Z

RECENZJE Magdalena SENDERECKA

N XXXIII / 2003, s. 154162

DYSKUSYJNA TEORI WIADOMOCI

Euan M. Macphail, Ewolucja wiadomoci, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2002, ss. 332 Euan M. Macphail jest profesorem psychologii na University of York. Prowadzi badania porwnawcze nad zrnicowaniem inteligencji u rozmaitych gatunkw zwierzt. W Ewolucji wiadomoci broni tezy, i wiadomo przysuguje wycznie ludziom, gdy pojawia si w konsekwencji opanowania jzyka. Wszystkie organizmy niezdolne do posugiwania si jzykiem, w tym zwierzta i niemowlta, uzna naley za niewiadome. W ksice mona zasadniczo wyrni dwie czci. Pierwsza (rozdziay 2 4 oraz 8) powicona jest dziejom problemu psychozycznego w lozoi i psychologii. Autor w rzetelny sposb przedstawia ewolucj koncepcji ciaa i umysu, poczwszy od stanowisk wypracowanych w staroytnej Grecji, poprzez dualizm Kartezjusza i Leibniza, materializm predarwinowski Hobbesa i La Mettrie, a do rozstrzygni empirystw brytyjskich oraz Kanta. Szczegln uwag zwraca przy tym na zagadnienie wystpowania umysu u zwierzt. Krelc dalsz histori problemu psychozycznego, wskazuje na koncepcje sformuowane w ramach okrelonych szk psychologicznych, takich jak funkcjonalizm Jamesa, strukturalizm Titchenera, behawioryzm Watsona, Hulla i Skinnera. Duo miejsca powica omwieniu etapw procesu uczenia si w warunkowaniu klasycznym i instrumentalnym. Opowie swoj kontynuuje, przedstawiajc czynniki, ktre doprowadziy do upadku behawioryzmu, a w konsekwencji do kolejnego
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.

SENDERECKA

przedeniowania pojcia umysu. Zalicza do nich powstanie i rozwj psychologii poznawczej, jak rwnie entuzjastyczne przyjcie, zaproponowanej przez Chomskyego, koncepcji przyswajania jzyka przez ludzi. Przedstawia te pokrtce wspczesne propozycje rozwizania problemu ciao-umys, oscylujce midzy zykalizmem a panpsychizmem. W drugiej czci ksiki (rozdziay 1 i 5 7) autor prbuje odpowiedzie na pytanie, jakim organizmom przysuguje wiadomo, w jaki sposb wyewoluowaa i jakie niesie ze sob korzyci. Swoje rozwaania opiera na wynikach bada wspczesnej etologii, psychologii i neurobiologii. W kocowych fragmentach ostatniego rozdziau (8), Macphail przedstawia autorskie rozstrzygnicie problemu natury i pochodzenia wiadomoci. Jego propozycja jest, jak sam z przekonaniem zapewnia, cakowicie sprzeczna ze zdrowym rozsdkiem, przy czym Macphail zdaje si by z tego dumnym. W rozdziale pierwszym Macphail wyrnia dwa rodzaje wiadomoci: samowiadomo i wiadomo odczuwajc. Samowiadomoci okrela zdolno bezporedniej obserwacji stanw wasnego umysu, ktra pozwala na odrnienie siebie od reszty wiata. wiadomo odczuwajc utosamia z kolei z umiejtnoci odbierania wrae zmysowych, jak rwnie dowiadczania wewntrznych stanw emocjonalnych i motywacyjnych. Za kryterium jej wystpowania w danym organizmie przyjmuje zdolno odczuwania przyjemnoci i blu. Zdaniem Macphaila, reakcje behawioralne i zjologiczne, na podstawie ktrych skonni jestemy przypisywa zwierztom zdolno odczuwania przyjemnoci i blu, nie stanowi rozstrzygajcego dowodu w kwestii wiadomoci organizmw innych ni ludzie. Reakcje takie mona zaobserwowa ju u bardzo prymitywnych bezkrgowcw, choby limakw, ktrych przecie prawie nikt nie podejrzewa o wiadome odczuwanie. Ich ukad nerwowy potra poprawnie klasykowa docierajce do niego bodce na niebezpieczne, neutralne lub korzystne, a nastpnie, stosownie do tej bezreeksyjnej oceny, uruchamia odpo-

DYSKUSYJNA TEORI WIADOMOCI

wiednie systemy dziaa unikania bd denia. Odczuwanie nie jest wic konieczne ani do wykrycia zagroenia, ani do jego uniknicia. U ludzi dowiadczanie przyjemnoci i blu jest zdecydowanie bardziej prawdopodobne, gdy wikszo z nich potra o tym werbalnie zawiadczy. Odczucia porednicz u nich midzy systemem klasykacji bodcw a systemem reakcji, wymuszajc, stosownie do zaistniaych warunkw, zwikszenie efektywnoci podjtych dziaa. Zdaniem Macphaila, wiadomo odczuwajca u zwierzt innych ni ludzie byaby po prostu ewolucyjnym zbytkiem. W rozdziale pitym autor ksiki stara si wykaza, i nie istniej przekonujce dowody, wiadczce o zrnicowaniu intelektualnym poszczeglnych gatunkw krgowcw. Inteligencj zwierzt okrela si zazwyczaj na podstawie testw, mierzcych ich zdolno uczenia si bd rozwizywania problemw. Zdaniem Macphaila, zdolno ta opiera si wycznie na mechanizmie tworzenia skojarze midzy bodcami i reakcjami, i jest wsplna dla wszystkich zwierzt krgowych. Autor przeciwstawia si zdroworozsdkowej tezie, wedle ktrej poziom inteligencji przedstawicieli danego gatunku jest wprost proporcjonalny do stopnia jego pokrewiestwa z ludmi. Utrzymuje i, zote rybki s rwnie inteligentne jak szympansy (s. 159), co mona wykaza empirycznie, pod warunkiem przystosowania testu do ich zdolnoci percepcyjnomotorycznych. Na poparcie swego stanowiska przywouje midzy innymi rezultaty bada, w ktrych sjki bkitne osigny lepsze wyniki ni naczelne Nowego wiata, podkrelajc jednoczenie, i za najbliszych yjcych krewnych ptakw uzna naley krokodyle. Macphail sprzeciwia si rwnie przypisywaniu niektrym zwierztom, na przykad szympansom, zdolnoci intuicyjnego rozwizywania problemw oraz wnioskowania. Odnotowane w literaturze naukowej przykady zachowa, mogcych wiadczy o takich zdolnociach, interpretuje, odwoujc si do wspomnianych ju mechanizmw tworzenia asocjacji i uczenia si na zasadzie prb i bdw. Autor ksiki przyznaje, e czowiek zdecydowanie przewysza inteligencj przedstawicieli pozostaych gatunkw krgowcw. Przy-

SENDERECKA

czyn tej przewagi upatruje w specycznie ludzkiej, jego zdaniem, zdolnoci posugiwania si jzykiem, a w konsekwencji umiejtnoci formuowania logicznych dowodw i rozumowego rozwizywania problemw. Macphail omawia wyniki bada nad przyswajaniem jzyka przez szympansy. Kompetencje tych zwierzt w zakresie rozumienia mowy s porwnywalne do analogicznych umiejtnoci dwuletniego dziecka. Pewne kopoty sprawia im jednak budowanie zoonych, wielowyrazowych zda (oczywicie przy uyciu jzyka opartego na kodzie niewerbalnym, na przykad jzyka migowego). Zdaniem autora, z trudnoci tych mona wnosi, e zwierzta nie potra opanowa regu gramatyki, a w konsekwencji nie rozumiej kierowanych do nich komunikatw werbalnych. Zachowania szympansw, wskazujce mimo wszystko na umiejtno nabywania znaczenia sw, naley interpretowa jako efekt bezreeksyjnego uczenia si skojarzeniowego. Macphail przyjmuje za Chomskym, i ludzie dysponuj wrodzon zdolnoci przyswajania jzyka, ktra to zdolno stanowi o intelektualnej przepaci midzy umysem czowieka a umysem zwierzcia. Przypuszcza, i ludzie nie znajcy jzyka, nie byliby bardziej inteligentni od przecitnego szympansa. Rozdzia szsty Macphail powica omwieniu wynikw bada nad dwoma systemami przyswajania wiedzy przez czowieka jawnym i utajonym. System uczenia si jawnego dziaa pod kontrol wiadomoci i odpowiada za nabywanie wiedzy, ktr mona zwerbalizowa. Drugi z systemw uczenia utajonego, funkcjonuje niezalenie od wiadomoci i prowadzi do przyswojenia wiedzy, ktrej nie sposb wyrazi sowami, cho ujawnia si ona w zachowaniu. Anatomicznym substratem tyche systemw s odrbne struktury mzgu. Odmienny wydaje si rwnie zakres ich kompetencji. W latach szedziesitych psycholog Arthur Reber wykaza, i uczenie si utajone moe przynosi lepsze rezultaty ni jawne, nawet w przypadku niewtpliwie skomplikowanych zada. W swoim eksperymencie prezentowa osobom badanym cigi liter. Cz z nich bya zbudowana zgodnie z reguami pewnej sztucznej gramatyki, okrelajcej kolejno znakw w formule. Zadanie osb badanych sprowadzao si do poklasy-

DYSKUSYJNA TEORI WIADOMOCI

kowania cigw na gramatyczne i niegramatyczne. Okazao si, i potray one poda poprawn odpowied w przypadku okoo 70 procent cigw, mimo e nie byy w stanie sformuowa ani jednej reguy gramatyki. Analogiczne dwa systemy uczenia si zwyko wyrnia si, w oparciu o wyniki bada empirycznych, rwnie u zwierzt. Macphail i w tym przypadku nie podziela jednak zdania wikszoci. Skoro bowiem system utajony, oparty na niewiadomym mechanizmie tworzenia skojarze, potra sprosta tak wyranowanym zadaniom, jak opisane powyej, nie ma powodu, by doszukiwa si u zwierzt systemu jawnego, zdecydowanie bardziej zaawansowanego z punktu widzenia ewolucji. Co wicej, zdaniem Macphaila, take niemowlta mog korzysta wycznie z utajonego systemu nabywania wiedzy. Dowodzi tego zjawisko amnezji wczesnodziecicej, a wic braku jakichkolwiek wiadomych wspomnie z okresu pocztkowych dwch, trzech lat ycia. Uczenie utajone rozpoczyna si ju w yciu podowym. Stwierdzono na przykad, i noworodki potra rozpozna bajki, ktre czytay im matki na kilka tygodni przed rozwizaniem. System utajony pozostaje jedynym mechanizmem przyswajania wiedzy a do momentu opanowania jzyka. Jzyk bowiem, wedug Macphaila, jest warunkiem koniecznym wyksztacenia si pojcia ja, co z kolei stanowi podstaw wiadomego przypominania. U dzieci system uczenia si jawnego uaktywnia si w miar nabywania zdolnoci wypowiadania si. Wtedy te pojawia si u nich wiadomo. W konsekwencji uzna wypada, i niemowlta nie s zdolne do wiadomego odbioru wrae zmysowych. Nie odczuwaj te ani blu, ani przyjemnoci. W rozdziale sidmym Macphail rozwaa zasadno przypisywania samowiadomoci mapom czekoksztatnym. Badania wykazay, i zwierzta te potra rozpozna siebie w lustrze, co uznano za dowd wyksztacenia si u nich pojcia ja. Zaobserwowano rwnie zachowania, wiadczce o intencjonalnym oszukiwaniu innych osobnikw. Poniewa podjcie dziaa makiawelicznych wymaga umiejtnoci przekroczenia wasnej, egocentrycznej perspektywy i zdolnoci

SENDERECKA

przewidywania cudzych reakcji, przyjto, i mapy dysponuj pewn teori umysu. Autor ksiki przeciwstawia si jednak takim interpretacjom, wskazujc na bdy metodologiczne, rzekomo popenione w badaniach. Utrzymuje przy tym, i wszystkie zaobserwowane zachowania mona uzna za dzieo przypadku lub efekt uczenia si metod prb i bdw. Na poparcie swojego stanowiska przytacza przykad dzieci autystycznych. Dzieci te najprawdopodobniej nie potra formuowa teorii umysu, a opanowanie jzyka i posugiwanie si nim sprawia im due trudnoci. Mimo to, pozytywnie przechodz test rozpoznawania si w lustrze. Macphail sugeruje wic, i na podstawie wynikw tego testu nie mona rozstrzyga o wyksztaceniu si pojcia ja u map. W ostatnim rozdziale, autor wyprowadza ostateczne wnioski ze wspomnianych wyej rozwaa, proponujc wasn teori wiadomoci. Jego zdaniem, wiadomo jest konsekwencj ewolucji jzyka (s. 301). Opanowanie podstawowych regu skadniowych implikuje wyksztacenie si pojcia ja, co z kolei prowadzi do pojawienia si samowiadomoci. Przysuguje ona wycznie ludziom, gdy tylko oni dysponuj wrodzonym mechanizmem nabywania jzyka. Samowiadomo pozwala aktywnie kontrolowa przebieg wasnych procesw poznawczych, jak rwnie czyni moliwym skuteczne przewidywanie reakcji innych osb. Spenia wic wan rol adaptacyjn, zwaszcza w rodowisku spoecznym. wiadomo odczuwajc uzna naley za skutek uboczny samowiadomoci. Zdaniem Macphaila, odczucia s jedynie pozbawionymi funkcji epifenomenami (s. 303). Zwierzta i niemowlta uzna wypada za cakowicie niewiadome i pozbawione wszelkich odczu. Autor ksiki we sowie wstpnym zapewnia, i jego celem jest raczej postawienie pyta ni udzielenie odpowiedzi, zaproszenie do dyskusji, a nie jej zakoczenie. W tej sytuacji wprost nie wypada zaproszenia tego odrzuci. Macphail, dowodzc wyszoci intelektualnej ludzi nad zwierztami, wskazuje na przepa, dzielc wyranowanie ludzkiej mowy od prymitywnej wokalizacji zwierzcej. Zakada tym samym funkcjonaln tosamo obu systemw. Wydaje si jednak, i czyni to

DYSKUSYJNA TEORI WIADOMOCI

nieco zbyt pochopnie. Zdaniem Michaela Corballisa (2002), psychologa pracujcego na uniwersytecie w Auckland w Nowej Zelandii, autora ksiki From Hand to Mouth: The Origins of Language, jzyk ludzki wyewoluowa z jzyka gestw, a nie zwierzcych gosw. Corballis nawizuje tym samym do teorii, ktr zaproponowa w 1746 roku francuski lozof Etienne de Condillac. Badania dowiody, i wokalizacja map czekoksztatnych stanowi jeden z elementw ich ekspresji emocjonalnej. Nie poddaje si wolicjonalnej kontroli, jest wywoywana automatycznie, a jej charakter zaley od poziomu pobudzenia zwierzcia. Wrzaski, chrzkania i pomrukiwania nie posiadaj adnego konkretnego adresata i mog by emitowane pod nieobecno potencjalnych odbiorcw. Struktury mzgu, odpowiedzialne za w wokalny repertuar, wchodz w skad ukadu limbicznego, kontrolujcego ycie emocjonalne zwierzt. Za analogiczn ekspresj emocji u ludzi mona uzna choby miech lub pacz, ale na pewno nie komunikaty przekazywane jzykowo. Wokalizacja map nie moe wic stanowi dla nich punktu odniesienia. Jzykoznawcy, psychologowie i antropologowie, szukajcy pomostw midzy wokalizacj zwierzt i mow ludzi, zapominaj czsto, i mapy posiadaj wasny system porozumiewania si za pomoc manualnych gestw. Na podstawie obserwacji stwierdzono, i system ten obejmuje kilkadziesit konwencjonalnych znakw, uywanych intencjonalnie w sytuacjach o charakterze spoecznym. Do wymiany komunikatw dochodzi najczciej w diadach. Wykonywaniu tych specycznych gestw towarzyszy podwyszona aktywno okrelonych obszarw mapiego mzgu, ktre maj swj odpowiednik w mzgu ludzkim, zwany polem Broca lub inaczej ruchowym orodkiem mowy. Obszar ten kieruje sekwencyjnymi ruchami narzdw mowy podczas wypowiadania si, jak rwnie, co do znamienne, steruje precyzyjnymi ruchami rk. Jego uszkodzenie prowadzi do afazji motorycznej, czyli utraty zdolnoci wypowiadania si, a w przypadku osb guchoniemych utraty zdolnoci posugiwania si jzykiem migowym. Takie funkcjonalne powizanie moe sugerowa, i struktury mzgu,

SENDERECKA

pierwotnie odpowiedzialne za sterowanie ruchami rk, mogy z czasem obj kontrol nad ruchami narzdw mowy. Corballis (2002) twierdzi, i jzyk gestw mg stopniowo ewoluowa dalej u hominidw, gdy pionizacja ciaa uwolnia rce od funkcji lokomocyjnych i podporowych. Jego zdaniem, ten manualny jzyk sprzed dwch milionw lat musia zawiera ju pewne elementy syntaksy. Gest jest bowiem odwzorowaniem zwizkw zaobserwowanych w otoczeniu, zatem relacja podmiot orzeczenie dopenienie powinna si w nim naturalnie zawiera. Podwaa to hipotez Chomskyego, ktry moment pojawienia si skadni umieci zdecydowanie pniej w historii ewolucji czowiekowatych, dostrzegajc w nim konsekwencj specycznej mutacji genetycznej. Sporo problemw interpretacyjnych wie si z odkryciem, i aparat gosowy czowieka by dostosowany do artykulacji sw ju 600 tysicy lat temu, a wic ponad p miliona lat wczeniej, zanim zaczto posugiwa si mow (Tattersall, 2002). Wedug Corballisa, by to okres przejciowy, w ktrym do gestw manualnych doczay si stopniowo intencjonalnie nadawane sygnay mimiczne, angaujce rne czci twarzy, midzy innymi usta. Proces ten doprowadzi ostatecznie do wyksztacenia si mowy okoo 50 tysicy lat temu. Dodatkowego poparcia dla przedstawionej koncepcji dostarczaj badania nad procesem nabywaniem jzyka przez dzieci. Przebiega on od gestw do sw (Fouts, 1999). Ponadto, w przypadku wikszoci dzieci autystycznych, ktrym komunikowanie si z otoczeniem sprawia wiele trudnoci, uprzednie opanowanie podstaw jzyka migowego znacznie przyspiesza proces nabywania jzyka mwionego. Filogeneza znajduje wic swoje odzwierciedlenie w ontogenezie. Koncepcja Corballisa zrcznie zasypuje ustanowion przez Macphaila przepa midzy ludmi a innymi gatunkami, czynic z umysu czowieka kontynuacj umysu jego przodkw. Pewne uzasadnione wtpliwoci wzbudza rwnie zaoenie Macphaila, wedle ktrego opanowanie jzyka prowadzi do wyksztacenia si pojcia ja. Jak zauwaa amerykaski neurolog, Antonio Damasio (1998), funkcj jzyka jest przekadanie umysowych, niewerbalnych

DYSKUSYJNA TEORI WIADOMOCI

obrazw pewnych obiektw, a wic przekadanie poj, na reprezentacje werbalne, czyli sowa albo zdania. Jeli przyj, i wiadomo pojawia si rzeczywicie dopiero w konsekwencji opanowania jzyka, sowa takie jak ja lub mnie naleaoby uzna za co w rodzaju jzykowych nowinek, ktre nie stanowi przekadu adnego pojcia. Wydaje si to raczej mao prawdopodobne. Z zaoeniem tym wi si jeszcze pewne dodatkowe trudnoci. Wynika z niego, i jedynym gatunkiem rozwinitym w stopniu wystarczajcym do stworzenia kultury w czasach prehistorycznych byli przedstawiciele gatunku homo sapiens wadajcy jzykiem i samowiadomi. Tymczasem wedle doniesie wspczesnej paleoantropologii (Wong, 2000), nie tylko pierwotni ludzie pozostawili po sobie obiekty, mogce wiadczy o zdolnoci mylenia symbolicznego. Odkrycia archeologiczne wskazuj, i neandertalczycy wypracowali wasn sztuk tworzenia kocianych i kamiennych narzdzi, jak rwnie ozdb. Nie odwoywali si przy tym do metod stosowanych przez przedstawicieli gatunku homo sapiens, co wyklucza moliwo naladownictwa. Jednoczenie wiadomo, i dysponowali aparatem gosowym, uniemoliwiajcym wydawanie artykuowanych dwikw. Dane te, w zestawieniu z tez Macphaila, prowadz do kolejnego, mao prawdopodobnego wniosku, i neandertalczykom udao si stworzy kultur cakiem niewiadomie i mimowolnie. Kolejnych argumentw, podwaajcych koncepcj Macphaila, dostarczaj badania nad pacjentami, ktrych mzgi poddano pewnym zabiegom operacyjnym. Orodki mowy, odpowiedzialne za jej generowanie i rozumienie, s zlokalizowane u zdecydowanej wikszoci osb w lewej pkuli mzgu. Jej wycicie wie si z utrat funkcji, nad ktrymi pkula ta sprawuje kontrol. Antonio Damasio (2000) w ksice Tajemnica wiadomoci opisuje przypadek pacjenta z lewostronn hemisferektomi. Mczyzna ten, cho pozbawiony moliwoci porozumiewania si za pomoc sw, nie utraci zdolnoci wiadomego percypowania i odczuwania, co pozwala wtpi w suszno stanowiska Macphaila. Repertuar jego zachowa nie ogranicza si wycznie do bezmylnych odruchw. Podejmowa prby reagowania

10

SENDERECKA

na pytania stawiane mu w jzyku gestw. Odpowiada ruchem gowy, zmian wyrazu twarzy lub czasami rwnie gestem. Zdawa si te gboko namyla nad znaczeniem kierowanego do komunikatu. Inny zabieg chirurgiczny przecicie spoida wielkiego, czyli wizki wkien nerwowych czcych pkule mzgowe, prowadzi do utraty komunikacji pomidzy tymi strukturami. Wskutek operacji, posugujca si jzykiem pkula lewa moe przetwarza informacje wycznie z prawego pola widzenia. Z kolei do prawej docieraj informacje jedynie z lewego pola widzenia. Pkula ta wykazuje ponadto pewne elementarne zdolnoci rozumienia sw, komunikuje si z otoczeniem, sterujc ruchami lewej rki, pozostaje jednak cakowicie niema. Zakres jej kompetencji jzykowych zbliony jest wic do zdolnoci szympansw, ktrym Macphail odmwi wiadomoci. Badania nad pacjentami z rozszczepionym mzgiem sugeruj jednak, i w kadej z pkul moe funkcjonowa odrbny, wiadomy umys zdolny do formuowania wasnych celw, wydawania ocen czy ustalania priorytetw (Springer i Deutsch, 1999). Po raz kolejny okazuje si wic, i umiejtno posugiwania si jzykiem nie stanowi warunku koniecznego wiadomoci. Wreszcie, zastanowi si wypada nad susznoci przyznawania przez Macphaila ewolucyjnego pierwszestwa samowiadomoci przed wiadomoci odczuwajc. Wikszo wspczesnych ludzi nauki, zajmujcych si problemem ciaa i umysu, take wyrnia dwa rodzaje wiadomoci, stosujc bardzo podobne kryteria podziau. Pomys przyznania wiadomoci odczuwajcej statusu epifenomenu, wydaje si jednak odosobniony i sabo poparty empirycznie. Doceni naley niewtpliw oryginalno i ekonomiczno koncepcji Macphaila, jednakowo wydaje si ona zbyt saba i podatna na krytyk, by posuy za skuteczny falsykator zdroworozsdkowych teorii wiadomoci. Magdalena Senderecka

DYSKUSYJNA TEORI WIADOMOCI

11

LITERATURA CYTOWANA Corballis M.C. (2002). From hand to mouth: The origins of language. Princeton University Press. Damasio A.R. (1998). Investigating the biology of consciousness. Phil. Trans. R. Soc. Lond. B 353, 1879 1882. Damasio A.R. (2000). Tajemnica wiadomoci. Dom wydawniczy Rebis. Pozna. Fouts R. (1999). Najblisi krewni. Media Rodzina. Pozna. Macphail E.M. (2002). Ewolucja wiadomoci. Dom Wydawniczy Rebis. Pozna. Springer S. P., Deutsch G. (1999). Left Brain, Right Brain. W.H. Freeman and Company Worth Publishers. New York. Wong K. (2000). Kim byli neandertalczycy. wiat Nauki 6, 70-79. Tattersall I. (2002). Dlaczego stalimy si ludmi. wiat Nauki 2, 70-77.