Mity kopernikaskie

Mano Singham
University Center for Innovation in Teaching and Education, Case Western Reserve University, Cleveland, USA

The Copernican myths

Abstract: The real story of how the scientic and religious establishments greeted the Copernican revolution is quite dierent from the folklore. And it is a lot more interesting.

Jedna z najsynniejszych rewolucji naukowych bya zwizana z dziaalnoci Mikoaja Kopernika (1473 1543). Popularna wersja przebiegu wydarze jest nastpujca.
Staroytni Grecy, cho byli wielkimi lozofami i potrali dobrze opisywa ruchy gwiazd oraz planet, mieli tendencj do tworzenia modeli Wszechwiata, na ktre bardziej wpyway rozwaania lozoczne, estetyczne i religijne ni obserwacje i dowiadczenia. Koncepcja, e nieruchoma Ziemia znajduje si w rodku Wszechwiata, a gwiazdy i planety umieszczone s na obracajcych si wok niej sferach, odpowiadaa im, poniewa okrg i sfera byy najdoskonalszymi ksztatami geometrycznymi. W czasach chrzecijaskich model ten podoba si wierzcym, poniewa dawa istotom ludzkim szczeglnym stworzeniom boym poczucie dostojestwa. Presti lozofw greckich, takich jak Arystoteles, by tak wielki, a przywizanie do doktryny religijnej tak silne, e wielu uczonych uparcie prbowao utrzyma astronomi ptolemejsk mimo rosncej zoonoci systemu epicykli, ktre naleao uwzgldnia, aby system pracowa choby wzgldnie dobrze. Tak wic, gdy Kopernik zaproponowa poprawny system heliocentryczny, Koci rzymskokatolicki zacz ostro sprzeciwia si jego ideom, poniewa usuny one Ziemi ze rodka Wszechwiata, co byo postrzegane zarwno jako degradacja istot ludzkich, jak i sprzeczno z nauk Arystotelesa. Dlatego te Inkwizycja prowadzia ledztwa, torturowaa. a nawet zabijaa tych, ktrzy popierali idee kopernikaskie. Z powodu przywizania Kocioa do dogmatw lozocznych i religijnych postp naukowy opni si o cae tysiclecie. Dopiero pniejsze prace Tychona Brahe (15461601), Johannesa Keplera (15711630), Galileusza (15641642) oraz Isaaca Newtona (16421727) doprowadziy ostatecznie do uznania koncepcji heliocentrycznej.

Mikoaj Kopernik (14731543) (dziki uprzejmoci AIP Emilio Segr` Visual Archives) e

Rne odmiany tej penej animuszu wersji historii Kopernika czsto spotyka si w podrcznikach [1]. Ile jest w nich prawdy? Poza ostatnim zdaniem poprzedniego akapitu, prawdy jest w nich niewiele. Ale stanowi one dobry przykad tego, jak naukowy folklor moe wyprze prawdziw histori.

Rozpocznijmy od mitu goszcego, e sprzeciwiano si modelowi kopernikaskiemu, poniewa zadawa on cios ludzkiej dumie przez detronizacj Ziemi z uprzywilejowanej pozycji w rodku Wszechwiata. Dennis Danielson w znakomitym artykule mwicym o tych sprawach [2] pokazuje, cytujc wybitnego genetyka Theodosiusa Dobzhanskyego, jak rozpowszechnione s takie pogldy. Dziki Kopernikowi, stwierdza Dobzhansky, Ziemia zostaa zdetronizowana z przypisywanego jej centralnego pooenia i wyjtkowoci. Carl Sagan opisa system kopernikaski jako pierwsz w serii Wielkich Degradacji (. . .) ktre zaday cios ludzkiej dumie. Astronom Martin Rees napisa: Upyno ponad 400 lat od czasu, gdy

Artyku opublikowany w Physics Today 60, zesz. 12, 49 (2007) zosta przetumaczony za zgod Autora i Wydawcy. [Translated with permission. Copyright c 2007 American Institute of Physics]

204

POSTPY FIZYKI

TOM 59

ZESZYT 5

ROK 2008

M. Singham Mity kopernikaskie Kopernik zdetronizowa Ziemi z uprzywilejowanej pozycji, przyznanej jej przez kosmologi Ptolemeusza. A Zygmunt Freud zauway, e Kopernik wywoa furi, uderzajc w naiwne samouwielbienie ludzkoci. a niebiosa znajdoway si poza jego najbardziej zewntrzn sfer. Ten Wszechwiat mia rodek zdeniowany jako rodek wielkiej zewntrznej sfery, w ktrej osadzone byy gwiazdy i materia bya przycigana w jego kierunku. W takiej kosmologii pojcia gry i dou byy dobrze okrelone. W d oznaczao w stron rodka Wszechwiata, a w gr od rodka, w stron sfery zawierajcej gwiazdy. ywioami byy ziemia, powietrze, woda oraz ogie i kady z nich mia naturaln skonno do znajdowania si w okrelonym miejscu Wszechwiata. Z faktu, e kamienie spadaj na Ziemi, miao wynika, e Ziemia, bdc cik, jest przycigana w stron rodka. Wznoszce si do gry pomienie miay dowodzi, e ogie, jako lekki, jest przycigany w stron niebios. Model ten tumaczy wiele zjawisk, takich jak spadek na Ziemi cia pozbawionych podparcia, oraz dlaczego powierzchnia Ziemi ma ksztat kulisty. Tumaczy on rwnie, dlaczego Ziemia miaa spoczywa nieruchomo w rodku. Aby moga si ona poruszy z miejsca, musiaaby istnie przyczyna, ktra poruszyaby j ze rodka, a aden taki czynnik nie by znany. W swej ksice The Copernican Revolution historyk Thomas Kuhn zauway, e Arystoteles wyranie sdzi, e Ziemia znajduje si w rodku Wszechwiata nie dlatego, e jest szczeglnie wana, ale dlatego, e jest cika. Tak si skada, e Wszechwiat i Ziemia maj ten sam rodek, gdy ciaa niebieskie poruszaj si w stron rodka Ziemi, ale jest to okoliczno przypadkowa, poniewa rodek Ziemi pokrywa si ze rodkiem Wszechwiata [5].

Ndzna suterena
Danielson wskazuje jednak, e na pocztku XVI w. rodek Wszechwiata nie by uwaany za atrakcyjne miejsce pobytu. W wikszoci redniowiecznych interpretacji kosmologii arystotelesowskiej i ptolemejskiej pooenie Ziemi w rodku Wszechwiata nie byo uwaane za dowd jej wanoci lecz (. . .) jej duych rozmiarw. W rzeczy samej, staroytni i redniowieczni uczeni arabscy, ydowscy oraz chrzecijascy uwaali, e rodek jest najgorsz czci Wszechwiata, rodzajem ndznej sutereny, gdzie zbieraj si wszelkie nieczystoci. Jeden ze redniowiecznych autorw opisa miejsce, w ktrym znajduje si Ziemia, jako pokryt ekskrementami paskudn cz niszego wiata. Inny twierdzi, e my, ludzie, tkwimy w brudzie i nieczystociach wiata, przykuci do najgorszej jego czci, na najniszym poziomie domostwa, najdalej od niebiaskiego uku. W roku 1615 kardyna Robert Bellarmine, synny oskaryciel Galileusza, powiedzia, e Ziemia jest bardzo odlega od niebios i spoczywa nieruchomo w rodku wiata [2]. W Boskiej komedii Dantego samo pieko mieci si w najgbszym rdzeniu Ziemi. Dante mwi rwnie o piekle w sposb zgodny z dynamik arystotelesowsk nie jako penym pomieni, ktre zostayby wypchnite do gry przez cisz Ziemi, ale jako zimnym i pozostajcym w bezruchu. Natomiast niebo byo w grze; im wyej, im dalej od rodka, tym byo lepiej. Tak wic Kopernik, umieszczajc Soce w rodku, a Ziemi na jego orbicie, w istocie poprawia sytuacj jej mieszkacw, zbliajc ich do nieba. Kiedy i dlaczego historia ulega znieksztaceniu? Danielson nie pokazuje dokadnie, kiedy bdne pogldy wziy gr. Ale twierdzi, e poczynajc od roku 1650 mona znale autorw goszcych takie rewizjonistyczne pogldy. Pod koniec XVIII w. zostay one cakowicie zaakceptowane. Na przykad, Johann Wolfgang von Goethe (17491832) pisa: By moe adne odkrycie lub wyraona opinia nie wywary wikszego wpywu na ludzkiego ducha ni nauka Kopernika. Ledwie uznano, e Ziemia jest okrga, a jej powierzchnia ograniczona, a zaraz musiaa ona zrezygnowa z wielkiego przywileju, jakim byo pooenie w rodku wiata. Goethemu udao si tutaj rozpowszechni inne jeszcze znieksztacenie: pogld, e przed Kopernikiem (i Kolumbem) nie wiedziano o tym, e Ziemia jest kul [3,4].

Problemy heliocentryzmu
Z drugiej strony, heliocentryczny model Kopernika stwarza cae mnstwo problemw. Wymaga, aby Ziemia si poruszaa, ale nie tumaczy, jaka przyczyna powoduje ruch od rodka. Jeeli Ziemia nie spoczywaa nieruchomo w rodku, ale jej orbita bya jedn z wielu orbit planetarnych, to jak wtedy mona by zdeniowa kierunki gra i d? Dlaczego ciaa spadaj w d, skoro Ziemia nie znajduje si w rodku Wszechwiata? Czy obiekty rzucone w gr mog spa na to samo miejsce, jeeli Ziemia nie jest w spoczynku? Ziemi nadal uwaano za najbardziej masywny obiekt we Wszechwiecie. Jeeli nie bya ona jednak przycigana do ustalonego punktu w rodku, to czy std miao wynika, e Wszechwiat w ogle nie ma rodka? Czy mogoby to oznacza, e Wszechwiat jest nieskoczony? Kuhn twierdzi, e istniay bardzo dobre powody do odrzucenia parweniusza Kopernika i pozostania przy kosmologii arystotelesowskiej i jej realizacji w astronomii ptolemeuszowskiej. Zaakceptowanie modelu Kopernika nie byoby prostym zastpieniem jednego modelu astronomicznego przez drugi. Oznaczaoby to rwnie, e caa klasa problemw zycznych, ktre uwaano za rozwizane, okazaaby si nagle nierozwizana. Tak wic wiele pocztkowego oporu pochodzio raczej ze spoecznoci zykw i astronomw ni z Kocioa. 205

Kosmologia Arystotelesa
Nawet Arystoteles nie wierzy w to, e Ziemia jest rodkiem Wszechwiata. Sdzi, e znajduje si ona raczej w jego rodku. To subtelne rozrnienie nie wynikao z dogmatw religijnych lub przekonania o wanoci rodzaju ludzkiego, ale z argumentw natury zycznej: w kosmologii arystotelesowskiej Wszechwiat by skoczony, POSTPY FIZYKI TOM 59 ZESZYT 5

ROK 2008

M. Singham Mity kopernikaskie W rzeczywistoci znajomo prac Kopernika pocztkowo bya ograniczona do spoecznoci astronomw. Tylko oni byli zainteresowani popraw w obliczaniu ruchw planet. Kopernika powszechnie szanowano jako jednego z czoowych europejskich astronomw, a doniesienia o jego pracach, wcznie z hipotez heliocentryczn, byy znane ju od roku 1515. Tak wic gdy 28 lat pniej opublikowano De revolutionibus orbium coelestium, nie byo ono bynajmniej niespodziank dla astronomw. Przyjli je jako najpeniejszy od czasw Ptolemeusza opis ruchw cia niebieskich. lemejski. Cz problemw braa si std, e niektre z istniejcych obserwacji astronomicznych byy po prostu bdne, co byo plag zarwno dla systemu kopernikaskiego jak i ptolemejskiego. Chocia lepsze obserwacje niebawem wyeliminoway cz tych problemw, inne trway uparcie przez dugi czas. Co wicej, na poziomie dokadnoci, ktrym dysponowa Kopernik, wprowadzenie orbit eliptycznych zamiast koowych nic by nie pomogo. Kopernik powinien by, wedug historyka Owena Gingericha, traktowa Ziemi i Merkurego w taki sam sposb jak pozostae planety. Kuhn pisze o Koperniku: Jego peny system by tylko nieznacznie, o ile w ogle, mniej nieporczny ni system Ptolemeusza. Oba uyway ponad trzydziestu okrgw, a pod wzgldem ekonomii oblicze aden z tych systemw nie by lepszy. aden z nich nie wyrnia si dokadnoci. Gdy Kopernik zakoczy dodawanie okrgw, jego nieporczny system ze Socem w rodku dawa wyniki rwnie dokadne jak system Ptolemeusza, ale nie dawa dokadniejszych. Kopernikowi nie udao si rozwiza problemu planet [5].

Zalety modelu kopernikaskiego

Model kopernikaski posiada pewne zalety estetyczne i jakociowe. Dostarcza on bardziej naturalnych wyjanie jakociowych zygzakowatego ruchu takich planet jak Mars obserwowanych z Ziemi, oraz udziela odpowiedzi na niektre wane pytania o ich kolejno. Wanie dlatego ostatecznie przyj si system heliocentryczny. Jak stwierdza Kuhn: De revolutionibus przekonay kilku nastpcw Kopernika, e astronomia oparta na centralnym pooeniu Soca dostarcza klucza do rozwizania problemu planet i to ci wanie ludzie ostatecznie podali proste i skuteczne rozwizanie, ktrego poszukiwa Kopernik [5]. Jest to bardzo wana uwaga dotyczca rewolucji naukowych. Na pocztku nowa teoria rzadko daje przekonywajco lepsze wyniki ni jej poprzedniczka. Zwykle dzieje si tak dlatego, e jest ona atrakcyjna, czsto z estetycznego punktu widzenia, co przyciga innych badaczy do pracy nad nowym modelem. I jeeli z upywem czasu okae si on owocny w rozwizywaniu wielu zagadek, to zyskuje zwolennikw [6]. W osigniciu sukcesu modelowi kopernikaskiemu pomogy prace duskiego astronoma Tychona Brahe, zmarego kilka lat przed wynalezieniem teleskopu. Tycho jest uwaany za najwikszego z astronomw prowadzcych obserwacje goym okiem. Jego precyzyjne i rnorodne obserwacje wywary olbrzymi wpyw na astronomi. Chocia czoowa rola Tychona jest powszechnie uznawana, to jednak mniej znany jest fakt, e podobnie jak wikszo wczesnych astronomw odrzuca on kopernikask ide ruchomej Ziemi. Uwaa, e podejcie to stwarza wicej problemw, ni rozwizuje. Ale pomimo sprzeciwu Tychona jego obserwacje dostarczyy dwch wanych argumentw wspierajcych model heliocentryczny. Poprawiy one bdne stare dane, ktre szkodziy modelom wczeniejszym, i w ten sposb pomogy usun cz TOM 59 ZESZYT 5 ROK 2008

Strona tytuowa dziea De Revolutionibus orbium coelestium Kopernika z roku 1566 wydanego w Bazylei. Pierwsze wydanie pracy miao miejsce w roku 1543, na kilka miesicy przed mierci autora.

Wikszo astronomw uwaaa jednak, e system ptolemejski, cho skomplikowany, moe w ostatecznoci da dobre wyniki. Tak wic, mimo i chwalili oni prace Kopernika i uywali jego tablic oraz metod, byli sceptycznie nastawieni do zasadniczej idei poruszajcej si Ziemi. Odrzucali j jako sztuczk ad hoc (podobnie jak wiele stuleci pniej traktowano pocztkowo hipotez kwantw Plancka), ktra okazaa si przydatnym narzdziem do prowadzenia oblicze. Idea, e ruch opisany jakim sztucznym modelem by wygodn kcj, nie bya niczym nowym. Sam Ptolemeusz twierdzi, e nie wszystkie z jego epicykli trzeba uwaa za zycznie rzeczywiste. Niektre z nich naleao jedynie traktowa jak narzdzia matematyczne, ktre pozwalay uzyska rozsdne wyniki. W pocztkowym okresie system kopernikaski nie dawa jednak lepszych wynikw numerycznych ni pto206

POSTPY FIZYKI

M. Singham Mity kopernikaskie anomalii, ktrych system kopernikaski nie umia wytumaczy. Jeszcze waniejsze jest to, e dokadno danych Tychona dostarczya zagadek, ktre umoliwiy Keplerowi, wanie nawrconemu na system kopernikaski, zaproponowanie gwnej idei mwicej, e orbity planet nie s koowe jak zakadali Ptolemeusz, Kopernik i Tycho ale eliptyczne. jeszcze silniejszych powodw dla odrzucenia teorii Kopernika. Innowacyjny pomys eliptycznych orbit Keplera w poczeniu z jego prawem staych pl pozwoli modelowi kopernikaskiemu pozby si nieporcznych epicykli. Ale jego dokadne Tablice rudolskie zawierajce dane ruchw planetarnych, opublikowane w roku 1627, byy trudne w uyciu. Dopiero teorie ruchu i grawitacji Newtona, opublikowane 60 lat pniej, rozstrzygny kwesti na korzy Kopernika, dajc jego modelowi solidne podstawy teoretyczne.

Johannes Kepler (15711630) w wieku 39 lat (dziki uprzejmoci Obserwatorium Kremsmnster)

W folklorze otaczajcym Kopernika wprowadzenie orbit eliptycznych uwaane jest susznie za kluczowy krok, ktry w ostatecznoci doprowadzi do uznania modelu. O astronomach przedkeplerowskich niesusznie mwi si, e nalegali na ruch koowy z powodu rozwaa estetycznych, niewolniczego przywizania do autorytetu Grekw i tak dalej. Ale w owym czasie powody przyjmowania ruchu koowego byy cakiem rozsdne. Poniewa nie istniay wtedy adne dobre teorie ani grawitacji, ani dziaajcych si, trzeba byo jako wytumaczy zjawisko ruchu. Ruch po okrgu mona byo wyjani za pomoc pozornych argumentw. Mona byo powiedzie, e takie byy warunki pocztkowe e jeeli raz nadano obiektowi ruch po okrgu, to gdy nie bdzie si mu przeszkadza, bdzie si porusza tak w nieskoczono. Bardziej skomplikowane ruchy, takie jak po orbicie eliptycznej, oznaczayby, e prdkoci planet i ich odlegoci od Soca nieustannie by si zmieniay. Ale wyjanienie tego wymagaoby teorii dynamicznej, ktra po prostu nie istniaa w tych przednewtonowskich czasach. Ju samo wprowadzenie idei poruszajcej si Ziemi powodowao pojawienie si wielu problemw nierozwizywalnych dla wczesnych teorii zycznych. Dodanie ruchu innego ni po kole zwikszyoby te problemy, dostarczajc POSTPY FIZYKI TOM 59 ZESZYT 5

Galileo Galilei (15641642) wg rysunku Ottavia Leoniego ok. roku 1624

Obiekcje krgw religijnych

Faktyczna reakcja krgw kocielnych na model heliocentryczny rwnie bya inna, ni gosi folklor. Z jednej strony, wydaje si, e Kopernik nie obawia si opozycji k kocielnych wobec swoich pomysw. Przecie sam by szanowanym duchownym, zadedykowa nawet swoj ksik papieowi Pawowi III, wyraajc w licie skruch z powodu zaproponowania tak niecodziennego pomysu poruszajcej si Ziemi. Tumaczy, e by zmuszony przyj t hipotez na skutek nieprzydatnoci systemu ptolemejskiego do sporzdzania kalendarzy i przewidywania pooe gwiazd. Wrd tych, ktrzy nalegali, aby opublikowa sw ksig, znajdowali si i kardyna, i biskup. W rzeczywistoci, przez 60 lat po mierci Kopernika, ktra nastpia dwa miesice po ukazaniu si De revolutionibus, ksiga ta bya czytana i przynajmniej czciowo uywana do nauczania na czoowych katolickich uniwersytetach. W roku 1600 Koci spali na stosie lozofa Giordana Bruna, zwolennika Kopernika. Ale Bruno zosta skazany za inne herezje przeciw doktrynie chrzecijaskiej, a nie za bycie kopernikaninem. Jednak fakt, e Bruno by 207

ROK 2008

M. Singham Mity kopernikaskie adwokatem i popularyzatorem heliocentryzmu mg doprowadzi pniej do przekonania, e by on pierwszym mczennikiem nowej nauki. wok nieruchomego Soca stoi w wyranej sprzecznoci z zawartoci ksigi Jozuego mwicej, e Jozue rozkaza Socu si zatrzyma. Bliski wsppracownik Lutra, Filip Melanchton, znalaz inne wersety biblijne opisujce Ziemi jako nieruchom. Konikt midzy Pismem a kopernikanizmem nie ogranicza si do wersetw mwicych o ruchu Ziemi lub Soca. Roso przekonanie, e akceptacja kopernikanizmu powodowaa take inne gbokie trudnoci teologiczne. Jak twierdzi Kuhn, liczba problemw narastaa.
Gdyby traktowa j powanie, propozycja Kopernika sprawiaa wierzcemu chrzecijaninowi wiele gigantycznych problemw. Skoro np. Ziemia bya tylko jedn z szeciu planet, to jak byoby mona utrzyma historie Upadku i Zbawienia wraz z ich wielkim wpywem na ycie chrzecijaskie? Skoro istniay inne ciaa niebieskie istotnie podobne do Ziemi, to dobro Boga zapewne spowodowaaby, e byyby one rwnie zamieszkane. Ale jeeli na innych planetach yliby ludzie, to w jaki sposb mogliby oni by potomkami Adama i Ewy i jak mogliby odziedziczy grzech pierworodny? (. . .) I jak mogliby ludzie z innych planet dowiedzie si o Zbawicielu, ktry otworzy przed nimi moliwo ycia wiecznego? Ponadto, skoro Ziemia jest planet, a zatem ciaem niebieskim umieszczonym z dala od rodka Wszechwiata, to co w takim razie dzieje si z porednim, lecz bardzo wanym pooeniem czowieka w p drogi pomidzy diabami a anioami? Jeeli Ziemia jako planeta uczestniczy w naturze cia niebieskich, to nie moe by zbiornikiem nieprawoci, z ktrego mieszkaniec czowiek marzy o wydostaniu si do boskiej czystoci niebios. Niebiosa nie mog rwnie by odpowiednim mieszkaniem Boga, jeeli uczestnicz w zu i niedoskonaociach, tak jasno widocznych na planecie Ziemi. A co najgorsze, jeeli Wszechwiat byby nieskoczony, jak sdzio wielu pniejszych nastpcw Kopernika, to gdzie mgby mieci si Boy Tron? Jak czowiek moe znale Boga, a Bg czowieka w nieskoczonym Wszechwiecie? [5].

Giordano Bruno, spalony na stosie jako heretyk w roku 1600, zosta uhonorowany w roku 1887 wzniesieniem widocznego na zdjciu pomnika, umieszczonego w miejscu egzekucji na rzymskim Campo dei Fiori. Cho Bruno zosta skazany przez Inkwizycj przede wszystkim za herezje teologiczne, a nie za popieranie heliocentryzmu, jest dzi szeroko uwaany za pierwszego mczennika rewolucji naukowej.

Przez wiele lat po opublikowaniu De revolutionibus, gdy idee Kopernika znane byy wycznie w spoecznoci matematyczno-astronomicznej, autorzy popularnych ksiek na temat astronomii i kosmologii nie znali jego pracy albo te woleli j ignorowa. Kilku nieastronomw j wymiewao nie dlatego, e bya heretycka, ale z powodu ewidentnie absurdalnej idei poruszajcej si Ziemi. Dopiero dziki popularyzatorom, wrd ktrych byli te poeci, idee Kopernika ostatecznie stay si szerzej znane i zaczy wywoywa opozycj krgw kocielnych. Ale i pod tym wzgldem przebieg wydarze by zadziwiajcy. Sprzeciw pocztkowo pojawi si wrd grup protestanckich, a nie ze strony Kocioa rzymskokatolickiego. Kuhn sugeruje, e stao si tak dlatego, e Marcin Luter (14831546) i inni przywdcy Reformacji podkrelali rol Biblii jako podstawowego rda wiedzy chrzecijaskiej i autorytetu. A pomidzy Bibli a Kopernikiem sprzecznoci byy wyrane. Koci katolicki, koncentrujc si raczej na kwestiach doktrynalnych, wykazywa wicej elastycznoci wobec nauki. Luter wypowiada si przeciwko heliocentryzmowi w roku 1539, twierdzc, e idea Ziemi poruszajcej si 208

Z upywem czasu idee Kopernika zaczy by postrzegane jako powane zagroenie dla chrzecijastwa, naleao si wic im sprzeciwi. Wkrtce Biblia staa si gwn broni w walce z Kopernikiem. Protestanccy oraz katoliccy kapani w XVII w. zaczli j przeszukiwa celem znalezienia w niej amunicji. Zwolennikw Kopernika zaczto nazywa niewiernymi oraz ateistami i domagano si poddania ich represjom. Ale nowe kocioy protestanckie nie miay sposobw wywierania nacisku i przymusu, ktre mia istniejcy od dawna Koci katolicki. Kuhn twierdzi, e to prawdopodobnie zagroenie pczkujcym protestantyzmem spowodowao, e hierarchia katolicka w roku 1616 gwatownie przesza od tolerancji kopernikanizmu do jego zwalczania. Doktryny kopernikaskie zostay, w rzeczywistoci, potpione w czasie kontrreformacji, wanie wtedy, gdy Koci z trudnociami wprowadza wewntrzne reformy, ktrych celem bya odpowied na krytyk protestantw. Jak si wydaje, antykopernikanizm by, przynajmniej czciowo, jedn z tych reform. Jeszcze jedn przyczyn zwikszonej wraliwoci Kocioa na kopernikanizm po roku 1610 (rok, w ktrym Galileusz po raz pierwszy skierowa teleskop w niebo) mogo by opnione zauwaenie wszystkich implikacji teologicznych wynikajcych z ruchw Ziemi. TOM 59 ZESZYT 5 ROK 2008

POSTPY FIZYKI

M. Singham Mity kopernikaskie W XVI wieku implikacje te rzadko byy tak wyranie wyraane [5]. Idea, e system kopernikaski powodowa degradacj ludzkoci, pojawia si prawdopodobnie ok. roku 1650, dugo po tym, gdy spoeczno naukowa zaakceptowaa heliocentryzm. Krgi kocielne rozpoczy to, co waciwie byo propagandow wojn przeciwko Kopernikowi. Prawdopodobnie stao si tak dlatego, e gdy model heliocentryczny zdoby solidne podstawy, uznano, i Soce znajduje si w pozycji uprzywilejowanej. Tak wic ludzie wprowadzili z powrotem do historii t nowo odkryt wspaniao rodka i retrospektywnie przypisali t wiar poprzednikom Kopernika. Idea degradacji ludzkoci moga zosta wprowadzona jako cz prb mobilizacji ludzi wierzcych, niebdcych naukowcami, aby zwrcili si przeciwko kopernikanizmowi przez odwoanie si do ich dumy jako istot ludzkich. Kocioy protestanckie do szybko odstpiy od sprzeciwiania si systemowi kopernikaskiemu, gdy stao si jasne, e dowody na rzecz systemu z centraln pozycj Soca s przytaczajce. Ale Koci katolicki, bdc instytucj o wiele wiksz, o wiele bardziej przywizan do tradycji oraz bardziej zbiurokratyzowan, pozosta przy swoich antykopernikaskich pogldach przez dugi czas. Zakaz mwienia o Koperniku pozostawa w mocy do roku 1822, a jego dzieo usunito z indeksu ksig zakazanych dopiero w roku 1835. W rzeczywistoci dopiero papie Jan Pawe II w roku 1992 znis edykt Inkwizycji przeciwko Galileuszowi. Tak wic Koci katolicki jest dzisiaj powszechnie uwaany za gwny czarny charakter w prawdopodobnie najgoniejszym epizodzie historii nauki. Czeg moemy nauczy si z tego wszystkiego? Historia kopernikaskiej rewolucji pokazuje, e prawdziwa historia nauki czsto ma niewiele wsplnego z popularnymi wersjami podawanymi w szkole lub collegeu albo przedstawianymi w popularnych podrcznikach i mediach. Steven Weinberg nazywa je histori w konserwie. Prawdziwa historia jest o wiele bardziej skomplikowana, ale te o wiele ciekawsza.
Skadam podzikowania Owenowi Gingerichowi za pouczajce dyskusje i wiele pomocnych sugestii.

Tumaczy Maciej Grski

Instytut Problemw Jdrowych im. Andrzeja Sotana Warszawa

Literatura
[1] P. Fishbane, S. Gasiorowicz, S. Thornton, Physics for Scientists and Engineers, wyd. II (Prentice Hall, Upper Saddle River, NJ 1996), s. 1, 320, 321. [2] D.R. Danielson, Am. J. Phys. 69, 1029 (2001). [3] M. Singhham, Phi Delta Kappan 88, 590 (2007). [4] J.B. Russell, Inventing the Flat Earth: Columbus and Modern Historians (Praeger, New York 1991). [5] T. Kuhn, The Copernican Revolution: Planetary Astronomy in the Development of Western Thought (Harvard Univ. Press, Cambridge, MA 1957); przekad polski: Przewrt kopernikaski. Astronomia planetarna w dziejach myli Zachodu, tum. Stefan Amsterdamski (Prszyski i S-ka, Warszawa 2006). [6] M. Lakatos, The Methodology of Scientic Research Programmes (Cambridge Univ. Press, New York 1978).

MANO SINGHAM jest dyrektorem Uniwersyteckiego Orodka Innowacji w Nauczaniu i Edukacji oraz profesorem nadzwyczajnym zyki na Case Western Reserve University w Cleveland w stanie Ohio. Stopie bakaarza uzyska na Uniwersytecie w Kolombo (Sri Lanka), a magisterium i doktorat w dziedzinie teoretycznej zyki jdrowej na Uniwersytecie w Pittsburghu. Jest czonkiem Amerykaskiego Towarzystwa Fizycznego. Ostatnio jego zainteresowania badawcze dotycz edukacji, teorii wiedzy oraz zyki i lozoi. Jego pierwsza ksika The Quest for Truth: Scientic Progress and Religious Beliefs (W poszukiwaniu prawdy: Postp naukowy i wierzenia religijne) zostaa opublikowana przez fundacj edukacyjn Phi Delta Kappa w listopadzie 2000 r. Druga, The Achievement Gap in US Education: Canaries in the Mine (Niecigo w osigniciach edukacyjnych w USA: Kanarki w kopalni) zajmuje si rnicami wynikw nauczania midzy biaymi a czarnymi studentami i wydana bya w 2005 r. przez Rowman and Littleeld Education Press. Ksika, ktra ma si pojawi niebawem, nosi tymczasowy tytu From Scopes to Dover: Evolution, Religion, and the Establishment Clause (Od procesu Scopesa do procesu szkoy w Dover: Ewolucja, religia i klauzula establishmentu) i pokazuje, jak wyzwania stojce przed nauczaniem ewolucji w szkoach amerykaskich zmieniy si pod wpywem wielokrotnych niepowodze w sdach.

POSTPY FIZYKI

TOM 59

ZESZYT 5

ROK 2008

209