Chemia materiaw wybuchowych Materiay do wykadw z chemii dla grnikw Jan Drzymaa Wprowadzenie Wedug mitw greckich ludzko

otrzymaa ogie od Prometeusza u zarania dziejw czowieka. rda kopalne wskazuj, e rzeczywicie ogie i spalanie substancji towarzyszy czowiekowi od tysicy lat. Do wytwarzania ognia su paliwa naturalne (drewno, wgiel, ropa naftowa, tuszcze i inne substancje palne), a do ich spalania niezbdny jest tlen z powietrza. Reakcja cakowitego spalania pierwiastka wgla, ktry jest gwnym skadnikiem wgli kamiennych, zachodzi wedug reakcji: C + O2 = CO2 segmentu czsteczki celulozy, zapisa rwnaniem: (1) a spalanie drewna, ktrego gwnym skadnikiem, obok ligniny jest celuloza, mona dla jednego

CH2OH H H OH H H OH H n O O

= C6H10O5

+ 6O2

= 6CO2 + 5H2O

(2)

Spalanie wykorzystywano do ogrzewania, przyrzdzania posikw, do celw rolniczych, a take rzemielniczych. Dalszy postp w wykorzystaniu spalania na uytek czowieka nastpi z chwil odkrycia, kilkaset lat przed nasz er w Chinach, e spalanie niektrych mieszanin moe zachodzi bez obecnoci tlenu z powietrza lub z maym dostpem tlenu z powietrza pod warunkiem, e mieszanina ta posiada w sobie odpowiedni ilo tlenu. Zaobserwowano, e spalanie to moe zachodzi bardzo szybko a nawet wybuchowo. Pierwszy materia wybuchowy to czarny proch, czyli mieszanina 75% saletry potasowej, 10% wgla drzewnego i 15% siarki (Smoleski i Heger, 1964). Proch czarny pojawi si w Europie zachodniej w XIV i by uywany np. w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku. Proch czarny by jedynym materiaem wybuchowym do poowy XIX wieku, kiedy rozwj nauki pozwoli na odkrycie wielu, znacznie silniejszych od prochu, materiaw wybuchowych, ktre zaczto stosowa do broni palnej i do prac grniczych. Najpierw pojawia si nitroceluloza, potem nitrogliceryna i dynamit. Na pocztku XX wieku zaczto stosowa trotyl. S to substancje wybuchowe innego rodzaju ni proch czarny, gdy same w sobie zawieraj tlen potrzebny do spalania, a wybuch jest powodowany reorganizacj atomw w czsteczce materiau wybuchowego. Reorganizacja atomw w czsteczce nitroglikolu zachodzi wedug reakcji:

CH2-ONO2 | CH2-ONO2 = 2CO2 + 2H2O + N2 (3) podczas gdy wybuch prochu czarnego moe zachodzi w wyniku reakcji spalania substancji palnej (S oraz C) za pomoc utleniacza (KNO3) wedug reakcji: 2KNO3 + S + C = SO2 + CO2 + K2O + NO + 0.5N2 (4) Dziaanie materiaw wybuchowych, zarwno tych opartych na spalaniu jak i tych opartych na reorganizacji czsteczki polega na reakcji chemicznej zapocztkowanej bodcem zewntrznym prowadzcej do gwatownego powstawania duej iloci gazw i energii, ktre maj zdolno do gwatownego rozprzestrzeniania si. Dalszy rozwj materiaw wybuchowych dokonywa si dziki eksperymentom nad nowymi rodzajami broni i odpalaniem rakiet, a w poowie XX wieku pojawia si bro atomowa i termojdrowa. Wybuch jdrowy ma inny charakter ni wybuch klasycznych materiaw wybuchowych, gdy polega on na wyzwoleniu olbrzymiej energii podczas acuchowej reakcji rozszczepiania jder cikich pierwiastkw lub reakcji termojdrowej polegajcej na syntezie lekkich jder pierwiastkw. Wyzwolona energia powoduje burzcy podmuch otaczajcych gazw (powietrza) oraz gazw powstaych w wyniku odparowania otaczajcych wybuch substancji, ktry posiada olbrzymia si niszczc. Obecnie klasyczne (nie jdrowe) materiay wybuchowe s wykorzystywane jako paliwa rakietowe, substancje pirotechniczne oraz materiay kruszce i miotajce. Materiay wybuchowych w grnictwie Materiaami wybuchowymi nazywamy indywidua chemiczne lub mieszaniny, ktre pod wpywem energii bodcw zewntrznych tj. mechanicznych, cieplnych, elektrycznych lub wybuchowych ulegaj reakcji chemicznej przebiegajcej samorzutnie i szybko z wydzieleniem duej iloci ciepa i gazw. Wybuch jest gwatown zmian stanu rwnowagi ukadu prowadzc do pracy mechanicznej. Wybuch skada si z dwch etapw. Pierwszy to zamiana energii chemicznej na energi substancji silnie spronej. Drugi to rozszerzanie spronej substancji prowadzce do niszczenia otoczenia. Wybuchowi towarzyszy fala detonacyjna powodujca wstrzsy i huk. Wyrnia si nastpujce rodzaje wybuchu: detonacja, wybuch zwyky i deflagracj. Detonacja polega na rozkadzie czsteczek materiau wybuchowego z prdkoci od 1000 do 8500 m/s, ktry prowadzi do krtkotrwaych, ale silnych cinie gazw, ktre rozprajc si krusz otaczajce rodowisko. Materiay detonujce nazywamy kruszcymi. Detonacje poznaje si po obecnoci fali detonacyjnej (drgania powietrza i ziemi) i silnym huku. Wybuch zwyky polega na szybkim spalaniu si substancji palnej mieszaniny wybuchowej z udziaem tlenu zawartego w innym skadniku materiau wybuchowego. Wybuch zwyky zachodzi z prdkoci od 400 do 1000 m/s.

Podczas wybuchu zwykego rozprania gazw jest wolniejsze ni przy detonacji. Materiay ktre ulegaj wybuchowi zwykemu nazywa si motajcymi. Wybuchowi zwykemu towarzyszy huk. Deflagracja polega na nierwnomiernym i raczej powolnym niejednorodnym zachodzeniu reakcji potencjalnie wybuchowej, ktra zachodzi z prdkoci od kilku do kilkudziesiciu m/s. Deflagracj mona porwna do bardzo szybkiego palenia si. Deflagracji moe towarzyszy gwizd lub syk. Deflagracji mog ulega zarwno materiay kruszce jak i motajce.

Materiay wybuchowe

Inicjowane

Inicjujce
-pierwotne

Szybko dziaajce
-estry kwasu azotowego -nitrozwizki aromatyczne -nitroaminy -mieszaniny

Wolno dziaajce
prochy strzelnicze: -PGS

-wtrne

Rys. 1. Podzia materiaw wybuchowych stosowanych w grnictwie (Sztuk i wsp., 1980) Inn cecha materiaw wybuchowych, obok szybkoci rozkadu jest wraliwo. Wraliwo materiau wybuchowego to podatno na dziaanie bodcw zewntrznych, ktre inicjuj wybuch. Bodce zewntrzne to energia cieplna (ogrzanie, iskra lontu prochowego, pomie), energia wybuchu (z innego materiau wybuchowego lub lontu detonacyjnego), oraz energia mechaniczna (uderzenie, ukucie lub tarcie). Materiay wybuchowe stosowane w grnictwie mona podzieli na inicjowane i inicjujce, a inicjowane na szybko i wolno dziaajce (rys.1). Materiay inicjowane szybko dziaajce powinny by mao wraliwe na impulsy mechaniczne cieplne i elektryczne lecz ulega wybuchowi pod wpywem materiau inicjujcego. Materia wybuchowy inicjujcy powinien odznacza si du wraliwoci na wszystkie bodce zewntrzne. Materiay inicjowane wolno dziaajce powinny by wraliwe na pomie, a mao na czynniki mechaniczne, cieplne oraz uderzenie fali detonacyjnej. Chemia wybuchu Reakcje zachodzce w materiaach wybuchowych szybko dziaajcych polegaj na rozpadzie struktury czsteczkowej z utworzeniem nowych prostych atomw i czsteczek. W wyniku wybuchu powstaj takie zwizki jak C, CO, CO2, H2O, NO, NO2, oraz N2. Rodzaj produktw reakcji zaley od

iloci tlenu dostpnego w detonujcej substancji. Tlenu moe by tyle ile trzeba do cakowitego zwizania wgla do CO2 i wodoru do H2O, albo wicej lub mniej. Ilo tlenu w materiale wybuchowym opisuje bilans tlenowy (liwa, 1977). Bilans tlenowy moe by dodatni, ujemny oraz zerowy. Materia ma dodatni bilans tlenowy, gdy ilo w nim tlenu jest wiksza ni to jest wymagane do cakowitego zwizania wgla w CO2 i wodoru w H2O. Ta nadmiarowa ilo tlenu reaguje z azotem dajc trujce tlenki azotu, co moe by wad materiau wybuchowego. Typowym przykadem materiau wybuchowego o dodatnim bilansie tlenowym jest nitrogliceryna. Jej detonacja zachodzi wedug reakcji: CH2-ONO2 | 2 CH -ONO2 = 6CO2 + 5H2O + NO + 5/2N2 (5) CH2-ONO2 Reakcje wybuchowe materiau o ujemnym bilansie tlenowy prowadz do powstawania produktw staych i/lub trujcego CO. Tlen cakowicie wie wodr do wody, ale jest go za mao, aby zwiza wgiel w CO2, dlatego oprcz CO2 powstaje CO, a nawet wgiel pierwiastkowy. Przykadow substancj o silnie ujemnym bilansie tlenowym jest trjnitrotoluen (trotyl):
CH3 O2N NO2

NO2

= 14C + 5H2O + 3N2 + 3.5O2 = 7CO +7C + 5H2O + 3N2

(6)

Przykadem substancji o lekko ujemnym bilansie tlenowym jest pentryt. Jego detonacja zachodzi wedug reakcji: CH2ONO2 O2NOCH2 - C-CH2ONO2 = 5CO + 4H2O + 2N2+ 1.5O2 = 3 CO2 +2CO +4H2O + 2N2 (7) CH2ONO2 Jak wida z powyszej reakcji rozpad wybuchowy materiau o lekko ujemnym bilansie tlenowym prowadzi do powstawanie trujcego tlenku wgla, ale nie powstaje wgiel pierwiastkowy. Trzecia grupa materiaw wybuchowych ma zerowy bilans tlenowy. Jest on bardzo korzystny, gdy przy wybuchu nie wydzielaj si substancje trujce, a take energia wybuchu jest najwiksza. Zerowy bilans tlenowy wybuch ma nitroglikol: CH2-ONO2 CH2-ONO2 = 2H2O + N2 + 2CO2 (8)

Materiay wybuchowe szybko dziaajce W materiaach wybuchowych kruszcych, jak ju podano poprzednio, prdko rozchodzenia si fali detonacyjnej powodujcej rozpad struktury chemicznej materiau jest wiksza ni 1000 m/s. Tak szybki wybuch powoduje kruszenie otaczajcego rodowiska. Pod wzgldem chemicznym

materiay wybuchowe szybko dziaajce to zwiazki na bazie estrw kwasu azotowego, nitrozwizkw aromatycznych, nitroamin oraz mieszanin tych zwizkw z innymi materiaami. Wszystkie materiay kruszce stosowane do prac podziemnych musz mie zerowy lub dodatni bilans tlenowy, aby nie powstawa trujcy tlenek wgla. W estrach kwasu azotowego (HNO3) grupa nitrowa -NO2 tworzy ugrupowanie -C-O-NO2. Estry kwasu azotowego mog powstawa w reakcji z wglowodanami lub alkoholami wielowodorotlenowymi. Do estrw z wglowodanami zaliczamy nitroceluloz o wzorze:
CH2ONO2
H H O

O
H

ONO2
H

ONO2

czyli teoretycznym wzorze oglnym [C6H7O2(ONO2)3)]x . Nitroceluloza jest bia wknist substancj nierozpuszczaln w wodzie a rozpuszczaln w rozpuszczalnikach organicznych. Ma zdolno do tworzenia roztworw koloidalnych. Maksymalna teoretyczna zawarto azotu w nitrocelulozie wynosi 14.14 %, a praktyczna jest zawsze mniejsza, co oznacza, e stopie znitrowania jest mniejszy ni teoretyczny. Sucha nitroceluloza o zawartoci azotu powyej 10% ma waciwoci wybuchowe i nazywana jest bawen strzelnicza lub kolodionow. Nitroceluloza stosowana jest nie tylko do materiaw wybuchowych (prochy bezdymne, dynamit, inne), ale take do wyrobu lakierw, emalii malarskich, celuloidu i sztucznej skry. Celuloid, tworzywo sztuczne zawierajce nitroceluloz, ogrzane do temperatury 180oC i uderzone, wybucha jak dynamit. Tabela 1. Waniejsze estry kwasu azotowego (HNO3) z alkoholami stosowane jako materiay wybuchowe kruszce Substancja nitrogliceryna (poprawnie triazotan gliceryny) nitroglikol (poprawnie diazotan glikolu etylenowy) Wzr
CH2ONO2 CHONO2 CH2ONO2

Waciwoci bezbarwna, oleista, trujca, silnie wybuchowa ciecz. Tt =8oC. W stanie staym przeamywana wybucha. bezbarwna, trujca, wybuchowa ciecz. Trudnozamarzalny materia wybuchowy gdy jego Tt = -22,3oC.

CH2ONO2 CH2ONO2

Do estrw kwasu azotowego z alkoholami nale np. nitrogliceryna i nitroglikol. Ich wzory i waciwoci opisano w tabeli 1. W grupie nitrozwizkw aromatycznych grupa nitrowa -NO2

zwizana jest bezporednio z atomem wgla. Zwizki te s dobrymi rodkami wybuchowymi i maj t zalet, e s mao czue na bodce mechaniczne. W tabeli 2 podano przykadowe nitrozwizki aromatyczne. Do grupy nitroamin zalicza si tetryl, heksogen i nitroguanidyn. W nitroaminach grupa nitrowa -NO2 zwizana jest z atomem azotu grupy aminowej tak, jak to pokazano w tabeli 3. Nitroaminy s silnymi materiaami wybuchowymi, s take trwae chemicznie i trudne do zainicjowania, dlatego uywane s jako materiay wybuchowe inicjujce wtrne. Tabela 2. Przykadowe nitrozwizki aromatyczne Substancja a) dwunitrobenzen b) trjnitrobenzen a a) nitrotoluen b) dwunitrotoluen c) trjnitrotoluen ksylit
O2N

Wzr
NO2

NO2

NO2

NO2

NO2

b
CH3 O2N
CH3 O2N NO2

CH 3

NO2

NO 2

NO2

a
CH3 NO2 CH3 NO2

heksyl

NO2 O2N

O2N NH NO2

NO2 O2N

a) nitronaftalen b) dwunitronaftalen c) trojnitronaftalen

dwunitrofenol a
OH

NO2

NO2

NO2

NO2

NO2 NO2

b
NO2

c
OH O2N NO2

NO2

+
OH NO2
O2N ONH4 NO2

a) kwas pikrynowy b) pikrynian amonu

O2N

NO2

NO2

Tabela 3. Substancje wybuchowe z grupy nitroamin

Nazwa wzr chemiczny barwa Inne cechy

tetryl (trjnitrofenylometylonitroamina)
O 2N

H 3C N

NO 2 NO 2

ta

silnie toksyczna

NO 2

heksogen (trjnitrotrjazyna)
H2C N O2N

NO2 N CH2 N C H2 NO2

biaa

nie reaguje z metalami materia silnie wybuchowy

nitroguanidyna

NH2 C =N-NO2 NH2

bezbarwna

trwaa chemicznie trudna do zainicjowania

Dla polepszenia wybranych waciwoci, materiay wybuchowe miesza si z innymi rodkami wybuchowymi, substancjami palnymi lub zwizkami bogatymi w tlen. Otrzymany mieszaniny stosuje si jako materiay kruszce lub miotajce. Poniej bd omwione dwie najczciej stosowane grupy zwane mieszaninami nitroglicerynowymi i mieszaninami amonowo-saletrzanymi. Do nitroglicerynowych materiaw wybuchowych zalicza si dynamity. Dynamity to mieszanina ciekej nitrogliceryny z substancjami staymi, ktre nadaj jej cechy plastyczne. Pocztkowo nitrogliceryn stosowano jako materia kruszcy w stanie pynnym. Byo to niewygodne i niebezpieczne. Nobel jako pierwszy zastosowa mieszanin nitrogliceryny z ziemi okrzemkow otrzymujc dynamit, ktry atwo byo formowa w adunki i atwe zdetonowa od sponki z piorunianem rtci. Dalszy rozwj dynamitu polega na zamianie wybuchowo obojtnej ziemi okrzemkowej na inne np. mczka drzewna lub wybuchowe nitroceluloz i saletr amonow. W ten sposb produkuje si tradycyjne dynamity, elatyny wybuchowe, dynamity elatynowe oraz barbaryty, mieszaniny o niskiej (ok. 20 % ) zawartoci nitrogliceryny. Znana sl saletra amonowa NH4NO3 jest materiaem wybuchowym. Zmieszanie saletry amonowej w iloci 50% z elatynowan dwunitrochlorohydryny lub nitroglikolem pozwala na otrzymanie elatynowanego materiau wybuchowego dobrze dziaajcego w niskich temperaturach. Saletr amonowa miesza si take z wieloma innymi substancjami otrzymujc materiay wybuchowe, ktre maj zastosowanie zarwno w grnictwie odkrywkowym jak i w grnictwie podziemnym. W grnictwie stosuje si amonity, ktre s mieszanin saletry amonowej i innych materiaw wybuchowych oraz substancji palnych i obojtnych. Mieszanie saletry amonowej z nitrogliceryn (4%) oraz pewnej iloci soli kuchennej, aby obniy temperatur wybuchu, daje karbonity. Karbonity stosuje si w kopalniach wglowych niemetanowych. Saletra amonowa jest take baz do produkcji metanitw, materiaw wybuchowych stosowanych w kopalniach wgla zawierajcego wybuchowy metan i py wglowy. Metanity

zawieraj ok. 4% nitrogliceryny i inne dodatki jk np. sl kuchenn, ktre obniaj temperatur reakcji. Metanit specjalny jonowymienny (MSJ1) zawiera NaNO3 i NH4Cl, ktre dostarczaj podczas wybuch tych samych skadnikw co mieszanina saletry amonowej i soli kuchennej gdy: NaNO3 i NH4Cl = NH4NO3 + NaCl (9) Materiay wybuchowe mog wystpowa w rnych postaciach tj. postaci sypkiej, granulowanej, prasowanej, pplastycznej oraz w formie plastycznej. Materiay plastyczne szybko dziaajce s najczciej mieszanin zawierajc od 75 do 95% materiau wybuchowego np. pentrytu lub heksogenu oraz od 5 do 25% plastyfikatora np. kauczuku. Przykadem plastycznego materiau wybuchowego moe by czeski Semtex o szybkoci detonacji ok. 6500 m/s, ktry produkowany na bazie pentrytu (Mecir i Valek, 1969). Pentryt dziki symetrycznej budowie czsteczki odznacza si du odpornoci na czynniki mechaniczne i chemiczne. Z tego powodu nie jest take higroskopijny, daje atwo si take atwo formowa np. przez krojenie noem, ma nisk prno par, a wic jest trudno wyczuwalny, a mae iloci jego pyw nie s grone przy wdychaniu (Urbaski, 1955). Dlatego jest on chtnie stosowany przez terrorystw. Materiay wybuchowe wolno dziaajce (miotajce) Materiay miotajce o prdkoci reakcji okoo 600 m/s uywa si gwnie w grnictwie skalnym. Jako materiay miotajce stosuje si prochy dymne, przede wszystkim PGS (proch grniczy skalny). Proch strzelniczy dymny czarny jest mieszanin saletry potasowej (KNO3), wgla drzewnego oraz siarki i stosowany jest od kilku tysicy lat. Proch dymny bardzo atwo si zapala od pomienia. Materiay wybuchowe inicjujce Dobre materiay wybuchowe musz by bezpieczne podczas ich produkcji, transportu i magazynowaniu, a zatem musz si charakteryzowa du odpornoci na wybuch pod wpywem prostych bodcw zewntrznych takich jak tarcie, wstrzs czy temperatura. Detonacja bezpiecznych materiaw wybuchowych odbywa si tylko pod wpywem silnego bodca jakim jest wybuch powodowany innym materiaem wybuchowym zwanym inicjujcym. Czasami stosuje si wicej ni jeden materia inicjujcy. Gdy stosuje si dwa materiay inicjujce, pierwszy z nich nazywany si pierwotnym, a drugi, ktry przenosi wybuch od inicjujcego do zasadniczego materiau wybuchowego nazywa si inicjujcym wtrnym. Do pierwotnych inicjujcych materiaw wybuchowych nale porunian rtci, azydek oowiu oraz trjnitrorezorcynian oowiu (TNRO). Piorunian rtci o wzorze (C=N-O)2Hg jest biaym proszkiem. Niestety powoduje on korozj niektrych metali, zwaszcza aluminium. Piorunian rtci

najlepiej przechowywa pod woda, gdy w kontakcie z wod traci zdolnoci wybuchowe. Azydek oowiu o wzorze Pb(N3)2 jest, podobnie jak piorunian rtci biaym proszkiem, ale w stanie wilgotnym nie traci waciwoci wybuchowych. Wchodzi w rekcje z metalami szlachetniejszymi od oowiu, np. z miedzi oraz jej stopem mosidzem i wtedy staje si bardziej zdolny do wybuchu. Do wtrnych materiaw wybuchowych inicjujcych zalicza si tetryl, heksogen, pentryt, oktogen, tetrazen i acetylenek miedzi (I). Ich wzory podano w Tabeli 4. Tabela 4. Substancje wybuchowe inicjujce wtrne. Tetryl oraz heksogen omwiono w tabeli 3. Nazwa pentryt (czteroazotan pentrytu) tetrazen wzr chemiczny CH2 - ONO2 O2NO-H2C-C-CH2-ONO2 CH2 - ONO2
N-N \\ ta || C-N=N-NH-C-NH2.H2O || NH N-NH /
| |

barwa biaa

Inne cechy toksyczny, nie reaguje z metalami dodatek uczulajcy w sponkach azydkowych atwo zapala si od rozarzonego drutu

acetylenek miedzi(I)

Cu-CC-Cu

brunatna

Jdrowe materiay wybuchowe Pewne izotopy cikich pierwiastkw mog ulec rozpadowi podczas bombardowania ich jder neutronami o odpowiednio wysokiej energii. W wyniku reakcji rozpadu jder wyzwala si znaczna energia zwizana z przechodzeniem pewnej iloci masy w energi z zgodnie rwnaniem Einsteina E = mc2. Gwatowne wydzielanie si duej iloci energii powoduje fal uderzeniow o znacznej sile niszczcej. Jeeli proces rozszczepiana jder prowadzi si powoli, wydzielane ciepo mona wykorzysta do celw ciepowniczych i produkcji energii elektrycznej. Do produkcji materiaw wybuchowych jak i materiaw dla elektrociepowni atomowych zastosowanie znalaz uran posiadajcy 92 protony i 143 neutrony czyli 235 nukleonw co zapisuje si jako
235 92

U lub uran-235

oraz pluton-239 posiadajcy 94 protony (Mochowski, 1992). Proces rozpadu uranu jest skomplikowany i powoduje wydzielanie si rnych produktw. Najczciej s to produkty zwizane z reakcjami:
90 37 235 92

Rb + 144Cs + 2 01n 55 Br + 146La + 301 n 57 Zn+ 160Sn + 4 01n 62

U + 01n

87 35 72 30

W reakcji uwalniaj si neutrony, ktre powoduj, ze reakcja rozprzestrzenia si w caej objtoci materiau uwalniajc olbrzymi ilo energii. Dla przykadu mona poda, e rozszczepienie 1 g uranu 235 daje 84.106 kJ czyli znacznie wicej ni powstaje podczas spalenia 1 g wgla (34kJ) czy z detonacji 1 g trotylu (2.8 kJ). W reakcji jdrowej nastpuje zanik pewnej iloci masy (co nie uwzgldnia si w zapisie rwnania reakcji jdrowej), a pojawia si energia w iloci 9.1010 kJ na gram zanikajcej masy. W wyniku rozkadu 1 grama uranu-235 zanika 9.33 10-4 g czyli okoo miligrama. Teoretycznie kontrolowany wybuch jdrowy mona zastosowa do burzenia ska czy z, ale technika ta, z powodw wielkiej skali, zanieczyszcze rodowiska substancjami radioaktywnymi i oporami psychicznymi nie zostaa dotd zastosowana. Na rysunku 1 pokazano schematycznie plutonowy adunek wybuchowy. Jest on zbudowany z trzech warstw. Wewntrz znajduje si pluton 239 w formie kuli. Dokoa umieszczona jest warstwa uranu 238. Trzeci warstw stanowi materia wybuchowy do ktrego doczone s od gry detonatory poczone z urzdzeniem detonujcym. Do wybuchu plutonu dochodzi, gdy wczy si urzdzenie detonujce, ktre uruchamia materia wybuchowy. Detonujcy materia wybuchowy wywiera due cinienie na pluton poprzez ekran uranowy. W wyniku tej kompresji wzrasta gsto plutonu. W tym samym czasie uruchamiane jest dodatkowe urzdzenie, w ktrym nastpuje emisja neutronw. Neutrony inicjuj reakcje rozpadu plutonu, a uciekajce neutrony s wyapywane i odbijane przez ekran uranowy z powrotem do plutonu. W ten sposb dua ilo neutronw przy masie krytycznej plutonu zapewnionej przez zwikszone cinienie w plutonie dziki wybuchowi powoduje reakcje acuchow rozpadu jder plutonu. Nieco inaczej dziaa adunek uranowy (rys. 2). Mas krytyczn osiga si przez wybuchowe poczenie dwch kawakw uranu. Najmniejsza masa zwana mas krytyczn dla uranu-235 wynosi 40kg, dlatego adunek uranowy jest stosunkowo duy.
inicjator neutronowy

uran 235 materia wybuchowy

pluton 239

detonatory

urzdzenie detonuj ce

Rys. 1. Bomba plutonowa

10

nap d uran 235

obudowa

uran 235

Rys. 2. Bomba uranowa Literatura: Smoleski D., Heger, L.,Spalanie i detonacja. W : Podstawowe problemy wspczesnej techniki, tom IX, PWN, 1964, 3-39 liwa, W., Wybrane dziay chemii dla studentw Wydziau Grniczego, Wyd. Pol. Wroc., Wrocaw, 1977, 235-246 Mochowski, J., Podstawy chemii, Politechnika Wrocawska, 1992 Mei R., Vlek D., Novodob vrtac a trhac technika, SNTL, Praha 1969 Urbaski T., Chemia i technologia materiaw wybuchowych, tom 1-3., Wyd. MON., Warszawa 1954 Sztuk, H., nieek J., Wojtkiewicz, H., Technika urabiania ska, Wyd. Pol. Wroc,. Wrocaw, 1980

11