicznych poszukiwa, niemniej jednak stanowi rdo wiarogodne, o ile subjektywizm jednostek jest kontrolowany przez szereg innych badaczy. Dlatego, 'sdzi moemy z duym stopniem prawdopodobie stwa, e rd t. zw. ydw sefardyjskich z nad morza rdziemne go istnieje znacznie wicej jasnookich i blondynw, ni przypuszcza si oglnie. Uznajc i tutaj przewag ciemnego typu, zarwno jak w E u ropie rodkowej i pnocnej, twierdzimy jednak, e niema zasadni czej, jaskrawej rnicy w barwie wosw i oczu pomidzy odama mi ydw poudniowych i pnocnych. Wobec podobnego wniosku wyrasta pytanie, czy typ jasnookiego yda blondyna nie pochodzi ju z Judei staroytnej. Pozostawiajc szczegowy rozbir tego zagadnienia do p niejszych rozdziaw, wspomn tylko o kilku jeszcze wskazwkach, jakie nasuwaj podobny pogld. Badania caego szeregu uczonych (Perrot, Sayce, Conder, Wright, Puchstein i inni) wykazay rd rdzennej ludnoci Syryi du odsetk ywiow rasowych o jasnej barwie wosw i oczu. Archeologia dowodzi, e w zachodnio poudniowym kcie Azyi istniay staroytne ludy tego typu, np. Amoryci (patrz rozdzia IV). Wreszcie i legendy biblijne dostarczaj odpowiednich wska zwek. Np. blondynami byli Chrystus i Dawid.
ydzi rudowosi.
Jeeli dzia rudych wykluczony zosta przy rozbiorze barwy wosw, uczynilimy to z dwch powodw. Odsetki rudowosych stanowi c y ir^ nieznaczne, a uchwytne tylko przy bardzo duej liczbie spostrzee. Przytem, istota rude go barwnika naley do zagadnie spornych. Nie wiemy, czy rozpa trywan barw naley odnie do grupy ciemnowosych, czy te do jasnowosych. Nie rozbierajc tego pytania, przypomnimy tylko, e prawdopodobniej jest upatrywa werytryzmie zwyrodnia bar w jasn (pogld Topinarda). Tak przynajmniej ka sdzi
http://rcin.org.pl
Baiwa wosw i oczu.
47
dane najnowsze. Pogld taki pozwoli krytycznie oceni pewien szczeg, na ktry pragn zwrci uwag. Jest hipoteza o nabyciu rudowosego pierwiastku przez y dw w Hiszpanii, drog mieszania z Grotami (Basnage, Blakesley, Beddoe 1861). Dzi jeszcze jakoby pomidzy ydami hiszpaski mi duo jest rudj^ch. Sdzimy jednak, e rzecz ma si inaczej, gdy nie byo gromadnej amalgamacyi rasowej ydw hiszpa skich z Gotami (patrz rozdzia V, 3, o rasowem krzyowaniu ydw w Hiszpanii), ani te nie mamy adnych danych, by stwierdzi wiksz odsetk rudowosych ydw na pwyspie Pirenejskim. Ale przypuszczamy, e genez dzisiejszego erytryzmu u y dw naley wyprowadzi ze staroytnej Palestyny. Rudowosymi byli, wedug legendy, Ezaw, Saul, Absalon, Judasz Iskariota, Ma ry a Magdalena. Kanaaneyczycy na zabytkach egipskich wyobraani s z wo sami czerwonymi i czerwon brod. Edomici, jak wskazuje nazwa edom, rwnie przedstawiali typ rudy. Dzi jeszcze etnografia znajduje znaczn liczb rudowosych wrd ydw, ktrzy adnego zwizku nie maj z hiszpaskimi wspwyznawcami, jak np, w Syryi i Egipcie (Gardner Wilkinson-). Jeeli wic powiemy dane powysze z dowodami o jasno wosym typie yda staroytnego, to, w wietle pogldu Topinarda na istot erytryzmu, naley wnioskowa, e i ruda barwa wosw u ydw powstaa nie w Europie, ale dawniej jeszcze, w azyatyckiej siedzibie tego ludu.
* I t is not witliout interest, especially in its bearing upon our"fut ) ure contention that the Scandinavian peoples are of the same race as the Lithuanians and Finns across the Baltic on the east, to note that the hlondness o f these purest Teutons very often assumes a reddish cast. In one place, Aamlid, Arbo found the remarquable proportion of nineteen per cent of red hair, for example, a freqency unequalled elsewhere in Europe, either in Finland or Lithuania. Among the Scotch, notable for this rufous characteristic, theproportion is seldom above half of this. It seems as if Topinards law that the rufous shades are but varieties of the blond type were again verifiedin Norway, as it apparently has also been in G-ermany and Ita ly (Ripley 1900, str. 206) 2) Here I may mention a remarquable circumstance, that the Jews of the East to this day often have red hair and blue eyes (podug Gliddona i Notta 1857).
http://rcin.org.pl
3. W z r o s t .
Tablica ci ydowskiej.
//.
Uwagi do niej.
Stanowisko ydw pod wzgldem
wzrosu rd ludw Europy,
Wzrost w poszczeglnych odamach ludno
Wysoka skala waha. Jej znaczenie.
Przystpujemy do rozbioru poniszego z pewnem zdziwie niem. Zdawa si moe, e wzrost, tak atwo podlegajcy badaniu, powinien dostarczy znaczniejszej sumy spostrzee, ni tablica VI. Parotysiczna ledwie cyfra pomiarw nie dosiga iloci obserwacyi, dokonanych przez jednego tylko 8chimmera lub Virchowa nad barw wosw i oczu. Istotnie, metodyka w badaniu wzrostu, nie napotyka zgoa tak licznych przeszkd i powika, jakie utrudniaj prac w in nych rozdziaach antropologii fizycznej. Do korekty i pewnej ostronoci w zestawieniu cyfr zmusza jeden tylko czynnik, mianowicie wiek. Jak wiadomo, okres wzrastania fizyologicznego nie zamyka si w granicach lat poborowych. Wedug Weissenberga, przecitna wzrostu dla 21 25 roku ycia wynosi 164,8 ctm., gdy midzy 26 30 r. dosiga 165,9 ctm. Pniej cyfra ta spada, jak zreszt dowodz tego i badania innych autorw (Quetelet, Sack, Majer i Kopernicki, Zakrzewski). Jest to zjawisko za bardzo charakterystyczne, by akcentowa jego wag przy analizie porwnawczej. Naley tylko aowa, e pomiary czynione byy prawie wycznie na rekrutach. Std kracowy brak danych dla pci eskiej.
http://rcin.org.pl
w z r o s t.
49
Tablica V I zawiera, obok cyfr dla ydw, odpowiednie dane dla spoeczestwa rdzennego, Niestety, musielimy czerpa z po stronnych rde, gdy przewanie badania nie byy prowadzone w sposb rwnolegy. Zapewne, wypywaj z tego rda niewt pliwe bdy, zwaszcza, e cyfry porwnawcze, zapoyczone u Ripleya i innych, okrelaj przecitn wzrostu dla terenw znaczniej szych, ni odnone cyfry dla ydw. W dzisiejszych warunkach trudno o lepszy materya staty styczny. Moemy jednak, na podstawie posiadanego zapasu da nych, wytworzy istotne pojcie o wzrocie ydw wspczesnych. W wykazie, uoonym dla wszystkich ludw Europy, ydzi pod wzgldem wzrostu zajmuj jedno z miejsc kracowych. Przecitna cyfra oznaczona jest dla ydw, jako 162 ctm. (Jacques). A wic, wedug podziau Topinarda, ydzi nale do klasy wzrostu podredniego. Istotnie, wszdzie prawie ydzi dosigaj mniejszego wzrostu, ni ludno otaczajca. Wyjtek stanowi Wgrzy i mieszkacy Odesy (tablica VI), a. w tabeli Zakrzewskiego (1896), jako nisi od ydw, podani s jeszcze Wosi (162 ctm.), Finnowie (161,7 ctm.) i Lapoczycy (153,6 ctm.). Ale szczegowy przegld tablicy V I i schematu I I wystarcza, by zauway przesad, lub conajmniej niedokadno, w pogldzie powyszym. Wska tylko cyfry 163,4 ctm. dla ydw bukowi skich, 169,9 ctm. dla odeskich, 170 ctm. dla londyskich (wzrost ponadredni). Istniej odamy ydw bardziej rosych, ni sdzi mona z klasyfikacyjnych schematw. Natomiast bardziej nizkiego wzrostu s ydzi z Krlestwâ Polskiego, Litwy i Pnocnozachodniej Rosyi, a do 161 ctm. (wzrost podredni). Stwierdzamy wic skal przecitnej wzrostu dla ydw eu ropejskich w granicy cyfr 170 161 ctm. Jest to rwnie skala dla najwyszego i najniszego wzrostu ludw europejskich (nie liczc Lapoczykw), jaki posiadaj Szko ci (170 ctm.) i Finnowie (161 ctm.). Jeeli cyfry nie przedstawiaj zbyt obszernych skokw, o ile bierzemy pod uwag znaczne rnice rasowe dla ludnoci kontyydzi juko rasa. 4.
http://rcin.org.pl
T A B L I C A
VI.
W z r o s t . Wzrost w centymetrach
f,
(Uwaga 1).
Ilo pomiarw
Miejscowo, Izie zostay przeprowadzone badania
rda
w nawiasachdla ludnoci rdzennej)
, .
ludno rdzenua
Londyn (West-End) O d e s a ................... 100 100 61 132 62 100 1688 693 297 247 69 4229 1971 200 m. 125 k. Bukowina. Poudniowa Rosya. . (midzy 21-25 r. ycia) B onia........................ ydzi Austr. na Wgrz. W gry ........................ Turyn (wyej 21 r.) . U k r a in a ................... Warszawa popis, z 1888r. Galicya (midzy 20 i 25 r y c ia ........................ B a w a ry a ................... Kuba, Kutais . . . L i t w a ................... .... Krlestwo Polskie . . Pnocno-Zach. Rosya (rekruci z 1875 r.) /Warszawa (ydzi polscy/ \ i r u s c y )........................ \
170.0 169,9 165.4 164.8 163.7 163.4 163.3 163.3 162.7 162.5 162.3 162.3 162.2 162.1 161.9 161.3
' !
1
170,8 166,1
Jacques 1894 (i Zakrzewski 1896) Pantiuchow 1889 (wed. Zakrzewskiei go 1891) 165,0 i Deniker 1900 (i Ripley str. 350 wedug mapki) 165,8 Weissenberg 1895 (i Anuczin) 173,0 165,9 161,9 165,1 166,8 166,7 165,5 164,2 163,0 165,8 162,7 Deniker 1900 (i Ripley 1900) Weisbaci 1877 Schreiber 1881 (wed. Goldsteina 1884) Lombroso 1894 Blechman 1881 (i Anuczin) Talko-Hryncewicz 1892 (i Anuczin) Zakrzewski 1896 (Uwaga 2 ) Majer i Kopernicki 1885 Ranke 1881 (i Ripley 1900) Deniker 1900 Talko Hryncewicz 1892 (i Anuczin) Snigirew (wed. Goldsteina 1884) Snigirew (pod. Talki Hryncewicza 1892) (i Anuczin) Elkind 1898 (i Zakrzewski 1891)
SI-
'a.
o
i* S
I
j
% g a ........................
161.2 163,0 http://rcin.org.pl 150^6 165^3
W z r o s t
51
nentu, to jednak dla ydw 9 ctm. tworzy powan skal waha, gdy zachodz wrd jednego tylko ludu ydowskiego. Hipoteza o etnicznej asymilacyi ydw z ludnoci rdzenn poszczeglnych krajw i tutaj upatruje przejaw krzyowania. Dla tego tylko pierwsze miejsce w tablicy zajmuj ydzi lon dyscy, e miara ich wzrostu (170 ctm.) odpowiada 170,8 ctm. A n glikw. Zato ostatnie miejsce naley do ydw Warszawy (161 ctm.), gdy i przecitna dla ogu ludnoci w Krlestwie Polskiem nie przenosi 162,4 ctm. (Zakrzewski 1891). Istotnie, nie trudno jest zauway (schemat II) na pierwszy rzut oka, e dla przewanej masy ydw istnieje do pewnego sto pnia analogia we wzrocie ze spoeczestwem miejscowem Tutaj wyrasta sprzeczno pomidzy genez wskanika czasz kowego oraz barwy wosw i oczu u ydw dzisiejszych, a wzroUwagi do tablicy VI.
1. Topinard (1885) okrela granice wzrostu u ludw wogle na 140 ctm.180 ctm. Przecitna wzrostu odpowiada 165,0 ctm. Badacz ten two rzy cztery grupy: I wzrost wysoki . . . . wyej 170 ctm. I I wzrost ponadredni . . . 170 165 ctm. I I I wzrost podredni . . . . 165 160 ctm. IV wzrost n i z k i ...................niej 160 ctm. Jednak dla Europy granice przecitnej wzrostu nie s due. W e dug Ripleya rnica ta wynosi 9 ctm., pomidzy najwyszymi w Europie Szkotami (170 ctm,), a najniszymi Finnami (161 ctm.). Jeszcze niszj^ci Lapoczykw nie bierzemy pod uwag. 2. Zakrzewski podaje nastpujcy stosunek oddzielnych, kategoryi wzrostu (system Topinarda) u ydw i Polakw: ydzi polacy I wzrost w y s o k i............................ 10,58 i 26,56 I I wzrost p o na d re d ni.................. 22,21 i 29,12 I I I wzrost p o d re d n i....................... 33,67 i 27,2 IV wzrost n i z k i................................. 35,54 i 18,12 Stosunek nizkich do wysokich = u ydw 627 : 328, u Polakw = 453 ; 547, a wic wysokich jest u Polakw dwa razy wicej, ni > ydw. u 3. Jacques (1894), Talko Hryniewiecki (1892) i Zakrzewski (1896) przy taczaj przecitn wzrostu dla Polakw galicyjskich, jako 162,2 ctm., za miast 164,2. Zdaje si, w tem tkwi pomyka, powtarzana przez nastpnych au torw.
http://rcin.org.pl
s C :
150
centym.
http://rcin.org.pl
S h
Wzrost. ^ fc*
stem. Pierwsze dwie cecliy nie wykazuj analogii ydw z ludno ci Europy, wzrost przedstawia si inaczej. Szukajc wyjanienia dla tej pozornej sprzecznoci, musimy zwrci uwag na wpyw warunkw zewntrznych. Pozostawia jc szczegy do nastpnego rozdziau, przypominamy tylko, e prawo rasowej staoci istnieje dla ksztatu czaszki oraz barwy wosw i oczu, nie istnieje natomiast dla wzrostu. Stdinne zgoa objanienie zjawiska. Jeeli jest analogia we wzrocie, to wytworzy si moga na wsplnem tle jednakowe go rodowiska. Dlatego, nie uznajc wcale rasowej amalgamacyi ydw w Europie, przypuszczamy jednak, e obszerna skala wzro stu u ydw (9 ctm.) nie stoi w przeciwiestwie do znacznego sto pnia jednolitoci, jaki naley stwierdzi dla wskanika czaszki oraz barwy wosw i oczu.
Utvar/i do schematu graficznego I L
Supki czarne oznaczaj wzrost ydw, a supki kreskowanewzrost ludnoci rdzennej. W schemacie tym zastosowany jest podzia wedug systemu Topinarda. Dla mieszkacw Kuby (Kaukaz) nie mogem znale cyfr rwno legych. Rzut oka na tablic t wystarcza, by dostrzedz. e spadek przecitnej wzrostu u ydw idzie w kierunku do krajw zachodnio-sowiaskich. Mia nowicie, cyfry najnisze stwierdzamy dla Litwy, Krlestwa Polskiego i pnocno-zachodniej Rosyi. Nie trudno jednak stwierdzi to samo dla rdzennej ludnoci tyche krajw.
http://rcin.org.pl
54
ydzi Jako lasa fizyczna.
Reasumujc wnioski otrzymane przez rozbir danych cyfro wych w rozdziale II, streszczamy je w sposb nastpujcy: 1 Gwne pierwiastki iizyczne ydw europejskich (gwny wskanik czaszkowy, barwa wosw i oczu) wykazuj silne odchylenie od domniemanych cech rasy semickiej. Niema zrniczkowania ydw, pod wzgldem fizycznym, na odam sefardw (dugogowcw brunetw, w Europie poudn.) i aszkenazw (krtkogowcw, w Europie rodkowej, pnoc nej i wschodniej). Niema fizycznej analogii pomidzy ydami a rdzenn ludno ci poszczeglnych krajw Europy. Jest do pewnego stopnia jednolito typu fizycznego ydw: przecitn cyfr g. wskanika czaszkowego zawieraj cyfry 80'83', przyczem przewaa wszdzie^ bez wzgldu na kraj, typ krtkogowy, w stosunku 60%80^. Brunetw jest okoo 30^ 40^, ciemnookich przeszo bO%, a blondynw przewanie 20^ 30^. Zauwaone rnice w cyfrach nie przekraczaj maej grani cy waha, przyczem waha tych nie objania zasadniczy pogld w etnologii ydwmieszanie ich w Europie. Jedynie dla wzrostu naley stwierdzi znaczn skal waha, a 10 ctm. Przytem, prawie wszdzie, przecitna wzrostu dla ydw w Europie jest nisz, anieli dla ludnoci rdzennej. Ale zrniczkowanie wzrostu nie stoi w antytezie z jednoli toci innych pierwiastkw fizycznych (patrz rozdzia III).
3 4
http://rcin.org.pl
ROZDZIA III.
W P Y W R O D O W I S K A NA TYP F I Z Y C Z N Y
Y D W .
CEL
N IN IE JS Z E G O B IO L O G II W
R O Z D Z IA U . - ZA SA DN IC ZE
STANOW ISKO
PORU SZON E M Z A G A D N IE N IU . ^ B D Y PRZEZ KRACOW YCH STRONNI
P O P E N IA N E KW
TRAN SFORM IZM U
FIZYCZN EGO . -
W P Y W R O D O W ISK A N A KSZTAT CZASZKI, B A R W W OSW
I OCZU, O RA Z WZROST.
http://rcin.org.pl
'- W
,r /
-4% C
http://rcin.org.pl
;- > V-
w
ydzi dzisiejsi, pod wzgldem fizycznym, daleko odbiegli od domniemanego typu semity. Rozmiary odchylenia odpowia daj mniej wicej, stosunkowi cyfr 20 : 100, o ile pod uwag wzi tylko wskanik czaszkowy gwny, w tabeli koordynacyjnej. Skd to? Jakie czynniki wywoay tak znaczne przeksztace nie rasowych pierwiastkw? Dlaczego wspczeni nam potomko wie dugogowych Hebrajczykw tak dalece zatracili pierwotne swe cechy fizyczne, e odsetka szerokogowcw wynosi niekiedy a 90%. Skd powstao u ydw 30%, niekiedy wicej jeszcze, blondynw i jasnookich, gdy ciemne zabarwienie stanowi typowy stygmat szczepw semickich.
Przystpujemy obecnie do rozbioru tego pytania. Szukajc przedmiotowego wyjanienia, zaznaczy musimy trzy moliwe w tym wzgldzie kierunki badania, poniewa na wy tworzenie cech rasowych wpywaj dobr sztuczny, rodowisko i krzyowanie. Z tych trzech czynnikw najpotniejsz rol odgrywa krzyo wanie, najsabszdobr sztuczny. Dlatego pozostawiamy na ubo czu wpyw doboru sztucznego, tembardziej, e dla cisej jego ana lizy posiadamy zbyt mao dowodw natury faktycznej. Niniejszy rozdzia powicony jest znaczeniu rodowiska. Formuujemy pytanie, czy rodowisko zmieni mogo w przestrzeni wiekw posta staroytnego yda, i w jakim mianowicie stopniu.
http://rcin.org.pl
58
Zdaje si, e jeli czynnik ten odgrywa wogle jakkolwiek rol, to najbardziej podatne podoe znale mg w spoeczestwie ydowskiem. Pod tym wzgldem, ydzi tworz materya dowiad czalny w najlepszym rodzaju. Znajdujemy tu bowiem obustronny wiat wpyww rodowiska: duchowy i fizyczny. Stwierdzamy moralne warunki b y tu cikie i smutne, przygnbiajce dzie dzictwo odwiecznych uderze losu, a nade wszystko jasno odczu wan wiadomo istotnego stanu rzeczy. Przytem niezawodnie dziaaa niedola ekonomiczna, tak zabjcza dla fizycznego rozwoju mas, wreszcie obszerna skala klimatu, na ogromnym terenie roz proszenia. Dwadziecia prawie wiekw innego ycia w tak odmiennych warunkach, przy znacznem nateniu ich oddziaywania, musz nastroi przychylnie dla teoryi wpyww rodowiska. Zreszt przyjmujemy transformizm filogenetyczny, jako za sadniczy dogmat biologii. Ale std jeszcze bardzo daleko do po stawionego przez nas pytania. Nie wolno utosamia biologiczne go transformizmu z transformizmem rasowym, w znaczeniu antro pologii fizycznej, zwaszcza dla historycznych okresw czasu. Dzi nawet ci, ktrzy jak Bertillon, Quatrefages lub Rank, opierajc si na pogldzie Lamarka ^), uznaj zmienno fizyczn, dalecy s jednak od powrotu do poj z pierwszej poowy ubie gego stulecia. Dzi nikt ju nie dowodzi, jak Price (1820), e czarne oczy wocian angielskich w Welsh powstay pod wpywem dymu wglowego,lub jak Prichard (1845), e tylko przez dziaa nie klimatu wyjani mona genez czarnych ydw w Koszynie, na pwyspie Indyjskim. Dzi przyj naley, e jeeli rodowisko przetwarza cechy fizyczne, to wymaga na to ogromnych przestrzeni czasu. Tutaj dziaa mog tylko okresy tak wielkie, jak staro i nowokamienne, a wic dziesitki i setki tysicy lat.
) ^.rodowisko wywouje potrzeb; potrzeba utrwala przyzwycza jenia; Cprzyz wy czajenia przeksztacaj narzdy; czynno tworzy narzdy.
http://rcin.org.pl
W pyw rodowiska na, typ fizyczny ydw.
5i)
Zwracamy przytem uwag n mnstwo bdw, jakie po peniaj zbyt gorliwi stronnicy wpyww rodowiska. Przedewszystkiem, uderza nas czsto przytaczane, przez da wnych zwaszcza autorw, przykady z ycia t. zw. ydw egzoty-
ydzi cliiscy z Zai-fung-fn wedug rysunku z Jewisli Quarterly Review 1901 JM 1. a (patrz str. 58)
cznych (patrz rozdzia I, str. 10). Dla Pricharda i innych czarni ydzi z Koszynu, t. zw. Kala-Izrael, powstali z pomidzy ydow skich przychodcw na Indostan.
http://rcin.org.pl
60
rodowisko z biegiem czasu zbliyo ich pod wzgldem fi zycznym, do typu miejscowych Hindusw. Tak samo przypusz czano o Falaszach z Abisynii i o murzynach-ydach Mawambu, na afrykaskiem wybrzeu Loango. Ale nietrudno wykaza, e zarwno Kala-Izrael, jak i Falasze oraz Mawambu to produkt krzyowania i prozelityzmu. Drugi bd, rwnie powane rdo mylnych sdw, tkwi w niedostatecznem oddzielaniu cech fizyognomicznyci od waci wych wskanikw antropologii fizycznej. Taki bd czyni np. Sibree, piszc o madagaskarskich ydach Zafy-lbrahim, e s oni bardzo podobni do tubylcw ze wschodniego wybrzea tej wyspy. Tak samo postpuj badacze ydw chiskich, zwracajc uwag na ich podobiestwo do Chiczykw (patrz rys. na str. 57). Duo mona przytoczy przykadw tego rodzaju. Sdzimy jednak, e dzisiaj zbytecznem byoby dalsze argu mentowanie tak jasnej kwestyi, jak niezaleno cech fizyognomicznych od wskanikw pomiarowych. Tylko te ostatnie pozwalaj na cis charakterystyk rasy, gdy wygld oglny i wyraz twarzy to przejawy zwodnicze. AVreszcie, pewna gmatwanina powstaje wskutek zbyt szablonowego uoglniania praw transformizmu. Ustrj zoony jest z mniej i bardziej odpornych tkanek i narz dw. Zdaje si, e gdy jedne przetrwa mog dugotrwae i silne wstrznienia, inne ulegaj pobudkom stosunkowo nikym. Natu ralnie, mwimy o zmiennoci filogenetycznej, w przestrzeni wie kw, dla dugiego acucha pokole. Dlatego sdz, e naley podda poszczeglnemu rozbiorowi kady z tych trzech zasadniczych wskanikw, jakie tworz pod staw rasowej klasyfikacyi. Z tego wzgldu poniej postaram si wyjani, jak ulegaj wpywom rodowiska ksztat czaszki, bar wa wosw i tczwki, oraz wzrost.
Wpyw rodowiska na czaszk.
Jeeli wogle oddziaywanie czynnikw zewntrznych na rasy nie przekracza bardzo szczupych granic, to, zdaje si, naj mniej podlega im gwny wskanik czaszkowy.
http://rcin.org.pl
W pyw rodowiska na typ fizyczny ydw.
61
Nie bd przytacza ogromnego szeregu odnonycti dowodw. Uwaajc za zbyteczne argumentowanie powszechnie uznanego pogldu, przypomnimy tylko jego tre zasadnicz. Mianowicie, naley sdzi, e zewntrzne czynniki nie zmie niaj wskanikw czaszkowych. Jeeli zachodz wahania indywi dualne, to jednak stosunek szerokoci czaszkowej do jej dugoci, u masy, pozostaje niezmienny. Jako taki, gwny wskanik czaszkowy posiada nieugit prawie stao. Moemy uznawa w tym pierwiastku pierwszorzdny stygmat dla rasowej klasyfikacyi, nie sdzc, by twierdzenie przeciw ne posiadao istotn wag. Rzeczywicie, nietrudno odnale bezkrytyczne podstawy ta kich pogldw. Tak, np. w 1879 r. Miklukho Maclay (Keane 1897) wystpi przeciwko wskanikowi czaszki gwnemu, jako podstawie dla rasowego grupowania. Autor ten stwierdzi olbrzymi skal wskanika wrd Papuaczykw w Nowej Gwinei, mianowicie od 62',0 (kracowa dugo gowo) do 86',o (krtkogowo). Nie wolno jednak wyciga std wniosku o przypadkowem formowaniu czaszkowych wymiarw. Znajdziemy duo przyka dw w rodzaju powyszego, ale wszdzie prawie rnorodno ksztatw objani mona wstrtami rasy obcej. Istotnie, jak wykaza Flower, dugogowi Papuaczycy zo stali zamalgamowani ze szczepami negryckimi typu krtkogowego. Jeeli natomiast dana grupa etniczna przez szczeglne wa runki dziejowe i geograficzne nie podlegaa wpywowi krzyowa nia, to jej wskanik czaszkowy wykazuje wahania nieznaczne. Naprzykad mieszkacy Savoy i Auvergne prawie wszyscy s krtkogowcami; wrd caej prawie ludnoci wysp Fidi dostrzedz si daje wyrana dugogowo. Ciekawy rwnie przykad znajdujemy w antropologii Rosyi. AV dyskusyi, rozwinitej na kongresie lekarskim w Moskwie, po odczycie Sergi (1897), Bloch zapytuje, skd powsta dzisiejszy typ krtkogowego Wielkorosyanina, gdy w epoce kurhanw (IX X I wiek) by on dugogowcem. Wedug Blocha dziaa tu mg tylko transformizm fizyczny. Za dowd suy, midzy innemi, stopniowa ewolucya, gdy czaszek
http://rcin.org.pl
62
dugogowych jest tem'^mniej, im dalej odbiega dany okres od epo ki kurhanw. I tutaj atwo uchwyci bdne wnioskowanie. Wszak kurhany stworzone zostay, jak przypomina ArbozChrystyanii (1 c. Sergi), przez pnocnych Germanw. Ju kronika . Nestora opowiada, e pierwsi ksita na Rusi, Ruryk, Sineus i Trawor, przybyli ze Skandynawii. Tylko przybysze germascy wnieli ywio dugogowy, gdy cech ludnoci miejscowej bya krtkogowo. Wreszcie pniejsza przewaga czynnika krtkogowego zalen jest od wtrtw pochodzenia fiskiego (Bogdanow) i od azyatyckiej imigracyi (Sergi). Nie ulega wtpliwoci, e wcale niema metaplazyi w znaczeniu, nadawanem przez Blocha. Jeeli nawet istnieje, to, jak ju zaznaczyem, wymaga ona tak wielkich okresw, jakie dziel epok starokamienn od nowokamiennej i t ostatni od ery historycznej. Przytem kociec najmniej ulega przeksztaceniu ^). Dochodzimy wic do wniosku, e dzisiejszy typ czaszki u y dw zalee moe tylko od krzyowania z obcemi rasami. Std wyrasta dla nas zadanie, polegajce na odszukaniu y wiow krtkogowych, jakie jedynie tylko, drog krzyowania^ zmodyfikowa mogy mnieman dugogowo ydw pierwotnych.
Wpyw rodowiska na barw wosw i tczwki.
Mwic o stosunku, jaki istnieje pomidzy rodowiskiem, a barw skry, wosw i tczwki, naleaoby przedewszystkiem wyjani przyczyny, ktre zrniczkoway ludzkie rasy w rozpa trywanym wzgldzie. Do niedawna wierzono w bezporedni wpyw czynnikw klimatycznych, jak temperatury i stopnia wilgoci.
*) Przytaczam charakterystyczne credo Virchowa: Und wenn es gelungen sollte, dass eine dolichocefale Rasse sich in eine hrachycefale umwandeln kann, was, rein theoretisch betrachtet keine Schwierigkeit macht, da es sich dabei hauptschlich um die G-rsse und Form der einzelnen Schdelknochen handelt,ich sage: wenn eine solche Umgestaltung bei einer Rasse wirklich nachgewiesen wrde, soliesse sich daraus doch auch nur eine beschrnkte Metaplasie herleiten". Rassenbildung iind Erblichkeit. Festschrift fr Adolph Bastian (1896).
http://rcin.org.pl
63
Czarn barw negrw wytworzy miay palce promienie afrykaskiego ldu, a miedzianoskrych Indyan suche wichry amerykaskich preryi. Dzi sd taki utraci poprzednie znaczenie. Jeeli fizyologia barwnikw stanowi zagadnienie, dotychczas niewyjanione w wie lu szczegach, to jednak wiadomo, e klimat odgrywa tu rol na der ograniczon. Jest on, co najwyej, jednym z mnstwa wsp rzdnych czynnikw. Tylko zbiorowa ich akcya wraz z doborem wywoa moe mniej lub wicej doniose przeksztacenie, obejmu jc przytem dug epok oddziaywania. Przypominamy w tem miejscu oglny przejaw biologicznych zjawisk, sdzc, e zasadni cze prawo ewolucyi obejmuje rwnie i rozpatrywane organy. Naturalnie, daleko std jeszczedo stwierdzenia transformi zmu barw w gromadach rasowych, o ile pod uwag wzi okres historyczny, tak wreszcie krtki, jak np. dla ydw 2000 lat. Wprawdzie niektrzy uznaj wpyw rodowiska nawet w tak szczupych granicach czasu, przypuszczajc, e barwnik atwo pod lega moe wpywom przeksztacajcym. Jest to stara doktryna Linneusza nimium ne crede colori. Sdzimy jednak, e w antropologii fizycznej brak podstaw dla podobnego mniemania. Zdaje si, nie mog nas przekona przytaczane dowody. e z biegiem lat barwnik przeobraa si widocznie, jest to zjawisko, nie ulegajce zaprzeczeniu. Ale trudno uznawa w tem wiadectwo, przemawiajce za atw zdolnoci do zmian przypad kowych. Barwa wosw w pierwszym okresie ycia jest bardziej jasn, ni w wieku dojrzaym, a pniej podlega siwieniu. Naley sdzi, e jest to przykad zmiennoci fizyologicznej i e pod lega on prawom przyczynowym. Utosamiamy j ze zmianami, jakie przebywa czaszka nowo narodzonego w pierwszych latach ycia, lub z ewolucy wzrostu. Antropolog wybiera tego rodzaju warunki badania, ktre usuwaj zrniczkowanie, zalene od waha fizyologicznych. W je dnej i tej samej tablicy nie zestawimy wskanika czaszki, zna lezionego u dorosych i u niemowlt. Z tablicy wykluczymy ten okres wieku, w ktrym wystpuje siwa barwa wosw. Dlatego Virchow przeprowadzi wielk ankiet barw w Niemczech tylko wrd szkolnej modziey.
http://rcin.org.pl
64
Jeeli zaj podobne stanowisko, to tylko wtedy naleaoby uwierzy w zmienno zabarwienia, gdyby zmienno ta bya zau waon niezalenie od transformizmu fizyologicznego. Takich dowodw nie mamy. Nage siwienie to nie przykad. Sporadyczne przypadki o istocie chorobowej nie maj adnego wpywu na przetwarzanie cech rasowych. To samo naley powie dzie o barwie wosw i oczu, jako charakterystyce rasowej. O ile istniej dane historyczne, adne z nich nie wskazuje na jakkol wiek zmienno, o ile w gr nie wchodzio krzyowanie. Nie sdzimy rwnie, by odpowiedniem wiadectwem byo zjawisko, zauwaone przez Weitza, Ammona i innych, e w g rach i miejscowociach nieurodzajnych jest wiksza odsetka blon dynw, jako objaw zaleny od rodowiska. Badacze ci mniemaj, e przyczyny naley upatrywa w szeregu czynnikw, przewanie natury ujemnej, jak klimat surowszy, ze warunki ekonomiczne, ciasne mieszkanie, niedostateczne odywianie i t. p. Za dowd take suy nie moe przewaga blondynw na pnocy Europy, ktrzy jakoby powstali z pierwotnej ludnoci ciemnowosej kamiennego okresu, dziki szczeglnym warunkom rodowiska, jak oddziaywanie morza i ostry klimat pnocy. Wszak nietrudno znale wskazwki o innem pochodzeniu, przytoczonych zjawisk. Wspominaj o niej nawet ci autorzy, dla ktrych barwa wosw i tczwki stanowi pierwiastek zmienny. Naprzykad Ripley wie wpywy klimatyczne z wtrtami obcorasowymi i doborem sztucznym ^).
') For we assert that the population of moiintains is relatively pure because there is no incentive for immigration of other types. (Ripley, The races of Europe, 1900, str. 77). Climate as an explanation for the derived blondness of the Teutonic race is not sufficient by itself to account for the phenomen. Its blondness is something more than a direct product of the fogs of the Grerman ocean. But there is yet another reason why w e may expect these Teutons to be notable even in their own latitude by reason of their blondness. It is this: that the trait has for some reason become so distinctive, of a domin ant race all over Europe that it has been rendered susceptible to the in fluence of artificial selection. Thus a powerful agent is allied to climate, to exaggerate what may at once have been an insignificant trait-.. (Ripley 1 c., str. 468). .
http://rcin.org.pl
05
Biedna ludno gr i ze warunki bytu na wyynach nieuro dzajnych nie przycigaj przybyszw z obcych krajw. Std inne cechy rasowe w grach, dziki sabszej domieszce ywiow napywowych. Wrd ludnoci germaskiej jasna barwa wosw zawsze stanowia stygmat szlachetnego rodu, std wytworzenie przewagi blondynw przez sztuczny dobr, w kierunku pikna ra sowego. Nie przesdzam, czy interpretacya taka zawiera prawd. Chc tylko zauway, jak niechtnie uznaj wyczne tylko dzia anie rodowiska nawet ci badacze, dla ktrych transformizm fizyczny jest zjawiskiem niewtpliwem. Istotnie, gdyby tylko rodowisko stanowio czynnik pierw szorzdny, jak monaby objani wyrane rnice rasowe pomimo jednakowych warunkw zewntrznych i spoecznych? Dlaczego Walia, Kornwalia i Irlandya maj wiksz odsetk brunetw? Dla czego powsta kontrast w zabarwieniu midzy ludnoci Norman' dyi i Bretanii? Przykadw podobnych mona znale zbyt wiele, by uwie rzy, e barwnik wosw i oczu tak atwo podlega zmianom w za lenoci od klimatu, poywienia i t, p. Naley sdzi, e dla epoki historycznej skala transformizmu barw rasowych rwna si zbyt nikym rozmiarom, by bra j pod uwag. Z tego wzgldu dzisiejszy typ zabarwienia u ydw mo emy objani tylko przez wpyw krzyowania z ywioami obcorasowymi. I tutaj, jak i dla wskanika czaszki, wyrasta zadanie, polegajce na odszukaniu tych jasnowosych i jasnookich gromad etnicznych, ktre zostay wchonite przez ydw, t. j. ciemnookich brunetw semickiego pochodzenia.
ydzi jako rasa.
http://rcin.org.pl
3. W p y w rodow iska na wzrost.

Wzrost ulega wpywowi rodowiska w rozmiarach, tak wy ranych, e nie pozostaje w tym wzgldzie adna wtpliwo. J a ko cecha rasowa, wzrost stanowi czynnik plastyczny, zaleny od odywiania, pomieszczenia, rodzaju zaj, chorb, czynnikw mo ralnych i t. p. Pogld taki oparty jest na licznych spostrzeeniach. Jeeli zestawi poszczeglne odamy ludnoci jednakowego pochodzenia (rasy), ale zalene od warunkw odmiennych, stwier dzimy wzrost wyszy w miejscowoci bardziej urodzajnej, przy lep szych warunkach bytu. Tak, naprzykad, przecitna wzrostu dla mieszkacw z dziel nicy Wogezw wynosi 166 ctm., gdy w biedniejszym kantonie Saulxures ledwie 158 ctm. ^). Wyszego wzrostu s ci Normandczycy i Bretoczycy, ktrzy mieszkaj w pobliu pasa kolejowego, gdy ciesz si wikszym dobrobytem. Stosunek wzrostu pomidzy arystokracy Londynu i klas robotnicz wynosi wedug Denikera (1900) 177,5 do 170,5. Buszmeni i Hotentoci nale do jednakowej rasy, ale ci pierw si posiadaj wzrost znacznie niszy, gdy zamieszkuj nieurodzaj n pustyni Kalahari. Rank (1881) wykaza podobne zjawisko dla urodzajnych terenw w zestawieniu z biednemi dzielnicami Bawaryi. Wspomn jeszcze o rezultatach bada, zyskanych przez Za krzewskiego w Warszawie (1895).
') M. Litard, De la rsistance des types anthropologiques aux in fluences des milieux. Bull, de lAcadmie de mdecine, Paris, t. X X X I X , str. 539.
http://rcin.org.pl
Wpyw rodowiska na wzrost.
67
Autor ten zgrupowa tablice cyfr dla poszczeglnych cyrku w miasta. Dzielnice bogatsze wykazay cyfr wysz, ni tereny gsto zaludnione przez klas ubosz. Naturalnie, przyczyny silniejszego lub sabszego wzrostu s w prostej zalenoci od tych czynnikw, ktre wpywaj czy to na wykwit fizyczny, czy te na zwyrodnienie cielesne. Nie bd si wdawa w rozbir istniejcych pogldw na isto t wzrostu, jako cechy rasowej. Zwrc tylko uwag na charak terystyczny szczeg. Nawet ci autorzy, w pojciu ktrych wzrost stanowi typowy, stay wskanik rasowy, uznaj jednak, e rodo wisko wywiera pewien wpyw przez opnienie rozwoju lub zupe ne jego zatrzymanie Nie uznaj tylko, by zmiany te przekazywane byy potom stwu i jako takie mogy si utrwala. Np. w Limousin (poudniowy teren rodkowej Prancyi) prze mieszkuje ludno biedna, mao owiecona. Zy klimat, nieuro dzajna gleba, saby rozwj przemysu i t. p. s tu w prostym zwizku z ndznym wzrostem tubylcw. Jednak modzie, uro dzona w Limousin, lecz wychowana gdzieindziej, w normalnych warunkach, wykwita a do normy prawidowej ^). By moe, e istotnie wzrost nie przejawia si jako cecha ra sowa utrwalona, ale sabnie dla kadego ogniwa w caym acu chu pokole, o ile rodowisko jest cigle to samo. Zreszt, stanowcze wyjanienie tej kwestyi wymaga dalszych bada, a dla nas, w tym wypadku, kada jej alternatywa gra rol jednakow. Przechodzc do ydw, atwo zauway, e lud ten rwnie podlega oglnie zauwaonemu wpywowi rodowiska na wzrost. Zdaje si nawet, e rozsiani na ogromnym terenie geograficznym, zaleni od rnorodnych warunkw otoczenia, ydzi przedstawiaj w tym wzgldzie najlepszy materya obserwacyjny.
1 ) To conclude, the influence of environment cannot be denied in many cases; it may raise or lower or stater, especially by stimulating or retarding and even arresting growth; but it is not demonstrated that such a change can be perpetuated by hereditary transmission and become permanent. (Deniker, The races of man, 1900). Ripley 1 c. str. 84. .
http://rcin.org.pl
G8
Przedewszystkiem zwracamy uwag na ogromn stosunkowo skal rnic, jaka istnieje pod wzgldem wzrostu wrd poszczeglnycli odamw ydw europejskich. Jak zaznaczyem ju w po przednim rozdziale, rnice te sigaj cyfry 9 ctm. Jest to skok ogromny, prawie tak znaczny, jak skala rnic dla ogu ludw europejskich. Tembardziej uderza nas ten szczeg, e wskaniki czaszki oraz barwy wosw i oczu przekraczaj ledwie nieznaczn granic waha, zbliajc si do wyranie ku typowi jednolitemu. Podobne zrniczkowanie wzrostu u ydw moe by wyni kiem albo rasowego zmieszania, albo te niejednolitego wpywu rodowiska. Jak postaram si wykaza w rozdziale V, nie moe by mowy o amalgamacyi ydw z rdzenn ludnoci Europy, po zostaje wic tylko to drugie wyjanienie, tembardziej, ejest ono zgodne z wasnociami wzrostu. e tak jest, wiadcz odpowiednie cyfry: bardziej wysoki wzrost stwierdzamy w miejscowociach, gdzie dola ydw staa na lepszym poziomie, - natomiast wzrost niszy, gdzie panuj gor sze warunki bytu. ydzi angielscy dosigaj 170 ctm. wzrostu (Jacques 1894), gdy galicyjscy ledwie 162,3 ctm. (Majer i Kopernicki 1885), a y dzi warszawscy 161 ctm. (Elkind 1897). Na bogatszej Ukrainie wykaza Talko-Hryniewiecki (1892) 162,5 ctm., gdy na uboszej Litwie tylko 161,9 ctm. ydzi bogatego West-Endu w Londynie s bardziej roli, ni wspwyznawcy ich z ndznego WhitechapeFu. Tablica VI wskazuje wicej jeszcze odpowiednich przykadw. e istniej bardzo znaczne niekiedy rnice, jest to dla nas zrozumiae. Antropologia nie znajduje drugiego przykadu, tak wyjtkowego, jaki tworz ydzi. Nie trzeba wcale akcentowa, jak lud ten przey dwa tysice lat tuaczki i ndzy. Ujemne czynniki znalazy najlepsze podoe pomidzy sy nami ghetta, a skutki tem wicej doniose, e zwizane z dzia aniem doboru naturalnego. Snigirew zestawi bardzo ciekawe cyfry, otrzymane dla rekrutw w granicach Krlestwa Polskie go (Groldstein 1884). Okazuje si, e pomidzy suchotnikami wzrost jest wyszy, ni pomidzy modzie zdrow. Dla ydw normalnych prze citna cyfra wzrostu wynosi 161,26 ctm., dla chorych za 162,82
http://rcin.org.pl
W pyw rodowiska na wzrost.
69
ctm. Pojmujemy, e stosunek wysokoci do obwodu klatki piersio wej u tych ostatnich jest mniejszy, ni u pierwszych.
Rnica
W z r o s t ................... Obwd klatki piers. .
1612,64 801,83 49,68
1628,24 759,47 46,64
+ 15,4 42,36 3,04
Stosunek wzrostu do obwodu klatki piers.
Powysze cyfry wskazuj, e grulica puc zabiera ofiary przedewszystkiem z pomidzy wybujaej modziey, wywoujc naturaln jej eliminacy. Jeeli przypomnie wreszcie, czem jest stosunek walki o byt do suchot, to otrzymamy jeszcze jeden szczeg wyjaniajcy. Wywietlajc w ten sposb nisze stopnie wzrostu w obszer nej jego skali dla ydw europejskich, nie zwrcilimy jednak uwa gi na pytanie, jaki by wzrost staroytnych mieszkacw Judei. Zaciekawia nas stopie odchylenia, czy to dla ogu ydw dzisiejszych, czy te dla poszczeglnych jego odamw. Niestety, historya ani archeologia nie daj jasnej odpowiedzi. S tylko nie liczne wskazwki, przytem tak fantastycznej treci, e nie moemy z nich wyprowadzi pewnej definicyi. By moe ydzi staroytni odznaczali si wzrostem niszym od miejscowych szczepw aryj skiego pochodzenia. Tak przynajmniej kae sdzi rozdzia X III, 3334, ksigi Numeri, ktra mwi, e ziemi, obejrzan przez posw Jozuego, zamieszkiwa lud wszystek wysokiego wzro stu. Tam widziani byli i syny Enakowe z rodu olbrzymw, przy ktrych ydzi zdawali si by, jako szaracza. Wobec te go monaby przypuszcza, e osabienie wzrostu wystpio tylko
http://rcin.org.pl
70
U niektrych odamw ydowskiej ludnoci. Taki wniosek jeszcze bardziej potwierdza hipotez o zalenoci od rodowiska, jaka ce chuje wzrost ydw europejskich. Tylko tam jest on nizki, gdzie panuj ze warunki bytu. Stajemy wic przed zagadnieniem in nego rodzaju, ni wyznacznik czaszkowy, oraz barwa wosw i oczuTe ostatnie nasuwaj myl o wchoniciu pierwiastkw obcorasowych, gdy analiza wzrostu kae uznawa wpyw rodowiska. Sprzecznoci tu niema. Wzrost stanoiui czynnik zaleny od warun
kw zetuntrznycU, gdy ksztat czaszki i barwa wlosiu i oczu posia daj duy sto])ie rasoiuej staoci.
W rozbiorze wpywu, jaki wywiera rodowisko na cechy fi zyczne, dochodzimy do wnioskw nastpujcych: 1. Jeeli w dzisiejszym typie czaszki u ydw dostrzedz si daje odchylenie od pierwotnej jej formy, to objanienia niemona szuka we wpywie rodowiska. 2. Tak samo rodowisko pozostao bez wpywu na uksztato wanie typu barw'nego ydw dzisiejszych. 3. Natomiast wzrost ydw jest wytworem warunkw, przey tych w przecigu ostatnich kilkunastu wiekw.
Wobec podobnych wnioskw dalsze badania prowadzi na ley w obszernej dziedzinie obcorasowych domieszek. Dc do wyjanienia fizycznej formacyi ydw wspczesnych, powinnimy szuka odpowiedzi na caej przestrzeni dziejw, jakie przeywa nard ydowski. Naley wyjani, czy istotnie odbywaa si rasowa amalga macya ydw z ludami obcymi, a jeeli tak byo, to w jakiej epoce i co najwaniejszajakie pierwiastki fizyczne zostay wchonite przez ydw. Zwracamy si w danym przypadku ku historyi, szukajc na jej kartach poparcia dla wywodw antropologii, tak, jak niekiedy antropologia wyjania potrafi niektre z zawiych zagadnie ksi gi o przeszoci.
http://rcin.org.pl
R O Z D Z I A IV.
RASOWE K R / Y / O W A N I E YDW
W EPOCE PRZEDCH RYSTUSOW EJ.
W D R W K I P IE R W O T N E H E B R A JC Z Y K W . - OKRES SAMO DZIELN O C I P A S T W O W E J Y D W . ET N OLOGIA KANAANU.
http://rcin.org.pl
v;
V.,
V J ' ? :-'v^:*a ; v .'. . :
-' ^ .'i
-'v T ^ '
S;^:
- ^7 '- .. ..i
' /
'
,- \ U
http://rcin.org.pl
V V '
1 W d r w k i pierwotne Hebraj . czy kw .

Pierwotna kolebka semitw. Pogldy na p ie r won kolebk w A ra bii, w Afryce pnocnej i A zyi rodkowej. niej teoryi. hebrajczykw do Syryi. Otaczajce ludy. ju Prawdopodobiestwo tej ostat Tablica genealogiczna jako epoce. Czynniki Kierunek i gwne etapy wdrwek, ja k ie prowadziy p ra w omawianej
wiadectwo krzyowania ydw sprzyjajce rasowej amalgamacyi.
Nie ulega wtpliwoci, e pierwôtne dzieje Hebrajczykw sta nowi wybitny okres rasowego krzyowania. Wyrasta pojcie 0 zdobywczej gromadzie koczownikw, ktra, pocztkowo nielicz na, w silnym stopniu asymilowaa jednostki innego pochodzenia. 1 jeeli wczesnej epoce krzyowania naley nada potn zdolno do fizycznego przeksztacenia rasy, to sd taki powstaje przede wszystkiem z liczbowego stosunku. Miliony ydw z Helleskiej ery lub czasw pniejszych nie mogy przybra nowych pierwiastkw cielesnych, chociaby na wet skojarzone zostay z krociami jednostek obcych. Ale zgoa inaczej oddziaywaj nawet mniej gromadne domieszki, gdy rdzen ne spoeczestwo nie przekracza szczupej cyfry ogu. Sdzimy wic, e punkt cikoci dla naszych poszukiwa ley w zaraniu dziejw omawianego ludu. Nie mamy odrbnych praw kultury dla ydw. Musimy przeto dotrze a do okresu pierwotnych wdrwek, do pierwotnej kolebki ludw semickich. Std naley pody la
http://rcin.org.pl
74
ydzi jako rasa lizyczna.
dem prastarej fali emigracyjnej i oznaczy gwno jej etapy na drodze do Syryi; naley wreszcie odszuka te ludy pierwotne, o kt re ocieraa si gromada prahebrajskich koczownikw. Stajemy jednak w obliczu trudnego zadania. Dzisiejsze zdo bycze nauki nie pozwalaj na jasn definicy wydarze. Z tajem nic odlegej przeszoci jeszcze zdart nie zostaa pokrywajca je zasona. S tylko hipotezy, jest tylko szczupa garstka faktycz nych dowodw. I jeeli pomimo to jestemy zdecydowani na rozbir tego zagadnienia, czynimy tak ze wzgldu na widoczn harmoni zyskanych wskazwek z caym szeregiem innych danych.
Skd przyivdrowali semici? W jakiem gniedzie wyrosy szczepy, ktre pniej zapanoway nad poudniowo-zachodnim k tem Azyi?
Pytanie to zrodzio bogat literatur i gorc wojn polemicz n. Walka toczy si pomidzy zwolennikami pogldw na pierwotn kolebk semitw w Arabii, w Afryce pnocnej i rodko wej Azyi.
Wedug Sai/ceâ, Schradera i Sprengera (1875) pierwotne sie dlisko ludw semickich miecio si w rodkowej i pnocnej Ara bii. Pnocna granica zajmowanego terenu sigaa gr Taurusu. Dzi jeszcze Arabia stanowi jedyny kraj o ludnoci wycznie se mickiej. Rasowej czystoci sprzyj a miay warunki topograficzne. Dziki pooeniu swemu Arabia zawsze bya oszczdzan przez masowe imigracye i najcie zdobywcw.
Niektrzy (Sprenger) upatruj w poszczeglnych ludach se mickich jedynie odamy Arabw, odwarstwiane od rdzennej masy. Jako takie dyy one na pnoc. Std pochodzi ma tak wybitne podobiestwo fizyognomiczne i fizyczne dzisiejszego yda do Araba lub do staroytnego Asyryjczyka. Dzi teorya ta nie znajduje bynajmniej oglnego uznania. Jednolito rasowa Arabw jest prawdopodobnie wypywem to pograficznej izolacyi, niemniej jednak nie wyklucza to mniema nia, e Arabowie przywdrowali na pwysep z innego kraju. Wreszcie dla Arabw i innych szczepw semickich tosa mo fizyczna i fizyognomiczna wcale nie jest dowiedzion.
http://rcin.org.pl
o -
MAPA PIERWOTNYCH WOROWEK SZCZEPW SEMICKICH. . inklw\/jcia:Pmir(Himsi^je) , Afryka (A iU s )

. . .
Arabia Yemen.
http://rcin.org.pl
76
2. W 1890 r. D aniel O. Brinton i Morris Jastroiu wystpili z twierdzeniem, jakoby pierwotn kolebk semitw bya Afryka pnocna,prawdopodobnie wzgrza Atlasu. Std semici pow drowali do Arabii szczliwej (Yemen), gdzie nastpio icli zr niczkowanie na kilka szczepw. Fenicyanie podyli nad brzegi Perskiej zatoki, skd pniej przenieli si nad morze rdziemne. Kanaaneyczycy i Moabici opanowali Palestyn i t. d. Keane (1900) przyjmuje powysz hipotez, sdzc, e wog le rasa kaukazka pochodzi z Afryki pnocnej, gdzie zajmowaa ongi kraje pomidzy Sudanem i wzgrzami Atlasu. Co do semi tw, Keane przypomina, e Asyryjczycy podbili Akkado-sumirw w Mezopotamii, dc od poudnia, mianowicie od Perskiej zatoki. Podbj ten nie mgby nastpi, gdyby zdobywcy szli od pnocy. Na przeszkodzie sta grzysty teren Kurdystanu. Keane zwraca rwnie uwag, e semici zamknici byli w po udniowo-zachodnim kcie Azyi, zajmujc stosunkowo niewielkie obszary (Arabi, Mezopotami, Syry), gdy nad wiksz czci Azyi panoway ludy mongolskie (turaskie). Autor sdzi, e w drwka semitw prowadzia z zachodu na wschd, to jest z obUwagi do mapy pierwotnych ludrwek szczeptu semickich.
Ze wzgldu na kracowo szczupy zapas danych, falitycznych, mapa ta, opracowana oryginalnie, nie roci pretensyi do cisego oznaczenia oma wianych wdrwek, lecz wskazuje tylko gwny ich kierunek. Stosownie do istniejcych hipotezprzeprowadzone s na mapce trzy rodzaje linii, z ktrych jedna prowadzi z Arabii Yemen (Sprenger, Sayce Schrader),druga z Afryki pnocnej (Brinton, Jastrow, Keane), wresz cie trzeciaz Azyi rodkowej. Ot przyjmujemy ten trzeci kierunek jako najprawdopodobniejszy, oznaczajc na mapce najwaniejsze etapy, mianowicie: Pamir jako punkt wyjcia,--dalej kraje na poudniu od morza K a spijskiego, Medy, Armeni, Ur i Haran w Mezopotamii, Ur w Chaldei poudniowej,wreszcie Syry i Kanaan. Innych miejscowoci, jak Reu, Serug i t. p., nie wskazujemy, nie majc ku temu mocnych podstaw topograficznych. Naley jeszcze doda, e na mapce tej wsplna masa semitw do prowadzona jest a do Mezopotamii. Mona przypuszcza e tutaj nastpi podzia ich na szczepy poszcze glne. Tutaj dopiero wsplny pie rasowy wytworzy oddzielne konary, z ktrych na mapce oznaczone zostay trzy najwaniejsze, mianowicie: odam arabski, asyryjsko-babiloski i hebrajski.
http://rcin.org.pl
Wdrwki pierwotne Hebrajczykw.
77
szerniejszego terenu Afryki pnocnej do mniejszego w Azyi. A n tropologiczn podstaw dla powyszej teoryi suy argument, e rodkowa i zachodnia Azya (Turkiestan, Iran, Armenia)to kraje szerokogowcw, gdy pnocn Afryk cechuj ywioy dugogowe. Nie podzielamy pogldu Brintona i Jastrowa. Nie przeko nywaj nas przytaczane dowody. Zreszt nie ma pewnoci, czy istotnie prasemici tworzyli typ dugogowy. Zagadnienie nie a twe do rozjanienia. 3. Inni {Renan, Kremer, Hommel) upatruj kolebk semi tw w rodkowej Azyi, na paskowzgrzu Pamiru, u podny H i malajw. Std odbya si wdrwka przez dolin Transoksyjsk do krain, lecych na poudniu od Kaspijskiego morza i Kaukazu (Armenia), i dalej, przez wzgrza Medyjskie i skalisty Holwan na paszczyzn asyryjsko-mezopotamsk. Tutaj dopiero nastpi podzia semitw na poszczeglne odamy (Kremer 1875). Tak przynajmniej ka sdzi wywody jzykoznawcze. Ot semici, przed sformowaniem oddzielnych narzeczy, nie posiadali wsplnych pierwiastkw dla nazwy strusia, ani dla okre lenia pastyni i palmy daktylowej. Jeeli wic pierwotna siedziba znajdowaa si istotnie w Ara bii, to dlaczego nieznane byy tak zasadnicze w tym kraju pojcia, jak pustynia, stru i palma daktylowa? Natomiast w narzeczach semickich istnia wsplny pierwia stek jzykowy dla nazwy wielbda gml. Zarwno i narzecza aryjskie posiadaj taki pierwiastek dla wielbda ustra. Wresz cie stwierdzi mona wspln nazw tego zwierzcia wrd mon golskich szczepw Azyi rodkowej, jak Tatarw, Tunguzw i in nych. Przeto Kremer (1875) i Hommel (1879) zwracaj uwag na Turan, jako kraj wielbdw i jako teren aryjczykw, semitw i mongow. Tylko tutaj wytworzy si mogy wsplne pierwiastki jzy kowe dla kadego z trzech ludw wyej wymienionych. Dlatego te nie byo wsplnych nazw dla strusia i palmy daktylowej, gdy Turan nie posiada ich w swoim wiecie zwie rzcym i roUnnym. Najprawdopodobniej jeszcze tutaj semici tworzyli jednolit gromad w wdrwce z Azyi rodkowej na za-
http://rcin.org.pl
78
T a b lic a , g 'e n e a lo g f ic z n a
podug Genesis X , X I, X IX , X X I I , X X V , X X X V II i Deutoronomium X X I I I . N O E ____ I
Sem
Elam
Cham
Jafet
Micraim (A Aszur ) Put ______ Lnd Kanaan |Cliet,Emoreyczyk, Jebnsytaetc. Aram Meszech etc. (C) Kusz -------------------------------------^ Arpachszad 'Nimrod \ Krlestwo jego Seba Szelach Babel w ziomi SzyChawila Erecli near. Sabta Heber Akad Z tej ziemi Sabteclia Kalne wyszed Pagma Joktan Sebaja etc. (B ) / \ Peleg (A Aszur ) Reu Serug Nachor Terach Dedan
Szeba
I
Gomer Magog Madai Jawan Tnbal
Meszech
Tyras
(C )
I
Nachor Haran Lot r Abraham
I
Betuel Kemnel etc. Aram
I ze Sar I
z Hagar Izmael Ezaw 12 pokole Izmaelskich i jedno Agaryckie
z Ketur Zymran Medan Midjan Iszbok Szuach Jokszan

Szeba
Mo ab Izaak Ben-Ammi Jakb 12 pokole Hebrajskich
I
12 pokole Edomickich i jedno Amalekitw
Dedan
() A
W za je m n e p o k re w ie s tw o na z a s a d z ie a n a lo g ii im ion.
(A)
Letuszowie Leumowie
Aszurowle
Aszur, potomek Sema,=Aszur, potomek Chama,Keturyci. Szeba i Dedan, potomkowie Abrahama, = Szeba i Dedan po tomkowie Chama, = Sebaja, potomek Joktana. Meszech, syn Arama, = Meszech, syn Jafeta.
(B )
(C )
http://rcin.org.pl
79
chd. Tutaj umysowoci semitw obc bya znajomo charak terystycznych jedynie dla Arabii poj, tu wreszcie prowadzi nas rozbir X i X I rozdziaw Grenesis. Mwi o genealogicznej tablicy patryarchw. Nie rozwodzc si nad genez biblijnych postaci, naley tylko zwrci uwag na topograficzne pochodzenie wielu imion poszczeglnych (Renan 1863). Jeeli s wyjtki, nie zmieniaj one zasadniczej treci przed miotu. Treci t jest dotud tudrwM, prowadzonej z pnocy-wscho
du na poudnioivy-zachd Azyi.
Rozpoczynajc od linii Arpachszadytw (patrz tablic genea logiczn), znajdujemy trzy pierwsze etapy w wdrwce na zachd Arpachszad, Szelach i Heber ^). ArpacJiSzad (Arfaksad), imi syna Sema, jako nazwa, pocho dzi zapewne od Arf-kasdim, czyli Awr-kasdim. Wyraz ten ozna cza granic Chaldejsk miejscowo, ktr Ptolomeusz pniej nazwa Arrapakitis. Jest to kraj lecy na pnoc od Asyryi, w obecnym kraju Kurdw. Z tem zgadza si legenda o Araracie, pooonym w Armenii, nad Araksem; zgadza si rwnie imi jednego z potomkw Arama, Mesech (Masz), ktre wyprowadzi mona od nazwy Masius, gry, dzielcej Armeni od Mezopotamii (Renan, wedug Vlkertafel der Grenesis Knobela). Szelach (Selah) wyraa oddalenie si (dimission, Entsen dung). Mona wtpi, czy jest tu jakikolwiek zwizek z mias tem Salah w Mezopotamii pnocno-wschodniej. Zdaje si, na zwa Szelach charakteryzuje wdrwk na zachd i poudnie, gdy std szczepy semickie zbliaj si do Heber. Heher (Eher) oznacza lecy po tamtej stronie rzeki (transitus, das Jenseitige). Legenda upatrywaa rzek, ktra w po jciu ludw arabskich, hebrajskich i syryjskich stanowia kraniec wschodni pniejszego ich wiata. W przebyciu tej rzeki naley upatrywa fakt epokowy w dziejach ludw semickich, zblienie
W pisowni imion biblijnych panuje ogromny zamt, gdy nie usta lono jeszcze zasad transskrypcyi jzykowej. W pracy tej nazwy przepisane s wedug przekadu Cylkowa, a w nawiasach doczone zostay wyrazy te w pisowni starej. Natomiast nazwy najbardziej znane, jak Sem, Jafet, Haran i t. p., powtarzamy wedug pisowni popularnej.
http://rcin.org.pl
80
si pewnej gromady z oddalonych krain do tego terenu, ktry p niej zosta jej ojczyzn. Legenda mwi o rzece Eufracie. Jest to pogld najstarszy i najbardziej prawdopodobny, jakkolwiek Meyer ) i Stade przy puszczaj Jordan, a Halevy rzek Abana w pobliu Damaszku. Dopiero po Heber nastpio Pe?e^, co oznacza rozszczepienie, rozproszenie (dispersion, Spaltung). Joktanidzi odczyli si od innych gazi hebrajskich i powdrowali bardziej na poudnie'do Arabii. Czy nazwa ta, jak chce Knobel, pochodzi od miasta Falga, przy zczeniu rzeki Chabrasu z Eufratem, naley wtpi. Mamy wic pierwsze stacye w omawianej wdrwce Arpachszadytw. Dokonay jej gromady jeszcze poczone. Dopiero od Peleg rozpoczyna si rniczkowanie szczepw. Std podymy ju szlakiem jedynie szczepu ydowskiego, przez gwne etapy Reu, Serug, Nachor, Terach i Charan. Jak twierdzi Renan, s to nazwy miast lub miejscowôci, po oonych od pnocy ku poudniowi, poczynajc od rde Tygrysu a do miejsca, w ktrem Tarachidzi przebyli Eufrat. Ren (ReJiu ),greckie Rhagan, jest powizane z Rages w Medyi, UrhojEdessa, i z Arghana, znajdujcem si u rde Tygry su. Jednak sprzeczno ta wiadczy o wtpliwociach, jakie wy stpuj przy interpretacyi nazwy Reu.
Serug (Sarug) nazwa miejscowoci w Mezopotamii pnoc no-zachodniej, w pobliu Edessy, Nachor miSiSto w Mezopotamii (Genesis X X IV , 10, X X Y II, 437), staroytne miasto Khaura, lub wspczesna wioskaIladithahen-Naoura. Terach (Tare), greckie Tharrha od Tharrhana, pooonej na poudniu od Edessy. Jednak objanienie takie jest wtpliwe. Na zwa Terach pochodzi zapewne od aramejskiego wyrazu terach, co oznacza przebywa. By moe hipoteza ta wie si z faktem, e Terach pozosta w Haranie, gdy Abraham pody do Kanaanu.
') *)
Geschichte des Alterthums. Mlanges dEpigraphie et dArchologie smitiques.
2 Geschichte des Volkes Israel. )
http://rcin.org.pl
81
Charan {Haran)^ miasto w pnocno-zacliodniej Mezopotamii, wielokrotnie wzmiankowane w iistoryi patryarchalnego okresu (Genesis X I, 31 etc,). By moe, jest to pniejsze znane Rzy mianom Carriae. Haranto placwka, najbardziej wysunita na zachd w Me zopotamii, Std dwa dni drogi nad Eufrat (patrz mapk str, 75). Do Haran dy Terach, jak mwi legenda, gdy wzi Abrama, syna swego, i Lota, syna Haranowego, wnuka swego, i Sarai synow^ swoj , on Abrahama, syna swego, i wyruszyli i inni z ni mi z Ur-kasdim, by pj do ziemi Kanaan; i doszli a do Kanaanu i osiedli tam (Genesis X I, 31). Tutaj pojawia si nowe pytanie. Co to jest Ur-Kasdim (UrChaldejski) i gdzie si znajdowa (patrz mapk pierwotnych w drwek szczepw semickich)? Wedug Schradera (Riehm 1894) miejscowoci tej szuka naley na gbokiem poudniu babiloskiej Chaldei, na zachd od Eufratu, w Uru- z babilosko-asyryjskich napisw klinowych.
Dzi maj to by ruiny Mughair. Tak wiadczy, midzy innemi, asyryjsko-babiloskie pochodzenie imienia Abraham Aburamu, oraz wsplne pierwiastki kulturalne. Semici zachodni, midzy nimi i ydzi, przyj mieli w Babi lonii legend o drzewie ycia, pojcie o cherubach, podanie o stwo rzeniu wiata i o potopie i t. d. Inaczej oznaczany bywa Ur-Kasdim przez niektrych bada czy staroytnego wiata. Np. w Aids to Bibie Students (1898), na mapkach poprawionych przez Courtier, miejscowo ta jest po oona znacznie bardziej na pnoc, przytem na wschd od Eufra tu, i nie w poudniowej Babilonii, lecz w pnocnej Mezopotamii, niedaleko od Haranu. Nie moemy podda tych kontrowersyi szczegowemu roz biorowi, ale nie trudno zauway, e dowodzenia Schradera nie maj przekonywajcej wagi. Rezultaty pokrewnej kultury po wsta musiay w jednem rdle, jednak przejcie niektrych jej pierwiastkw nalee moe do okresu znacznie pniejszego (nie wola asyryjska i babiloska), inne natomiast wykwity jeszcze w epoce wsplnych wdrwek, przed ostatecznein zrniczkowa niem szczepw semickich.
ydzi jako rasa. t)
http://rcin.org.pl
82
Geograficzny stosunek Ur-Kasdim do Haranu ma due zna czenie dla rozpatrywanego zagadnienia. Zyskalibymy powany dowd na korzy wyprowadzanego wniosku o wdrwce ydw z pnocy-wschodu na poudniowy-zachd, gdyby mona byo ozna czy Ur-Kasdim, wbrew teoryi Schradera, nie w poudniowej Babilonii, lecz w pnocnej Mezopotamii. Zdaje si, e z dwch przytoczonych hipotez ta ostatnia ma wiksze szanse prawdopodobiestwa. O blizkoci Ur-Kasdim do Haranu wiadczy rwnie uprawiany w tych dwch miejscowo ciach kult ksiycowego bstwa Sin. Moemy wic przypuszcza, e jednym z kracowych etapw w wdrwce do Kanaanu bya Mezopotamia, mianowicie jej dziel nica pnocno-zachodnia. Ale jak dalej prowadzia droga, na to trudno odpowiedzie. Czy Hebrajczycy, w linii Terachidw, podyli z pnocnej Mezo potamii nad morze rdziemne wprost przez pnocn Syry? Czy z Ur-Kasdim i Haranu skierowali na poudnie i, idc le wym brzegiem Eufratu, dosigli babiloskiej Chaldei i dopiero std powdrowali przez poudniow Syry do Kanaanu? Czy wresz cie wsplne dziedzictwo cech kulturalnych nie powstao w ten sposb? Tu wyrasta cay szereg niewyjanionych zagadnie, liczne zapytania bez odpowiedzi. Nie mona nawet kusi si o hipote tyczne kojarzenie istniejcego zapasu danych. Ale gdyby nawet Haran i Ur-Kasdim naleao umieci w po udniowej Chaldei, to i w takim pogldzie nie znajdziemy sprzecz noci z zasadniczym rezultatem przeprowadzonej analizy. Mianowicie akcentujemy raz jeszcze, e szczep hebrajski dy
od pnocy i ivschodu na zachd i poudnie. Celem ludrwki dla po tomkw Teracha hya Syrya, a wic punktem luyjcia rodkowa Azya
(patrz map pierwotnych wdrwek semickich). Std wypywaj wnioski bardzo wane. Stwierdzamy dugie pasmo przebytych krain i nieuniknione zetknicie z rnorodnymi ludami na obszarach Pamiru, Turanu, Armenii, Mezopotamii i po udniowej Chaldei. Sdzimy, e koczownicze gromady prasemitw musiay wchania obcorasowe ywioy otaczajcych spoe czestw. Nie mamy adnych dowodw, by przypuszcza etniczn odrbno ju w tak odlegej epoce (2000 lat przed Nar. Chryst.).
http://rcin.org.pl
Pierwotne wdrwki Hebrajczykw.
83
Hipoteza pbwysza pozwala upatrywa rasow amalgamacy z ludami, ktre pod wzgldem budowy fizycznej odbiegay od typu semity. Naturalnie, spogldamy na zamierzche te czasy, jak przez mglist zason. Niemniej jednak zaznaczamy prawclopodoMesttuo krzyowania prahehrajczyktv z aryjsk ludnoci Pam iru i Armenii, oraz z turask ras Mezopotamii, ktra poprzednio ju, jak wykaza
Maspero, sama zamalgamowan zostaa z Kuszytami. Hipoteza ta potrafi wyjani, skd ydzi zyskali tak znaczn odsetk fizycz nych pierwiastkw^ niesemickiego pochodzenia. Zwracamy uwag przedewszystkiem na Armeni, zamieszka przez ludno krtkogow. Tak genez posiada rwnie typ fizyognomiczny ydw, bardzo zbliony do ormiaskiego. Naturalnie, w pogldzie powyszym tkwi pewna doza empiryzmu. Nie opieramy go na cisych wskazwkach historycznej natury. Tworzymy przypuszczenie, nie dogmat. Domniemanie takie wysnuwamy, midzy innemi, jeszcze z tablicy genealogicznej. Jest to ciekawy dokument, jako system geograficznego rozmiesz czenia ludw. Sem, Cham i Jafetto trzy gwne strefy wczesnego wia ta rodkowa, poudniowa i pnocna. Potomkowie trzech praoj cwto poszczeglne zrniczkowanie trzech gwnych terenw. Sem, Cham i Jafet nie przedstawiaj jednak trzech ras od miennych. Synami Sema s jednoczenie semicki Aszur i niesemicki Elam. Istotnie, o ile Asyryjczycy posiadali kultur niewtpliwie se mick i w pewnym stopniu odpowiednie cechy fizyczne, to Elamitw ani z rasy, ani z jzyka nie mona zaliczy do semitw. Lud ten niewtpliwie by pochodzenia pokrewnego z Akkado-Sumirami. Chaldejskie zabytki z Tello z podobiznami Elamitw, dzi znajdujce si w muzeum Luwru, wykazuj ogromn rnic raso w pomidzy Elamitami (szerokogowcy) i Asyryjczykami (podunogowcy). Podobno sprzeczno panuje rwnie wzgldem Kanaaneyczykw. Genealogiczna tablica umieszcza ich w szeregu hamitw, gdy w rzeczywistoci bya to grupa, zoona z pierwiastkw senlikich i aryjskich.
http://rcin.org.pl
84
To samo naley powiedzie o Cieteyczykaci i Amorytach (Emoreyczykaci). Zdaje si, ludy te s aryjskiego pochodzenia, gdy genealo giczna tablica zalicza je rwnie do rzdu hamitw. Przyczyn podobnego wizania niejednorodnych szczepw rasowych naley upatrywa w topograficznem ich ssiedztwie. W samej rzeczy, Elamici graniczyli od wschodu bezporednio z Babiloczykami. Kanaaneyczycy dosigali poudniowych szcze pw hamickiej gazi, jak Egipcyan i Kuszytw. Podobnie rzecz si miaa z Cheteyczykami i Amorytami, ktrzy ssiadowali z lu dami semickimi. Drog takiego przegldu moemy urobi pojcie o wzajem nym stosunku wczesnych ludw. Nie byo wycznego rozmiesz czenia poszczeglnych grup rasowych, ale na tle rdzennej masy i, by moe, przewaajcej, wytworzy si szereg wysp o ludnoci odrbnego pochodzenia. Std o krok bliej do rasowego krzyowania. Istotnie, ta sama genealogiczna tablica pozwala na cilejsze jeszcze okrelenie przebytej amalgamacyi. Na zasadzie analogii imion mona stwierdzi wzajemne pokrewiestwo wielu ludw. Tak Aszur jest potomkiem Sema, zarwno Aszur wyszed z krlestwa Nimroda, a wic jest i potomkiem Chama. Wreszcie i rd pokolenia AbrahamowegoKetury t w znaj dujemy'Aszurw. Szeba i Dedan z linii Chama odpowiadaj takim e gaziom z rodziny Joktana i Abrahama (przez Ketur), wskazujc w' ten sposb pokrewiestwo semitw i hamickich Kuszytw. Dowodem powinowactwa pomidzy semitami i jafetydami jest syn AramaMeszech, ktry istnieje rwnie wrd potomkw Jafeta. Dedukcye takie, oparte na systemacie filologicznym, po zwalaj mniema, e ju w tak wczesnej epoce ludy zachodniej Azyi, midzy innymi szczep hebrajski, ulegay rasowemu krzyo waniu. Zreszt patryarchalny ustrj ydw wczesnych zgoa nie powstawa przeciwko obcoplemiennym domieszkom. Legendy ry suj obraz koczowniczych gromad, z najblisz rodzin patryarchy na czele i licznym orszakiem sojusznikw, sug i niewolnic. W ta kich warunkach trudno o zachowanie rasowej czystoci. I jeeli Abraham dla syna pragn ony nie z crek kanaaneyskich, lecz
http://rcin.org.pl
85
z pomidzy mieszkanek Haranu, zdarzenie to moemy tomaczy jako wyjtkowe. Arystokracya krwi i ducha ma wymagania wy sokie. Ale inaczej jest z mas. Dla tumu maeskie zwizki zale od bezporedniego ssiedztwa oblubiecw. Zreszt mowa o okresie wieloestwa. Jedna z on Abraha ma (Hagar) bya Egipcyank ^). Jzef poj rwnie Egipcyank za on (Asnat). ony Ezawa byy heteyskiego i heweyskiego po chodzenia. Z tych wzgldw naley sdzi, e iv epoce patryarchcdnej
ydiu odhyioao si tuchanianie ywiow obcorasow?ych. Amalgcmacya odbywaa si tem silniej, e nieliczne grupy potom1civ Teracha otoczone hyy przez potne gromady rdzennej ludnoci i e dugolet nie ludrwki po Syryi^ Kanaanie i Egipcie sprzyjay krzyoivaniu.
Nawiasowo tylko dodajemy uwagi ponisze o rasowem k rzy o Jakkolwiek bowiem o okresie tym naley rozprawia jako o fakcie historycznym, niemniej jednak blisze szczegy wydarze nie zostay dotychczas wyjanione. Wedug legendy Jakb pody do Egiptu w towarzystwie 70 osb rodziny i suby. Pobyt Hebrajczykw nad Nilem trwa, jak mwi Exo dus X I I , 38, lat 430, a wedug krytycznie zestawionej tablicy chronolo gicznejtylko dwa wieki (Hales, Aids to Bibie Students, 1898). Wreszcie z Egiptu wyszy gromady krociowe, jeeli nie milionowe. Ot powstaje zapytanie, w jak i sposb wytworzy si zdoa tak olbrzymi przyrost ludnoci. Naturalnie, odpowied jest jedna tylko, gdy trudno przypuszcza, by masa taka, w przecigu dwu czy nawet czterech stuleci, powsta moga inaczej, ni drog krzyowania rasowego. Niektrzy odrzucaj pogld podobny, twierdzc, e spoeczne warun ki wczesnego okresu nie sprzyjay mieszanym zwizkom Hebrajczykw i Egipcyan. Ale przecie przeladowanie ydw nastpio w dobie pniejszej gdy czasy wczeniejsze byy nader przyjazne dla przybyszw z krain sy ryjskich. Tron zajmowali faraoni X V I I I dynastyi Hyksowie, sami po chodzenia semickiego. Dwr swj otoczyli Kanaaneyczykami; przyjli na wet kult religijny semitw i pragnli narzuci go masom egipskim. Niewtpliwie era powysza sprzyjaa rasowej amalgamacyi omawianego ludu z ywioem miejscowym. Jeeli nawet krzyowanie to osabo za X I X dynastyi, to jednak wyjcie ydw z Egiptu odbyo si w towarzystwie znacznego zastpu pospolitego ludu (Exodus X II, 38). Legenda mwi zapewne o subie i przygodnych poszukiwaczach szczcia w obcej krainie.
waniu Hebrajczykw w niewoli egipskiej.
')
http://rcin.org.pl
86
Fakty jjowyste tworz ostatnie ogniwa w dugim ammclm podahnycJi luydarze, jakie jii ^poprzednio odhyiuahj si na terenie zna cznie obszerniejszym. Mwi o dzielnicy, pooonej pomidzy tvyynami Himalajiu wy>rzezami morza Kaspijskiego i zatoki Perskiej i obejmujcej gwnie Pamir, Turan, Armeni, Mezopotami pnoc n i krain Chaldei poudniotvej. Tutaj w okresie przedhistorycznym, przed 4000 lat, szczepy semickie luchaniay pierwiastki -fizyczne odmiennego typu. Tutaj dugogowiec semicki podlega krzyowaniu rasowemu z krtkogoiocem rodkowo-zachodniej Azyi. cilejsza charahterystyka antropologiczna omawianych ludw poddana bdzie rozbioroiui iv jednym z najbliszych rozdziaw.
Czy jednak Egipt dal Hebrajczykom, jako gazi semickiej, pewn sum nowych cech fizycznych?
^ Jeeli wzi pod uwag tylko Goszen i jego to rasowe, to odpo wied wypadnie w ducliu przeczcym, gdy dzielnica ta (teren dzisiejszego Wadi-Tumilat, w pnocno-wschodnim Egipcie) zaludnion bya przez y wioy par excellence semickie (ludy pwyspu Synajskiego i Arabii p nocnej ). Inaczej jednak ocenia naley wpyw krzyowania we waciwem rodowisku doliny Nilowej. Ja k wiadomo, pierwotna ludno Egiptu naleaa do rasy krtko gowcw, gdy dopiero pniejsi zdobywcy wnieli ji^wio dugogowy. Ta kie wyniki otrzyma midzy innymi Virchow z badania czaszek staroytnych (Die Mumien der Knige im Museum vom Bulaq, Sitzungsberichte der k. Preussischen Akademie, X X X IV , 1888). Virchow stwierdzi, e jeszcze w epoce X V I I I i X I X dynasty i (okres niewoli Hebrajczykw) obok czaszek o wskaniku dugogowym istniaa znaczna odsetka czaszek porednio- i krtkogowych. Jeeli tak byo w istocie, i jeeli ydzi w pierwszym okresie pobytu swego nad Nilem kojarzyli si z ludnoci rdzenn, to naleaoby upatry wa w Egipcie jedno z tych wczesnych rde, skd Hebrajczycy-dugogowcy wchaniali pierwiastek krtkogowy. Naley tylko doda i zaznaczy wyranie, e Egipt, jako rdo krtkogowoci, odegra mg rol mniej wybitn, ni Turan i Armenia, jako ogniska o ludnoci wycznie krtkogowej. Naturalnie, wypowiadamy w tym wzgldzie nic wicej nad hipotez, a stwierdzenie jej i definicya blisza zale od oglnego postpu w hi storycznej antropologii Egiptu.
http://rcin.org.pl
2. Okres sam odzielnoci p a stw o w ej y d w .

Biblijne dowody krzyowania ydw z pierwotn ludnoci Pale styny. Stosunek ydw do ludw podbitych. Duch ustawy pastwoworelig ijn ej ydw. Stosunek do cudzoziemcw. Niewolnictwo. Poligamia.
Dziaalno Ezdrasza.
Przechodzimy obecnie do okresu samodzielnoci pastwowej ydw. Dugie wieki nowego ycia na wasnej ziemi, przy roz kwicie ducha narodowego, nie usuny wcale rasowego krzyo wania Dowodw jest a nadto. W pierwszym szeregu wiadectw stoj podania biblijne. Wskazuj one wymownie, e koczownicze gromady prahebrajczykw po opanowaniu Palestyny nie wytworzyy tu spoeczestwa, czystego w pojciu antropologii rasowej. Przybysze z dalekich stron podlegli na nowej ziemi amalga macyi etnicznej, tak naturalnej w dziejach ludzkoci. Cay przebieg historyi wiadczy, e rdzenna ludno wchania a przybye do kraju odamy zwycizcw. Nieinaczej byo w Asyryi i Babilonii, gdzie semicki szczep, stosunkowo nieliczny, skojarzony zosta z miejscow ras Akkado-Sumeryjsk. Fenicyanie ulegli zmieszaniu z niesemickim ludem z nad morza rdziemnego. Do przejaww tego rodzaju nale i dzieje ydw.
http://rcin.org.pl
88
ydzi jako rasa lizyczna.
Mwimy o krzyowaniu rasowem w okresie, obejmujcym przeszo tysic lat, jeeli liczy od zajcia Kanaanu przez dwana cioro pokole (koniec X V II wieku) a do powrotu ydw z niewoli babiloskiej. Przechodzimy wic na teren znacznie szczuplejszy od dziel nicy wdrwek pierwotnych. Palestyna zajmowaa obszar rwny obecnej Portugalii (140 X 60 mil angielskich), dosigajc na za chodzie morza rdziemnego, na pnocy gr Taurusu, na wscho dziegrzystej krainy Baszan (obecny Jebel-IIauran), na poudniu Arabii skalistej.
Biblijne dowody zmieszania.
(Cytaty z Picioksigu przytoczone s wedug przekadu Cylkowa).
Gdy pjdzie Anio mj przed tob i wprowa dzi ci do Emoreyczyka, i Chittejczyka, i Peryzeyczyka, i Kanaaneyczyka, do Chiwity i Jebusyty, a wytpi ich... 29. Nie wypdz go przed tob w jednym roku, aby nie zamienia si ziemia w pustyni, i nie namnoy si przeciw tobie zwierz dziki. 30. Powoli wypdz go przed obliczem twojeni, a si rozjilenisz i zawadniesz t ziemi. Deuteronommm X X , 10. Gdy pocigniesz do miasta, aby je do bywa, przedoysz mu pokj. 11. Jeeli pokojem ci odpowie, i otworzy si tol)ie, te dy wszystek lud, znajdujcy si w niem, stanie si hodownikiem twoim i suy ci bdzie. 12. Jeeli za nie uczyni pokoju z tob, a wytoczy ci wojn, to oblegaj je. 13. A gdy wyda je Wiekuisty, Bg Twj, w rce two je, pozabijaj wszystkich mczyzn jego ostrzem miecza\ 14. Tylko kobiety i dzieci, bydo i wszystko, co bdzie w miecie, wszystek up jego zagarniesz sobie i bdziesz poywa upy wrogw twoich... Deuteron. X X I, 10. Gdy wyruszysz na wojn przeciw wrogom twoim, a wyda ich Wiekuisty, Bg Twj, w rce twoje, i zabierzesz z nich do niewoli.
Exodus X X I I I , 23.
http://rcin.org.pl
Okres sainodzieluoci pastwowej ydw.
, 89
11. A zobaczysz midzy zabranymi niewiast nadobnej postaci, i rozmiujesz si w niej, i zeclicosz poj j so bie za on, 12. Wtedy wprowadzisz j do domu twego, i niechaj ostrzye gow sw, i obetnie paznogcie swoje, 13. I zdejmie szat niewoli swojej z siebie, i zamiesz ka w domu twoim, opakujc ojca swego i matk sw przez miesic czasu, poczeni moesz przyj do niej, i poj j, aby zostaa on twoj. Deuteroii. X X I i l , 8. Nie pogardzaj Edomit, bo on brat twj, nie pogardzaj Micreyczykiem, bo przychodniem by w zie mi jego. 9. Dzieci, ktre im si zrodz w trzeciem pokoleniu, mog wnij do zgromadzenia Paskiego. Sdziw I I I , 5. I tak synowie Izraelscy mieszkali wpord Kanaaneyczykw, i Chetteyczykw, i Amoreyczykw, i Ferezeyczykw, i Jebuzeyczykw. 6. I brali sobie crki ich za ony, a crki sive datuali sy nom ich, i suyli bogom ich.
Zszeregowane powyej cytaty wiadcz o niewtpliwej amal gamacyi ydw staroytnych z pierwotn ludnoci Palestyny. Bezporedni wpyw otoczenia wywoa mieszane zwizki krwi. Mojesz poj za on Midyanitk Cipor. Moabitka R at bya puotoplastk Dawida, a matk SalomonaCheteyka Betseba. Przedewszystkiem do tej kategoryi naleay szczepy podbite, ktre si dobrej woli zawieray stosunki ugodowe z ludem zwycizkim i wraz z nim zajmoway wsplny teren geograficzny. I nie wygnali Chananeyczyka, mieszkajcego w Gazer, i mieszka Chananeyczyk w porodku Efraimitw a do dnia tego i hodowa im, da dawajc (Jozue X V I, 10). Kalebici to lud obcy, ktremu pozwolono zamieszkiwa midzy pokoleniem Jehudy (Jozue XV , 13). Kenici (Cyneyczycy), t. zw. wdrowni kowale, towarzyszyli ydom jeszcze podczas wdrwek po pustyni, a pniej zupenie utracili sw odrbno rasow przez zmieszanie z ydami (I Kron. II, 35).
http://rcin.org.pl
90
Przykadw tego rodzaju jest duo. wiadcz one o przyjaznem zblieniu obcoplemiennych szczepw do ydw. Jeeli nie mona wtpi o wzajemnem kojarzeniu wobec dob rych wzgldw ssiedzkich, niemniej jednak naley uzna rwnie amalgamacy ze szczepami wrogimi. Pozabijaj wszystkich mczyzn ostrzem miecza (w podbitem miecie), tylko kobiety zagarniesz sobie... Etyka wojenna w sankcyi ustawodawcy zezwolia na zwizki z brankami. Wolno byo poj za on niewiast nadobnej po staci midzy wzitemi do niewoli. Naleao tylko zmieni jej szaty i pozwoli, aeby przez pierwszy miesic opakiwaa rodzicw.
W ten sposb, przy dobrowolnych zwizkach z ludem przyj aznym a przemocy wzgldem podbitego, zosta opanowany Kanaan. Jednak, jak naley wnioskowa z cytaty Exodus X X I I I , 29, 30, nie moe by mowy o eksterytoryzacyi ludnoci tubylczej. Powoli wypdz go przed obliczem twojem a si rozplenisz... nie wypdz go przed tob w jednym roku, aby nie zamienia si zie mia w pustyni, i nie namnoy si przeciw tobie zwierz dziki. Jest to wyrana wskazwka, e odbywa si zgoa inny pro ces dziejowy, mianowicie amalgamacya z ludem podbitym. Kanaaneyczycy utworzyli w ten sposb rdzenne warstwy palesty.skiej ludnoci. Silnemu zwaszcza zmieszaniu ulegy p nocne odamy Menasse, Zebulon, Aszer, Naftali (Wellhausen 1895).
Amalgamacyi tej sprzyjao kilka czynnikw^. Przedewszystkiem duch przyjtej ustawy religijno-pastwowej nie powstawa przeciw cudzoziemcom. Kodeks Mojesza na daje w wielu razach jednakowe przywileje urodzonemu w ziemi i przychodniowi, ktry jest gociem (Exodus X II, 47). Kodeks ten nakazuje opiek, sprawiedliwo wzgldem obcych, pozwala nawet uczestniczy w ceremoniach religij nych (Jozue V III, 3935). W zamian cudzoziemcy zobowizani byli do speniania jedna kowych obowizkw (Deuteron X X X I, 32). Jeeli pomimo obcy nie nalea do zgromadzenia Paskiego, to pene prawa zyskiwa o trzecie pokolenie.
http://rcin.org.pl
Okres sam odzielnoci pastwow ej ydw .
91
To samo prawie stosowao si do niewolnikw. Nowonaro dzony z niewolnikw podlega obrzezaniu smego dnia po przyjciu na wiat, a niewolnik kupiony przy wstpieniu do domu waci ciela (Genesis X V II, 12). By to jeden z przejaww zasady, ktra nakazyw aa subie przyjmowa wiar ydowsk. W obec rwnouprawnienia, z jakiego korzystali cudzoziemcy i niewolnicy, atwo poj stosunki panujce przy zawieraniu zwiz kw maeskich. Do epoki Ezdrasza dozwolone byy zwizki z osobnikami ob cego pochodzenia. Zasada tak a w ykw ita zapewne na gruncie po ligamii, czsto uprawianej przez ydw pierwotnych. e wieloestwo, a zwaszcza bigamia, stanowiy zjawisko zwyke, mamy na to mnstwo odpowiednich dowodw (Deuter. X X I, 15; Sdziw VIII, 30; I Samuela I; I Krlw X I, 3). Mojesz nie zabrania poligamii, nieco tylko j ogranicza (Deuter. X V II, 17). N aturalnie, istniaa pewna rnica hierarchiczna pomidzy kategory on pierwszych i naonic, zwaszcza, e te ostatnie pojmo wane byy przewanie z grona niewolnic lub branek wojennych. Jednak dzieci naonic zyskiway wszystkie prawa. Dopiero z biegiem czasu, po szeregu stuleci, wykwita zacz a walka duchowiestwa i prorokw, wymierzona przeciw zwiz kom mieszanym. Ale dugie jeszcze przeszy lata, zanim nowe idee zostay przejte przez og. Dla przykadu par sw z epoki Ezdrasza (V wiek przed Nar. Chryst.). Dziaalno tego proroka wiadczy wymownie, jakich rozm ia rw dosigo krzyowanie ydw z obcymi szczepami. Gdy pierwsze odamy ydw z niewoli babiloskiej powrci y do Palestyny, bezporednie ssiedztwo i wasna niemoc politycz na wywoaa zwizki z ludam i ssiednimi, przewanie z Sam aryta nami. Podobnych maestw nie unikali nawet czonkowie rodziny arcykapana (Ezdrasz IX , 1, 2). Liczba tych zwizkw prawdopodobnie dosigaa cyfry po kanej. Inaczej trudno jest poj agitacy Ezdrasza, jeeli w ma-
http://rcin.org.pl
92
ydzi jiiko rasa fizyczno.
sowycli domieszkach iiiezrozumie niebezpieczestwa dla stnrych wierze i owocw dotychczasowej kultury.
Ezdrasz nakaza rozwôdy w przecigu trzech miesicy (457 r. przed Nar. Chryst.), ale nie wszyscy usuchali nawoywa proroka.
Przykuci mioci i przyzwyczajeniem, nie zerwali wizw m ae skich. Odezway si nawet liczne protesty, a jeden z nich roz brzmiewa w idylicznej opowieci o Moabitce R ut.
http://rcin.org.pl
Okres samodzielnoci pastwow ej ydw .
93
To Gclio oglnego gosu przeciw ograniczeniom surowego dziaacza, ktry zapomnia, e nawet cudzoziemka moga zosta protoplastk krlewskiego rodu, jak bya R u t dla Dawida.
Typy ydw pnocno-palestyskich z IX wieku przed Nar. Chryst.
(rys. Fauclier-Gndin, w ed u g Maspero 1899). R ysunki te przedstawiaj fragm enty paskorzeb z t. zw. czarnego Obelisku, znajdujcego si w muzeum Brytaskiem . Obelisk ten znaleziony zosta w stolicy rednio-asyryjskiego pastwa m ianow icie w Nimrud (staro. Calab). W jednej z pow yej w y ry ty ch postaci w yobraony jest w ysannik izraelskiego krla Jeiu, skadajcy danin (w 84-2 r.) asyryjskiem u w adcy Salm anazarowi (860825), jako zdobyw cy. Na ostatnim z odrysow anych fragm entw przedstawieni s Izraelici, nalecy do klasy uprzyw ilejowanej (y)atrz Layard, th e Momiuients of Nineveh, t. I, pl. 55). Zwracam y szczegln uw ag na wizerunki pow ysze, gd y archeolo gia ]'ozporzdza ledw ie trzema zabytkam i, na ktrych wjôbraeni s ydzi staroytni.
Na dugiej przestrzeni wydarze, do V wieku przed Nar. Chryst., odbywao si w Palestynie stapianie rnorodnych ywio-
http://rcin.org.pl
94
w rasowych. Zdaje si, jest to fak t zupenie jasny, jakkolwiek rasowa czysto dla nastpnych pokole ydowskich zostaa je dnym z podstawowych dogmatw przeksztaconego ycia.
Typ yda potudniowo-palestyskiego
z X w ieku przed N. Chr.
Jeniec faraona Sziszaka I I (973 r.) z m iasta Granoti (Ganata czy Gatli). Z paskorzeby odnalezionej na muracli w i ty n i w Karnaku. W edu g E lindersa P etrie Collection of ethnograpliic types from the m o num ents of E g y p t.
Cikie uderzenia losu, kajdany dugoletniej niewoli, wreszcie gromowe zaklcia energicznych prorokw skrystalizoway denia do rasowej odrbnoci, niemniej jednak poprzednio, przez killcfmacie wiekio, Palestyna hyla aren rasoirej amalgamacyi ydcku z pierwotn ludnoci tego kraju.
http://rcin.org.pl
3. Etnologia tânaanu.
Ce! niniejszego rozdziau. Ludy waciwie kanaaneysliie. i szczepy pokrewne. Cheeyczycy. Kuszyci. Amoryci
Gwne rda: Groldstein 1885, Conder 1887, Sayce 1888, Tlinders P etrie 1888, Tomkins 1889, B ertin 1889, Lusciau 1892, Sayce 1893, Jacues 1893, Lusclian 1894, Maspero 1 8 9 5 -1 8 9 7 1899).
Nie ulega wprawdzie wtpliwoci, e ydzi staroytni jako rasa, przedstawiali sum rnorodnych ywiow etnicznych, nie mniej jednak stwierdzenie tego faktu jest tylko odpowiedzi poo wiczn. Dla omawianej rzeczy nader wan rol posiada antropolo giczna charakterystyka ludw poszczeglnych. Inaczej nie w yja nimy zasadniczego pytania, czy istotnie nastpio odchylenie pier wotnego typu ydw pod wpywem pierwiastkw obcorasowych.
Zwrcimy luic uwag loycznie tylko na cechy, odrb7ie od ivlaciivo8ci czysto semickich. W tym celu przytaczam poniej for
mu rasowego typu semity, korzystajc z definicyi, jaka istnieje dotychczas. Mwic np. o beduinach, jako o jedynych przedsta wicielach czystej krw i semitw, antropologowie (Topinard 1885, Lagneau 1875, Luschan 1892, Keane 1896 etc.) wykazuj u nich cer niad, ksztatne rysy twarzy, czoo proste, cho nie wyduo ne, nos o nieznacznem zgiciu, niewystajce koci policzkowe, m a e usta, oko due z ciemn tczwk, wosy czarne, czaszk w ydu on, wzrost podredni. Naley zaakcentowa dwie pierwszorzdne cechy: wyduony ksztat czaszki, oraz ciemn barw wosw i oczu.
http://rcin.org.pl
96
Szukajc odpowiedzi na postawione pytanie, musimy prowa dzi poszukiwania na terenie obszerniejszym ni Palestyna^ m ia nowicie w caej Syryi, gdy trudno jest zakreli cise granice dla obchodzcych nas ludw. Jestem y w kraju, ktry od niepam itnych czasw podlega cigym najciom. Centralne pooenie Syryi sprzyjao kalejdo skopowym przemianom oywionego ruchu z E giptu do Azyi, ze rodkowej Azyi na zachd, z E uropy do Syryi i t. p. Std ju a priori atwo e H ebrajczycy mieszkcdi w krainach,, zaluihiionych przez rnorodne yivioly etniczne^ ktre ju oddaimia ulegay luzajemnemii krzyow aniu ^).
Niestety trudno jest poda dokadny szemat geograficznego rozmieszczenia ludw syryjskich -). Zamao wogle istnieje da nych, by z dostatecznem prawdopodobiestwem okreli kady
*) M ieux nous serons renseigns sur ltat de la Syrie au temps des conqutes gyptiennes, plus il nous faudra constater le m lange des races et leur morcellem ent presque infini; toutefois les haines ne svissaient pas encore assez invtres entre ces lm ents de provenance disparate pour empcher entre eux, je ne dirai pas alliances politiques, mais des rapports journaliers et des unions frquents. A force de s pouser dun clan lautre et de ci'oiser sans cesse les produits de ces m ariages, ils finirent par lim i ner en grande partie les caractres particuliers et par accentuer les traits communs de leurs phji-siognomie. Maspro 1897, str. 148 - 149. 2) Tout compte fait, la nature sest plu diviser la Syrie en cinq ou six com partim ents de taille diverse, isoles par des rivires ou par des m ontagnes, mais dont chacun est m erveilleusem ent dispos pour servir de sige plusieurs Etats ind 2)endants: au nord, le pays des denx lleuves, le Naharana, de lOronte l Euphrate et au Balikh, peut tre au Kliabour; au m ilieu, entre les Libans, la Coel-Syrie et ses deux ailes ingales l Aram de Damas et la Phnicie; au midi enfin, lensem ble des contres disparates qui cernent la valle du Jourdain. On ne saurait ds m aintenant dclarer avec un sem blant dassurance quels peuples habitaient chacun de ces r duits, vers le troisim e millnaire avant notre re. 1. c. str. 14. On serait fort embarass si lon cherchait dfinir avec exactitude quelle tait la rpartition des Canaanens, des Amorrhens et des Aramens, et le point prcis ou ils entraient en contact avec leurs rivaux de souche non smitique: les frontires ne sont jam ais faciles dtrminer entre les races ou les langues, et dans la Syrie m oins que partout ailleurs. Les peuples sy sont fractionns et brouills de telle sorte qxie, mme dans les rgions ou l un denx est concentr en masse, on retrouve presque chaque
http://rcin.org.pl
E tnologia Kanaanu.
97
z licznego szeregu szczepw, o ktrych wzmiankuj biblijne legen dy i historya mocarstw staroytnych. W yszczeglnimy z tego wzgldu tylko najwaniejsze grupy etniczne, do jakich naley zaliczy: 1. waciwe ludy kanaaneyskie; 2. ludy amoryckie; 3. lud cheteyski; 4. lud Kuszytw. Pominiemy natom iast szczepy par excellence semickie, jak Ammonitw, Moabitw, Edomitw, Madianitw, Izmaelitw i wie le innych, jako takie, ktre nie doday Hebrajczykom nowych pier wiastkw rasowych.
I. Kanaaneyczycy (Chanaanici).
Mwic o waciwych Kanaaneyczykach, naley przypomnie, jakie pierwotnie byo geograficzne pojcie Kanaanu. G dy bowiem nazwa ta pniej obja znaczn cz Syryi i z tego wzgldu do rzdu Kanaaneyczykw zaliczono rwnie niepokrewne ludy, jak Amorytw lub Cheteyczykw, pocztkowo K anaan obejmowa wzki, przybrzeny pas pniejszej Palestyny, od dzisiejszego B ejrutu na pnocy a do gr Jerozolimy na po udniu. By to kraj poudniowych Fenicyan i). Od pnocy K anaan graniczy z ziemi Amorytw. Ludno tego kraju przybya tu z wybrzey Perskiej zatoki. wiadczy o tem midzy innemi jzyk najbardziej zbliony do asyryjskiego.
pas des morceaux ot comme une poussire de tous les autres: quatre ou cinq bourgades, prises au hasard au milieu dun canton, appartiennent sou vent autant de nations diffrentes, et viven t aussi rsolum ent trangres vin g t minutes de distance, que si elles taient spares par la largeur dun continent. Il ne parait pas que Fm iettem ent f t pouss aussi loin dans l antiquit quil lest de nos jours, mais la confusion se m ontrait dj grande, sil faut j uger de la varit des sites on nous rencontrons ds lors les gens de mme nom et de mme sa n g . 1. c. str. 147. 1) Ze odrniano poudniow E enicy od pnocnej, dowodz m i dzy innem i oddzielne nazw y egip sk iedla pierwszej K aft, dla drugiej K hal.
ydzi jako rasa. 7
http://rcin.org.pl
98
Tablica genealogiczna zalicza Kanaaneyczykw do ludw iamickich, gdy dane filologii grupuj icli w szeregu semitw.
Typy kobiet ydowskich potudniowo-paiestyskich z V iil wieku przed Nar. Chryst.
F ragm ent z paskorzeby, wyobraajcej oblenie miasta Lacliisz (poudn. Judea, obecne Tell-el-Am arna) przez Sennacheriba (701 r.) i poddanie si oblonycli asyryjskiem u zdobyw cy. Z abytek odnaleziony w ruinach pa acu Sennacheriba w N in iw ii.
http://rcin.org.pl
E tnologia Kanaanu.
99
Ale nie trudno wykaza, e Kanaaneyczycy, jeeli nawet byli pochodzenia semickiego, w duym stopniu wchonli odmienne pierwiastki rasowe. L ud ten nie dugo zadawalnia si wzkim pasem nadmor skim. Duch przedsibiorczy par Kanaaneyczykw na zachd, na oywiony handel z ludami Europy i Afryki, par rwnie na wschd, na podboje. Ssiednie szczepy pniejszej Palestyny zostay przez nich opanowane, poczem rozpoczo si rasowe krzyowanie. Ju w epoce izraelskich podbojw K anaan, jako nazwa, obej mowa cay kraj, zajty pniej przez 12 pokole. Je st to okolicz no pierwszorzdnej wagi, jako nowe rdo obcoplemiennych do mieszek dla Hebrajczykw. Bez znaczenia nawet jest dla nas zagadka, jakiego waciwie pochodzenia byli rdzenni Kanaaneyczycy, ale faktem jest, e pniej lud ten zmiesza si z gromadami innemi. Z tego wzgldu i ydzi, czc si z Kanaaneyczykami, wchaniali ju nie czysto kanaaneyskie pierwiastki, ale am algam at innych cech fizycznych. Jakie to cechy, nie mona dzi odpowiedzie z wymagan przez antropologi cisoci. S pewne wskazwki z malowanych wizerunkw na mogile Rekh-ma-Ra, egipskiego ksicia z epoki X V III dynastyi. Ksie ten by odbiorc podatkw od K aft dla Egiptu. W edug Flindersa Petrie, typy K aft posiadaj ksztatne rysy, czarne oczy, taw cer i jasnobrunatne wosy. O ile farby z biegiem czasu nie przy jy janiejszego odcienia, typ powyszy mona porwna z obec nym syryjskim (Sayce 1893). Niestety, do dzi dnia zamao jest danych o antropologii Sy ryi. Zbadane dotychczas czaszki stwierdzaj tylko istnienie za rwno podunogowcw, jak i szerokogowcw. Prawdopodobnie rnorodno taka cechowaa ju staroyt nych Syryjczykw, oraz staroytn ludno kanaaneysk. Ale jak si odbywao krzyowanie waciwych Kanaaneyczykw z innemi grupam i ludnoci palestyskiej i w jakim stopniu odbio si ono na ydach, na to nie mona da odpowiedzi innej, ni powyej po dana oglnikowa hipoteza.
http://rcin.org.pl
i 00
y d z i jako rasa fizyczna.
ii.
Amoryci (Emoreyczycy).
W prawdzie niektrzy, w myl Biblii, zaliczaj Amorytw do ludw kanaaneyskicli (Wellliausen 1895 i inni), jednak naley ich wydzieli z tej grupy, ze wzgldu na odrbno terytoryaln, dzie jow i fizyczn. W epoce przybycia ydw do K anaanu Amoryci zajmowali przewanie poudniow cz tego kraju, mniejsze za tereny
Niewolnicy amoryccy
z okresu Ramzesa II.
liy su n ek ze zbiorw Flindersa Petrie M 147. (Collection of ethnographic typ es from the monuments of Egypt).
rodkowej i pnocnej Palestynie, oraz ziemie ku wschodowi od Jordanu. Ju Abraham , jak mwi legenda, zawar przymierze z trzem a brami A m orytam i (Genesis XIV, 13). Ezechiel owiadcza, e m atk Jerozolim y bya Cheteyka, ojcem A m oryta (Ezech XVI, 3, 45). Zgadzaj si z tem sowa Jozuego, ktry zalicza do A m ory tw ludno Hebronu, Kglonu, Jerym otu, Lachiszu i Jerozolimy, t. j. piciu gwnych miast w poudniowej Judei (Jozue X , 5, 6).
W
http://rcin.org.pl
E tnologia Kanaanu.
101
Dzi s i dowody arclioologiczne z zabytkw egipskich i wy kopalisk w Palestynie. Mona wywnioskowa z ca pewnoci, e lud ten, terytoryalnie potny, odegra wybitn rol w krzyowaniu ydw. Czem byli Amoryci pod wzgldem antropologicznym? S w danym wzgldzie wyrane wskazwki, dziki wizerun kom Amorytw, odnalezionym w Medinet-Habu (Egipt), w Tebach na mogile faraonw X V III dynastyi i w innych miejscowociach. Niedawno archeologia wzbogacia zapas wskazwek przez odkrycia Flindersa Petrie w Tel-el-Hesy, gdzie ongi istnia forteczny grd Lachisz. Wszdzie Amoryci wyobraani byli jako dugogowcy, o ry sach ksztatnych, prostym nosie i niegrubych wargach. W osy przewanie jasnej barwy, oczy niebieskie, fizyognomia inteligentna, z wyrazem energii. A rtyci egipscy rniczkowali barwy rasowe. Amorytom na dawali janiejszy odcie skry, ni Libijczykom, ludowi o jasnej kompleksyi. Czerwon barw, m ajc charakteryzowa cer Libijczykw i Egipcyan, lub brunatn barw Cheteyczykw przeciw stawiono tawemu lub jasno-czerwonemu odcieniowi Amorytw. Dla tego nie ulega wtpliwoci, e lud ten nalea do rasy blondynw. Prawdopodobnie by to odam ludnoci jasnowosej, ktra pierwotnie zamieszkiwa miaa niektre tereny na poudnio wym i wschodnim wybrzeach morza rdziemnego. Dzi jeszcze powiza mona dugi pas blondynw, znajdywanych wrd da wnych Guancia na wyspach Kanaryjskich, dalej wrd m aroka skich Ryffisw, algierskich Kabylw, Libijczykw, wreszcie w dzi siejszej Syryi i Palestynie, zwaszcza (Sayce 1888) na poudniu od wybrzea Gaza. Sprawdza si poniekd stary pogld Eaidlierbea, ktry w ten sposb wie acuch grobw przedhistorycznych od wysp Brytaskich, przez Bretani, teren staroytnej Galii, Hiszpanii, Maroko, Algier, Tunis, Trypolis, Syry i Palestyn (Alsberg 1891). Mona wic upatryw a w Am orytach odam rasy aryjskiejywio, skd ydzi staroytni przejli pierwiastek blondynowosy i jasnooki.
http://rcin.org.pl
102
ydzi ja k o rasa fizyczna.
Prawdopodobnie ainoryckiego pochodzenia by szereg szcze pw, wspominanych przez Bibli, lud tworzy produkt am alga macyi Amorytw z Kanaaneyczykami.
Podobizna yda poludniowo-palestysiciego o typie amoryckim.
Jeniec w zity do n iew o li przez faraona Sziszaka I I w 973 r. przed N. Chr., po zdobyciu m iasta Y ud-H am alek. Z paskorzeby odnalezionej na murach w i ty n i w Karnaku (patrz rys. na str. 91).
http://rcin.org.pl
E tnologia Kanaanu.
103
Do nich nale, midzy innymi: HorycI (Genesis XIV, 6; Denteron II, 12) zamieszkujcy g rzyst okolic Seir. Hebrajski wyraz khor znaczy blond. Refaimici (Jozue XV, 8 etc.) lud olbrzymw zajmowali dzielnic, pooon na poudniowy-zachd od Jerozolimy, w dolinie
Amorycki krl z Amarou w niewoli.
Paskorzeba odnaleziona w M edinet Habu. "Wedug B rugscha Geographische Inschriften altgyptischer Denkm ler.
http://rcin.org.pl
104
Refaim (II Samuel V, 18), a wic na terenie ludnoci amorycki ej. T)o tej kategoryi nale zapewne i inne ludy olbrzymw, mianowi cie Enakim (Numeri X III, 38) iZamzummim (Deutoronomium 11,20). AVysoki wzrost tycli ludw wiadczy take o aryjskiem ich pochodzeniu, gdy semici odznaczali si wzrostem rednim.
Defilada niewolnikw filistyskich.
R ys. Faucher Gudin, w ed u g Maspero 1897.
W prawdzie Schwally (1898) wyraa powtpiewanie o mnie manym jakoby olbrzymim wzrocie Refaimitw, Enakim i Zamzummim, niemniej jednak moemy sdzi, e biblijne podania k ry j istotn prawd, aczkolwiek z pewn domieszk przesady.
http://rcin.org.pl
Etnologia Kanaann.
105
Jebuzyci (Genesis XV, 21; Numeri X III, 80) zajmowali pier wotnie Jerozolim. Jebus to stara nazwa Jerozolimy (Sdziw X IX , 10) przed zdobyciem m iasta przez Dawida. By moe, lud ton by zmieszany z Cheteyczykami. Pozajciu grodu Jebus ydzi skrzyowali si z miejscowymi mieszkacami, jak wiadcz wzmianki biblijne (Jozue XV, 63; S dziw I, 21). Filistynowie (Genesis X X I, 34; Sdziw III, 3) osiedleni byli w poudniowej Palestynie, tworzc tutaj azyatyckie stranice na granicy Egipskiej monarcliii. Biblijna legenda wyprowadza Filistynw z K aftoru, z nad delty Nilowej, a wic nadaje im pocliodzenie fenickie. Podobizny Filistynw odnalezione zostay w Medinet-Habu, na cianach wityni zbudowanej przez Ramzesa III. Rysy tw a rzy prawidowe, nos rwny, szczka nieprognatyczna. Nieliczne te dane nie pozwalaj na jasne okrelenie natury antropologicznej. Nic dziwnego przeto, e istnieje kilka hipotez, objaniajcych ra sow przynaleno Filist 3aiw. Chabas utosamia egipskie ich miano Pulista w Pelazgami kreteskimi. Sayce (1893, str. 127) w podobinie Aszkeloczykw odnajduje iizyognomi cheteysk (Aszkelonjedna z twierdz Filistynw). AVreszcie najprawdopodobniejsz wydaje si hipoteza Ilitziga i Maspero, ktra przypisuje omawianemu ludowi pochodzenie aryj skie. Tak kae sdzi wysoki wzrost Filistynw, analogia w organizacyi wojskowej i nieznajomo obrzezania rytualnego. 75-letnie, czy nawet 50 lat istniejce panowanie tego ludu nad ydami mogo tym ostatnim doda mniej lub wicej nowych pierwiastkw izycznych (Vanderkindere, wedug Jacquesa 1893).
Ili.
Cheteyczycy (Ciietydzi, Heteyczycy).
Cheteyczycyto nard do niedawna zagadkowy w dziejach staroytnego wiata. Biblijne wzmianki i archeologia ledwie w m glisty sposb wspominay o istnieniu potnego ongi narodu K lieta (w egipskiem), Chatti (w asyryjskiem). Dzi rbek tajem nicy ju zosta zerwany, dziki badaniom Condera (1887), Tomkinsa (1889), Luschana (1894) i wielu innych.
http://rcin.org.pl
106
Nieco wiata dostarczyy hieroglify egipskie i asyryjskie, najwicej za danych zyskano przez odczytanie klinowego pisma z zabytkw cheteyskich w Syryi i Azyi Mniejszej. Dzi jeszcze w Kappadocyi (Boghaz-Keni i Eyuk) istniej zwaliska staroytnego paacu i wityni Cheteyczykw. By to lud o duchu przedsibiorczym i wojowniczym. P ier wotne siedlisko mia, prawdopodobnie na wybrzeach zatoki An-
onierze cheteyscy
w alczcy pod Qodsliou p rzeciw k o. R am zesow i II. R y s. Taucher-Gudin, w ed u g Maspero 1897.
tyocha (pn.-wsch. morze rdziemne), u podny gr Taurusu, Std pody na pnoc i zachd do Azyi Mniejszej, a take na poudniedo Syryi i pniejszej Palestyny, Ja k wiadczy Grenesis X X III, 2, 3, Cheteyczycy za czasw A braham a dosigali wysunitego na poudnie Hebronu, Gdy za Tutmosis (Thothmes I I I 1501 1449), faraon X V III dynastyi, opanowa K anaan, nastpio zetknicie Cheteyczykw z Egipcyanami, o ile mona wnioskowa na podstawie listw z Tell-el-Amar-
http://rcin.org.pl
Etnologia Kanaanu.
107
na *). Potga Cheteyczykw bya tak wielka, e pozwalaa im na dugoletnie i skuteczne boje z Egiptem i na zajcie znacznych ob szarw Syryi. Stolic Cheteyczykw zosta Karchemisz na Eufracie. Amorycki Kadesz nad Orontem tworzy poudniow granic Chetey skich posiadoci. Natom iast w X IV wieku potga tego ludu bya w strznita przez Ramzesa II, po zwycizkiej bitwie pod Kadesz. Powoli zaczy si rozpada wizy, naoone przez Cheteyczykw na krainy Syryjskie, i w epoce, kiedy ydzi przybyli do Palestyny, Cheteyczycy z ziemi Kanaaneyskiej ju stracili czno z bra mi z nad E ufratu. Rozsypane gromady atwo ulegy nowym zwycizcom ydom. W zmianek biblijnych o Cheteyczykach jest duo. Chet (Het) jest synem K anaana. Cheteyka, w brzmieniu legendy, bya m atk Jerozolimy (Ezechiel XVI, 3, 45). Abraham naby pole i jaskini od synw Chetowych (Grenesis X X III). Ju d y ta i Basemat, ony Ezawa, pochodziy z tego ludu (Genesis X X X V I, 2, 3). Towarzysz DawidaAchimelech by rwnie Cheteyczykiem (I Samuel X X V I, 6). Je st jeszcze duo wskazwek tego rodzaju (II Samuel X I, 27; Genesis XV, 1520; Sdziw III, 56 i t. d.). Typ antropologiczny Cheteyczykw zosta lepiej wyjaniony, ni cechy rasowe innych ludw wiata staroytnego. Liczne za bytki egipskiego pochodzenia i oryginalne cheteyskie wiadcz wyranie, e by to szczep odrbny pod wzgldem organizacyi fizycznej. Zapewne mona przypuszcza, e egipscy artyci nadawali Cheteyczykom, jako wrogom Egiptu, ksztaty karykaturalne. Niemniej jednak dzi ju moemy stwierdzi, e Cheteyczykom waciwe s wystajce koci policzkowe, nos szeroki, pene wargi, uchwa prognatyczna, czaszka widocznie krtkogowa, ciemno wosy i oczy, cera tawa lub brunatna, wzrost niewysoki.
) K linow e napisy z Tell-el-Amarna (ruiny miasta Chu-en-Ateni w grnym E gip cie) odnalezione zostay w 1887 r. S to, jak wiadomo, listy w ysyan e przez zarzdcw egipskich w azyatyckich posiadociach do faraona A m enophisa III, a w ic w okresie m idzy 15001450 r. przed N . Chrystusa.
http://rcin.org.pl
108
ydzi jako raSa fizyczna.
Typy Cheteyczykw.
Z abytek ten, odnaleziony w C ylicyi (Ibriz), w yobraa bstwo cheteyskie w ina i zboa i m odlcego si do satrap czy krla. W edu g Condera The H ittites and their language 1898. PI. II, 5, 6.
http://rcin.org.pl
E tnologia K anaanu.
109
Jakiego pochodzenia s Cheteyczycy? Conder (1887) upatruje w nich ga rasy turaskiej, t. j . zachodnio-mongolskiej, przypusz czajc pokrewiestwo z Baskami, E truskam i i niektrymi szczepa mi fiskimi. Midzy innemi Conder opiera si na tej barwie skry, j a k staroytni nadawali mongoom, oraz na wystajcych kociach policzkowych i prognatyzmie. Ale Luchan (1894) dowodzi, e jest to szczep pokrewny sta roytnym Armeczykom. wiadczy ma o tem szerokogowo Cheteyczykw, wzrost niewysoki, niada cera, wreszcie, jak stwier dzi Jensen, ich jzyk. Jzyk ten naley do grupy alarodyjskiej, ktra ma zwizek z narzeczem ormiaskim. Istotnie, odnalezione niedawno zabytki w Seniir (jedna z pla cwek cheteyskich w pnocnej Syryi, asyryjskie Sammal) pokryte s wizerunkami Cheteyczykw o widocznym typie ormiaskim. Ilipley (1900) uznaje teory Luschana, przypuszczajc, e Chetey czycy przedstaw i jeden z odamw krtkogowego ywiou, ktry przyby do Azyi zachodniej ze wschodu. Omawiany typ, objty przez Ripleya nazw Armenoid, stanowi jedno z ognisk w a cuchu szerokogowcw, ktry przez Kaukaz wie si z ras Alpej sk zachodniej Europy (patrz wnioski). Zreszt, jeeli pozostao duo jeszcze nierozjanionych zaga dnie w dziejach Cheteyczykw, ich waciwociach fizycznych, to jednak nie ulega wtpliwoci, e std ydzi przejli pierwiastek krtkogowy. Mona przypuszcza, e przejli go w znacznym na wet stopniu. IV. Kuszyci.
Kraj K uszy tw znany by geografom Grecy i i Rzymu jako E ty opia. Granice tej ziemi podlegay wahaniom w zalenoci od w ydarze. Zagadkowe dzieje Kuszytw zostay nieco rozjanione przez Maspero. Okazuje si, e by to jeden z najpotniejszych ludw dawnej staroytnoci, by moenajpotniejszy. Szczepy kuszyckie nie ograniczay si tylko terenem dolnego Nilu i gram i Abisynii. Zajmoway one i wybrzea Czerwonego morza, i dalej, na zachodziekrainy nad Persk zatok, wreszcie przez handel docieray a do pwyspu Indyjskiego.
http://rcin.org.pl
110
yd zi jako rasa fizyczna.
Jednoczenie odbywaa si grom adna emigracya Kuszytw do krain, pooonych bardziej na pnoc, a wic do Syryi i nad morze rdziemne. W pniejszej Babilonii Kuszyci utworzyli jeden ze skadni kw w formacyi ludnoci Chaldejskiej z okresu przedhistorycznego
Typy ydw poudniowo-palestyskich z V III wieku przed N. Chr.
F ragm ent z paskorzeby wyobraajcej oblenie m iasta L acliisz (poudii. Judea, obecne Tell-el-Am arna) przez Sennacheriba (701 r.) i poddanie si oblonych asyryjskiem u zdobyw cy. (Patrz rys. na str. 98).
(Akkado-Sumirowie -f Kuszyci -f- Semici). To samo odbyo si w Kanaaneyskiej ziemi, gdzie Kuszyci zmieszani zostali z tubylca mi jeszcze przed przybyciem H ebrajczykw.
http://rcin.org.pl
E tnologia Kanaanu
111
Bezporednie ssiedztwo ludw K anaanu i Mezopotamii, oraz Kuszytw wskazane jest naw et w tablicy'genealogicznej (patrz str. 78). K anaan i K u sz to synowie Chama, a krlestwo syna Kusza Nimroda obejmuje Babel, Erech, Akad, Kalne, w ziemi Szynear, skd wyszed Aszur.
Mieszkaniec Suzy staroytnej.
T yp E lam ity,rezultat krzyowania pierwotnej ludnoci tego kraju z Kuszytami. atw o dostrzedz podobiestwo powyej przedstawionej postaci do ydw z Lachiszu (patrz rys. na str. 110). R ys. Faiicher-Gudin, w edug paskorzeby Sargona II, znajdujcej si w muzeum Luwru.
O pewnem zblieniu wiadcz take dane porwnawczej filo logii. W edug Renana narzecze Kuszytw zblione jest do he brajskiego i arabskiego.
http://rcin.org.pl
112
Ja k i by ich bezporedni stosunek do ydw, trudno odpo wiedzie dokadnie. S wprawdjîe legendowe wzmianki, ale w niewielkiej liczbie (Jezajasz X X , 35; X X X V II, 9; Jeremiasz X X X V I, 14). Mona sdzi, e lud ten odegra pewn rol w krzyowaniu, ale tylko dla mieszkacw poudniowej Judei. Je st to zrozumiae ze wzgldw geograficznych. Przypuszczenie podobne nasuwa nam jeszcze paskorzeba z ruin paacu Sennacheriba w Niniwii. Paskorzeba ta (muzeum Brytaskie) przedstaw ia oblenie m ia sta Lachisz, w poudniowej Judei, przez wzmiankowanego wadc Asyryi (701 r.). Na zabytku znajdujem y wizerunki ydw, o wygldzie bardzo zblionym do typu kuszyckiego. Jaki to by typ? Legendy biblijne widz w K uszytach po tomkw Chama, murzynw (Jezajasz X X , 3 5). Ale dzi istniej wskazwki innego rodzaju. O ile mona sdzi na podstawie za bytkw archeologicznych, by to lud niskiego wzrostu, ale zgra bnej budowy; rysy mia prawidowe, czoo rwne, nos nie gruby; cera od jasnobrunatnej a do ciemnej zupenie; wosy krcone, tylko usta nieksztatne i misiste wargi. Prawdopodobnie Kuszyci mieli pewn sum cech fizycznych, ktre zbliay ich nieco do typu negryckiego (negrw). Janiejszej definicyi dla Kuszytw, jako ra sy, dotychczas jeszcze niema. W kadym razie, dla przyszego badacza etnologicznych pierwiastk()w, jakie uksztatow ay ydw staroytnych,Kuszyci sta nowi mog jedno z najciekawszych zagadnie. ywio ten o wpywie niewtpliwie faktycznym , cho ciemnym w szczegach, odegra pewn rol jeszcze w zaraniu historycznej doli semitw, w kocowym okresie ich wdrwek pierwotnych. Naturalnie, nie mwimy o bezporednim krzyowaniu prahebrajczykw z ywio em kuszyckim, ale o wpywie tych ludw Chaldei i poudniowej Syryi, ktre poprzednio ju same wchony pewn sum cech kuszyckich. Przytem domieszki kuszyckie daj si zauway w y cznie na poudniu Judei, dowodem czego jest, midzy innemi, archeologiczny zabytek asyryjskiej stolicy (patrz rys.). Rysunek ten skopiowany jest z wyej wzmiankowanej paskorzeby, znaj dujcej si w muzeum Brytaskiem , przedstaw ia midzy innymi, ydw Lachiszu. Ludno ta stanowi odrbny typ ydowski.
http://rcin.org.pl
E tnologia Kanaann.
IIB
Czoo nizlde, nos nieco spaszczony, grube wargi i wosy krco ne sowem domieszki cech kuszyckich. Okoliczno godna zaznaczenia, e i dzi jeszcze napotykamy wrd ludnoci ydowskiejtypy o fizyognomii mieszkacw Lachiszu, cerze niadej, czole nizkiem, wosach krconych, grubych wargach i prognatyzmie. AVielu antropologw akcentuje ten szczeg. Przypom n chociaby Krzywickiego i W eissenberga ^). Nie ulega wtpliwoci, e mamy do czynienia ze zjawiskiem ata wisty cznem. Pierw iastki kuszyckie, tak potnie przelane na ludno Chal dei i Syryi poudniowej, wystpuj sporadycznie wrd ydw wspczesnych. Niema innego rda, skd mogyby powsta cechy powyej wskazane.
Sum ujc szereg zdobytych danych, naley przyj do wnio sku, e ydzi znaleli w K anaanie rnorodne pierwiastki ra sowe. Jeeli jednym z wybitnych znamion w historyi kultury pale styskiej jest amalgamacya zdobywczej rasy z ludnoci rdzenn, to zagadnienie staje si jasnem. Odchylenie fizycznego typu ydw od form y pierwotnej (se mickiej) powstao ju w epoce samodzielnoci dwunastu pokole. Ju wtedy dostrzegamy kontrastowe cechy antropologiczne, jak dugogowo obok krtkogowoci, jasne wosy i niebieskie oczy obok barw ciemnych. Naturalnie, trudno jest okreli szczegy krzyowania. T ru dno stosowa cyrkiel i tam dzisiejszego badacza przy wniosko waniu, osnutem na spekulacyach natury historyczno-archeologicznej i legendowej. W tyglu rasowej amalgamacyi dostrzegamy mnstwo odr bnych skadnikw. Grdzieniegdzie tylko przewaa masa amoryc') Z domieszek zw aszcza siln je st murzyska, w ystpujca jaskra w i u w ielu ydw w arszaw skich. Ludy. Zarys antropologii etnicznej, str. 239, 1893, W arszaw a. 2) D ie sdrussischen Juden, Archiv fr A nthropologie X X I I I , 1895, Brunsw ik.
ydzi jako rasa. 8
http://rcin.org.pl
114
kich blondynw, gdzieniegdzie Cheteyczycy-krtkogowi; tn i ow dzie mona dostrzedz przewag innych pierwiastkw. Nie naley zapomina o trudnociach, jakie staj na prze szkodzie przy fizycznem rniczkowaniu ludw staroytnych. W szak naw et antropologia wielu ludw yjcych nie zyskaa dotychczas naleytego opracowania. N auka ta wogle wykw ita niedawno i chocia zgrom adzia ju olbrzymi zapas spostrzee, niemniej jednak nie dosiga caoksztatu w klasyfikacyi. Tembardziej szczegowe szematyzowanie rasowych domie szek z przed 20004000 lat, z etykiet nowoczesnej antropologii, jest zadaniem niemoliwem do rozwizania. Mwi tak wobec szczupego zapasu dzisiejszych wiadomoci z etnologii staroy tnego wiata.
D zi imjstarcza oglnikoive stwierdzenie faktu. Tym faktem jest rnorodno fizycznych pierwiastkw, a m idzy nim i znaczna suma cech niesetnickich, ja k ie uksztatow ay ydw staroytnej Palestyny. W jedn ym z rozdziaw p>oprzednich (tudrwki pierwotne H e brajczykw') wymieniem ludy Pam iru, Turanu, Armenii, o ktre ocieray si gromady prahebrajskich koczownikru, ulegajc rasowemu krzyoivaniii z yw ioem aryjskim tych krain. 1 tutaj, w K anaanie, zn ajdu jem y jedn z (jazi pow yej wska zan ej grupy rasowej, mianowicie Cheteyczykw, jjochodzcych z A zy i rodkowej. Prcz tego stw ierdzam y tu obecno Amorytw, przybyych z E uropy zachodniej przez A fryk pnocn, wreszcie Ktiszytu' z krain j)oliulniowych. Std odchylenie fizyczne ydw staroytnycJi od typu pienrotnego, czy to 2Jyzez krzyow anie bezporednie, czy te przez porednictwo innych ludiu, ja k np. Kanaaneyczykw wa ciwych, ju poprzednio zamalgamowanych z Amorytami, Cheteyczykami i K uszytam i.
http://rcin.org.pl
ROZDZIA
V.
RA 8 0 W E KRZYZOWANIE ZY D O W
w
EPOCE ROZPROSZENIA.
OKRES WP?^YWOW GEECKICH I R Z Y M S K IC H .-P A S T W O RZYM SK IE, P N IE J B IZ A N T Y J S K IE . H I S Z P A N I A .-F R A N C Y A . K R A JE G E R M A SK IE.K R A JE SO W IA SK IE: POL SK A , LITW A, MUD, W O i.Y , R U K IJOW SK A. PNOCNE W Y B R Z E A CZARNEGO MORZA I KRYM . KAUKAZ.
http://rcin.org.pl
^v
-h '. ;
't
t'' ^ * '
- K <
- '* t . ' -
^ "
T < ' ' > " , ^ * ' ' ' ' "
>/ ^ - '.J'*
^
,,>;
'V - li - ;
*.-V ^>
................................
y
^v'V
'
'.
T /"
tt syfe^
.> ' liZ'f-<
S '/' . ".*' r
Jt" -. fcf.
'v' ~
- i.
V > ; ; - .,. ....... ^-^'C

's. '
' y '
-i
k '.
* ''fX -
i '.;
. 'V li,''-'"> ' >' :
http://rcin.org.pl
v' '*:' :
" i - ,'V v ''
'? ., .
. '
>-. ;^ \-'>':'v:-\-> '-.;-::"^'''X '-^fe^^

' - 'it'
. ,# ;;/'^ '. j'.;-':,'- - < ' . ' i ' ' ' ' ^
...
-'A
_^:.y,
asowe krzyowanie ydw z ludnoci rdzenn poszczeglnych Y krajw Europy to zasada, na ktrej wikszo etnologw opiera swe wywody w antropologii omawianego ludu. Fizy czne zrniczkowanie, jakie przejawia si wrd ydw, powstao jakoby w skutek rnorodnych domieszek rasowych na gruncie Europejskim. Na dowd przytaczany bywa szereg wiadectw hi storycznych. Analiza tych faktw i okrelenie istotnego ta wydarze sta nowi przedmiot niniejszego rozdziau.
W ytycznym punktem w rozdziale tym jest zapytanie^ czy rze czywicie istniay iv Europie mieszacie ziuizki ydw i czy prozeli tyzm na korzy Judaizm u stanowi luyhitne zjaiuisko czasii.
W tym celu naley zacz badania od najwczeniejszej epoki w wdrwkach rozproszonego narodu. Gwnem hasem do emigracyi by nieszczliwy wynik bohaterskich zapasw z Rzymianami, zwaszcza rok 135 po Nar, Chryst., gdy wraz Betarem upada osta tnia nadzieja walczcych. Jednak przedtem jeszcze duch przedsibiorczy prowadzi y dw' w dalekie strony, na zachd, gdzie wytworzyli liczne kolonie. Zapewne odbywa si bardzo zoony proces emigracyjny, ruch wirowy licznych odamw rozbitego ludu. W chaosie w czesnych stosunkw sia koniecznoci para wychodcw z jednego miejsca na drugie, do nowych krain, po lepsz dol. Trudno uprzytom ni sobie, z ca cisoci historyczn, chronologi i geograficzn kart wdrwek. Zreszt dla powzitego celu wystarczy zwrcenie uwagi tylko na najwaniejsze etapy imigracyi.
http://rcin.org.pl
118
W pierwszym rzdzie postawi trzeba poudnie Europy, m ia nowicie wybrzea Lew antu, pwysep Apeniski i Pirenejski. Std, przez Gali i Niemcy przejdziemy do krajw sowiaskich (Polska, Litw a, Ru), wreszcie przez poudniow Rosy i K rym skierujemy na K aukaz. I jakiekolw iek otrzym am y wnioskipotwierdzajce hipotez o mieszaniu ydw w Europie, czy te zaprzeczajce, naley zwr ci uwag na to zasadnicze tej pracy, mianowicie na cechy fizycz ne om awianych ludw Europy. Dlatego zaznaczam, e pod wzgldem antrojjologicznym teren Europy podzielony jest na trzy gwne dzielnice. K raje poudnio we obejmuj t. zw. ras rdziemnomorsk - dugogowcw, brune tw ciemnookich, o wzrocie rednim (Grecy, Wosi, Sycylijczycy, Sardyczycy, Hiszpanie). K raje pnocne zaludnione s przez t. zw. ras teutosk te dugogowcw, ale blondynw niebieskookich, o wzrocie wy sokim (mieszkacy Skandynawii, Germanowie pnocni, Duczycy, Elamandowie, Anglicy, Szkoci, Irlandczycy oraz inni). W reszcie kraje Europy rodkowej i wschodniej nale do tak zw. rasy alpejskiej, zoonej z krtkogowcw, szatynw, o wzro cie rednim. Do nich zaliczy naley Francuzw, Niemcw pou dniowych, Szwaj carw, Sowian, Albaczykw, Rumunw, Ormian. Jeeli wic ydzi podlegali rasowej amalgamacyi z ludami Europy, to wytworzy si musiaa rozbieno fizycznego typu wrd ydw w krajach poszczeglnych. Analiza antropologiczna stw ierdzia natom iast jednolito ty pu (patrz rozdzia II). Stajem y wic przed zagadnieniem nader ciekawem: szereg ba daczy argum entuje rasowe krzyowanie ydw w krajach poszcze glnych Europy, gdy z rozbioru antropologicznego wnioskowa naley inaczej.
Jednak nie przesdzam y obecnie tej sprzecznoci pragnc uprze dnio zestaiui dane historyczne w sposb objektyiuny.
http://rcin.org.pl
1. Okres w p y w w greckich i rzy tn sk ieh

(do II s t u l e c i a n o w e j e r y ).
Krzewienie Judaizmu m Grecyi i Rzymie jakp jeden z przejaww ydowskiej propagandy poza granicami Palestyny. skich i greckich pisarzy. Istotne znaczenie ydowskiego prozelityzm u. Utw. Klasyfikacya prozeStosunek t. zw. prozelitw u wrt do ydw rdzennych. P ro Masowe trzebiee ydowskich prozelitw w koloniach rzymskich. Wnioski niezgodne z pogldami Renana, Loeba, Neubauera. wiadectwa rzym
zelityzm u wrt jako przejciowy stopie do chrzecijastwa.
Rozdzia ten tworzy przejcie od pobytu ydw w Palestynie do ery rozproszenia. J a k zauwayem we wstpie, emigracya wa ciwa ydw odbywaa si ju dawno przed wziciem B etaru (135 po Nar. Chryst.). Przyczyny tego ruchu kryj si w potnym wpywie greckiej kultury na cay poudniowo-wschodni kt E uro py, na pnocn Afryk i zachodnie krainy Azyi. Hellenizacjâ odbia si bardzo wyranie i na Judei. Blask greckiej metropolii przyciga emigrantw z Palestyny, tembardziej, e w przeomowym tym okresie kupcy ydowscy dyli na zachd. Dziki tem u w najdalszych zaktkach wczesnego wiata kultural nego dostrzedz mona kolonie ydowskie, a wraz z niemi pro pagand przyniesionych ideaw ducha. Std prozelityzm wrd pogaskiego otoczenia. Krzewienie Judaizm u na zachodzie byo zreszt tylko jednym z przejaww misyjnego ruchu, jaki ogarn
http://rcin.org.pl
120
cay pas w schodni morza rdziemnego, mianowicie Azy Mniej sz, Fenicy, Syry, E gipt i Grecy i). Najbardziej wysokiego rozwoju propaganda Judaistyczna dosigaa wGrecyi. Ja k pisze Philo (Leg. od Cajum 36), Jerozolima staa si stolic nie tylko Judei, lecz i wielu innych krajw, midzy innym i Tessalii, Beocyi, Etolii, A ttyki, Argosu, Koryntu, caego Pelcponezu, Macerlonii, wreszcie wysp Eubei, Cypru, Krety. To te me byo m iasta greckiego, lub naw et barbarzyskie go, w ktrym nie monaby znale zwolennikw postw, wiec, odpoczynku od pracy w dniu 70-tym i ogranicze w uywaniu pe wnych pokarm w (Jzef Flawiusz, Belluni Judaicum , lib. VII).
) Propaganda ta w y k w ita zacza jeszcze za panow ania Hasnionejczykw (od 136 r. przed Nar. Cliryst. g d y wraz z podniesieniem poli tycznej potgi Ju d ei nastpio krzew ienie monoteizmu z pomoc ora. J an H yrkan i A leksander Jan n eos zmuszali ludno do w ykonyw ania ry tu alnych obrzdw (circumcisio). W ted y p o w sta y liczne ogniska Judaiznm w caej Syryi. N ap isy w P alm yrze nosz w yrany charakter ydow ski. Kupiec Ananiasz naw rci Izatesa, krla A dyabeny. Podobne w skazwki istniej take dla in n ych dzielnic S yryi, m ianowicie dla Ituryi i Iloranu. B y okres, kied y w szystk ie kobiety Damaszku w yzn aw ay Judaizm. Za d y n a sty i Herodowej (w 11 p oow ie I wielcu przed Nar. Chryst.), znanej z ogrom nych bogactw , Judaizm przyjm ow any b y przez licznych ksit W schodu, m ianow icie Ernezu, C ylicyi, Koniagenu. M otywem pro zelityzm u tego b ya dno ku pozyskaniu posanych ksiniczek i krle w ien. Um 3'lnie przytaczam w izank p ow yszycli faktw , ktrym i tak cz sto argum entowano m niem ane krzyow anie ydw z yw ioam i obcoraso w ym i w om aw ianym okresie (II i I stulecia starej ery). Zdaje si, e nie posiadaj one przekonyw ajcej w agi. P rozelityzm w S yryi n ie w iadczy jeszcze o czeniu si ydw z lud noci syryjsk, ani o wzajemnej em igracyi. N apisy w Palm yrze take m w i niew iele. Judaistyczne przekona nia d yn astyi A dyabeny n ie b y y podzielane przez lud, ktry grozi po w staniem na prozelityzm dworu. Jeeli n aw et w szystk ie k ob iety D am asz ku przez pew ien czas w y zn a w a y Judaizm , to nie w id zim y w tem adnego w p y w u na rasowe przeksztacenie ydw . Sdzim y, e brak je st istotn ych dow odw o rasowem krzyow aniu ydw z ostatniej epoki ich politycznej sam odzielnoci. Ju w V w ieku starej ery sk rystalizow ay si ten d en cye rasowej od rbnoci u ydw . Pniejsze domieszki m ogy odegra ledw ie drugoi'zdn rol.
http://rcin.org.pl
Okres w p y w w greckicli i rzymskich,
121
Wlad za krzewieniem Judaizm u w Grecyi powsta prozeli tyzm i w Rzymie. Cytowany jest szereg rzymskich pisarzy, a wraz z nimi wiadectwa, mwice o rozwoju Judaizm u wrd ludnoci aciskiej. Doprzypomnie, e ju Pompejusz (G3 r. przed Nar. Chryst.) sprowadzi do Rzym u mnstwo ydw niewolnikw. Ja k wielu ydw byo w tem miecie, wiadczy moe dekret Tyberyusza, nakazujcy 4000 z nich powdrowa na Sardyni, dla walk z ban dytam i. W edug Schrera ^) staroytny Rzym posiada co najmniej pi cmentarzy ydowskich. Przy tak znacznym rozmiarze ydowskiej kolonii w grodzie nadtybrzaskim atwo zrozumie dalsze krzewienie Judaizmu. Tacyt (Historya V, 5) wyranie pisze o nawracaniu rzymian przez ydw. Ciekawy dokument, czsto cytowany, znajdujemy w X IV satyrze Juw enala ^). A utor mwi uszczypliwie o przepisach Mojeszowych, o ob rzezaniu, niejedzeniu wieprzowiny, wyszydza te nieprzychylno ydw wzgldem obyczajw rzymskich. Je st i mnstwo innych dowodw. Wspomn tylko o szczeglnom powodzeniu wiary ydowskiej wrd kobiet z arystokracyi. Maonka N eronaPoppea bya gorc zwolenniczk kultu Jehowy. Domitylla, ona Flawiusza Klemensa, krewnego Domicyami, za wierzenia judaistyczne zostaa wygnan, a m jej ska zany na mier.
) D ie Gem eindeverfassuiig der Juden in R om in der Kaiserzeit, Ijipsk, 1879. '^ ^.(nidfun sortiti metnentem sahbata patreni ) N il praeter nubes et coeli numen adorant Neo distare putant humana carne suillam, Qua patre abstinuit, m ox et praeputia ponunt; Rom anas autem soliti contem nere leges Judaicum ediscunt et servant et m etuunt jus, Tradidit arcano quodcumque volum ine Moses: Non monstrare vias eadem nisi sacra colenti, Quaesitum ad fontem solas deducere verpos, Sed pater in causa est cui sptima quaeque fuit lux. Ign ava et partem vitae non attigit ullam .
http://rcin.org.pl
122
yd zi ja k o rasa fizyczna.
To te Seneka uala si gorzko, twierdzc, e lud podbity dy ktuje praw a zwycizcom (victi yictoribus leges dederunt).
Nie ulega wtpliwoci, e w Grecyi i Rzymie prozelityzm y dowski dosiga znacznego rozwoju. S niezaprzeczone dowody 0 wykwicie potnych ognisk monoteizmu judaistycznego zdaa od duchowej metropolii. Ale prozelityzm ten nie wiadczy bynajmniej o rasowem krzy owaniu ydw, tem bardziej o tak silnem mieszaniu, jakiego do wodz Renan *), Neubauer ^), Loeb ^). Prozelityzm istnia u ydw i ssiednich ludw od czasw niepam itnych. Liczba przyjm ow anych na ono Judaizm u zawsze bywaa znaczn. Ale ta wanie okoliczno wywoaa wiadome rniczkowanie nawrconych w obliczu religijnego kodeksu. Std 1 niejednakowe praw a spoeczne. W szak po za prozelitami rzeczywistymi, ktrzy zyskiwali pe ne praAva, istniaa najbardziej liczna grupa prozelitw przesie dlecw (Ger-Toshab), a pniej znanych pod nazw prozelitw u w rt. To byli czciciele Boga, t. zw. lub ospotjievoi tov Beov, i louSaiCovTsc. Obserwowali oni sobot oraz uznawali etyk ydowsk (sie dem przykaza Noachicznych), ale nie dokonywali obrzdu obrze zania i nie posiadali wzgldem ydw rdzennych t. zw. jus connubii. Nie mogli zawiera maeskich zwizkw z ydami. Ju jeden tylko ten czynnik wystarcza, by krytycznie oceni warto dom niemanych zwizkw rasowych z owej epoki. Do tej kategoryi prozelitw naleaa Poppea. To bya zwolenniczka doktryny, ale nie obyczajw. Do tego odam u prozelitw wczano rwnie najem nych o nierzy, przybyw ajcych do Jerozolim y. Do tej samej kategoryi
L e judasm e comme race et comme religion, P ary, 1883. *) N otes on th e race-type of the J ew s (Journal o f the A nthropolog ical In stitu te X V , L ondyn, 1886. D ictionnaire de (rographie de V ivien de Saint Martin, art. Juifs.
http://rcin.org.pl
Okres w p yw w greckich i rzymskich.
123
naley zaliczy greckich zwolennikw Judaizm u. Tak przynaj mniej wiadcz pisma -go Pawa. Zwracajc si do ydowskich gm in w Tessalonikach, Atenach, Antiochii i innych, aposto wsz dzie odrnia waciwych ydw od prozelitw. Dlatego naley inaczej pojmowa obecno licznych gmin i piciu cm entarzy ydowskich w Rzymie. J a k dowid Schrer, tylko jednej gminie nie mona odm wi pochodzenia palestyskiego. Jeszcze atwiej poj donioso zrniczkowania, jeeli pod da analizie pobudki, skaniajce pogan do przyjmowania nowego kultu. Ciekaw charakterystyk motyww kreli Morrison (189G). H istoryk zaznacza, e ju przeyy si stare bstwa Olimpu. Religijne wierzenia wstrznite zostay przez poetw i filozofw. Myl wci acniej dya ku monoteizmowi, p arta przez antago nizm midzy niemoralnoci boskiego wiata i postpem nowoczes nej etyki. W powstaym chaosie ludy zachodu szukay wiata ze wscho du, ogniska wierze monoteistycznych. Ale wyrosym deniom najbardziej czyni zado Judaizm w Helleskiej formie, jako oparty na gbokich i etycznych podstawach. Z drugiej jednak strony impuls w przejmowaniu obcego kul tu napotyka opr wskutek odrazy, jak ywili Grecy i Rzymianie dla obrzezania. A rytualny ten obrzd by warunkiem, sine qua non, dla skadania ofiar (dopki istniaa witynia), a wic dla re ligijnego i spoecznego rwnouprawnienia. I oto jeszcze jeden czynnik, sprzyjajcy rozwojowi czcio wego prozelityzmu z ujm dla zupenego uznania Judaizmu. Ale tego rodzaju stan rzeczy mia skutki jeszcze powaniej sze. Prozelici u w rt utworzyli pierwsze szeregi chrzecijan. Duch, przejty ju ide jednobstwa, to czynnik najpodatniejszy dla propagandy apostow. -ty Pawe zyskiwa najatwiej i naj wicej zwolennikw w Antiochii, Tessalonikach, Atenach, zarw no jak w innych ogniskach ydowskiego prozelityzmu. I jeszcze jeden szczeg natury psychologicznej. Prozelita grecki i rzym ski pojmowa, e nie zyska zupenego rwnoupra wnienia, e nie naley cakowicie do ludu wybranego ^). Stano
*) Tlie proselyte cannot have felt altogether at home in Judaism. A fter subm itting to every ordinance of the Law he still knew that he
http://rcin.org.pl
124
ydzi jak o rasa lizyczna.
wic w swojem pojciu nieco odrbn i nisz kart, nowonawrcony poganin nie uznawa, e niezbdny jest pewien okres przej ciowy, rodzaj duchowej prby przed wstpieniem do zgromadze nia Paskiego. Std wypywao niezadowolenie, a wynikiem jego bya przy chylno dla apostow Chrystusowej nauki. Prozelici ydowscy dojrzeli nowy sztandar, skupiajcy wszystkich, bez rnicy pocho dzenia i rasy. Propaganda Judaizm u upada, a jego nowi zwolennicy utwo rzyli pierwsze szeregi chrzecijaskich wyznawcw.
S jeszcze inne wskazwki, wiadczce przeciw pogldom R enana lub Neubauera. AVarto wspomnie chociaby o masowem trzebieniu ydw, t. zw. prozelitw greckich. W szak bohaterskim walkom ydw palestyskich z 70-go roku nowej ery towarzyszyo mordowanie ich wspwyznawcw przez rozgniewanych oporem panw wczesnego wiata. W edug Jzefa Flawiusza, w Aleksandryi zgino 50,000 ydw, w Cesarei20,000, w Scytopolis 13,000, w Damaszku 10,000 i t. p.
was n ot regarded as standing on a footin g of equality w ith the born Jew . H e w as not of the seed of Abraham; no ceremonial initiation could bridge over that difiiculty, or obviate the permanent disadvantages w hich it entailed. A ccording to the J ew ish system proselytes, as not being mem bers of the chosen race, w ere condemned to a position of religious infer iority, a p osition out of w hich they could not possibly em erge. I t is true that the H ellenic J ew s laudably attem pted to thrust these facts into the background, but th ey were too deeply rooted in th e vitals of Judaism to adm it of being altogether suppressed. Such being the case, th e prosel yte m ust frequently have felt th at his status was defective and unsatis factory. I t inclined him to listen eagerly to teachers who, retaining w hat was best in Judaism , added the im portant announcem ent that the Christian faith adm itted of no distinction betw een th e heathen and the Jew ; th at it w as based upon th e principle of equality among the nations; that it w as hum an and not racial, and that every man w ho embraced it stood upon exactly th e sam e fo o tin g , en joyin g exa ctly the same rights and priv ileges, but no more. Such a doctrine satisfied the deepest need s of the G-entile adherents of Judaism , and soon succeeded in sw eeping m ost of them into the Christian fold . W . D. Morrison, The J ew s under th e Roman rule, 1896, str. 415.
http://rcin.org.pl
Okres w p yw w greckich i rzymskicli.
125
H istorya mwi i o pniejszycli wydarzeniaci tego rodzaju. Powstanie Bar-K ochby wywoao odwet w kilku koloniach rzym skich. W edug Diona wymordowano na Cyprze 240,000 ydw, a Cyrenaika zupenie opustoszaa. Ocalaa jedna tylko Antiochia. Ilu wic zostao t. zw. zjudaizowanych Grekw. Pytanie to susznie stawia krytyk R enanaReinach (1883).
W wietle faktw powyszych trudno uwierzy w istotne znaczenie greckich i rzymskich domieszek rasowych z omawianego okresu. Naley przypomnie, e w kocu I I stulecia nowej ery i nawet ju dawno przed Narodzeniem Chrystusa liczba ydw wynosia 6 lub 7 milionw. Czy drobne garstki prozelitw mogy wyrze jakikolwiek wpyw w rozpatryw anym wzgldzie, naley odpowiedzie przeczco. Nike ilociowo domieszki obcej rasy mo g torowa kulturze inne drogi, ale gin zupenie w znaczeniu antropologicznem. Je st to oglne prawo biologii rasowej.
http://rcin.org.pl
2. P a stw o R zym sk ie, pniej B izan tyjsk ie.

(od I I w iek u now ej ery). Antagonizm duchowy i spoeczny pomidzy ydami a rdzenn lud noci pastwa Rzymskiego, jaskiego. Sobr Nicejski. Polityczne to przeladowa za imperato Reakcya wiata chrzeci Nastrj spoe Kodeks Teodozyusza //. rw rzym skich (^Hadryan, M arek A ureliusz). czestwa (Kassiodor).
Odrbno rasowa ydw wczesnych ja k o na
turalny wynik powyszych czynnikw.
Rozdzia poprzedni, omawiajc pewne zjawiska spoeczne wrd ydw rzymskich, m ia na wzgldzie przewanie prozelitw, dla ktrych Judaizm stanow i stopie przejciowy do przyjcia chrzecijastwa. Rozdzia niniejszy natom iast dotyczy ydw rdzennych, ktrzy emigrowali z ojczyzny utraconej. W wirze wdrwek jedna z pierwszych i najpotniejszych fal skierowaa na teren pastw a Rzymskiego. Istotnie, emigranci ydowscy ju w pierwszych wiekach no wej ery utworzyli znaczne gm iny w wielu m iastach Bakaskiego i Apeniskiego pwyspw. W K onstantynopolu zajmowali pierwotnie (do V stulecia) wasn dzielnic, zwan rynkiem miedzianym ('/a^TtoTrpaTsta). W ia domo take o istnieniu gm in ydowskich i w dalekich prowincyach pastw a Rzymskiego, ja k Macedonii, Grecyi, Illiryi. To samo stwierdzi mona dla pwyspu Apeniskiego (Nea pol, Rzym, Raw enna, W erona, Medyolan, Genua), wreszcie dla wysp poudniowych, jak Sycylii (Palermo, Messyna) i Sardynii.
http://rcin.org.pl
Pastw o R zym skie, pniej Bizantyjskie.
127
W Palermo przemieszkiway rodziny zwane Nazas (Nassi), wyprowadzajce pochodzenie swoje od patryarchw w prostej linii (Graetz 1860, V, 46). W myl pogldw Renana, Loeba lub Neubauera, amalgama cya rasowa ydw powyszych z ludnoci rdzenn stanowia zja wisko nie ulegajce zaprzeczeniu. W zajem nym zwizkom sprzyja miaa harmonia spoeczna. Naley jednak przyj do wniosku wrcz odmiennego, gdy antagonizm duchowy pomidzy tym i dwoma ywioami zaznaczy si w pierwszych wiekach rozproszenia ydw. Ju w I I stuleciu nowej ery, jeszcze przed rozkwitem chrzecijastwa, wytworzya si przepa spoeczna, oddzielajca ydw od innych warstw lud noci. Nie mogo by dobrych wzgldw dla ludu, ktry tylokrot nie trzym a w szachu rzymskie legiony. W prawdzie Antoniusz Pius (138 161) zagodzi surowe edykty rozgniewanego H adryana, ale nastpca jego Marek Aureliusz (161 180) powrci do dawnych przeladowa. Od tego czasu widzimy dugie pasmo niepomylnych wyda rze dla spoecznego rwnouprawnienia ydw. Sytuacya ta pogorszya si jeszcze bardziej, gdy do czynnika politycznego przy by wpyw fanatyzm u religijnego, Spotniae chrzecijastwo stao si wyznaniem dominujcem. I gdy K onstantyn W ielki edyktem Medyolaskim (313) pro klam owa zasad rwnoci dla poddanych, jednak ju 325 rokso br Nicejskiprzynis ydom poprzedni nietolerancy. Byy i janiejsze chwile, za im peratora Juliana (361 363) i Teodozyusza W ielkiego (379 395), ale krtkotrw ae okresy pomylniejszego bytu poprzedzay tylko bardziej surowe przela dowania, Istotnie, ju w pocztku IV stulecia, po rozdziale pa stw a na W schodnie i Zachodnie, nastay waciwe czasy red niowieczne. W e W schodnio-rzymskiem pastwie, za Teodozyusza I I (408 450), zabroniono ydom budowa nowe synagogi, najmowa sug chrzecijaskich i da sdu w sprawie z chrzecijanami. Nielepsze byo pooenie ydw i na pwyspie Apeniskim. Panow anie Ostrogotw nie poprawio niedoli ydowskiej.
http://rcin.org.pl
128
ydzi jako rasa iizyczna.
W poprzedniej mocy pozostawa kodeks Teodozyusza, ktry zabrania ydom zajmowa urzdy pastwowe, peni sub woj skow, budowa nowe domy m odlitw y i t, p. Podobne ustaw yto wymowne wiadectwo wczesnego na stroju wzgldem ydowskiej ludnoci. Jeeli nie istniay wtedy graniczne m ury ghetta, niemniej jednak kodeks Teodozyusza by wypywem nienaw istnych uczu dla ydw. Czy tego rodzaju podoe spoeczne mogo sprzyja prozeli tyzmowi ydowskiemu i zawieraniu zwizkw mieszanych, naley wtpi. Trudno byo o poczenie z ludem, ktrem u naw et Kassiodor (Graetz 1860, V, str. 49), jedyny prawie pisarz o iilozoiicznem w y ksztaceniu w VI wieku, dawa obelywe przezwiska, jak skorpiony, psy, dzikie osy. Zreszt niema adnych faktw, wiadczcych o rasowem krzyowaniu ydw w granicach pastw a Bizantyjskiego. Nienawi Rzym ian wzgldem zaciekych obrocw Palesty ny, a pniej reakcya wiata chrzecijaskiego nie mogy da in nych wynikw.
http://rcin.org.pl
3. H iszpania.
Przybycie ydw do Hiszpanii. wosych. miejscow. Stan poeczny ydw przed najciem Arabw. arabskiego (V III X I w.). z ludnoci arabsk. Czynniki sprzyjajce Okres panowania krzyowaniu ydw Teory Blakesleyâ o zmieszaniu ydw z Gotami, w okrasie aryanizm u (V V! w.), i o pochodzeniu rudo Brak dowodw o mieszanych zwizkach ydw z ludnoci
Wpyw Arabw na rasowe pierw iastki ydw.
Legendy mwi '), e na pwyspie Iberyjskim znajdowali si ydzi od czasw niepamitnych, od epoki Dawida i Salomona ^). Odnaleziony jest nawet stosowny napis hebrajski na staroytnym grobowcu Jednak podania tego rodzaju nale do szeregu wymysw, jakim i niektre rodziny staray si doda wicej blasku swojemu pochodzeniu.
') L egendy o w czesnym pobycie ydw w H iszpanii zebrane s przez Francisco Martinez, p. t. memoria sobre la primera venida de los Judios en E s p a a i wydrukowane w memorias de la real A cadem ia w 1799 r. 2) N iektre rodziny ydow skie, jak Ibn-D aud i Ab raban el, w ypro w adzay rodowd swj od D awida, twierdzc, e przodkowie icli przybyli do H iszpanii ju w czasach niepam itnych i osiedlili si w okolicach Luceny, u ew illi i Toledo. W podobnie w czesnym okresie w yem igrow a m ieli te protoplaci licznej rodziny N asi. Skromniej, jak m w i Graetz (1860, V, 68), postpili Ibn-A lbaliow ie. W edug zachow anego przez nich podania zarzdca H iszpanii prosi T ytu sa o w ysanie arystokratycznych rodzin ydow skich do tego kraju.
ydzi jako rasa. 9
http://rcin.org.pl
130
Nie ulega natom iast wtpliwoci, e ydzi byli tu ju w I stu leciu nowej ery. wity Pawe pisa z K oryntu do Rzym u (50 60 r.), e w podry swej zawita do Hiszpanii ^). Ja k wiadomo, aposto krzewi chrzecijastwo przewanie midzy ydami lub pord ludnoci, ktra od ydw przeja poprzednio zasadnicze pojcia jednobstwa. Em igracya tum niej sza odbywaa si dopiero za W espazyana, Tytusa i H adryana, ktrzy przeprawili do Hiszpanii 80,000 jecw palestyskich. By to impuls do gromadnego napyw u ydw z innych k ra jw, gwnie z pwyspu Apeniskiego i A fryki pnocnej. Tum na emigracya do Hiszpanii, zwaszcza poudniowej, wy tw orzya tu naw et liczne ogniska o ludnoci prawie wycznie y dowskiej, Grrenada zwaa si pierwotnie miastem ydowskiem. Tak sam nazw m iaa Tarragona (Tarracona). W Kordowie znajdoway si t. zw. w rota ydowskie, a w Saragossie forteca, zwana za panow ania A rabw R uta al Jah u d ^). B rak jednak pewnych wiadectw, mwicych o domniemanem zlewaniu z ludnoci miejscow przez mieszane m aestwa i prozelityzm, jakkolw iek stosunek ydw do rdzennego spoecze stw a przedstaw ia si stosunkowo pomylnie, zwaszcza do pocztTmperator jakoby zgodzi si na propozycy zarzdcy i m idzy in n y m i przesiedli do M eridyBarncia, znanego z w yk on yw an ia tkanin w spa n iaych dla w i ty n i w Jerozolim ie. Tu znajduje si grb su gi krla Salomona Adonirama, ktry p rzyb y z danin i y cie zakoczy... G-robowiec ten znaleziony zosta w Murviedro (staroytny Lagunt).
'F ; av TCopuo)fj.ai
o [j.ujv
st
t t ]V
Xcoaojj.a: n p o u[j.a
aKsXoao[j.a',
st T7]v S 7 ta v :a v .
N aley jednak odrnia im iona m iast zbudow anych przez F en i cyan, jako zblione do w yrazw pokrew nego jzyk a hebrajskiego. N aprzy kad nazw a m iasta Toledo (Toletum), brzmica w ustach ydw ja k T olaitola, w yprow adzon b ya od hebrajskiego Taltel, co oznacza turbowanie. H iszpaskie m iasta E scaluna, Masueda, Jopes, Aceca, jakoby zbu dowane zostay przez ydw , a nazw y p ow ysze nadano na pam itk pa lesty sk ich m iast Askalon, Makeda, Joppe i A seka. ydzi w okresie w czesnym , g d y H iszpania tw orzya jed n z prow in cy i pastw a R zym skiego, korzystali z w szystk ich praw c y w iln y c h , przynalenych obyw atelom tego pastwa.
http://rcin.org.pl
H i s z p a n i a .
131
ku IV wieku i podczas panowania aryanizm u (415589). Goci tego ostatniego okresu byli usposobieni bardzo przychylnie dla y dw, ale pomimo to trudno uzna pogld Blakesleya (Beddoe 1865), jakoby dua odsetka rudowosych wrd ydw hiszpaskich pow staa przez amalgam acy z Gotami. Blakesley nie przytacza dowodw odpowiednich, ani te nie wykazuje, e istotnie wrd hiszpaskich ydw istnieje wiksza odsetka erytryzm u. Je st to goosowna tylko hipoteza. Zreszt, jeeli nawet istniay wtedy maestwa mieszane, to bd co bd nie mogy one dosiga duej cyfry, ani te wywiera silnego w py wu na rasowe przeksztacenie. Zreszt dobrobyt spoeczny ydw we wskazanej epoce bywa parokrotnie przerywany dugotrwaym i okresami ogranicze. Do wspomnie wiek IV, od soboru w Illiberis (320 r.), oraz koniec VI stulecia i cay wiek VII. Okoo 320 r. odby si synod kocielny w Illiberis (Elwira w pobliu Grenady) pod kierownictwem Osiusa, biskupa z K ordo wy. Na synodzie tym postanowiono nakaza chrzecijanom, by pod grob wykluczenia z gm iny kocielnej nie okazywali ydom askawych wzgldw, nie najmowali niw iarzy ydw i nie wst powali w zwizki maeskie z nimi. Take krl Rekared po upadku aryanizmu, w 589 r., wyda edykt, zabraniajcy ydom maestw mieszanych, nabywania nie wolnikw i piastowania urzdw publicznych. Dzieci zrodzone z maestw mieszanych poleci chrzci cho ciaby gwatem. W 612 r. Sizybut nakaza ydom przejcie na katolicyzm, wobec czego wikszo wyznawcw Judaizm u wyemigrowaa do F rancyi i Afryki. Pow staa ostra form ua kanonicznego prawa, wedug ktrej nowoobrany krl musia przysiga, e niecierpi w swym kraju kacerzy i ydw . ydzi skadali podatek pogowny (indictiones judaicae) za Chindaswinda (642652). W 694 r. dekretem krla Egiki ydzi hiszpascy ogoszeni zostali jako niewolnicy i rozdarowani panom. Dzieci od sidmego roku ycia naleao odbiera rodzicom i wychowywa w duchu chrzecijaskim. W yjtek stanowili tylko ydzi wojownicy w Pirenejach, obrocy przedm urza hiszpasko-gallijskiego.
http://rcin.org.pl
132
W okresie panowania, W izygotw nie dostrzegamy zgoa krzy owania ydw z ludnoci chrzecijask, chyba e towarzyszy mu przym usowy chrzest ydw. S tan taki trw a a do 711 roku, gdy caa Hiszpania dostaa si w rce Arabw. W historyi ydw hiszpaskich rozpocza si nowa era. Spo kj i wsplna praca, zwaszcza na polu umysowem, trw ay do dugo, do poowy X I stulecia. W ykw ity w arunki pomylne i dla maestw mieszanych. W edug Basnagea (Jacobs 1886) Mojesz Couzy czyni w yrzuty swym wspbraciom za zwizki z kobietami arabskiemi. Pojm ujem y, e stosunek taki by wynikiem zblienia ducho wego ydw i maurw. Protekcyonalizm pastwowy, jzyk po krewny, duy stopie owiaty wrd ydw, mnstwo wybitnych talentw, wszystko to zrodzio sym paty dla ludu ydowskiego, a wraz z ni i mieszane zwizki maeskie. Zreszt nietrudno o przykady jeszcze bardziej wybitnego krzyowania midzy spoeczestwem ydowskiem i arabskiem. Przypom n chociaby wiek V Idzieje ydw na pwyspie A rab skim, a zwaszcza pastwo ydowsko-him yaryckie Abu-Kariby i Dhu-Now asa. J e st to ciekawa ilustracya przeprowadzanego tu taj pogldu 1).
Em igracya ydw na pwysep Arabski odbyw aa si w f^zasaci bar dzo w czesnych. Ju za Jozuego w ysan i przeze w ojow n icy przeciwko A m alekitom pozostali w m iecie Jatlu'ib (pniejsze Medinah) i w ssie dnim okrgu Chaibar. onierze Saula zam ieszkali w H eg as (Arabia pnocna), siedlisku A m alekitw . Podobne kolonie p ow staw ay te za nastpnych krlw y dow skich, zw aszcza pod w p yw em obudzonego ruchu liandlow ego, g d y k upcy palestyscy tw orzyli faktoryo na w ybrzeacli morza Czerwonego (Yem en, H im yara, Sabbea). E poka krlowej Saby, a pniej zburzenie w ityn i przez N abuchodonozorasp otg o w a y ruch w ych od czy do Arabii. A le najpotniejsz pobudk upatryw a n aley w przeladowaniach im peratorw rzym skich, g d y zb iegli zeloci utw orzyli szereg izolow anych kolonii ydow sko-arabskich, stajc na czele niektrych szczepw tubylczych. W ym ien im y z nich trzy najpotniejsze: Benu-Nadhir, Benu-Kuraiza, E enu -B achd al,zaludniajce Jathrib i Chaibar. Bardziej na poudnia (Arabia Yem en) ydzi nie tw orzyli w ysp od rbnych, lecz rozsiani b yli wrd ludnoci rdzennej.
http://rcin.org.pl
H i s z p a n i a.
133
Sum ujc dane powysze, mona wnioskowa, e w Hiszpanii odbywao si rasowe krzyowanie ydw ,sabe w okresie I I i I II wieku, przed synodem w Elwirze, a bardziej wybitne za panowa nia Arabw. Ale w pojciu antropologii fizycznej sabe domieszki z krt kotrwaego okresu nie mogy zgoa zaway na szali typu rasowe go. Co si tyczy Arabw, to szczep ten, wedug zdania wielu au torw, nie doda nowych pierwiastkw ydom hiszpaskim, jako rasie pokrewnej.
P ooenie spoeczne ydw arabskici naleao do nader ponaylnych, a w p yw tak w ielk i, e tam owa krzewienie chrzecijastw a a do V I stu lecia. Podobny jzy k i pokrew iestw o duchowe wraz z pew n zgodnoci obyczajow zb liy y ludno ydow sk i arabsk, w ytw arzajc wrd Ara bw sym paty dla Judaizmu. Judaizm tem atw iej zysk iw a zw olennikw , e Arabowie jeszcze przed er Mahometa stosow ali obrzezanie. Jest to czynnik bardzo w any. P rzy pomn tylko, czem by ten obyczaj dla prozelitw greckich i rzym skich. W lad za sym paty spoeczn i prozelityzm em id zw izki mieszane. B ez w tpienia odsetka zw izkw podobnych dosigaa w ysokiej c y fry, zw aszcza w okresie, g d y Judaizm zosta w yznaniem dominujcem w ielu szczepw arabskich Pi-opaganda ta szerzya si bardzo szybko, gd y g o w a szczepu, przyjw szy w iar ydow sk, narzuca j take w szystkim podw adnym . Tak byo np. z potnym szczepem Benu-K inanah, A w i Chazrag w Jathrib. A le przeom ow epok stw orzy w ty m w zgldzie w adca Yemenu, m ianow icie Abu-Kariba Assad Tobban z H im yarytw (okoo 500 r.). Abu-Kariba zosta prozelit pod w p yw em ydw z m iasta Jathrib, poczem zm usi w ojsko sw oje i due odam y ludnoci him yaryckiej do przyjcia Judaizmu. Tak samo postpi Ibn-Am ru, siostrzeniec Abu-Kariby, a wraz z nim cay podw adny mu szczep K endytw . Niem niej gorcym zw olennikiem Judaizm u zosta Zorah-Jussuf-DhuN ow as, syn Abu-K ariby. Propaganda Judaizm u szerzya si szybko i dopiero okoo 530 r u le g a klsce, jak przynis H im yarytom krl E tyop w Elesbaa. N iem niej jednak znaczny odam ydw z pastw a him yaryckiego wraz z prozelitam i pow drowa do krain Arabii pnocnej, odam y inne do S yryi i P alestyn y. D zieje ydw arabskich tworz doskonay przykad, ilustrujcy sto sunek Arabw w dziedzinie zw izkw m ieszanych.
http://rcin.org.pl
134
Pogld taki oparty jest na przekonaniu, e ydzi przynieli z Palestyny wybitnie semickie cechy rasowe. Kojarzc si z ana logicznym typem ludnoci arabskiej, ydzi nie ulegli fizycznemu przeksztaceniu. Jeeli jednak przypom nie dane antropologicznej statystyki i history etnicznego krzyow ania w staroytnej Palestynie, to po gld powyszy okae si niezgodnym z istot rzeczy. ydzi hiszpascy, zarwno jak inne odamy rozproszonego ludu, posiadali cechy fizyczne odmienne od Arabw, mianowicie krtkogowo i du odsetk blondynw i niebieskookich,i dla tego przez liczne zwizki z m auram i mogli jedynie naby pier wiastki obce, w kierunku dugogowoci i wikszej liczby brunetw. Zapewne transform izm w danym wzgldzie w ystpi o tyle tylko, o ile maestwa mieszane stanowiy wybitne zjawisko cza su. Nie moemy w tem miejscu wdawa si w rozbir postawio nego pytania. Naleaoby w tym celu wraz z Hiszpani rozpa trze i pnocne kraje A fryki, zwaszcza z okresu panowania arab skiego. S pewne wskazwki o krzyow aniu ydw z Arabami, i gdyby istotnie dosigao ono wybitnego stopnia, to pogld na genez sefardw zyskaby zgoa odmienne podoe. Monaby wyjani pochodzenie typu dugogowego u ydw poudniowych jako zjawisko wtrne.
http://rcin.org.pl
4.
wrd ludnoci gallijskiej. w okresie Merowingw. sowem ydw we Francyi.
F r a ft c y a.
Mniemane krzewienie prozelityzmu Bezpodstawno pogldu Loeba i Renana. Pooenie ydw
Przybycie ydw do Galii.
Stosunek ydw do spoeczestwa rdzennego w Burgundyi i f-rankonii, Synody Orleaskie (V I w.). po epoce Karola Wielkiego. Brak dowodw o wybitnem krzyowaniu r a
Napyw ydw do Galii * odbywa si zapewne w jednako ) wych warunkach i tym samym okresie, ja k do Hiszpanii. W epoce samodzielnoci pastwowej ydw przybywali tu kupcy ydowscy z Aleksandryi i Azyi Mniejszej. Pniej impe ratorzy rzymscy deportowali do Galii najznakomitsze rody z P a lestyny, jak np. Archelausa, krla ydowskiego (w 7-ym roku no wej ery). W reszcie najznaczniejsze odamy dawa wielki w ir do browolnych wdrwek. Mona przypuszcza, e ju w I i I I wie kach po Nar. Chryst. istniaa tu liczna kolonia ydw, gdy rabi Akiba werbowa std ochotnikw dla powstania B ar Kochby. Niektrzy, ja k R enan ^), Loeb twierdz, e im igranci przez ), propagand przyniesionych wierze zdoali rozwin prozelityzm w szerokich masach ludnoci tubylczej. W ten sposb powstay masy ydw francuskich. Loeb nie wierzy, by mogo by ina
1) N aley odrnia liebrajski wyraz Gralia, oznaczajcy jedn z m iej scow oci w A zy i M niejszej, ja k tego dow id Fiirst w pim ie Orient (Graetz, V, 1860, str. 442, nota 9). '^) Le judasm e comme race et comme religion, P ary, 1883. *) D ictionnaire de Gographie de V ivien de Saint Martin, art. Ju ifs.
http://rcin.org.pl
136
czej. W edug niego ydzi z czasw G ontranda i Chilperyka byli przewanie Gallami mojeszowego wyznania. Jakie s dowody na poparcie podobnego twierdzenia? Zdaje si, e niema adnych, jakkolwiek ydzi w pierwszych wiekach korzystali z przyjani otaczajcego spoeczestwa. Frankonia i B urgundya suyy jako schronisko dla ydw, uciekajcych przed przeladowaniem imperatorw rzymskich. F a k tem jest rwnie, e za Klodwiga, zaoyciela pastw a Frankw, ydzi swobodnie oddawali si rolnictw u i handlowi. Spoecznej harm onii sprzyja toleracyjny duch pogaskiego otoczenia. ydzi wczeni wytworzyli liczne kolonie w wielu miejsco wociach Francyi. W ym ienim y Owerni (Arverna), Carcassonne, Arles, Orlean, Pary, Marsyli, Beziers (Biterrae), wreszcie prowincy narbonesk. Jedna z gr w tej dzielnicy zw an bya nions judaicus. Ale szczliwa ta epoka trw aa niedugo. Klodwig przyj chrzest, i ju w pierwszej poowie VI stulecia dostrzegam y rozrost uczu nieprzyjaznych. Synody orleaskie w 533 r., 538 i 545 zabroniy chrzecijanom zawiera blisze stosunki z ydami, wsplnie biesiadowa i przyj mowa Judaizm . W wita W ielkanocne ydom nie wolno byo ukazywa si na ulicach. D uch nienawici potnia tak szybko, e ju w 576 r. ydzi K lerm ontu padli ofiarami fanatycznej rzezi, a w 629 r. K lotar II i syn jego D agobert (ostatni krlowie pierwszej dynastyi Mero-
Pouvons nous supposer que les ju ifs modernes fussent des des cendants des orientaux venus de P alestin e im e certaine poque et qui auraient fond des espces de colonies dans certaines villes. Je ne le crois pas. Il y et sans doute en Gaule des m igrs juifs qui rem ont rent le E h n e el la Sane et servirent, en quelque sorte, de levain, mais il y et aussi une foule de gens, qui se rattachrent par conversion, et qui n avaient pas un seul anctre en P a lestin e. Dalej czytam y: Probablem ent le ju if des Gaules du tem ps de Gontrand et de Chilpric n tait, le plus souvent, quun G aulois professant la religion Isralite. Loeb, 1. c. str. 135.
http://rcin.org.pl
r r a n c y a.
137
wingow) wydali edykty, ktre nakazay wszystkim ydom w gra nicach Frankonii przyj chrzest pod grob u traty ycia ^). Lepsza dola zawitaa dopiero za Karola Wielkiego. Pojm u jc poytek ludnoci ydowskiej dla tworzcego si pastwa, wad ca ten stara si podnie jej spoeczne stanowisko. Ale ju po upywie poowy wieku, w 843 r., znw wybucha nieprzyja ze strony duchowiestwa i ksit (statut w Verdun), przejta wkrtce przez szerokie warstwy spoeczestwa. Rozpocza si smutna, dugotrw aa era niesusznych oskar e i przeladowa. K rtkie chwile janiejszego bytu poprzedza y tylko nowe okresy wznowionej niedoli. I jeeli na tle historycznych wydarze szuka warunkw przyjaznych dla rasowej amalgamacyi, otrzym am y wnioski ne gatyw ne. Zreszt nie znajdujem y adnych zgoa wskazwek, ktre mogyby nasun myl o istotnem krzyowaniu ydw ze spoe czestwem rdzennem. Twierdzenie Loeba i Renana tworzy hipotez zgoa bezpod stawn.
2) Paulus E m ilius w dziele sw em ,.de rebus Francorum (str. 44) pisze w sposb nastpujcy: ,.Eeorum Hebraeorum tarnen aliquot m illia in Galiam effugerunt (e Hispania), turpe videbatur Pranco a W isigotliis ejectos finibus suis receptos d iutias retiere ac W isigoth is religioni cedore. D agobertus igitur diem praestit intra quam quiqui mortalium religionem nostram non profitentui, liostes judicarentur, comprehensique capite luerent. Graetz V, 1860, str 66.
http://rcin.org.pl
5.
panii, Frankonii i Burgundyi). X wiekiem. aszkenazw.
germ a sk ie.
Nieobecno mas ydowskich w rodko
Przybycie ydw do krajw germaskich. Dane legendowe. Niemcy jako etap w wdrwce ydw z poudnia i zachodu (przew anie z Hisz wych i pnocno-wschodnich krajach germaskich^ w okresie midzy / Rasowe zrniczkowanie pomidzy ludnoci rdzenn pou Brak wskazwek o rasowej amalgamacyi ydw niemiec dniowo-zachodnich i pnocno-wschodnich Niemiec i stosunek je g o do kich ze spoeczestwem rdzennem.
Przechodzc do ki'ajw, zamieszkaych przez ludy germ a skie, zbliamy si do rda, skd ydzi, w myl rozpowszechnio nych poj, otrzym a mieli nowe pierw iastki fizyczne. Z szeregu cech tu taj nabytych najw ybitniej, wedug zdania wielu autorw (Nott i Gliddon, Broca, Topinard, Deniker oraz inni), w ystpia jasna barw a wosw i oczu. T utaj, zarwno jak wrd ludw' sowiaskich, naleaoby upatryw a genez nowego barwnika, ktry powsta jakoby pod wpywem silnego krzyowania pomidzy brunetem semickim a nie bieskookim blondynem germ askich i sowiaskich krain. W kraczam y wic na teren dla antropologa bardziej wany, ni kraje poudniowej Europy. R asa rdziemnomorska pwyspw Bakaskiego, Ajêniskiego i Pirenejskiego, jako pokrew na ludom semickim, w adnym razie nie m ogaby wytworzy m niemanego zrniczkowania ydw. Typ germ aski natom iast pozw alana pozornie logiczne wyjanienie zjawiska.
http://rcin.org.pl
Kraje germaskie.
139
Ale naley sdzi, e i w krajach germaskich nie byo w y bitnej amalgamacyi ydw z tubylcami. Tutaj m am y jeszcze mniej danych dla poparcia podobnego twierdzenia. Gdy bowiem w poprzednio wymienionych krajach, ju w pier wszych wiekach rozproszenia, ydzi tworzyli liczne i zorganizowa ne gm iny, natom iast w Niemczech zjawili si daleko pniej. S wprawdzie i wskazwki o wczesnym pobycie ydw w oma wianym kraju, ale niewiarogodne. Istnieje podanie, ktre mwi, e ju dawno za Jozuego przy byo do Niemiec, na miejsce pniejszej W ormacyi, okoo tysica ydw z pokolenia Benjamina. Uciec tu mieli przed groc im kar mierci. Ale Graetz wykazuje, e legenda powstaa w epo ce przeladowa, gdy w ten sposb chciano wiadczy, e przodko wie nie brali udziau w ukrzyowaniu Jezusa. Wogle przy wyjanianiu legend ydowskich o starodawnej imigracyi, naley zachowa du doz krytycyzm u (patrz podanie 0 przybyciu ydw do Hiszpanii). Inna legenda, by moe, jest odgosem istotnych wydarze, ale tre jej take zostaa przecenion. Mwi ona o rzym skich legionarzach, przybyych nad Ren wraz z brankam i palestyskiemi. Zrodzone potomstwo pozosta wione byo jedynie opiece m atek, gdy ojcowie lata cae spdzali w bojowych pochodach. W ychowani w wierze matek, synowie nieydw utworzy mieli ydowskie kolonie pomidzy W orm acy 1 Moguncy. Na dowd przytaczane jest twierdzenie, e w W orm acyi od nalezione zostay napisy na grobowcach, pochodzcych z I wieku nowej ery. Ale, ja k wykaza Lewyson (Epitaphien des W ormser Friedhofes str. 3 i 87), najstarszy nagrobek wzniesiony tu zosta w 1070 roku.
*) D ergleichen Erfindungen, um das A lter der Gemeinden hoch hinaufzurcken, w aren brigens nicht von der E itelk eit, sondern vom Selbsterhaltungstrieb eingegeben. A ls man die Juden D eutschlands fr die V erurtheilung Jesu verantw ortlich m achte und sie als Gottesmrder zu T ausenden hinschlachtete, m ussten sie auf M ittel sinnen, sich von dieser un sinn igen A nk lage loszum achen, und sie m achten geltend, sie seien lan ge, lan ge vor Jezu Geburt in den deutschen Gauen ausssig g e w esen . Tom V, 1860, str. 219.
http://rcin.org.pl
140
Istotnych wiadectw o wczesnym pobycie ydw w krajach niemieckich niema zupenie. Z dat wiarogodnych najwczeniej sze obejmuj wiek IV dla Kolonii, a V III dla Moguncyi. Dlatego naley przypuszcza, e gm iny ydowskie nad R e nem nie m aj nic wsplnego z legionarzami rzymskimi i brankam i z podbitej Palestyny. S natom iast dane, ktre ka zapatryw a si n Niemcy, ja ko na etap nastpny w wdrwce z poudnia i zachodu Europy, a przedewszystkiem z Frankonii i Burgundyi. wiadczy o tem chronologia powstawania gm in pierwotnych na omawianym te re nie. W IV V III stuleciach znajdujem y ydowskie kolonie nad Renem. W wieku IX X pow staj ogniska ydowskie ju bar dziej na wschodzie, ja k M erzeburg nad Saal, M agdeburg nad E l b i Regensburg nad Dunajem, i dopiero pniej ydzi przekracza j Odr i d jeszcze bardziej na wschd do krajw sowiaskich (Czechy, Polska). N atom iast wschodnio-pnocne dzielnice zostaj etapam i dla imigracyi pniejszej, dopiero od drugiej poowy redniowiecza. Std wypywa wany wniosek. Naley wykluczy wcha nianie t zw. germ askich pierwiastkw przez ydw, w okresie pomidzy I X wiekiem, na ogromnym terenie wschodnio-pnocnych i naw et rodkowych Niemiec. Jeeli akcentujem y terytoryalny podzia, czynimy to ze wzgldu na rasowe zrniczkowanie ludnoci germ askiej. Poudniowe i zachodnie Niemcy zamiesz kae s przez ludno zmieszan z krtkogowym ywioem Alpej skiej rasy i brunetam i rasy rdziemnomorskiej, gdy typowe gro mady typu germ askiego zaludniaj bardziej pnocn cz kraju. Naw et na wschodzie Niemiec, pomimo amalgamacyi ze so wianami, zachowany zosta pierwiastek jasnowosy i jasnooki. Okazuje si, e ydzi niemieccy nie wynieli std jasnego bar wnika wosw i oczu. Osabia to pogld na genez aszkenazyjskiego odamu, ktry mia powsta przez zwizki z germ anam i i sowianami. Czy ydzi wchaniali ywio sowiaski, zobaczymy w rozdziaach nastpnych, dla germ askiego odpowied jest nega tyw n. Zreszt naley wtpi, czy nawet nad Renem, pod wzgldem am algam acyi rasowej, dziao si inaczej ni w krajach innych. Mu sielibymy powtrzy history ydw frankoskich.
http://rcin.org.pl
Kraje germ askie.
141
Przy sprzyjajcych poniekd w arunkach spoecznych nie byo denia do gromadnego zawierania zwizkw mieszanych, ani tembardziej do tum nego prozelityzmu. I tutaj brako podoa dla spoecznej harm onii i cisego zbratania. Zupenego rwno upraw nienia nie przyniosy naw et przywileje, nadane ydom przez Karola W ielkiego. Przepaci, wytworzonej przez cae stulecia, nie moga wyrwna dobra wola jednego wadcy. A wieki dalszeto czasy silniejszego jeszcze wyodrbnienia ydw. Dzieje te zabardzo dobrze s znane, by przypom ina je tutaj. Zwrc tylko uwag na jeden epizod jako doskona ilustracy, czem by prozelityzm ydowski w epoce redniowiecznej i jak potny i wrogi wywoywa odruch wpord spoeczestwa chrzecijaskiego. Przypom n mianowicie, e pierwsze przeladowania ydw zjaw iy si w Niemczech za H enryka II, ostatniego z Ottonw sas kich, i e powodem do tych przeladowa by kapan katolicki Wecelinus, ktry przyj Judaizm w 1005 r., i e wydarzenie to, we dug pan^^jcego pogldu, wystarczyo by krl Henryk I I nakaza ydom opuci Moguncy i m iasta ssiednie (w 1012 r.). Gdzie tedy i w jakiej epoce upatryw a naley gromadne mieszanie ydw z ludnoci rdzenn? Do X I stulecia nie byo zgoa krzyowania rasowego, nie by o go tembardziej w epoce pniejszej^w mrocznej dobie krucyat i dugowiecznego ghetta. Ghetto seclusion spoeczne, jzykowe, obyczajowe i tow a rzyskie stworzyo zarazem mocne zapory i dla fizycznej am alga macyi.
http://rcin.org.pl
6. Kraj so w ia sk ie . Polska.
Bdy tistoryczne w pogldach antropologw na dzieje pierwotne ydw w Polsce. Przybycie ydw do Polski. Dane legendowe. Domnie many p rzyw ilej z 9 0 5 r . Pniejsza masowa imigracya ydw. Stosunek ydw do spoeczestwa rdzennego (synody kocielne, przyw ileje pa stwowe), Mikoaja Trby ustawa o ydach, wydana w 1420 r. Polska jak o teren^ na ktrym nie byo i nie mogo by rasowej amalgamacyi ydw z ludnoci otaczajc.
W rd francuzkich zwaszcza antropologw rozpowszechnio ne jest mniemanie, e ju w V III i IX wieku kraje pniejszej P ol ski, L itw y i Rusi zamieszkane byy przez liczne grom ady ydw, przewanie prozelitw (Broca). W rozwiniciu powyszego pogldu Pruner-B ey (1861) przy tacza nastpujc cytat z dziea Czoernyego ^). ydzi, jeszcze po tryumfie chrzecijastwa, na dugo zachowali swj wpyw w Polsce i wstpowali w zwizki maeskie z chrzecijanami, dopki krl W adysaw, w 1092 r., nie zakaza zwizkw miesza n y c h . Dostrzegamy tu przedewszystkiem bd historyczny, gdy w wczesnej erze Polski nie byo podobnych edyktw. Prawdopodobnie Czoerny mwi o wgierskim krlu W ady sawie witym, ktry w 1092 r, istotnie wyda rozporzdzenie po wyszej treci, ulegajc wpywom arcybiskupa R oberta z Grranu.
') E thnographie de 1Empire Autriche, tom II, str. 113114.
http://rcin.org.pl
Kraje sow iaskie. Polska.
143
Zreszt i historya Polski nie daje adnych dowodw o skutecz nej propagandzie Judaizm u wrd rdzennej ludnoci. W praw dzie istnieje troch wskazwek o wczesnym pobycie ydw w Polsce (Nussbaum II, 1890), niemniej jednak moemy z nich wyciga wnioski bardzo ograniczone. J a k gosi legenda, przytoczona przez Sternberga ^), po mier ci Popiela krlem zosta obrany yd Abramek, dostawca prochu do Kruszwicy. Ale w legendzie tej tkw i gruby anachronizm, gdy w epoce owej prochu jeszcze nie znano (K raushar 1865). D rug wskazwk znajdujem y w pracy W eyla z Leszna "). ydzi niemieccy, zmuszeni z powodu przeladowa do szuka nia nowej siedziby, wysali w 893 r. poselstwo do Leszka. Ksie zezwoli na masow imigracy, ktra nastpia ju w roku nast pnym. W 905 r. przybysze uzyskali przywilej, zapewniajcy swobo dne przemieszkiwanie i wyznawanie swej wiary, niezaleno od rycerstw a i t. p. Odnony dokument, wedug Jabonowskiego ^), spalony zosta z rozkazu Bolesawa Chrobrego, w obawie, aeby nard polski nie zniewiecia przez czytanie rkopisw (podug Maciejowskiego 1878). Istnieje rwnie inne przypuszczenie. Przywilej spisany zagin okoo 1049 r., podczas walk Bolesawa Chrobrego z cesa rzem niemieckim Henrykiem II. S jednak dane, pozwalajce sdzi, e omawiany tra k tat i caa opowie o Leszku naley do mitw, tembardziej, e Leszek nie je s t postaci historyczn (Bobrzyski ^). Prawdopodobnie podanie to zrodzio si w X I I I X IV w., gdy po uzyskaniu statutu z 1264 r. ydzi pragnli nada nowemu przywilejowi powag trdycyi. Zapewne kada legenda kryje czstk praw dy. wiadcz one niezawodnie o wczesnym pobycie drobnych odamw ludnoci ydowskiej wrd Polakw.
*) Versuch einer G eschichte der Juden in Polen, 1860, "Wiede. 2) B eitrag zur G eschichte der Juden in Polen, w czasopim ie Orient, X , 1849. * Muzeum polonicum, L w w , 1752. ) D zieje P olsk i w zarysie, I, 1889.
http://rcin.org.pl
144
Tak, np., jn w X wiekn zamieszkiwali ydzi wrd sowian podkarpackicli. wiadczy o tem znane poselstwo ydw podkarpackicli (z nad D unajn dolnego), wysane w 953 r. za krla So wecw H unu do kalifa A bdul-Rahm ana III. Depntacyi tow a rzyszyli dwaj ydzi miejscowi M ar-Saul i M ar-Jzef. Z tego punktu widzenia Czacki i Naraszewicz maj suszno, mwic o obecnoci ydw na terenie pniejszej Polski ju w czasach niepam itnych. Jeeli nawet, zbliajc si ku dobie historycznej, znajdujem y wiarogodne wskazwki o istnieniu liczniejszych gromad tej ludno ci, to daleko std jeszcze do stwierdzenia prozelityzmu, zwizkw mieszanych i rasowej amalgamacyi. S to hipotezy, na niczem nie ugruntow ane. Istotnie, w ko cu X I stulecia rozpocza si tum na im igracya ydw do Polski, potny napyw wdrowcw z zachodu w epoce krucyat. Gocin ny kraj bardzo chtnie przyjm owa przybyszw, zwaszcza za W a dysaw a H erm ana (10801102). Ale rycho zacza wyradza si niech ku ydom. Stw ier dzamy fakt, nie rozbierajc jego przyczyn, ktre upatryw ane s w czynnikach rozm aitych. Ju za Mieczysawa, ksicia W ielko polskiego (11731179), naoone zostay kary za napaci szkolnych akw na ydw. Je st to wyrane wiadectwo wykwitajcej niezgody i odrazy spoecznej, W poowie nastpnego stulecia pojaw i si nowy czynnik ujem ny. Po napadach mongolskich kraj opustosza w wielu dzielni cach, Rola pozostawaa odogiem. Szukano pomocy w kolonizacyi niem ieckiej. Zaprawieni do grabiey i pastw ienia si nad ydami, przyby sze teutoscy wnieli do Polski obcy sowianom i potny czynnik przeladowczy, mianowicie fanatyzm religijny. To te w 1266 r., na soborze katolickiego duchowiestwa we W rocawiu, za Klemensa IV, utworzony zosta nastpujcy para graf ( 12), ktry przytaczam y podug Becka i Brenna (1896 1897): poniewa Polskato nowa dzielnica chrzecija ska, naley obawia si zego wpywu przesdw i oby-
http://rcin.org.pl
Kraje sowiaskie. Polska.
145
C z a j w y d o w s k ic h ,
co n a s t p i
m oe
tem
a tw ie j,
c h r z e c i j a s k a w i a r a u t r w a l i a si w k r a j u d o p n o . Dalej 12-ty paragraf ustaw y proponuje wyznaczy ydom specyaln cz m iasta i oddzieli j rowem lub cian, mieszka cw ydowskich zmusi do noszenia czapki z kopakiem, zabroni biesiad z chrzecijanami i najm owania mamek chrzecijaskich. Nieco pniej, w 1279 r., ydzi w Maopolsce zmuszeni zostali do noszenia czerwonej aty na odziey i). By to rezultat synodu kocielnego w Ofen (Buda na Wgrzech), w ktrym przyjmowali udzia i biskupi ksistw maopolskich. Naw et przywilej z 1264 r., nadany ydom Wielkopolski przez Bolesawca, ksicia kaliskiego, wymownie wiadczy o braku spoe cznej harm onii pomidzy ydami i rdzenn ludnoci kraju. Lepsze czasy zawitay za Kazimierza Wielkopolskiego, gdy w 1334 r. ogoszony zosta wiadomy statut. Ale szczliwa ta era trw aa niedugo. Ju z pocztkiem XV wieku dola ydw staa si cik nad wyraz. Ciekawy jest dokum ent z 1420 roku, w ydany przez arcybiskupa gnienieskiego Mikoaja Trb, jako ustaw a o ydach. W poniszych sowach znajdujem y krystalizacy tych poj, ktre pomimo przywilejw kiekoway ju oddawna w spoecze stwie. Rzecz ogoszon przez Helcia ^) zapoyczamy od Maciejow skiego (1878). Brzmi ona jak nastpuje; W niej wyraziwszy: jak chrzecijanie pod utrat zbawienia m aj si w obcowaniu z ydami zachowa. Trba cofn przez to
*) Postanow ienia synodu tego rozcigay si na w szystkie kraje, b dce pod opiek duchow n papieskiego legata Filipa. W uoonej w ted y ustaw ie znajdujem y szereg ogranicze, stw orzonych nietylko dla ydw , ale rw nie dla mahom etan i odszczepiecw od w iary katolickiej. Przytaczam y w edug G-raetza (tom V II, str. 164. 1863) w yjtki z tej iistaw y: 113. praesente constitutione statuim us, quod omnes Judaei in terris nostrae legation is portent unum circulum de panno i-ubro. 114. .praeterea statuim us, quod tributa, vectigalia, telonea seu pedagia vel quaevis alia officia Judaeis, Saracenis, Ism aelitis, Schism aticis seu quibuscuuque aliis ab unione fidei catholicae alienis nullatenus com m ita n tu r. 2) Starodaw ne prawa polskiego pomniki, IV.
ydzi jako rasa. 10
http://rcin.org.pl
146
niejedno, co w statucie stao, lub przeinaczy zupenie. Przepisy a r cybiskupa mwi: e poczytuje si chrzecijanom za grzech jada, spija z ydami, bra udzia w ich zabawach, kupowa od nich misiwa, ktre mog by zatrute, zblia si do tych, ktrzy wielk i niepomiern bior lichw, a nawet pod kar kltw y mie z takiemi jakie stosunki... ...Dalej mowa o czerwonej acie, zakaz trzym ania sug chrze cijaskich, a jeli s trzym ane, suga nie moe nocowa razem z ydami w jednym domu. Obcujcy cielenie yd z chrzecijank, lub chrzecijanin z y dwk opaca ma kar 10 grzywien i odsiedzie pokut w wizie niu, a niewiasta smagana publicznie, ma na zawsze opuci miejsce, gdzie dopucia si takiego przestpstw a. Dalsze losy ydw polskich s znane zabardzo dobrze, by naleao przytacza jeszcze inne dowody, e na caej przestrzeni polskiej historyi nie byo i nie mogo by rasowego krzyowania ydw ze spoeczestwem rdzennem.
http://rcin.org.pl
7. Liitwa. mud. W oy.

Imigracya ydw na Litw, mud i Woy. P ierw sze gminy ydow skie w Brzeciu, Grodnie.^ Trokach, ucku i Wodzimierzu. Znaczenie ydowskiej imigraoyi ze wschodu i poudnia. Brak wska zwek o rasow ej amalgamacyi ydw litewskich z ludnoci miejscow.
Bardzo mao jest danych z okresu najwczeniejszego napy wu ydw na Litw , mud i W oy. Najdawniejsz w ska zwk tw orz m ogiy ydowskie okoo Ej szyszek za Wilnem. Mi dzy innem i znaleziony tu zosta, jak podaje N arbut, grobowy ka mie z dat 4931 r., t. j. 1171 naszej ery. Do tej samej epoki nale, wedug Ikowa, monety litewskoydowskie z 1173 1220 (patrz rozdzia I, teorya Ikowa). Ale zdaje si, e zmieszano je z monetami ydowskiemi, ktre odkopa no w Grnienieskim powiecie. Monety te wybite byy przez y dowskich dzierawcw mennicy, za ksit Wielkopolskich Mieczy sawa III, Kazimierza Sprawiedliwego i Leszka Biaego, w kocu X II wieku. W zwizku z dat, podawan przez Narbuta, pozostaj wzmian ki o drobnych gm inach karaickich w ucku i Trokach z X II stu lecia (Berszadzki 1883). Znaczne gm iny istniay dopiero w kocu X IV wieku, m iano wicie w Brzeciu, Grodnie, Trokach, oraz na W oyniuw ucku i W odzimierzu. O stosunku tych gm in do ludnoci rdzennej nie ma potrzeby mwi zbyt obszernie. W pierwszym okresie nie byo wielu y dw, a pniej, dziki warunkom spoecznym, liczba mieszanych
http://rcin.org.pl
148
ydzi jak o rasa fizyczna.
zwizkw nie przekraczaa bardzo szczupej cyfry. I tutaj pow ta rza si zjawisko, dostrzegane na caym prawie terenie Europy. Powstaje natom iast nowe pytanie. J a k przeprowadzi do kadn klasyfikacy i m igracyjny cli strum ieni ydw? W szak we dug niektrych badaczy rozpatryw ane kraje m iay tworzy pas graniczny, na ktrym spotkay si dwie fale przychodcw: jedna z zachodu (z Hiszpanii, Niemiec, Polski), druga z poudnia i wscho du (z K aukazu, K rym u i Rosyi wschodniej). Jeeli uzna przewag tej ostatniej fali, to naleaoby przy puszcza pewn odrbno rasow ydw litewskich. Stajem y wic wobec zagadnienia nader wanego, poniewa wyjanienie tej kwestyi jednoczenie mogoby owietli pierwotne dzieje ydw na Rusi, w Rosyi poudniowej i na Krym ie. Niestety dokadnej odpowiedzi dotychczas znale nie mo na. Zreszt nie zamierzamy analizowa tego pytania. Zwrcimy tylko uwag, e jeeli istniaa im igracya ze wschodu i poudnia Rosyi, to rekrutow a si m oga przewanie z Chozarw i Karaitw. Je st np. podanie, przytaczane przez Czackiego (18G0), e W i told przenis z K rym u do Trok 383 rodzin karaickich, a z w ypra wy powtrnej sprowadzi nowe gromady do ucka i Halicza. Jednakowo rola Chozarw i K araitw w rasowem krzyo waniu ogu ydw, ja k wiadomo, bya podrzdn. Je st to czciowy przejaw oglnego zjawiska, ktre w ystpu je w dugim acuchu dzielnic ydowskich pomidzy Kaukazem i wschodniem pograniczem Polski. Mianowicie, jeeli odbywao si przychodtwo ydw ze wschodu, to ywioy napywowe, zo one przewanie z Chozarw i lvaraitw, nie mogy wywrze ja kiegokolwiek wpywu na rasow charakterystyk ydw rdzennych (patrz dzieje ydw kijowskich i krymskich).
http://rcin.org.pl
8. iû Kîjowska.
Rus Kijowska ja k o jeden z gwnych etapw w wdrwce ydw. Stosunek Chozarw do Kijowa p rzed X stuleciem. yd zi kijowscy z X I i X II wieku. Ich odrbno spoeczna i rasowa. Teory ikowa w wie tle faktw.
Mwic o pierwotnej historyi ydw na terenie Rosyi E uro pejskiej, nie moemy naturalnie okreli caoksztatu obchodzcych nas wydarze. Z jednej strony na przeszkodzie stoi wyjtkowo szczupy zasb wiarogodnych wiadectw, z drugiej ograniczony zakres zadania. Chcc zaznaczy tylko gwne etapy w dziejowej wdrwce ydw po Europie, zatrzym am y si jedynie na wybrzeach Dnie pru, t. j. w Kijowskiej Rusi, jako na ogniwie najwaniejszem po midzy krainam i zachodnio-sowiaskiemi (Polska, Litwa, W oy) a wschodnio-poudniowymi kresami wdrwki (Krym i Kaukaz). Ru Kijowska to jedyne ksistwo, z ktrego pochodz wszyst kie najwczeniejsze odgosy o ydach na Rusi. Pierwsze echa zwizane s z history Chozarw. Potni wadcy z nad W ogi si ora zmuszali sowian nad dnieprzaskich do skadania daniny. Ju wtedy w arunki politycz ne cigay chozarskich j^dw do Kijowa. A gdy potga ich pastw a w drugiej poowie stulecia runa pod ciosami ksicia kijowskiego Swiatosawa, Chozarowie przesiedlani byli do ruskich miast, jako jecy. W edug Tatiszczewa '), przebywajcy w Kijowie ydzi chozarscy wpywali na ksicia Wodzimierza, by przyj Judaizm .
*) W 76-ej uwadze do II tomu h istoryi R osyi.
http://rcin.org.pl
150
Prawdopodobnie liczba ydw chozarskich w Kijowie nie by a znaczn, tembardziej, e istniaa midzy nimi dno do emi gracyi na poudnie, przewanie na Krym. Tak kae przypuszcza podanie goszce, jakoby czonkowie ydowskiej gm iny w Kijowie ju w V III wieku przenieli si do gubernii Tauryckiej, tworzc pniejszych rabinistw K arasu-Bazara (Berchin 1888). Rozkw it ydowskiej kolonii w Kijowie dostrzegam y dopiero w X I i X II wieku. T raktat m etropolity Ilaryona, misyonarska dziaalno Teodozyusza Peczerskiego, dzielnica ydowska w K i jowie, wygnanie ydw z Kijowa przez W odzimierza Monomacha i Andrzeja Bogolubskiego, to niezaprzeczone tego dowody. Nie mniej jednak nie przekonywaj one o rasowem krzyowaniu ydw z ludnoci rusk w owej epoce. I tutaj szybko wybucha niena wi wzgldem przybyszw. Duch nietolerancyi przeszczepiony tu zosta z pastw a Bizantyjskiego. Ju w 1018 roku, po zdoby ciu Kijowa przez Bolesawa Chrobrego, miejscowi ydzi zostali ograbieni przez ruskich onierzy, a nieco pniej pojawio si nie przyjazne dla ydw prawo kanoniczne (patrz o metropolicie Janie II, u Berchina 1888). Nadto wzmianki czasopisw z 1146 r. o ydowskich w ro tac h dowodz, e w Kijowie istniaa specyalna dzielnica ydow ska. J e st to rwnie wyrane wiadectwo o silnem wyodrbnieniu ydw. Na Rusi nie dziao si inaczej ni w innych krajach. I tutaj ydzi nie mogli czy si z otaczajc ludnoci, a prozelityzm nalea raczej do wydarze wyjtkowych, ni do grom adnych przejaww. Pierw otny okres w historyi ydw kijowskich jest typowym wzorem dziejw, jakie charakteryzuj okresy nastpne a do dzi siejszych czasw. To samo naley powiedzie o caym terenie Rosyi euro pejskiej. S ekta t. zw. subbotnikw w Moskwie i Nowogrodzie z X IV i XV stulecia nie jest przykadem prozelityzmu judaistycznego, wbrew twierdzeniu niektrych pisarzy, np. Leroy-Beaulieu (1893). Nie mona wykaza adnego denia do istotnego prozelity zmu i gromadnego zawierania mieszanych maestw, a dzieje Chozarw nie m aj zwizku z rdzenn mas ydw.
http://rcin.org.pl
Ru K ijowska.
151
Nasuwa si jeszcze jedno pytanie. Skd przybyli ydzi do Kijowa z zachodu czy ze wschodu? I tutaj odpowied taka sa ma, ja k dla Litw y. Niezawodnie spotkay si dwie fale przychodcw, ale zacho dniapotna z drobnym strumieniem ze wschodu. Niema adnych dowodw gromadnego przychodtwa ydw z Kaukazu, z nad W ogi, z nad Czarnego morza i Krym u. Obecno ydw w tych miejscowociach gra przytem rol odrbn i nie stanowi wdrowniczych etapw w emigracyi na zachd. Wreszcie drobne oda m y karaickich i chozarskich ydw nie mogy wywrze modyfikacyjnego wpywu na gromady ydw z Europy zachodniej. Teorya Ikow a o ruskich ydach, jako krtkogowcach prze wanie niepalestyskiego pochodzenia, jest hipotez bezpodstawn.
http://rcin.org.pl
9. Pnocne w y b r z e a Czarnego m orza i Krym.

Staroytna kolonizaoya ydw na Krymie. i krytyka Harkavyego. Wpyw Karaityzmu na Chozarw. sow ej amalgamacyi ydw. Odkrycie Firkow icza Wychodtwo Chozarw na Krym w X ! stuleciu. Znaczenie Karaitw dla badacza ra
Je st szereg miejscowoci na Krymie i pnocnych wybrzeach Czarnego morza (Olwia, Anopa, Pantikapea i inne), w ktrych odnalezione zostay zabytki, wiadczce o dawnym pobycie ydw na omawianym terenie. W iksza cz zdobyczy archeologicznych pochodzi z I i I I wiekw nowej ery, ja k np. nagrobki z Czufut-Kale i marmurowa tablica z 42 r. Naleaoby sdzi z tego, e im igracya ydw nad Czarne morze wywoan zostaa przez sm utny epilog walk z Rzymianami. W edug innych autorw wychodtwo ydw odbywao si jeszcze wczeniej, w opoce Machabeuszw, gdy pastwo popierao dnoci kolonizacyj ne. Jeszcze wczeniej pewien wpyw w tym kierunku wywaro jarzm o niewoli babiloskiej, przed ktr uciekay jednostki bardziej energiczne (Berchin 1888). Ale H arkayy (1876) podda krytyce powysze twierdzenia. Odkrycie Firkow icza i stworzona przez niego interpretacya napisw na nagrobkach w Czufut-Kale nale do dziedziny fan ta stycznych wymysw. Staroytni ydzi nie stawiali nagrobkw, zwaszcza z napisami. Tak mwi Zunz i Derenburg.
http://rcin.org.pl
Pnocne wybrzea Czarnego morza i Krym.
153
Wreszcie hebrajskie napisy o typie kwadratowym, jaki pod lega badaniom Firkowicza, nie by znany przed Narodzeniem Chrystusa i w pierwszych paru wiekach nowej ery. Firkowicz powodowany by z wol, ktra wedug Harkavy'ego powstaa na gruncie szczeglnego patryotyzm u K araity. Twierdzenie niesumiennego badacza, jakoby ydzi przybyli na K rym w VI wieku starej ery, za Kambyza, i zbudowali tu fort Selaha Jehudim (skay ydowskie) jest zgoa nieprawd. Faszem jest to wszystko, co Firkowicz prawi o osiemnastu wiekach (do X IV wieku po Nar. Chryst.) pobytu ydw na Tauryckim pw y spie, chociaby dlatego, e do X III wieku, wedug H arkavyego, nie byo wcale ydw nad Czarnem morzem. Nie byo ani w ygna cw z Samaryi, ani dobrowolnych kolonistw z Judei. Nie byo rwnie zjudaizowanych tatarw , poniewa przed X III wiekiem K rym nie zna staej tatarskiej ludnoci. Ale, zdaje si, H arkavy take wpada w przesad. Nie mona zupenie odrzuci pogldu, e przed X I I I wiekiem nie byo nawet ladw ydowskiej kolonizacyi nad Czarnem morzem. Dzieje y dw kaukazkich, rozkwit prozelityzmu helleskiego i emigracya z pastw a Bizantyjskiego za przeladowa Leonanie uzasadniaj takiej kracowoci. Ju wtedy ydzi 'przemieszkiwali w Teodozyi (Kaffa), Kareonpolis czyli Solgat (Eski-krym), Fanegoryi (Tama), Bosforze (Kercz), zwanym przez ydw Sefarad. Dowody odnone sigaj IX stulecia. Od drugiej poowy X stulecia dostrzegam y jeszcze silniejszy napyw ydw, ale z innego zgoa rda, mianowicie z Chozaryi. W iemy, e ksi kijowski Swiatosaw w 965 r. zdoby grd pograniczny Chozarw Sarkat, a 969 r. Itil (Atel) oraz miasto Semender nad Kaspijskiem morzem. Chozarya runa, poczem nastpio silne wychodtwo z tego kraju. Cz ludnoci wyemi growaa nad Kaspijskie morze, cz na Kaukaz (do Derbentu), wreszcie znaczny odam pody na Krym, gdzie ju uprzednio za mieszkao wielu ich ziomkw. Pwysep ICrymski nosi nawet miano Chozaryi, a gwnem jego miastem by wtedy Bosfor (Kercz). W czasach pniejszych, gdy K rym przeszed pod wadz Grecyi, ydzi chozarscy posiedli tu wasn gmin t. zw. Kehal Chazar, obok greckiej Kehal Gregas.
http://rcin.org.pl
154
ydzi jako raaa iizyczna.
Wreszcie okoo X III stulecia na K rym przywdrowali Karaici i zamieszkali w Bosforze (Kercz), Kareonpolis czyli Solgat (Eski-krym) i Teodozyi (Kaffa) oraz innych miejscowociach. W edug H arkavyego (1879) pierwszy autentyczny dowd pobytu K araitw na Krym ie pochodzi z 1279 r., mianowicie z K areonpolis-Solgat. Ot pod wpywem nowych przybyszw Chozarowie sami przejli karaityzm i utworzyli tu prawie wyczny element tej sekty. D latego dla badacza rasowej formacyi ydw wspczesnych Chozarowie nie m og by wcale brani w rachub. W szak Karaici nie czyli si z ydami-rabinistami, tworzc cile odosobniony i nawet wrogi odam. Dla rabinistw K araici byli odszczepiecami, zarwno wrd K araitw od pocztku ich istnienia (druga po owa V III wieku)do czasw obecnych niema adnego denia do zwizkw z rabinistam i. Jakkolw iek przeto rodowd Chozarw i K araitw krym skich wyprowadzi naley z ludw rasy mongolskiej, jak Ugrw, A w a rw, Uzenw, Sangarw, Bugarw , Sawirw, niemniej jednak odrbne ich pierw iastki rasowe nie zostay wcale przelane na ob chodzce nas grom ady ydw rdzennych. A poniewa i pierwotne izolowane gm iny ydowskie na K rym ie (przed im igracy chozarsk) albo zaniky przez amalgamacy z ludnoci nieydowsk, al bo te zmieszay si z Chozarami, przeto i one nie mogy mie ad nego wpywu na rasow metamorfoz ludu ydowskiego. Sowemydzi rabinici, zamieszkali w Rosyi poudniowej, nie przejli nowych cech fizycznych ani od Chozarw, ani K arai tw.
http://rcin.org.pl
10. Kaukaz.
Wyniki antropologicznych bada jako dowd rasowego krzyow a nia ydw z ludnoci miejscow. do ydw. amalgamacyi na Kaukazie. Fizyognomiczne podobiestwo grali Czynniki sprzyjajce rasow ej Imigracya ydw na Kaukaz.
y d zi kaukazcy ja k o odam z odmiennym
mechanizmem rasow ej ewolucyi, ni y d zi europejscy.
Ju przy rozpatryw aniu tablic z wynikami bada antropolo giczny cli atwo byo zauway, e ydzi kaukazcy zajm uj odrb ne stanowisko w szeregu rozpatryw anych odamw ludnoci y dowskiej . Zdaje si niewtpliwem, e tutaj mamy do czynienia z istot nem pokrzyowaniem ydw z krtkogow, czarnowos ras tu bylcw. Zmieszanie to byo tak silne, e w niektrych miejscowociach odbio si naw et na ywiole rdzennym. Tak sdz niektrzy ba dacze (Erckert 1882, 1883, 1885), zwaszcza o mieszkacach D a giestanu, jak Lezginach i Czeczecach (patrz rys. na str. 157). Rzeczywicie, przegldajc atlas C hantrea (1887;, znajduje my szereg podobizn, uderzajco zblionych do typu ydowskiego. Prcz Lezginw i Czeczecw (tablica X X II) fizyognomicz ne podobiestwo dostrzedz si daje rwnie pord Kabardycw z okolic "Wadykaukazu (tablica IX , X), Inguzw (tablica XI), Awarw (tablica X IX ) i wielu innych. Przytem E rckert zwraca uwag, e istnieje take pewna to samo i cech psychicznych. Tak naprzykad, wzmiankowane lu dy w sabszym stopniu przejawiaj rycerskiego ducha, bardziej natom iast skonne s do handlu.
http://rcin.org.pl
156
ydzi jak o rasa fizyczna.
Sk d ydzi przybyli na Kaukaz? Nie ulega wtpliwoci, c przew anie ze wschodu. Prawdopodobnie napywali tu w rozma itych epokach, poczynajc od najwczeniejszej ery w wdrwce szczepw semickich. Doskona klasyiikacy podaje Chantre (1887)^), opierajc si nietylko na danych historycznych, ale rwnie i na wynikach porwnawczego badania kultury. 1. Pierwsze odamy semickich szczepw, midzy nimi y dzi, oderway si w Armenii, podczas transoksyjnej w drw ki od masy, dcej do Mezopotamii, 2. W IX V III wieku zdobywcy asyryjscy (Salmanazar) przesiedlili grom ady podbitych ydw do Armenii, skd atwo dosign Kaukazu. Z tego rda pochodzi m aj znane rody, np, B agratydw, wadcw Armenii i Grruzyi, W V[ wieku na K aukaz podyli ydzi, wygnani z J u dei przez Nabucliodonozora. Gromady te zlay si prze wanie z Gnizinam i na wybrzeach Aragwy. 4. Przeladowania z ery babiloskiej i perskiej niewoli, podboje Aleksandra Macedoskiego, walki z Rzymem to epoka piciu ostatnich wiekw przed Narodzeniem Chrystusa, sprzyjajca cigemu wychodtwu na K au kaz, gdzie tylu poprzednikw znalazo gocin i spokj. 5. Rwnie pierwsze wieki nowej ery sprowadziy na K au kaz liczne grom ady ydw; nie bez wpywu pozostay i czasy redniowieczne. Tak np. niektrzy ydzi w g rach D agiestanu pochodz niezawodnie z Persyi, skd w V III stuleciu przybyli razem z plemieniem Tatw. W raz z nimi zachowali jzyk perski, odzie i inno ce chy wsplnie przejtej kultury. Zauwaymy jeszcze, e do tej ostatniej kategoryi naley doda tum n imigracy ydw do Arm enii i Iweryi, po zburzeniu Jerozolimy, o czem wspomina Mojesz Choreski, wiarogodny au tor Historyi A rm enii, napisanej w V wieku nowej ery. Podug F au sta Bizantyjskiego w I I I stuleciu po Nar. Chryst. K aukaz liczy okoo 70,000 rodzin ydowskich, to jest 350,000 osb.
') 1. c, IV tona, 262 str.
3.
http://rcin.org.pl
K a u k a z .
157
Wreszcie naley przyj pod uwag jeszcze jeden pierwiastek rasowy, ktry wsik w krew kaukazkich ydw. Mwi o Chozarach, ktrzy z nad W ogi podyli na K aukaz, dosigajc Derben tu, jako jeden ze strum ieni skierowanych na poudnie. Zreszt w poowie X wieku (okoo 960 r.), w epoce ChasdaiIbn-Szapruti, Chozarya graniczya bezporednio z acuchem gr
Typ C zeczeca z Dagiestanu
o fizyognom ii ydow skiej.
Kaukazkich. Do przypomnie, e poudniowe krace ziemi chozarskiej dosigay m orza Czarnego i Kaspijskiego a do Derbentu w Dagiestanie. Nie pojm ujem y wic, dlaczego Chantre kwestyonuje przychodtwo Chozarw na Kaukaz.
Dzieje ydw kaukazkich sprzyja mogy rasowej amal gamacyi. Do VI stulecia ydzi miejscowi korzystali z zupe nego rw noupraw nienia i sym patyi rdzennego spoeczestwa. Nie ktre rody ydowskie, np. Bagratydzi, dosigay szczytw potgi.
http://rcin.org.pl
158
To nie historya ydw europejskich, gdzie nie byo ani tak silnego zbratania, ani tak wczesnej imigracyi. Nadoraiar zmieszanie na K aukazie pozostaje w zupenej h a r monii z wynikami bada antropologicznych. W yrana krtkogo wo grali kaukazkich z D agiestanu cechuje rwnie i ydw miejscowych. Dlatego, analizujc szeregi odnonych cyfr (patrz tablice po miarw), m usimy wyczy ydw K aukazu, jako odam o dziejach odrbnych i odmiennym mechanizmie rasowej ewolucyi. Na Kaukazie przejawia si niewtpliwa analogia z rdzenn ludnoci, gdy nie dostrzegam y jej wcale wrd ydw Europy.
http://rcin.org.pl
R O Z D Z I A VI.
RASO W EM K R Z Y O W A N IU YDW W E U R O P IE . MACYI R A SO W E J CHACH KU YD W
O AM ALGA
STAROYTNYCH. O CE O ST O SU N DO
FIZYO GNOM ICZNYCH . K L A SY FIK A C Y I
J Z Y K O W E J
R A S O W E J .-O ST A N O W ISK U Y DW W W SPCZESNYCH TABLIC Y ANTRO -
POLOGICZNOR A SO W EJ.
http://rcin.org.pl
:Py-
'
'
'
'
^ ':"'fe '
:'- :-?S
iT'- .; - '
mmm
A V
^yf"
.
S *'?-' ? S -? tv
K - ^"'
?/> ' '*
<y\ . *
."
." :
" ' i ' , l .'
http://rcin.org.pl
'f.
1.
yd zi nie podlegali rasowemu krzyow aniu z rdzenn ludno wpywaj na zmien
ci Europy ani p rz e z prozelityzm , ani p r z e z mieszane maetwa. Pojedyncze p rzejaw y krzyowania wcale nie no fizyczn. Wyjtek stanowi yd zi Kaukazu.
Do wniosku takiego doprowadzia analiza dziejw ludnoci ydowskiej w Europie. Przebieglimy kart odwiecznej wdrwki, podczas ktrej odamki rozbitego ludu z poudnia Europy podyy na zachd, a std przez Niemcy do krajw sowiaskich. W idoczn jest am ana linia prowadzcej drogi, ale tylko je den jej kierunek. S wprawdzie pewne lady przychodtwa ze wschodu, przez K aukaz i pnocne wybrzea Czarnego morza, ale nale one do zjawisk sporadycznych i nie zmieniaj zasadniczej treci wydarze. Drobne te strumienie imigracyjne nie mogy w sabym nawet rozmiarze przeksztaci potnej fali, jak a napyna z zachodu do krajw sowiaskich, a za Dniepr. Nie mamy adnej podstawy, aby przypuszcza, e wschodnio europejscy ydzito potomkowie prozelitw ormiaskich, kaukazkich, krymskich. Nie moemy rwnie urobi pojcia o starciu dwch mas, d cych w kierunkach przeciwlegych. Sdzimy bowiem, e imigracya ze wschodu wytworzya od osobnione kolonie, ktre zlay si z panujcym ywioem, jak np, wczesne gm iny grecko-ydowskie nad Czarnym morzem. Jeeli za niektre z nich przetrw ay burze wiekw i nacisk otoczenia, to jednak i one pozostay bez wpywu, jako rdo ob cych domieszek, Z jednej strony dziaaa tu zupena odrbno od innych grom ad ydowskiej ludnoci (ydzi kaukazcy), z drugiej odmienny wiat przekona religijnych (Karaici krymscy). Z powyszych wzgldw trudno jest podziela pogld, jako by istniaa silna amalgam acya ydw z ludnoci rdzenn Europy.
jd/.i jako rasa. 11
http://rcin.org.pl
162
Wszdzie w Europie przewija si acuch ssiedzkich prze sdw, wyrosych a do potgi religijnego fanatyzmu. Std odrbno spoeczna i rasowa. Naley tu zupenie w y kluczy wchanianie tubylczego ywiou czy przez krzewienie pro zelityzmu, czy te przez mieszane maestwa. Pojmujemy, e inercya taka bya naturalnym skutkiem prze ywanych warunkw. Trudno wzbudza w tum ach sympaty dla mieszkacw ghetta. To nie przeladowania pierwszych chrze cijan, ktre tylko potgoway zastpy Chrystusowych wyznawcw. Judaizm spltany by mnstwem surowych przepisw i sta wia pewne wymagania przy podejmowaniu prozelitw, nowa nauka wykw ita na atwiej zrozumiaych i prostych podstawach. Chrzecijastwo wyroso na gruzach zbutwiaego Rzymu. J u daizm pniejszy napotyka jedynie dojrzae owoce nowej nauki. Apostoowie Chrystusowi atwo zwalczali sceptyczne um ysy pogaskich augurw, prozelityzm ydowski bezskutecznie kruszy tarany o twierdze, zajte niedawno przez penych zapau i wiary bojownikw. Chrzecijastwo zwalczane byo w Rzymie jako domniemany ruch przeciw pastw owy,natom iast walka przeciwko Judaizmowi, w dugiej epoce mrocznego redniowiecza, czerpaa podniet w fa natyzm ie religijnym . Jedyny przykad masowego prozelityzmu przedstawiaj Cho zarowie. Istotnie, ci potomkowie Ugrw, Awarw i innych szczepw mongolskich, wytworzyli podatny m aterya dla judaistycz nej propagandy, ale tu nie byo antytezy chrzecijastwa. W reszcie Chozarowie nie zawayli na szali rasowego krzyo wania ydw rdzennych i z tego wzgldu zajm uj stanowisko od rbne. Rwnie pojedycze przypadki prozelityzmu wrd zachod nio-europejskiej ludnoci nie wchodz zgoa w rachub, gdy obce domieszki w rozmiarze tak nieznacznym zanikaj przez w chania nie waciwych pierwiastkw w pokoleniach nastpnych. Nieco ciekawych cyfr zapoyczamy u Jacobsa (1886). A utor ten oblicza, e z pomidzy 200 rabinw Miszny (II wiek nowej ery) tylko omiu byo obcego pochodzenia, ja k np. rabi Akiba i tomacz Biblii na jzyk greckirabi Akilos (Onkelos).
http://rcin.org.pl
n i o s k i.
163
Z pomidzy 2000 uczonych Gemary (200 600 r ) ledwie je den by prozelit, Mari bar Rachel, Za czasw Nehemiasza (Nehemiasz VII, 39 42, 66 67) wrd ogu, zoonego z 49,942 jednostek, byo 4,289 kapanw, a w 1298 r. i 1349 r, lista mczennikw w Norymberdze zawieraa 91 kapanw wrd 1300 ydw. Stosunek liczebny kapanw do caej ludnoci ydowskiej pozosta zatem niezmieniony. Nie inaczej rzecz si m iaa w dziedzinie m aestw mieszanych. Niektrzy sdz, e podobne zwizki istniay niewtpliwie i to w znacznej liczbie, skoro tak czsto wydawane byy edykty przeciwko czeniu si z ydami. Ale decyzye synodw w Elwirze (320 r.), Chalcedonii (388), Orleanie (538 r.), Toledo (589 i 633 r.), Rzymie (743 r.) i innych miejscowociach to jedynie protest, zrodzony na tle religijnem. W przeciw dziaaniu duchowiestwa upatrywa mona t. zw. impedimentum disparitatis cultus, gdy ojcowie kocioa nie pochwa lali maestw z ydami, zarwno jak i z poganami. Am broy (Ambros, de Abraham) wyrzek: cave Christiane gentilem aut judaeam ... uxorem accersas tibi. Prim um ergo in coniugio religio q uaeritur (Eriedberg 1895). Pogldy kocioa odbiy si na kodeksach pastwowych. Ce sarz Konstancyusz (339 r.) zabroni maestw mieszanych pod ka r mierci, co przeszo do t. zw. Leges barbarorum (Leges Romanae Burgandionum et Visigothorum). Pod wpywem tych pogldw i postanowie rozwina si praktyka, nie dopuszczajca zwizkw mieszanych w kociele kato lickim (impedimentum dirimens). Tym samym zasadom hodowa koci ewangielicki, za w y jtkiem jedynego L utra, ktry odmiennie zapatryw a si na t kwesty: Darum wisse, dass die Ehe ein usserlich leiblich Ding ist, wie andere weltliche H anthieruiig. W ie ich nu m ag mit einem Heiden, Juden, Trken, K etzer essen, trinken, schlafen, gehen, reiten, kaufen, reden und handeln, also mag ich auch m it dem ehelich werden und bleiben... Jednak naw et epoka L u tra nie daa pochopu do grom adne go zawierania mieszanych zwizkw.
http://rcin.org.pl
164
To samo cechuje i czasy dzisiejsze, jakkolwiek przy istnieniu lubw cywilnych zasada disparitatis cultus w niektrych pa stw ach nie odgrywa roli. Naturalnie, nie moe by nawet mowy o tego rodzaju zwiz kach w tych krajach, gdzie s one prawem wzbronione, jak w R o syi, Hiszpanii, Portugalii i pastw ach Skandynawskich. Nawet w A ustryi nie dopuszczane s kanoniczne maestwa pomidzy ydami a chrzecijanami, chocia istniej t, zw. fakulta tyw ne luby cywilne. J e st charakterystyczny wyrok wyszego trybunau, ktry uznaje za niewane maestwo zawarte pomi dzy bezwyznaniowym (konfessionslos) ydem a katoliczk. W resz cie mieszane maestwa stanowi rzadkie przypadki nawet w kra jach bardziej wolnomylnych w tym wzgldzie. Niestety brak statystycznych danych dla czasw wczeniejszych, a i dla doby wspczesnej cyfry obejmuj ledwie nieznaczn stref geograficzn. Niemniej jednak s one tak wymowne, e nie pozostawiaj ad nych wtpliwoci. W edug Ricoux (Dmographie de lAlgrie 1880), midzy 18301877 r., w Algierze zawarto tylko 30 mieszanych zwizkw na 25,000 m aestw. Andre (1881) podaje, e w Bawary i, w 1876 roku, liczono niewicej ni 15 takich maestw, a w Prusach w 1877 r. tylko 3,9^ j^^dw pojo chrzecijanki za ony. T ak samo mwi Zeitschrift k. kon. Preuss. Stat. B ureau z 1891 r. Czytamy, e je s t tutaj co najmniej 95;^ zwizkw niemieszanych. Przytocz jeszcze par cyfr, ogoszonych przez bawarski urzd statystyczny. W 1899 r. ydzi bawarscy zawarli 416 maestw normalnych, a ledwie 15 zwizkw z katoliczkami lub protestant kami (Woschod, 1902, Nr. 1, str. 208). D odajm y, e mieszane m aestwa daj mniej liczne potom stwo. Badania Jacobsa (1886) wykazay 9 zwizkw bezdzietnych wrd 84 takich skojarze. Przytem , zdaje si, w silniejszym stop niu bywaj odziedziczane cechy ydowskie. N aturalnie, w klasyfikacyi cech, przewanie natu ry fizyognomicznej, panuje subjekty wizm. Jednak rzecz staje si prawdopodobn, jeeli uprzytom ni sobie, e sia dziedzicznoci nie bywa jednakow dla obu stron w m ieszanym zwizku. Znany jest, p , nos Burbonw, przeka n zywany wszystkim gaziom tego domu.
http://rcin.org.pl
W n i o s k i .
165
Stwierdzon jest rwnie przewaga w przekazywaniu fizycz nych cech przez cae rasy, np. przez Negrw lub Chiczykw (Yves Delage 1895). Do tej kategoryi, naley zaliczy i ydw. Wreszcie potomstwo ojca lub m atki nieydowskiego pocho dzenia po wikszej czci porzuca Judaizm . Urzd statystyczny w Prusach wykazuje, e dzieci zrodzo nych z maestw mieszanych zostaje chrzecijanami. Dlatego naley sdzi, e ydzi w Europie nie podlegali istotnie silnemu transform izmowi pod wzgldem fizycznym. Fizycznej amalgamacyi stay na przeszkodzie dugowieczne, nieprzebyte mu ry ghetta.
2.
y d z i ja k o rasa fizyczna stanowi wytwr zmieszania, jakie
nastpio nie w Europie, lecz w odlegej od nas epoce pierwotnych w drwek i p olityczn ej sam odzielnoci Hebrajczykw. Hebrajska ga semitw wchona rnorodne pierwiastki raso we, ktre w silnym stopniu odchyliy w ydach pierwotny typ semickiego szczep u.
Do powyszego wniosku prowadzi liczny szereg danych hi storycznych i archeologicznych. W wietle tych wiadectw staroy tni ydzi nie posiadali zgoa odpornoci przeciwko wtrtom rasowym. W ytw arza si pojcie o nielicznej gromadzie koczownikw, ktra z pierwotnych swych siedlisk, prawdopodobnie z Pam iru, podya na zachd do Turanu, std do Armenii, Mezopotamii, wreszcie do Syryi. Na olbrzymim szlaku wczesnych wdrwek, przy cigej sty cznoci z rozmaitymi ludami i przy patryarchalnym ustrj u, trudno byo prahebrajczykom unikn rasowej amalgamacyi. W rd wchanianych ywiow pierwsze miejsce naley do aryjskiej ludnoci Pam iru, T uranu i Armenii. Aryjski pierwiastek odegra wybitn rol take w okresie p niejszym, w krzyowaniu ydw z ludnoci Syryi i Kanaanu. Posiadane wiadectwa rysuj bardzo plastycznie, jak potne byo kojarzenie ydw z szeregiem obcorasowych ludw, do jakich
http://rcin.org.pl
166
nale Amoryci, Chetowie, Kuszyci. Zjawisko to wystpuje wy ranie na dugiej przestrzeni palestyskich dziejw, a do V wieku przed Nar. Chryst., od kiedy, dziki nowym prdom i energi cznej dziaalnoci prorokw, mieszane maestwa zawierane byy ju tylko sporadycznie. Od wyej wymienionych ludw dugogowi i czarnowosi se mici przejli ksztat czaszki szerokogowy, oraz typ blondynowosy i jasnooki. Am algam acya w Palestynie, a rasowa czysto na ogromnym terenie rozproszenia w Europie, wrd mnstwa obcych ludw, przy dugowiecznem trw aniu rozsypki, wydawa si moe para doksem. Jednak zudzeni jestem y tylko pozorem. Dzieje staroytnej Palestyny tworz ledwie pojedynczy przejaw powszechnego zjawi ska. AVzgldnie czyste rasy znale mona jedynie zdaa od sty cznych dzielnic, od t, zw. (area of conflict). W idzimy, e ludy najsilniej podlegay rasowemu krzyowaniu nad Renem, D una jem, w dolinie Nilowej, nad Tygrysem, E ufratem i t. p., jako na dugoletnich arenach etnicznego zetknicia. W szak Palestyna i caa Syryato dzielnica wiru rasowego, to droga prowadzca z E uropy do Azyi rodkowej, z A fryki do Azyi i odwrotnie Czy strum ie potnego ruchu pozosta bez wpywu na mieszkacw pniejszej Judei, naley wtpi. Wreszcie wniosek taki jest w harm onii z rezultatam i bada antropologii fizycznej. yd dzisiejszy stanowi typ w duym sto pniu jednolity, bez wzgldu na teren geograficzny i rasowe cechy tubylcw. Jednolito ta nie mogaby zgoa powsta, gdyby amal gam acya odbywaa si w Euro^îe. E uropa bowiem przedstawia silne zrniczkowanie rdzennej ludnoci pod wzgldem typu raso wego, ktre niewtpliwie byoby przejte przez poszczeglne oda my ydw. Jeeli i dla staroytnej Palestyny uznajemy rnorodno ta etnicznego, to jednak pniejszy okres dwudziestupiciu wiekw zdoa zatrze jaskraw sze rnice. Dugoletnia am algam acya powoli ujednostajnia nierwno mierne skadniki, a w kocu wytwarza now posta o typie prze citnym. Zdaje si, w danym wzgldzie moemy upatryw a prze
http://rcin.org.pl
n i o s k i.
167
jaw wasnoci plastycznych, jakie wedug trafnej definicyi D ar wina cechuj ustrj rasowy. Pojm ujem y wic, e ydzi dzisiejsi jako grupa etniczna sta nowi konglomerat rnorodnych pierwiastkw rasowych. Jednak z biegiem czasu nastpio uksztatowanie tej jednolitoci, o ktrej wspominalimy poprzednio. Odrbno duchowa ydw w staroytnym okresie nie wy tw orzya m uru ochronnego przeciwko naleciaociom obcorasowym, ale przekua rnorodne ogniwa wielu acuchw na jeden nowy acuch o jednakow ych ogniwach. Nadajem y wic ydom jako rasie znaczenie dynamiczne. Niema wogle statyki w yciu rasowego organizmu. Nie ma liczniejszej gromady, ktra mogaby na dugo utrw ali pier wotny, czysty swj typ fizyczny. Naturalnie, pojawia si zapytanie, jak rol speniy czynniki zewntrznerodowisko. Ja k podziaay odmienne warunki bytu na obcej ziemi, w rozm aitych strefach klimatycznych? Czy, zamiast zatarcia rnic, wpywy odrbnych rodowisk nie zrodziy zrnicz kowania poszczeglnych gromad? Niema powodu do stawiania podobnych wtpliwoci. W py wy rodowiska, nawet silne, nie potrafi jednak przeksztaci wia domych wskanikw cielesnych, zwaszcza w historycznej prze strzeni czasu. Ewolucya fizyczna wym aga okresw bez porwna nia duszych.
3.
Cechy fizyognomiczne
ydw
wspczesnych
potwierdzaj
wnioselc pierw szy (o izola cyi rasow ej w epoce rozp roszenia ) i wniosei: drugi (o silnem krzyowaniu w okresie p rz e d Chrystusowym z ludami Syryi, Armenii, T u ra n u P a m iru ).
Pogld na jednolito fizyognomiczn ydw sta si jednym z dogmatw antropologii. Charakterystyczn facies ydowsk zaznaczaj naw et ci wszyscy badacze, ktrzy przekonani s o sil nem zmieszaniu ydw z rdzennemi rasami Europy i o powstaej z tego rda rnorodnoci fizycznej omawianego ludu.
http://rcin.org.pl
168
Przypomn cliociaby dwie prace najnowsze: Tlie races of E urope Ripleya (1900) i System atyczny kurs antropologii. R a sy psychiczne Krzywickiego (1902).
J a k wic ci uczeni objaniaj jednolito fizyognomiczn wobec zrniczkowania fizycznego (wskanika czaszki, barwy w o sw, oczu, wzrostu)? Ot, wedug Ripleya, typ fizyognomiczny yda wspczes nego powsta na terenie odwiecznej tuaczki i spoecznego wyodr
http://rcin.org.pl
w n i o s k i .
169
bnienia. Skojarzenie pewnych czynnikw rodowiska wytworzyo swoisty wyraz tw arzy tak samo, jak stao si np. z Baskami i Or mianami. I u tych ludw panuje w ybitna jednolito iizyognomiczna. I gdy u Baskw wytworzya si odrbna facies wrd zamknitych wyyn Pirenejw, u Ormian na tle odmiennej kultu ry chrzecijaskiej oazy w otoczeniu gromad pogaskich, to po-
sta ydowska odbija na sobie smutn przeszo dugowiecznego ghetta ^). Je st w tej postaci, ja k barwnie tomaczy Nicolucci (1890), il resultato transmesso da padre a figlio del sentimento di uno stato m orale e civile senza esempio nella storia.
') It w ould not be surprising to find this true. Continued hard ship, persecution, a desperate struggle against an inexorable human envir onm ent as w ell as natural one, could not but w rite its lines upon the fa ce. The im pression of a dreary past is deep sunk in the bodily propor tions, as w e have seen w h y not in the face as w e lP . 1. c. str. 397.
http://rcin.org.pl
N *! '<
http://rcin.org.pl
w n i o s k i .
171
Do wpywu rodowiska przybywa jeszcze jeden czynnik po wany, mianowicie dobr sztuczny. W kadej gromadzie spoecznej tkw i jednostronne poczucie cielesnej piknoci. Std wpyw niewiadomy na wybr przy za wieraniu zwizkw maeskich, a rezultatem jego, po duszym okresie dziaania, jest fizyognomiczna jednolito ).
Nie zgadzam y si jednak z interpretcy Ripleya. Sdzimy, e ghetto odegrao ledwie drugorzdn rol. Jest to czynnik mo ralny, ktry z natury rzeczy wpywa tylko na cechy duchowe. A przecie na wytworzenie obrazu fizyognomicznego skadaj si nietylko cechy duchowe, ale zarwno dua suma pierwiastkw cie lesnych, jak ksztat nosa, oprawa oka, podbrdek, koci policzkowe i mnstwo innych szczegw anatomicznych. Czy pierwiastki te stanow i take wytwr ghetta? Niewtpliwie tak nie jest.
') Tluis in all these cases, Basques, Armenians, and Jew s, w e have a potent selective force at work. So far as in their power lay, th e indiv, iduality of al these people w as encouraged and perpetuated as one of their dearest possessions. I t affected every detail of their lives. W hy should it not also react upon their sexual preferences, as w ell as determ ine their choice in marriage? Its results became thus accentuated through her e d ity . 1. c. str. 398,
http://rcin.org.pl
172
Natomiast K rzy w ick i') wyprowadza wnioski te same co i Ripley, ale postpuje ostroniej z wyjanieniem omawianego zjawiska. Analizujc typ kulturalny i psychiczny ydw wspczesnych, Krzywicki uznaje, e sprawa jest daleko trudniejsza, gdy zwraca
m y si do wytomaczenia jednolitoci oglnego wyrazu twarzy, np. specyalnej oprawy oczu i rysw nosa waciwych ydom (str. 258).
2) Starozakonni s. produktem zm ieszania bardzo rnorodnych ty pw; obok blondyna, posiadajcego w szystk ie znamiona sw ego typii, a w ic podhin czaszk, jasn e w osy, niebieskie oczy, odnajdujem y tam bruneta rdziemnomorskiego, rnego rodzaju krtkogowcw , n aw et ty p y m urzynoksztatne. A jednak, wbrew tej rozmaitoci ksztatw czaszki, barwy oczw i t. d., tw arz yd w w ykazuje w yran dno ku jednolitoci p ew nyci rysw: nos odznacza si specjalnem i ksztatam i, osada oczu take posiada w sobie co osobliw ego. Sow em , istnieje pew na jednostajno w fizjognom ii tw arzy, t. j. w ty ch rysach, ktre odrazu rzucaj si w oczy. y dzi przedstawiaj w ic w iksz jednolito pod w zgldem wyrazu tw arzy i w ogle fizjognom ii, anieli k sztatw czaszki lub barwy oczw*.
1 c. str. 221. .
http://rcin.org.pl
W n i o s k i .
173
Pojm ujem y w ahania Krzywickiego, stawiajc kwesty w spo sb nastpujcy: formule Ripleya, Krzywickiego oraz innych badaczy:
jednolito fizyognomiczn przy rozbienoci fizycznej,
trudno da logiczne i zgodne z istot rzeczy wyjanienie, gdy wniosek ten oparty jest na mylnej zasadzie. Ripley i Krzywicki przypuszczaj, e ydzi wspczeni skadaj si z aglom eratu roz m aitych typw antropologicznych, ktre wytworzyy si w erze rozproszenia przez pokrzyowanie z rdzenn ludnoci krajw po szczeglnych. Natomiast, jak staraem si wykaza w rozdziale I I niniejszej pracy, ydw dzisiejszych wbrew powyszemu pogldowi cechuje pewna jednolito pod wzgldem budowy fizycznej (ksztat czaszki barw a wosw i oczu). Dlatego zestawiamy formu inn, mianowicie:
jednolito fizyognomiczn przy jednolitoci fizycznej.
Zreszt trudno poj, dlaczego Ripley stosuje inn miar dla ludu ydowskiego, ni np. dla Ormian. Jeeli typ fizyognomiczny Ormian jest wytworem ich kulturalnego wyodrbnienia, to przecie te same wpywy wyjani potrafi zewntrzne cechy ydowskiej postaci, jako odbicie epoki staroytnej. W szak i Palestyna tworzya odrbn placwk w kulturze Azyi zachodniej. Duch jednobstwa, odmienny ustrj pastwowy i ycie spo eczne na zgoa innych podstawach, wszystko to ju dawno stw o rzyo facies ydowsk. Sowem epoka staroytna, uksztatowawszy pewien okrelony typ fizyczny ydw, nadaa mu zarwno i jednolite pierwiastki fizyognomiczne, tembardziej, e zoyy si na to i czynniki du chowe. N aturalnie, nie odrzucamy w zupenoci wpyww ghetta i kultury europejskiej, ale nadajemy im znaczenie drugorzdne. Niewtpliwie istniej typy emocyonalne, spoeczne, zawodo we. I ydzi tw orz grup etniczn, ktra nosi niektre stygm aty zalene od rodowiska redniowiecznego i nowoytnego. Czeme s te pierw iastki dodatkowe? Odpowied wydaje si nietrudn. AV dusznych m urach ghetta, w cigej trwodze moralnej i niedoli ekonomicznej wyrosy wzkie piersi, wiotkie m uskuy i blada cera.
http://rcin.org.pl
174
W muracli ghetta wykwit sm utny wiat duchowy, ktrego odbla ski dostrzegamy w melancholii wzroku i caej fizyognomii. J e st to smutne dziedzictwo z ery rozsypki, ale nie ulega w tpli woci, e w stygm atach wymienionych naley upatryw a ledwie wtrne naleciaoci na ksztaty ju dawno modelowane.
Twierdzimy wic, e fizyognomiczne cechy ydw stanowi wytwr epoki staroytnej. W obec podobnego wniosku atwo jest wyjani, dlaczego istnieje tak wybitne podobiestwo fizyognomiczne ydw staroy tnych do postaci obecnej. Do spojrze na wizerunki jecw ydowskich z epoki Szi szaka (973 r. przed Nar. Chryst.), na wysannikw krla Jehu do Salmanazara (884 r.), lub na mieszkacw Lachiszu z czasw Sennacheriba (701 r.) ^).
Typ yda poudniowo-palestyskiego.
(patrz rys. na str. 102).
Zrazu powstaje wraenie typw zebranych w pierwszym lep szym zbiorowisku ydw wspczesnych. 3000 lat nie wywoay wybitnych zmian w fizyognomicznym typie. Je st to take dowd dla twierdzenia, e gwna rola w kszta tow aniu ydw jako rasy naley do okresu staroytnego.
Patrz. str. 92, 93, 94, 98, 110 i 111.
http://rcin.org.pl
w n i o s k i.
175
Ijeszczejedno. Ju niejednokrotnie podrnicy i badacze zwra cali uwag na fizyognomiczne podobiestwo wielu ludw aryjskich Azyi zachodniej do ydw. Przytocz Ikow a (1884), ktry kae zwrci si w tym wzgldzie do zbiorw fotograficznych antropo logicznego towarzystwa w Moskwie. W edug Ikowa panuje ude rzajce podobiestwo do Hindusw, Tadikw, Afganw, Ormian i caego szeregu innych jeszcze gromad etnicznych. Gdyby tak byo w istocie, zyskalibymy jeszcze jeden dowd na korzy wyprowadzonego przez nas pogldu o rasowem zmie szaniu prahebrajczykw z ludnoci Pam iru, Turanu, Armenii. Przegldaem w tym celu liczne albumy etnograficzne i do szedem do tego samego wniosku. Powyej przytoczone s podobizny niektrych ludw o znacz nem podobiestwie fizyognomicznem do ydw. Ale, naturalnie, mgbym by posdzony o subjektywne do bieranie fotografii. By unikn podobnego zarzutu, wybraem je dno tylko album najnowsze ^) i jedynie tylko stam td zapoyczy em podane wizerunki ^), Autorw dziea tego nie mona posdza o umylne dobiera nie postaci o wygldzie ydowskim, dla charakterystyki ludw rodkowo- i zachodnio-azyatyckich. Przeciwnie, podobiestwo to dziw iH utchinsona, Gregoryego, Lydekkera, ktrzy te zaznaczaj je niejednokrotnie w tekcie do danym do album u "). *
1) The liv in g races of mankind by H utchinson, G-regory, Lydekker, 19001901, London. 2) Str. 168Ormianie; str. 169 m ieszkacy Kurdystann; str. 170 m ieszkacy Eeudystanu; str. 171Hindusi; str. 172D ziew czta z Kaszmiru. W prawdzie m ieszkacy Kurdystanu, Behidystanu (jak i A fganista nu) przez w ielu badaczy zaliczani s do yw iou rdziemnomorskiego (du gogow cw ), jednak szczepy pnocne paskow yu Iraskiego, zarwno jak i H indusi pnocni posiadaj du odsetk typ u krtkogow ego. W ystp u j tutaj te same czynniki, jakie chaiakteryzuj rasow organizacy ydw staroytnych. *) Np. m wic o dziewcztach Kaszmiru (jeden z pnocnych szcze pw hinduskich), autorzy pisz: the wom en w ith an almost Jew ish cast of countenance (str. 196). To samo znajdujem y w opisie mieszkacw A fganistanu iBeudystanu:
http://rcin.org.pl
176
Dla nas natom iast zestawienie takie wydaje si naturalnem , gdy wskazane ludy nale do tych gromad etnicznych, ktre nie wtpliwie odegray wybitn rol w ksztatowaniu ydw jako rasy przed 4000 lat.
4.
Stanowisko klasyfikacyjne ydw jako rasy, w szeregu s z c z e wzgldem fizycznym je s t
pw semickich^ niema racyonalnegojuzasadnienia. ydw z ludami semic kimi wie tylko j z y k pokrewny, gdy pod ogromna rnica. rdem chaosu suy niewaciwe utosamianie klasyfikacyi filo logicznej z rasow.
Rasowa klasyfikacya wedug zasad jzykowych wywoaa sil ne zamieszanie w nauce o ludach. Jeszcze Darwin broni pogl du, e genealogiczne zestawienie rnych ras ludzkich i uklasyfi,kowanie rozmaitych jzykw dokonanem szczliwie zostanie W edug takiego pojcia nadano rasowe pokrewiestwo wszystkim ludom, mwicym narzeczami semickiemi. W ten sposb wytwo rzono fizyczn analogi caego szeregu ludw, mianowicie Asyryjczykw, Babiloczykw, Syryjczykw, Sam arytan, Fenicyan, A ra bw i Hebrajczykw, powtarzajc przez to ten sam bd, jaki zna le mona i w innych rozdziaach etnologii. Tylko Abisyczykw ju odrazu wykluczono z powyszej grupy, jako afrykanw z pochodzenia. Jednak ju w 1864 r. zagraa wyrana pobudka do zwrotu^). Towarzystwa antropologiczne w Paryu przeprowadzio gorc dyskusy, dajc zupenej niezalenoci rasowêgo grupowania od klasyfikacyi jzykowej.
In physiognom y there is a striking ressemblance, possessing a dec idedly J ew ish type of countenance (str. 212). * To samo w zgldem Ormian: In appearance th ey are strongly su ggestive of the Jews-' (str. 254j. ') Maks Mller, w yk ad y o um iejtnoci jzyka, Krakw, 1874 r., str. 304. ) R sum u R einacha, L origine des A ryens. H istoire dune con ^ troverse. Pary, 1892
http://rcin.org.pl
W n i o s k i .
177
Szereg nagromadzonych faktw zmusi rwmie i Maksa Mllera (1874, 1888) do uznania tej niezaprzeczonej prawdy. P rostu jc bd swych twierdze poprzednich, Mller pisze '): Etnolog, ktry rozprawia o rasie aryjskiej, o krwi aryjskiej, o aryjskich oczach i wosach, grzeszy bardziej ni lingwista, mwicy o dugogowym sowniku lub krtkogowej gramatyce. Je st to gorsze, ni babiloskie zmieszanie jzykw. Jeli mwi o Aryjczykach, nie myl przez to ani krwi, ani wosw, ani czaszki. Ja zwyczajnie myl tych, ktrzy posiadaj mow aryjsk. Istotnie, jzyk jako wybitny przejaw kultury, jest wyrazem tylko spoecznej cznoci ^). Jako taki zaleny jest od innych zgoa czynnikw, ni for mowanie rasy. I jeeli uzna rasow zmienno czy to przez krzy owanie, czy przez transform izm biologiczny, to bynajmniej nie mona kojarzy zasad kultury spoecznej z prawem fizycznej antropotechniki. Rasa i j z y k to dwa wiaty odrbne. Jedna i ta sama ra sa moe uywa rnych jzykw, jeden i ten sam jzyk (lub po krewne narzecza) nalee moe do rnorodnych gromad rasowych. Rasa jako ustrj plastyczny podlega zmianom, jzyk nato m iast opiera si wpywom przeksztacajcym. Amalgamacya niepokrewnych szczepw rasowych odbywa si na caej przestrzeni znanych nam dziejw, gdy istotnego zlewa nia dwch jzykw zgoa nie dostrzegamy. Zwykle zwycia jeden tylko 'jzyk, nawet gdy naley do mniejszego odam u ludnoci. Nieliczna gromada zwycizcw zdoa narzuci kultur swoj i jzyk znacznym masom rdzennego spoeczestwa, gdy sama jako rasa ulega krzyowaniu i zatraca swe cechy fizyczne, nikn jak drobny strum ie w oysku potnej rzeki.
W ed ug R ip leya 1. o. str. 465. W aciw ie, pierw szy racyoiialny gos w tej k w esty i w ypow iedzia W . P. Edwards (1829), w listach do A. M. A. Thierryego, autora lH istoire de G-aulois. Rzecz ta pod tytu em Des caractres physiologiques des races hum aiiies considrs dans leurs rapports avec lhistoire, w yw o aa zaoenie pierw szego stow arzyszenia etnologw w Paryu.
ydzi jako rasa.
http://rcin.org.pl
178
Przykadw znajdziemy a nadto. Doskona ilustracy przedstawia Anglia. Ludno jej skada si z rnorodnych y wiow rasowych, Do nich nale (Beddoe 1885): 1. pierwotny szczep Ibero-Berberw z neolitycznego okreu, dugogowcy, bruneci; 2. pniej przybyli Celtowie (Belgowie Cezara), szero kogowcy, jasnowosi; 3. w kocu zjawiy si ludy germaskie, ja k Fryzyjczycy, Anglosaksoni oraz inni. Pomimo to, dzi panuje tylko jzyk germ aski ^), cho przy niesiony przez nike ilociowo odamy najedcw. W grzy posiadaj jzyk mongolskiego pochodzenia, lecz sa mi utracili cechy mongolskiej rasy. Ongi hordy madziarw (Ugrw) podbiy ludno krain naddunajskich, naday jej mow przyniesio n z dalekiej Azyi, lecz iizyczne pierwiastki azyatyckiego ludu zniky w przewaajcej masie transylw askich Grermanw, So wian, Rum unw i t. d. Najcie nielicznej grom ady Hindusw do Indyi rwnie zmie nio miejscowy jzyk na dominujcy pniej sanskryt. Zupenie podobne zjawisko dostrzegamy w dziejach ludw semickich. W szak narzeczy semickich uywaj Nubijczycy w po udniowym Egipcie i Abisyczycyludy tak dalekie od rasowego pokrewiestwa z Hebrajczykam i, Syryjczykami i t. d. J a k dowodzi Renan (1863), jzyk Kuszytw rwnie przed staw ia narzecza semickie, bardzo zblione do hebrajskiego i arab skiego. Skd wic taka sprzeczno z teory mniemanej analogii ra sy i jzyka? Renan nie m ia odpowiedzi, sdzc, e w obecnym stanie nauki jeszcze nie mona wyjani tej zagadki *). Jednak rzecz daje si wyjani, jeeli uzna niezaleno jzyka od rasy. N aturalnie, nie mona dokadnie okreli szczegw, tow a rzyszcych przejciu semickich narzeczy. Naley tylko przypusz cza, e jzyk odgrywa rol jednego z pierwiastkw kulturalnych,
') Jzyk angielski posiada duo francuzkich w yrazw , ale nie ma romaskich form gram atycznych. 2) 1. c. str. 3 1 5 -3 1 6 .
http://rcin.org.pl
W n i o s k i .
179
jakie inteligentna i energiczna garstka zdobywcw semickich na rzucia mniej samodzielnej i saboodpornej masie ludnoci niesem ickiej. Dzi wtpimy, czy Fenicyanie jako rasa posiadali istotne ce chy semickie, ja k dugogowo, ciemn barw wosw i oczu. e wadali semickim narzeczem, nie osabia to wtpliwoci, zrodzo nych w antropologii Fenicyan. Asyryjczycy i Babiloczycy, zdaje si, rwnie daleko odbie gli od t. zw. czystego typu semickiej rasy. Uywali wprawdzie semickiej mowy, lecz jako rasa wyobraali w mniejszym stopniu pierwiastki fizyczne istotnych semitw, w wikszym natom iast su m obcorasowych ywiow (Kuszyci, Akkadowie, Sumirowie, Ela mici). Wreszcie nie inaczej rzecz si m iaa z ydami. W yobraa m y sobie patryarchalne gromady prahebrajczykw, pniej rody osiade w Kanaanie, ktre si przeytych dziejw wchony ogromn mas niepokrewnych ywiow etnicznych. H ebraj skiej ludnoci nadan bya rola przodownicy w kulturze Syryi i Palestyny. Jzyk hebrajski zosta przejty przez licznych ssia dw dw unastu pokole. W wietle takiego powizania wydarze nie trudno poj, e i dla ydw jzyk semicki bynajmniej nie sprzeciwia si rezul tatom , zyskanym obecnie przez antropologi.
5)
Pozostaje jeszcze jedno pytanie.
Jakie stanowisko klasy
fikacyjne zajmuj y d zi w tablicy antropologiczno-rasowej.
Dotychczas ydzi szeregowani byli w grupie rdziemnomor skiej (Homo-Mediteranneus), ktra obejmuje ludy o niadej cerze ciemnej barwie wosw i oczu, rednim wzrocie i wybitnej dugo gowoci. Nale do niej mieszkacy poudniowych krain Europy ja k np. Hiszpanie, Wosi, Sycylijczycy, Sardyczycy, Korsykanie dalej w pnocnej Afryce Fenicyanie, Egipcyanie, Berberzy Kabyle (Hamici) i inni, wreszcie semickie szczepyJ(Arabowie) w zachodnio-poudniowym kcie Azyi i w czci t. zw. grupa Iraska, ja k Persowie, Kurdowie, Afganie i t. d.
http://rcin.org.pl
180
Jednak ydw wspczesnych naley wykluczy z grupy rdziemnomorskiej. Do przytoczy w tym wzgldzie troch cyfr rwnolegych. Korzysta bdziemy przewanie z tablic Ripleya (1900).
Barwa tuhstu u ludw rdzienmomorskiej rasy. Odsetki brunetiu.
R z y m ........................... 50 54^ N e a p o l ..................... 54 58^ K alabrya . . . . 62 66^ S y c y l i a ..................... 58 62^ S a rd y n ia ..................... wyej 66% G r r e c y a ..................... wyej 90^ Jeszcze wybitniej ciemna barw a wosw wystpuje u Hiszpa nw, Berberw i Arabw, zwaszcza Beduinw. N atom iast u ydw % brunetw w niektrych tylko miejsco wociach (Londyn, Baden, Prusy, Litwa) dosiga'40 50^, gdy w innych spada a do kilkunastu.
Giuny tuskanik czaszkowy.
Tutaj rnice wystpuj jeszcze wybitniej. Przecitna g wnego wyznacznika czaszki wynosi: dla K alabryi 78' dla S a rd y n ii..................................... 76' 77' dla H iszpanii..................................... 76'78' dla T u n i s u ..................................... 76' dla Kabylw z B iskry (Krzywicki 1 8 9 5 ) ..................................... 76',7 dla Arabw z Algieru (Krzywicki 1 8 9 5 ) ..................................... 76',2 dla Arabw z Suezu (Krzywicki 1 8 9 5 ) ..................................... 72,'2 Sowem, wszdzie t}^p dugogowy i podunogowy, gdy dla ydiu^ na caym prawie terenie Eurojiy, wskanik czaszki gwny zaw arty jest w skali pomidzy 80' 83/6 (poredniogowcy i krtkogowcy). J a k wida, istnieje ogromny odskok ydw od typu rdziem nomorskiego.
http://rcin.org.pl
w 11 i o s k i.
181
Szukajc istotnej analogii rasowej, po wykluczeniu typu rdziemnomorskiego, zwrcimy uwag przedewszystkiem na ras Alpejsk (Homo Alpinus). Jak wiadomo, typ powyszy oznacza grom ady o czaszce krtko- i poredniogowej, o tw arzy szerokiej, szatynowych wosach, szarych oczach i rednim wzrocie. Nazwa Homo A lpinus, stworzona przez Linneusza i przy pom niana obecnie przez De Lapougea, w najbardziej typowej po staci obejmuje ludno rodkowej Francyi, Szwajcaryi, Baw ar 3"i i A ustryi, a w mniej typowejmieszkacw K arpat i Bakanw. Naturalnie, na terenie tak znacznym istnieje mnstwo przej i form odrbnych. Bardziej na pnocy przewaa jasny odcie sza tynowych wosw, w zalenoci od wtrtw germaskiej rasy, a na poudniuciemny odcie, pod wpywem domieszek rdziemno morskiego pochodzenia. Najbardziej niad mas tworzy ludno wzdu linii, cign cej si od Sabaudyi przez Ju r i Szwajcarskie Alpy. Najwicej jasnowosych i jasnookich spotka mona na tere nie K arpat. Tak, wedug Ripleya (str. 288), w grach Ju ry , na ^ pnoc od Bernu, blondynw jest tylko 7 10^, a liczba brunetw na oznaczonym pasie dosiga 29^', gdy w Galicyi tylko IG20%. U ydw liczba brunetw wynosi przewanie 30 40%, wy twarzajc w zestawieniu z ras Alpejsk mniejsz rnic, ni w porwnaniu z ras rdziemnomorsk. Jeszcze wiksza analogia panuje dla wskanika czaszkowego. W skanik ten wynosi: dla Francyi w o g l e ..................... 83,'6 dla S z w a jc a ry i................................81'^83' dla Alzacyi-Lotaryngii . . . . 83'84' dla A ustryi naddunajskiej . . . 81'83' Cyfry te najzu])eniej odpowiadaj skali dla ydw, wynosz cej 8 0 '83,'6. AVreszcie wzrost Alpejskiej rasy, jak i ydw nie przekracza redniej normy.
Zapewne wydaje si dziwnem, e mona powiza dwa oda my ludzkoci, tak dalekie od siebie, jak synowie Palestyny od g rali z nad A aru lub Rodanu.
http://rcin.org.pl
182
Niewtpliwie, zamieszanie tkw i w samej nazwie. W aciwie naley rozprawia nie o rasie Alpejskiej ze rodkowo-zacliodniej Europy, ale o tym olbrzymim acuchu krtkogowcw, jaki istnie je na dugim pasie pomidzy Alpami z zachodu i Himalajami ze wschodu. Naley dalej przypomnie, e rdem i punktem wyjcia aryjskich krtkogowcw byy stoki Himalajw. Dzi jeszcze w zachodnim Pamirze znajduj si ludy, pod wzgldom fizycznym bardzo zblione do rasy Alpejskiej, jak Galcze i Tadicy. S to szczepy nietylko krtkogowe, ale rwnie 0 rysach europejskich i szatynowej barwie wosw. Blondynw licz do 27^. K u zachodowi od Pam iru stwierdzamy znw ogromne zbio rowiska krtkogowcw, ale o wikszej odsetce brunetw, m iano wicie w Armenii i Azyi Mniejszej, wreszcie, jako oazy, w SjTyi 1 Mezopotamii. Je st to t. zw. type Armenoid. Mona tu na wiza teren, zajmowany ongi przez potnych Chetydw. Krtkogow a ludno ta wypara w gry K aukazu pierwotny rdziemnomorski ywio Azyi Mniejszej lub zmieszaa si z nim, a po okresie kamiennym przedostaa si do Europy. Najbliszy etap utworzy pwysep Bakaski. By moe, e Pelazgowie nale do jednej gazi omawianej fali. Std, posu wajc si Dunajem, krtkogowcy azyatyccy dosigli krajw A l pejskich, Ju ry i paskowyu w rodkowej Francyi. Wreszcie jak wskazuj czaszki staroytnych i dane kulturalne, oddzielne stru mienie zawdroway do Danii, Niderlandw, Zelandyi i pnocnozachodniej Norwegii.
W wietle takich wydarze, na ydw zapatryw a si naley jako na jedn z gazi wielkiego pnia krtkogowcw AzyatyckoEuropejskich. W aciwie trzeba rozprawia o tej wielkiej masie rasowych ywiow, ktra w potnej swej fali stopia drobniej sze zbiorowisko pierwotnych ydw rdziemnomorskiego pocho dzenia (semitw). Zreszt domieszki semickie nie zmieniaj zasa dniczego pogldu naszego. Nietrudno wykaza, e w trty rd-
http://rcin.org.pl
W n i o s k i .
18B
ziemiioraorskie istniej rwnie na wielu terenacli midzy Alpami i Himalajami. Do przypomnie poudniowych Francuzw lub Ormian w Azyi Mniejszej. Wreszcie nie mam zamiaru dowie, e istnieje bezporednia tosamo fizyczna ydw i omawianych gromad. Dla tak liczne go szeregu ludw i tak olbrzymiego terenu, do miejsca i w arun kw dla rasowego zrniczkowania. Pojmujemy pokrewiestwo zasadnicze, oparte na pierwiastkach pierwszorzdnych, przy istniejcych jednoczenie cechach rozbienych miej wanych. Nie naley zapomina ani przez chwil o tych szczegach odrbnych. Krtkogowiec z nad W isy lub Rodanu nie stoi tu obok yda w klasyfikacyjnym szemacie.
Chc tylko zaznaczy, e yd zi wsimczesni jako t'asa fizyczna zn ajdu j si bliej gromady Alpejsko-Himalajskiej n i rdziemno morskiej^ i e odchylenie to od typu Semickiego nie jest luytioorem czasw rozproszenia, lecz tylko epoki przedhistorycznej i staroytnej {do V luieku przed Nar. Chryst.).
http://rcin.org.pl
Literatura.
W. F. Edwards. D es caractres physiologiques des races humaines considrs da,ns leurs rapports avec lhistoire. Pary. T. Price. A n essay on the j)hysiognom y of the present inhabitans of Britain. Londyn. 1833 Champollion. Lettres crites de l E gy p te en 182829. Pary. 1845 J. C. Prichard. The natural history of man. Londyn. 1849 L. Weyl. Beitrag zur Geschichte der Juden in Polen. Orient. 1850 J. C. Nott. The physical h istory of the Jew ish race (Southern Quar terly E eview ) 1857 J. C. Nott witli G. R. Gliddon. Indigenous races of the earth. Filadellia. 1860 T, Czacki. Rozprawa o yd ach i karaitach. Krakw. Sternberg. Vei'such einer Geschichte der Juden in Polen. W iede. H. G raelz. G eschichte der Juden. Magdeburg (i z lat nastpnych). 1861 R. G arrucci. Cimitero degli antichi Ebrei scoperto recentamente (Bull, dell In stitu te). J. Beddoe. On th e characteristic of the Jew s (Transactions of the E thnolog. Society of London, Tom I, now a serya). Broca, Pruner-Bey, Lagneau etc. (B ulletin de la socit danthropolo g ie de Paris. Tom I I i. 1863 E. Renan. H istoire gnrale et systm e compar des langues sm iti ques. Pary. W yd an ie IV. T om y I II. C. Vogt. V orlesungen ber den M enschen Giessen. 1865 AI. Kraushar. Historja ydw w Polsce. W arszawa. Robert Curzon jun. Visit to Monasteries in the Levant. Londyn. V w ydanie. Broca, Pruner-Bey etc. B u lletin de la socit danthropologie de P a ris. Tom VI. Pruner-Bey. R esultats de craniomtrie. (Mmoires de la socit d'an thropologie, serya I, tom II).
1829
http://rcin.org.pl
Litoratiu-a. 18G6
185
H. W elcker. Kraniologisclie M itthelluiigen (Archiv f. Anthropologie, I). B nm w ik. 1867 J. B. Davis. Thesaurus craniorum. Londyn. 1869 M. Flad. Kurze Schilderung der abessinischen Juden. Kornthal. 1874 Maks Mller. W yk ad y o um iejtnoci jzyka. Krakw. H. Graetz. G eschichte der Izraeliten. Lipsk. 1875 Kremer. Sem itische Kulturenlelinungen aus dem Pllanzen und Tier reiche. Ausland. G. Mayr. D ie bayerische Jngend nach der Earbe der A ugen, der Haare und der Haut (Zeitschrift der Kn.-bayer, stat. Bureau, V ll). A. Sprenger. D ie alte Geographie Arabiens. Bern. 1876 A. Harkavy. Altjdische Denkmler aus der K iin i m itgetheilt von Abrabam F irkow itsch (1839 1872) und geprft von... (Mmoires de lAcademie Impriale des sciences de St.-Petrsbourg, V II sery a, tom X X IV , 1). E. Deckert. Tabellen den Judenknaben in Talmudtora in Hamburg (Zeitschrift fr E thnologie JX). B eiiin . J. Koeroesi, Couleur de la peau, des cheveux et des j eax Buda pest. (Ann. de dmogi'aphie I). J. Majer i J, Kopernicki. Charakterystyka fizyczna ludnoci g a licy j skiej (Zbir wiadomoci do antropologii krajowej, li rakw, I, dzia 2). A. Welsbacii. Krpei-messungen verscliiedener M enschenrassen (Zeit schrift fr Ethnologie). Berlin. 1878 W. A. Maciejowski, ydzi w Polsce, na Kusi i Litwîe. Warszawa. 1879 C. Fligier. Zur A nthropologie der Sem iten (M ittheilungen der anthropolog. Geselschaft in W ien, IX). F. Hommel. D ie Namen der Sugetiere bei den sdsem itischen Viilkern. Lipsk. H. Scliiirer. D ie Gemeindeverfassung der Juden in Rom in der K ai serzeit. Lipsk. The Church missionary Atlas. Londyn. 1879 1880 J. Guldi. D elle sede prim itiva dei popoli sem itici (atti dell academia dei Lincei, Roma. f881 J. Ranke. Zur statistik und P hysiologie der Krpergrsse der baye rischen M ilitrpflichtigen (Beitrge zur A nthropologie und Urg(;schichte Bayej-ns, Tom IV). R. Andre. Zur V olkskunde der Juden. Bielefeld. 1882 B, Blechman. E in B eitrag zur Anthropologie der Juden. Dorj)at. D issert. Gen. E rck e rt. Der Kaukasus und seine Vlker. Lipsk. A. de Quatrefages de Brau et E. T. Hamy. Crania ethnica. I I tom. Pary. N. Seydiitz. D ie Vlker des Kaukasus nach ihrer Sprache und topo graphischer Verbreitung (Russische Revue). Petersburg. 1683 0. A. BepmaACKiM. JlnioBCKie ejipeii. P etersb u rg M BepxHHi>. H stj ^BHOMimysmaro (B ocxoai> X II). Petersburg. .
http://rcin.org.pl
186
Gen. E rck e rt.
E eisen im Kaukasus. (Zeitschrift fr E thnologie XV). E in B eitrag zur Anthroi)ologie der Juden (Archiv fr Anthropologie X IV ) E. Renan. Le judasm e comme race et comme religion. Pary. J. Reinach. A n alyse et critique. (Revue des tudes juives). Pary. M. /iHflieH;!^!*!!). Enpen K aK'i> napoji'B no pejinrin h no p a c t ( B o c x o ^ 'b X I X II). Petersburg. 1884 E. Golstein. D es circonfrences du thorax et de leur rapport la taille (Revue danthropologie, serya 2-a, tom VII) Pary. Graetz. D ie jdischen Proselyten im Romerreiche unter den Kaisern D om itian, N erva, Trajan u. Hadrian. W rocaw . R. N. Ikow. N eue Beitrge zur A nthropologie der Juden ("Arch, fr A nthropologie XV) B runsw ik G. A. Schimmer. E rhebungen ber die Farbe der A ugen, der Haare und der H aut, bei den Schulkindern Oesterreichs. (Mitt. der anthr. Ges. in W ien, Suppl. I). W. Wright. The Empire of th e H ittites. New-York. 1885 J. Beddoe. The races of Britain. B ristol and London. Gen. E rck ert. K opfm essungen im Kaukasus (1881 1883) (Zeitschrift fr E thnologie X V II). Berlin. E. Goldstein. Introduction l tude anthropologique des Juifs (Rvue danthropologie, serya 2-a, tom V III). P ary. J. Koliman und Kahnt. Schdel und Skeletreste aus einem Judenfried hof des X I I I und X IV Jahrhunderts zu B asel (Verh. der Naturforsch. Gesellsch. in B asel, V II). J. iVlajer i J. Kopernicki. Charakterystyka fizyczna ludnoci g a licy j skiej (Zbir w iadom oci do antropologii krajowej, Krakw IX , dzia 2). P. Topinard. E lm ents dantliropologie gnrale. Pary. R. Virchow. Gesammtbericht ber die Farbe der Haut, der Haare und der A ugen der Schulkinder in D eutschland (Arch, fr A nthro pologie X V I). Brunw ik. 1886 V. 0. Diebold. E in B eitrag zur A nthropologie der K leinrussen, Dor pat. Diss. J. Jacobs. On the racial characteristics of modern Jew s (Journal of th e A nthropolog. Instit. X V ), Londyn. A. Neubauer. N otes on the race-type of th e J ew s (Journ. of the Anthrop. In stit, XV). Londyn. 188687 J. Ranke. D er Mensch. Lipsk. 1887 E. Chantre. Recherches anthropologiques dans le Caucase. I IV tom y. Pary. 0. R. Conder. H ittite eth n ology (Journ. of the A nthropologie Instit,). Londyn, G. Herv et A. Hovelacque. P rcis danthropologie, Pary. 1888 R. H. Sayce. The H ittites, the story of a forgotten Empire. Londyn. A. H. Sa yce . W h ite race of ancient P alestin e (Expositor).
W. Dybowski und L. Stieda
http://rcin.org.pl
Literatura.
M. BepxMHi>.
187
^pejjH tiim ia iiSBicTiii o eBpejixi. j ji . Kieu. ao X II ufc(BocxoAt)- Petersburg. Flinders-Petrie. The earliest racial portraits (Nature). Londyu. 1889 G. Bertin. The races of the Babylonian Empire (Journ. of the Anthropol. Instit. X V IIl). Londyn. J. Deniker. E ssai dune classification des races lium aines base u n i quement sur les caractres physiques (B ull de la socit danthropo logie). Pary. H. G. Tomkins. On Mr. Flinders P etries Collection of ethnographic typ es from the monum ents of E gyp t (Journ. of the Anthropol. I n stit. X V III). Londyn. 1890 D.G.Brinton and Morries Jastrow. The cradle of the sem ites. Filadelfia. J. Jacobs und J, Spielman. On the comparative anthropometry of E n g lish Jew s (Journ. of the Anthropol. Instit. X IX ). Londyn. G. Nicolucci. I sem iti quel che-furono e quel d ie o g g i sono. (A tti d ell Academ ia Pontaniaiia. XX). Neapol. H. Nussbaum. H istoryja ydw . Warszawa. 1891 M. Alsberg. K assenm ischungen im Judenthum (Sammlung gem ein verstndlicher w issenschaftl. Vortrge). Hamburg. E. Cordier. Les ju ifs en Chine. Pary. J. Krzyw icki. Ludy. W arszawa. G. Lagneau. Sur la race ju iv e et sa pathologie (Bull, de la socit danthropologie de Paris). A. Zakrzew ski. P rzyczynek do charakterystyki fizycznej polakw (Zbir w iadom oci do A ntropologii krajowej). Krakw. 1892 F. Ritter von Luschan D ie anthropologische Stellung der Juden (Corresp. B latt fr Anthropol. X X III). B runw ik. S. Reinach. L origine des Aryens. H istoire dune controverse. Pary. J. Talko-Hryncew icz. C harakterystyka iizyczna ludnoci ydowskiej L itw y i R usi na podstawie w asnych spostrzee (Zbir wiadom oci do A ntropologii krajowej X V I, dzia I). Krakw. 1892 93 J. Beddoe. The anthropological h istory of Europe. (Scottish R e view ). 1893 V. Jacques. T ypes juifs. Confrence. (R evue des tudes ju ives X X V I). P ary. A. H. Sayce. The races of the old Testam ent. L ondyn. II w ydanie. 189394 E. Riehm. Handwrterbuch des Biblischen Altertum s. Bielefeld i Lipsk. I I w ydanie. 1894 V. Jacques. Les origines ethniques des ju ifs (Bull, de la socit dan thropologie de B ruxelles X X I). F. Ritter von Luschan. Jew s aud H ittites (Science). C. Lombroso. L antisem itism o e le scienze moderne. Turyn. Anatole Leroy-Beaulieu. Isral chez les nations. Pary. 1895 G. Buschan. E influss der Rasse auf die Form und H ufigkeit der pathologischer Vernderungen. (Globus L X V II).
Ka
http://rcin.org.pl
188
Y v e s Delage.
ydzi Jaku rasa Jizycziui. La structure de protoplusiua et les thories sur liir-
dit. Pary.
E. Friedberg. Lehrbuch des kathoh'scheii und ew angelischen Kirclien-
1896
rechts. Lipsk, I I I wydanie. lieb er Vererbung der Form und Grsse des Schdels (Zeitschrift fr Geburtshilfe und Gynkologie). W, Joesi. W elt-Pahrten. Berlin. G. Maspero. H istoiie ancienne des peuples de lorient classique. P a]-y. Tom I. S. Weissenberg. D ie sdrussischen Juden (Arch, fr A nthropologie X X III). Brunw ik. J. Wellhausen. Israelitische und Jdische Geschichte. Berlin. 11 wydanie. A. Edersheim. H istory of the J ew ish nation after the destruction of Jerusalem under Titus. Londyn. I l l w ydanie.
A. Goenner A.
R.
3;ibKHHflT3.
IIp n iiiic jin n cK ie nonaai ( T p y A u aiiTponoJi. OT^.Jieniii
X I I I , JJT, nsirhcTiiiK-B H n n ep . Ooui,. JIioomt. e c . X C ) . M oskw a. W. D. Morrison. T h e Je w s u nd er the E o m a n rule. L o n d y n . H. Steinheil. D ialekt, Sprache, Volk, Staat, Hasse (Festschrift fr
Adolph Bastian). Berlin. R. Virchow. liassen b ild u n g und Erblichkeit (Festschrift fr Adolph Bastian). Berlin. J896 97 Beck und Brenn. Eitpeiiciiaa iicTopiii. Przekad Dubnowa. Odessa. A.H. Keane. E th n ology. Londyn. I I w ydanie. G. Maspero. H istoire ancienne des peuples de l orient classique. P a ry, I I tom. J. Ranke. ber die individuellen V ariationen im . Schdelbau des M enschen (Corr. B la tt der Deutscli. Gesellsch. fr A nthropologie, E thuolog. und U rgeschichte) W roclaw. G. Sergi. D e combien le ty p e du crne de la population actuelle de la R ussie centrale diffre-t-il du type antique de lpoque des kourganes (C om p tes-ren d u s du XIE Congrs Intern, de mdicine M os cou, tom II). H. G. Tomkins. Abraham and his age. L ondyn. 1898 Aids to Bible students. L ondyn. C. R. Conder. The H ittites and their language. Edyniburg. J. Deniker. Les races de lEurope (IA nthropologie IX ). Pary, 1893 A. D. Elkind. Zur A nthropologie der russ-poln. Juden (Centralblatt fr Anthr., E thn. und Urgesch.,). W rocaw. Autoreferat flKOBeHKO. MaTepiajiM k t . auTpono.ioriH enpeiiciiaro u a c e .T ie n ia Pora^leiscKaro yi3;i;a, MornjiencKoii ryoepiiin. Petersburg. Diss. Schw ally. Ueber einige palstinische Vlkernamen (Zeitschrift fr die alttestam entliche W issenschaft X V III). Giessen. 1899 G. Maspero. H istoire ancienne des peuples de l orient classique. Pa ry. Tom l l .
C. TpHsycb.
x o ; i;t>).
H tKOTopuH aiiTponoJiornvecKiii ;i,auHLiH o eupeaxi (Boc-
P e te rsb u rg .
http://rcin.org.pl
Literatura. 1900
J, Deniker.
189
L es races et les peuples de la terre. Pary. Man past and present. Cambridge. A. Katz. D ie Juden in China. Berlin. Chinese Jews. (The Jew ish quarterly R eview ). Londyn. W. Z. Ripley. The races of Europe. Londyn. 1901901 Hutchinson etc. The liv in g races of m ankind. L ondyn 1902 L. Krzyw icki. System atyczny kurs A ntropologii. R asy psychiczne. W arszawa.
A. H. Keane.
Corrigenda.
str. str. str. str. 4, wiersz 7 od gry: zamiast h. iv. czytaj 2;. 'u. 21, wiersz 2 od dou: zamiast lezgijczyoy czytaj lezgini. 53, mylnie jest oznaczona cyfr 35. 59, w podpisie dodanym do rysunku, zamiast 1901 .W 1 czytaj
1 9 0 0 jM 4.
str. 81, wiersz 17 od dou: zamiast przyj czytaj iwzej. str. 112, wiersz 2 od dou: przedstaw ia czytaj iprzedstaivia. str. 112, wiersz 4 od dou: zamiast p>atrz rys. czytaj patrz rys. na
str. 98 i 110.
str. 157, w podpisie, dodanym do rysunku, przepuszczono: wedug

liip le y a 19 0 0 .
Prcz tego s pew ne niedokadnoci w pisow ni n azw geograficziiycli na mapce i scliematach. W tekcie zachowana zostaa pisownia w edug zasad, przyjtych przez Akadem i U m iejtnoci w Krakowie, g d y na n ie ktrych kliszach niepoprawione zostay przez rysow nika odstpstw a od ty cli prawide. N iedokadnoci tego rodzaju znale mona i w im ionacli arciaicznych, zw aszcza biblijnych. Zreszt w pisowni ty c h im ion panuje ogrom ny zamt, g d y nie ustalono jeszcze zasad transskrypcyi jzykow ej, (patrz str. 79).
1 ,N " : T U T Li KICH PA'

b i b l i o t e k a
V- ;.: u
Nowy
http://rcin.org.pl
*'"}*
- : ^ f-^ . * * V* % .,
" < -l
v 't .
f J t - ' V '
ti-:--' ''
r '
.*.., S . , > - , . > 'Y -i':
'
V '" "
''
' "vVi'- 'K '- , . 'i _
'
. , '
e . ' ,
/ i
'
'
lllpS S^^^
<- ';- ^ < .
? '-'^
'
- ' .
'
- ^ % >
></4
4 ; :
<i-
-O'* ^ 'rit'' ; "" rVifc-'. ' jp " :%
http://rcin.org.pl
Zî ' -
*-' !* '-^' i^
l ' ' ''id
Di SAIYCIA
n IFSnSTlilCI t S I l S A M I A C E
WYDANE Z ZAPOMOGI
NASI|PejilCE I M l t A
KASY POMOCY DLA OSB PRACUJCYCH NA POLU NAUKOWEM im ie n ia d - r a m e d . J z efa M ia n o w sk ie g o

lub ofiarowane na rzecz K asy.
B aginsky A. Wykad chorb dzieci. Podrcznik dla lekarzy i studentw. Prze kad z w ydania niem ieckiego z r. 1883, dokonany przez d-ra W iktora Kosmowskiego. Tom I. W arszawa, 1886, w 8-ce, str. V III. 279. Tom II. Biegaski W .
1886, str. 272. T o m lll. 1887, str. 282. Oenakadego tomurb. 1 (ofiarowane). Zagadnienia oglne z teoryi nauk lekarsk ich. W arszawa, 1897, str. 304. Cena rb. 1. Billrotli-W iniw arter. Wykad chirurgii oglnej. Przekad z 15-go w ydania nie m ieckiego. W arszawa, 1898 900, w 8-ce, str. 1134. Cena rb. 4. Cels A . Korneliusz. O lecznictw ie ksig omioro. (A. Corn. Celsi: De medicina libri octo), z najlepszych w yda na jzy k polski przeoy dr. med. i chir. iienr?/fc wczfci'eocz. W arszawa, 1889, str. X X X V II, 630. Cena rb. 2.
Charcot, Bouchard. B rissaud. Wykady Z dziedziny Patologii oglnej i szczeg
owej. Przekad z dziea: Trait de Mdecine, w ydanego pod kierunkiem profesorw: Charcot, Bouchard. Brissaud P atologia oglna zakae przez A. Charrina Zabuizenia i choroby odyw iania przez I.ie (xendrea, przekad Si. M arkiewicza. Choroby zakane wsplne ustrojovyi czow ieka i zwierzt przez G H. R ogera, przekad Ad. Cigliskiego. W arszawa, r. 1893, w 8-ce, str. V III. 966. Cena kop. 50. Cohnheim Juljusz. Odczyty z patologii o g ln ej. Podrcznik dlalekarzy istudentw . Przekad z 2-go przerobionego wyd. z 1882 r. W arszaw a, 1888. w 8 ce. Tom I, str V III, 607. T. lE, str. V, 262. T. III, str. VI, 340, 20. Cena rb. 5. Cybulski JSapoleon, prof. Fizyologia czowieka, wydana staraniem Stanisaw a M a r kiewicza. Cz IV. Z m ysy (cig dalszy). U cho.P ow onienie.Sm ak. Czucie. - Szczegowa fizyologia ukadu nerw ow ego centralnego. P izyologia rozmnaania si i rozwoju. W arszawa, 1896, str. 719906. Cena k. 75. E riicki A lfons. Wykady kliniczne o chorobach umysowych. W arszawa, 1897, str. 373. Cena rb. 1 kop. 50. Ilaeser IL H istorya Medycyny. Przekad trzeciego wyd. dziea Lehrbuch der Ge schichte der Medicin, dokonany przez d -ra If. uczkieioicza. Tom II. D zieje m edycyny now oytnej. Warsz , 1886, w 8-ce, str. 1092 Cena rb. 2. lleim an Teodor. Choroby narzdu suchowego. Podrcznik dla lekarzy i studen tw . Ze 161 rysunkam i w tekcie. W arszawa, 1902, w 8-ce wik., str. V III, 729. Cena rb. 3. H uetter-Lossen. Wykad chirurgii szczegowej. Przekad z 7-go w yd. n ie mieckiego. W arszawa, 1898 900, w 8-ce, str 1558. Cena rb. 5. Jaccoud S. Wykad patologii szczegowej. Przekad z sidmego w ydania fran cuskiego z r. 1883. D zieo ozdobione drzeworytami i tablicami chromolitograficznem i. W arszawa, 1884, w 8-ce. Tom I, str. 931. Tom II, str. 984. Tom III. str. 961, Cena rb. 2 za cao.
http://rcin.org.pl
B i M M C I A W1 W S Z Y S T K I C H K S I P A R M A C H M S i E P O M C E I Z I E A
WYDANE Z
z a p o m o g i'
KASY POMOCY DLA OSB PRACUJCYCH NA POLU NAUKOWEM im ie n ia d - r a m e d . J z e fa M ia n o w sk ie g o

lub ofiarowane na rzecz K asy.
Kocher Th. Wykad chiru rg ii operacyjnej.
\ K rysi ski S. Sownictwo anatomiczne. Cz. I. N a zw y natjamiczne, str. X V III.
kiego z r. 1897. P rzeoy rb. 1 kop. BO.
Przekad 3 -go w ydania niem iec /CrczeMJ.s;. W arszawa, 1900, str. 478. Cena
268, z 30 rys. w tekcie i 2 tab. Cz. II. Sowni]^ nazw anatom icznyci acisko-polski i polsko-aciski,str.275,8 ka. W arszawa, 1898. Cz III. Sow nik abecadow y nazw anatom icznych acisko-polski z objanie niam i rdosowowem i. W arszawa, 1899, str. 125, 8-ka. Za cao rb. 2.
Oituxzewski W t. S z k ic fizyologii mowy ze szczeglnem uw zgldnieniem gosek
alfabetu polskiego. Z 5 drzeworytami. W arszawa, 1893, w 8-ce, s^r. 38. Cena kop. 20. O tuszewskt W . Rozwj mowy u dziecka i stosunek tego rozwoju do je g o inteligencyi. W arszawa, 1896, str. 80. Cena k. 60.
Psychologia o ra z Filozofia mowy, z 5 drzewor. w tekcie. W arszaw a, 1898, 8-ka, str. 104. Cena kop. 80. O row ski Sianisaw . S y filis rdzenia. W arszaw a, 1898, w 8-ce, str. 340; z 4-m a tablicam i litograficzn. Cena rb. 1. Penzoldt F r. Podrcznik farmakologii klinicznej, dla uytku lekarzy i studen tw . Spolszczy A l. Fabian. W arszawa, 1891, str. V III, 282, XV, V IH . Cena kop. 30. P odrcznik histologii ciaa ludzkiego. Praca zbiorowa pod redakcy II. lloyera (sen.). W arszawa, 1901, str 562. R ysunkw w tekcie 430. Cena rb. 2 kop. 40. San der F ryderyk. Zarys nauki o Publicznej Ochronie Zdrowia, w edug drugiego w ydania z r. 1885, przeoy Sl. M arkiew icz. Str. VI, 632. Wai-szawa, 1891. Cena rb. 1 k. 50. Tchrznicki J ze f. Pilne sp raw y hygieniczne. Warszawa. 1896, str 259. Cena rb. 1. Wassercug D a w id . Objawy oczne przy zaburzeniach, ukadu nerw ow ego, oraz w arto ich przy rozpoznawaniu siedliska i natury chorb m zgow ych. (Z rysunkam i szem atycznem i). W arszawa, 1891, w 16-ce, str. 256. Cena rb. 1. W esener F eliks. Dyagnostyka klin iczna chorb wewntrznych. W yk ad o m eto dach badania w cliorobach w ew ntrznych dla suchaczy m edycyny i dla lekarzy. P rzeoy w ed u g w ydania z r. 18&2 .S M arkiew icz. i. W arszawa, 1894, str. X II, 536, ze 100 rysunkam i w tekcie i na 12 ta blicach litogr. Cena rb. 2.
O ltuszewski W l.
http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl
http://rcin.org.pl

C5bcydzi Jako Rasa Fizyczna Analiza Z Dziedziny Antropologii

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

C5bcydzi Jako Rasa Fizyczna Analiza Z Dziedziny Antropologii

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

http://rcin.org.

m ^rn ' -iV4^,S > > ig ia y f e .'i'* l.

Z Z4 rysunkami, map i tablicami graficznemi w tekcie. *

W ARSZAW A. SKAD GWNY W KSIGARNI E. W E N D E i S-ka.

1902 . Cena W u h 50 kop.

< -I : ' , ' '- / i^. ' V

Y D Z I JAKO RASA FIZYCZNA.

Z 24 rysunkami, map i tablicami graficznemi w tekcie.

00-330 W a r s z a w a , ul. Nowy Swia 71 T o l . 2 6 -6 8 -6 3

JI,03B0JieH0 H,en3ypoK). Bapniasa, IB HBapa 1902 ro^a.

P rz e d m o w a ................................................................................................ R O Z D Z IA I y d z i ia k o r a s a w w ie t le is t n ie j c y c h p o g l d w . . . ROZDZIA II.

00-33U W arszawa, ul. Nowy wia 73

L ite ra tu r a ............................................................................................. ....

w W IE T L E IST N IEJ C YCH P O G L D W .

Y D Z I JA K O R A SA CZYSTA. Y D Z I W P O D Z IA LE NA D W IE GRUPY: P O U D N IO W (SEFA RD YJSK) I PNOCN

(A SZK P]N A ZYJSK).-YD ZI W P O D Z IA L E NA TRZY GRUPY R A SO W E (TEORYE IK O W A I LA-

G N E A U ).- Y D Z I JA K O AGREGAT R OZM AIT YCH Y W IO W ETNICZNYCH.

ydzi jako rasa.

l'-4ip% '> i 7)s '}^-i^* ':r A

1M V '. "''^ V 5 V'>'''y'' '

' V ' . ' ,i'/'

- - ? s iii; * *-- ! " * f .W '

"' ' y ';?5 - ! v" i^ ^

> '';>4. /:'

t I' ' '-' V '

'- ,V2 .ii' '-- ? r i

ydzi jako ra sa czysta.

1 Spis rde umieszczony jest w kocu pracy. )

ydzi jako ras.a fizyczna.

ydzi jako rasa, w wietle istniejcy cli pogldw.

2. Podzia ydw na dwie grupy: aszkenazyjsk i sefardyjsk.

ydzi jako rasa fizyczna.

ydzi jako rasa, w wietle istniejcych pogldw.

Podzia ydw na ir z y odamy rasow e.

y7A jako rasa fizyczna.

ydzi jako rasa, w wietle istniejcych pogldw.

ydzi jako rasa fizyczna.

4 . ydzi jako agregat rnorodnych ywiow etnicznycii.

ydzi jako rasa, w wietle Istniejcych pogldw.

ydzi jako rasa fizyczna.

ydzi jako rasa, w wietle istniejcych pogldw.

ydzi jako rasa fizyczna.

DANE z ANTROPOL()(iII FIZYCZNEJ

W Y N IK I.- S P R Z E C Z N O C I POMIF^DZY ZA P A T R Y W A N IA M I PAN U JCEM I, A REZU LT AT AM I POW YSZEGO R O ZB IO RU . W N IOSK I.

f '": ' ^ ;.'> -V- : ' .

' " '

" 'i " '" \ "- . '

ydzi jako rasa fizyczna

Gwny wskanik czaszkowy

W cyfrach przecitny cli.

Elkinda(1896), dla ydw za u autorw poniszych:

76',o 79',o 82',o

83',3 83',5 83',6 85',2 86',7

83',o gruzlni 84',0 lezgijczycy86',o czec2ecy83',o

ydzi jako rasa fizyczna.

Gwny wskanik czaszkowy w skali koordynacyjnej.

17czasz. Turcya (Hiw-

no, Jamboli) Londyn (. aszk.) Litwa Turyn Ukraina Miska gub.

74.5 80',o 81',7 82',o 82',2 82',21

50 k. 82',4 I Po. Rosya | 100 m. 82',5 100 61 100 Galicya

120 303 218

ydzi jako rasa fizyczna.

ydzi jako rasa fizyczna.

- - ? s iii; * -- ! " f .W '