W Stronę Aktywnych Służb Społecznych

pod redakcj
7RPDV]D.DPLHUF]DND
0DUND5\PV]\ 02 02
VXEVSRHF]Q\FK
:VWURQ
DNW\ZQ\FK
&HQWUXP:VSLHUDQLD$NW\ZQRFL/RNDOQHM&$/
lo organizac|a pozarzqoowa, klra oziaa na rzecz
rozwo|u spoecznoci lokalnych w Polsce.
wspiera i eouku|e animalorw spoecznych,
czyli osoby i inslyluc|e z rnych seklorw i ozieozin
ycia publicznego, klre angau|q oo oziaania
rooowiska lokalne skupione wok wsplnego mie|sca
lub wsplne| sprawy. CAL lworzy ola nich przeslrze
spolka i zaprasza oo oyskus|i, wychoozqc z zaoenia,
e praca animacy|na |esl kluczowym elemenlem
kaoego oziaania w sferze publiczne|, a zmiana
spoeczna zawsze zaczyna si w lokalne| spoecznoci.
wice| informac|i na: ZZZFDORUJSO
)XQGDFMD,QVW\WXW6SUDZ3XEOLF]Q\FK,63
|esl |eonym z wiooqcych polskich ,
niezalenym orookiem baoawczo-analilycznym.
ISP powsla w 1995 roku. Poprzez prowaozenie baoa,
eksperlyz i rekomenoac|i oolyczqcych pooslawowych
kweslii ycia publicznego Inslylul suy obywalelowi,
spoeczeslwu i paslwu.
w celu |ak na|szerszego upowszechnienia wynikw
prac baoawczych, Inslylul Spraw Publicznych prowaozi
inlensywnq oziaalno wyoawniczq.
Penq lisl publikac|i ISP mona znale na slronie
inlernelowe| Inslylulu poo aoresem ZZZLVSRUJSO.
/DERUDWRULXP,QQRZDFML6SRHF]QHM/,6 |esl slaym zespoem baoaczy i eksperlw
zwiqzanych z Cenlrum wspierania Aklywnoci Lokalne| CAL i Inslylulem Spraw
Publicznych (ISP). Powslao ono w ramach pro|eklu syslemowego Tworzenie irozwijanie
standardw usug pomocy iintegracji spoecznej. }ego celem |esl oziaalno skoncenlrowana
na opracowaniu slanoarou rooowiskowe| pracy soc|alne| |ako kwalikowane| usugi
spoeczne|, ale lake rozumiane| szerze| |ako organizowanie spoecznoci lokalne|.
Regularne spolkania LIS skupia|q zarwno przeoslawicieli orookw akaoemickich, |ak
rwnie praklykw inlegrac|i spoeczne| i pracy soc|alne|.
Pro|ekl Tworzenie i rozwijanie standardw usug pomocy i integracji spoecznej ma na celu pooniesienie profes|onalizmu
i zwikszenie skulecznoci inslyluc|i pomocy i inlegrac|i spoeczne|. w ramach pro|eklu sq przygolowywane, leslowane
oraz woraane pilolaowo slanoaroy oziaania inslyluc|i i realizac|i przez nie usug pomocy, a lake inlegrac|i spoeczne|.
Pro|ekl zosla zainic|owany przez 0eparlamenl Pomocy i Inlegrac|i Spoeczne| Hinislerslwa Pracy i Polilyki Spoeczne|
i realizowany |esl w ramach parlnerslwa publiczno-spoecznego. }ego lioerem |esl Cenlrum Rozwo|u Zasobw Luozkich.
Publikac|a |esl wspnansowana przez uni Lurope|skq w ramach Lurope|skiego Iunouszu Spoecznego
:
V
W
U
R
Q
D
N
W
\
Z
Q
\
F
K
V
S
R
H
F
]
Q
\
F
K
02 02
LIS 2-okladka 5paz2012.indd 1 17.10.2012 08:35
w stren
aktywnych sub
seecznych
Warszawa 2012
LIS 2 15paz2012.indd 1 17.10.2012 08:29
LIS 2 15paz2012.indd 2 17.10.2012 08:29
02
1
2
3
4
1
2
3
I
II
wprowaozenie .....................................................................................................................................................................................................7
Tomasz Kamierczak, Harek Rymsza
Czt I: 2aseby ...................................................................................................................................................................... 15
Kliniczna praca soc|alna ..................................................................................................................................................... 17
Harla uczyska
0oraoca zawooowy i poraoniclwo zawooowe
ich znaczenie w pracy z osobami ougolrwale
bezrobolnymi .................................................................................................................................................................................................... 39
Lwa Sarzyska-Hazurek
Rola coachingu w procesie inlegrac|i spoeczne|
i zawooowe| .......................................................................................................................................................................................................... 69
Karolina Lignar-Paczocha
Animac|a kullury: lruona, paraooksalna
i nieprzewioywalna .......................................................................................................................................................................... 93
Hagoalena 0uokiewicz
Czt II: Funkty edniesienia...................................................................................107
w cieniu prawa ubogich: o roach i rozwo|u
(praklykowane| w 0PS) pracy soc|alne| .............................................................................109
Tomasz Kamierczak
Zarzqozanie aklywizac|q: Polska na lle Luropy .............................................133
Amlcar Horeira, Ivar Loemel
Pomiozy |amunikiem a profes|onalislq.
wybrane paszczyzny realizac|i roli pracownika soc|alnego
w perspeklywie baoawcze| .....................................................................................................................................157
Hariola 8ieko
LIS 2 15paz2012.indd 3 17.10.2012 08:29
Paraooks polskie| pomocy spoeczne|: profes|onalizac|a
pracy soc|alne| na obrzeach syslemu....................................................................................175
Harek Rymsza
Aklywizac|a w Folanoii w konlekcie polilyki spoeczne|
oraz zarzqozania i organizac|i fronlowe| pracy soc|alne|.
Sluoium przypaoku ......................................................................................................................................................................191
Rik van 8erkel
Fedsumewanie ...................................................................................................................................................................217
w slron aklywnych sub spoecznych ...............................................................................219
Tomasz Kamierczak, Harek Rymsza
Noly biograczne ............................................................................................................................................................................................227
Laboralorium Innowac|i Spoeczne| ........................................................................................................................231
4
5
LIS 2 15paz2012.indd 4 17.10.2012 08:29
LIS 2 15paz2012.indd 5 17.10.2012 08:29
LIS 2 15paz2012.indd 6 17.10.2012 08:29
Tomasz Kamierczak, Harek Rymsza [ wrowadzenie

[[

7
Aktywno jest bez wtpienia jednym ze sw-kluczy
umoliwiajcych zrozumienie natury i logiki ycia spo-
ecznego oraz nkcjonowania sfery publicznej. Mona
powiedzie, e aktywno jako warto spoeczna za-
wsze bya w cenie, zwaszcza w warunkach politycznej
demokracji. Ju staroytne ateskie polis opierao si
na aktywnoci swych obywateli. O demokracji w Amery-
ce Alexisa de Tocquevilla
1
jest jedn wielk pochwa
samoorganizacji aktywnych obywateli w XIX-wiecz-
nych Stanach Zjednoczonych. Przykady mona by
mnoy. Aktywno jest w cenie take dzisiaj. Tym,
co wyrnia dyskurs publiczny we wspczesnych eu-
ropejskich pastwach dobrobytu, jest jednak nie tyle
pochwaa aktywnoci, ile waga przywizywana do
aktywizacji. To bez wtpienia wyraz uznania dla ak-
tywnoci jako takiej, ale i dostrzeenia, e paradok-
salnie mamy do czynienia z jej decytem.
Jednym z celw wspczesnej polityki spoecznej
pastw rozwinitych, nie tylko w Europie, jest aktywi-
zacja obywateli niesamodzielnych ekonomicznie lub
niezaradnych yciowo. Samo obywatelstwo rozumie-
1 A. de 1ooqueville, U oemokraoj| w 4mer,oe (przel. B. 1anioka, M. Krol), Lnak,
Krakow 1996.
my dzi nieco inaczej ni jeszcze kilkanacie lat temu.
Obywatelstwo to nie tyle zbir formalnych uprawnie
gwarantowanych przez pastwo opiekucze, ile bilet
wstpu do penego uczestnictwa w yciu wsplnoty.
Marshallowskie social citizenship to dzisiaj active social
citizenship
2
. Polityka aktywizacji we wspczesnych
europejskich welfare states jest odpowiedzi na wy-
zwania zwizane z niepenym uczestnictwem wielu
obywateli tak w yciu spoecznym, jak i na rynku pra-
cy. Skadaj si na ni programy majce na celu inte-
gracj spoeczn oraz programy integracji z rynkiem
pracy; wiele przedsiwzi prbuje czy oba nurty
na zasadzie integracji spoecznej przez prac, jak
w przypadku przedsibiorstw spoecznych typu WISE
(work integrated social enterprises).
Nurt aktywizacji dotar do naszego kontynentu
w drugiej poowie lat dziewidziesitych XX wie-
ku ze Stanw Zjednoczonych. W Stanach Zjednoczo-
nych w 1996 roku dokonano zasadniczej reorientacji
kluczowej w tamtych warunkach instytucji systemu
2 B.3. 1urner (red.), 0|r|zensh|p ano Soo|a| 1heor,, 3A0L, London 2000.
wprowaozenie
Tomasz Kamierczak
Harek Rymsza
LIS 2 15paz2012.indd 7 17.10.2012 08:29
8 [[
zabezpieczenia spoecznego pomocy spoecznej
3
:
uznano e klienci tej instytucji musz by aktywni,
wspdziaa ze subami spoecznymi, podejmowa
dziaania na rzecz yciowego usamodzielnienia
4
. Idea
Great Society z lat szedziesitych XX wieku, w myl
ktrej dobrobyt spoeczny mia dotrze do uboszych
warstw spoeczestwa amerykaskiego dziki zaan-
gaowaniu sub spoecznych, zostaa zastpiona ide
workfare (w wolnym tumaczeniu praca zamiast zasi-
ku), w myl ktrej wsparcie socjalne nikomu, kto jest
zdolny do pracy, za darmo si nie naley: ani od pa-
stwa, ani od wsplnoty. wiadczeniobiorcy musz by
aktywni, a najlepiej pracowa zarobkowo; jeli nie jest
to moliwe, powinni oni w zamian za korzystanie ze
wiadcze socjalnych wykonywa prace uyteczne
spoecznie. Uczestnictwo w yciu spoecznym i eko-
nomicznym to bowiem w gruncie rzeczy uczestnictwo
w sieci wymiany rnych dbr i usug. A brak uczest-
nictwa w takich sieciach to faktyczna marginalizacja,
nawet w sytuacji zagwarantowania dochodu.
Idea aktywizacji na trwae przenikna do Europy,
take do Polski, ale ulegajc przy tym istotnym mody-
kacjom. Europejska wersja aktywizacji (znana take
pod nazw aktywnej polityki spoecznej
5
) ma bardziej
wsplnotowe oblicze. Nie chodzi w niej tylko o takie
mobilizowanie poszczeglnych obywateli, rodzin i ca-
ych spoecznoci lokalnych, aby zgodnie z zasad
empowerment brali oni swoje sprawy we wasne rce,
odzyskiwali kontrol nad wasnym yciem
6
. Chodzi
take o mobilizowanie sub publicznych (i organizacji
3 w Luropie, w zwizku z rozbudowanym systemem ubezpieoze spoleoznyoh,
a take rozwinityoh programow zaopatrzenia spoleoznego, rola pomooy spo-
leoznej jest mniejsza. Ulatego polityka aktywizaoji nie ogranioza si na naszym
kontynenoie do aktywizowania klientow pomooy spoleoznej, ale realizowana
jest w szerszym prawno-instytuojonalnym kontekoie: nie tylko przy uyoiu
slub spoleoznyoh, leoz take slub zatrudnienia i aktywnyoh programow rynku
praoy ozy sektora gospodarki spoleoznej (przedsibiorozooi spoleoznej).
4 L.M. Mead, lrom we|fare ro work. lessons from 4mer|oa, w: L.M. Mead i in.,
lrom we|fare ro work. lessons from 4mer|oa. lLA ealth and welfare unit,
London 1997.
5 Por. R. van Berkel, l.. Mller (red.), 4or|ve Soo|a| lo||o|es |n rhe Fu. lno|us|on
rhrough larr|o|par|on, 1he Polioy Press, Bristol 2002, 1. Kamierozak, M. Rym-
sza (red.), w srron akr,wnej po||r,k| spoleoznej, lnstytut 3praw Publioznyoh,
warszawa 2003.
6 l. Ldemel, . 1riokey (red.), 4n Uffer You 0anr lefuse. workfare |n rhe lnrer-
nar|ona| lerspeor|ve, 1he Polity Press, Bristol 2001.
sektora obywatelskiego) niejako do wewntrz, aby
w efekcie samodzielnego podejmowania programw
innowacyjnych lub rozwijania ich w partnerskiej wsp-
pracy midzyinstytucjonalnej i midzysektorowej od-
chodziy od rutyny dziaa stricte redystrybucyjnych.
Niniejszy tom, zatytuowany W stron aktywnych
sub spoecznych, ma za zadanie zwrci uwag czy-
telnikw na owe dziaania do wewntrz w obszarze
polityki aktywizacji. Jest paradoksem, e w Polsce
dziaania z zakresu (re)integracji zawodowej i spo-
ecznej osb i rodowisk marginalizowanych same s
niezwykle sfargmentaryzowane i rozproszone. Brak
jest nkcjonalnych mechanizmw wsppracy sub
spoecznych i sub zatrudnienia, brak czytelnego
pozycjonowania dziaa z zakresu przedsibiorczo-
ci spoecznej i zatrudnienia socjalnego, nie wiado-
mo, czym rni si (i czemu suy jej prawno-insty-
tucjonalne wyodrbnienie) rehabilitacja zawodowa
i spoeczna osb niepenosprawnych od reintegracji
zawodowej i spoecznej tyche osb. Prbujc upo-
wszechni podejcie aktywizujce raczej mnoymy
byty, uchwalajc nowe ustawy i powoujc do ycia
nowe instytucje, ni podejmujemy dziaania na rzecz
koordynacji istniejcych ju instytucji, organizacji
i sub oraz prowadzonych ju programw
7
.
W stron aktywnych sub spoecznych nieprzypadko-
wo nawizuje do opublikowanej przez nas blisko dzie-
si lat temu w Instytucie Spraw Publicznych ksiki
W stron aktywnej polityki spoecznej
8
. Ksika ta jako
jedna z pierwszych publikacji (a jako tom zwarty bo-
daj jako pierwsza) przybliaa polskiemu czytelniko-
wi podejcie aktywizujce, przy czym staralimy si
podkrela zarwno specyk aktywizacji w wydaniu
7 M. Rymsza, lehab|||raoja zawooowa osob n|epelnosprawn,oh a zarruon|en|e
sooja|ne w sekrorze gospooark| spoleoznej. prob|em oua|noo| s,sremow
wsparo|a, w: M. 0rewiski, M. Rymsza (red.), lo||r,ka akr,w|zaoj| w lo|soe.
uslug| re|nregraoj| w sekrorze gospooark| spoleoznej, wydawniotwo wyszej
3zkoly Pedagogioznej 1wP w warszawie, warszawa 2011, M. Rymsza, 4kr,w|-
zaoja osob n|epelnosprawn,oh w lo|soe. ozrer, s,srem,, jeona po||r,ka7, w:
K. wodz, K. laliszek, A. Karwaoki, M. Rymsza (red.), Nowe pr|or,rer, | renoen-
oje w po||r,oe spoleoznej - wokol |nregraoj| | akr,w|zaoj| zawooowej, wydaw-
niotwo Ldukaoyjne Akapit, 1oru 2012.
8 1. Kamierozak, M. Rymsza (red.), w srron akr,wnej po||r,k| spoleoznej, op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 8 17.10.2012 08:29

[[

9
europejskim wzgldem amerykaskiego pierwowzo-
ru
9
, jak i konieczno dokonania zasadniczego zwrotu
w aktywnoci polskich sub spoecznych, piszc o ich
nowej roli
10
. W stron aktywnych sub spoecznych jest,
planowan przez nas od duszego czasu, kontynuacj
tamtej publikacji.
Dokonujemy jednak, co podkrela tytu obecnego
tomu, istotnej zmiany w rozoeniu akcentw i po-
ziomie analizy. Po pierwsze, podejmujemy (wraz ze
wszystkim Autorami, o czym poniej) reeksj, jak
z poziomu polityki pastwa zej do poziomu dzia-
alnoci jego sub. Mona powiedzie, e prbujemy
zoperacjonalizowa drog od koncepcji active welfa-
re state do praktyki active social services. Po drugie,
koncentrujemy si nie na specyce podejcia akty-
wizujcego w zakresie pracy z adresatami wsparcia
(nie rozkadamy wic na czynniki pierwsze koncepcji
wsparcia warunkowego, nie poddajmy pogbionej
analizie rnic midzy usugami integracji spoecznej
i usugami integracji zawodowej itd.), ale na organiza-
cji i aktywnoci samych sub. Staramy si pokaza,
jak w ramach praktyki (re)integracji i aktywizacji roz-
wijaj si i zyskuj na znaczeniu nowe zawody pomo-
cowe (helping professions) i jak zmienia si sama praca
socjalna usuga ze swej natury aktywizujca i klien-
tw, i usugodawcw. Stawiamy pytanie, jak w ramach
activation services dokona nkcjonalnej integracji
rnych sub, profesji, instytucji i organizacji oraz
jak rol powinny w tym wzgldzie odgrywa suby
spoeczne. Wreszcie pokazujemy, e upowszechnianie
podejcia aktywizujcego zmienia nkcjonowanie
pastwa w szerszej perspektywie ni jego polityka
spoeczna. Polityka aktywizacji jest bowiem silnie
zwizana z nowym podejciem do zarzdzania sprawa-
mi publicznymi, okrelanym jako governance
11
. Ta nowa
9 Por. M. Rymsza , 4kr,wna po||r,ka spoleozna w reor|| | prakr,oe, w: 1. Kamier-
ozak, M. Rymsza (red.), w srron akr,wnej po||r,k| spoleoznej, op. o|r.
10 Por. 1. Kamierozak, Slub, spoleozne | przeos|b|orozoo spoleozna - prze-
m|an, laou |nsr,ruojona|nego, w: 1. Kamierozak, M. Rymsza (red.), w srron
akr,wnej po||r,k| spoleoznej, op. o|r.
11 A. Karwaoki, lap|erowe skrz,ola. lzeoz o spojnej po||r,oe akr,w|zaoj|, wydaw-
niotwo uniwersytetu Mikolaja Kopernika w 1oruniu, 1oru 2010, s. 71-91.
rola pastwa nie oznacza, e ma by go mniej, ale e
ma by inaczej i e wcale nie ma by atwiej tylko
trudniej. Regulowanie procesami spoecznymi zgodnie
z zasadami governance oznacza bowiem rezygnacj ze
wzgldnie prostego administrowania na rzecz dogady-
wania si z partnerami spoecznymi pracodawcami,
zwizkami zawodowymi, organizacjami spoecze-
stwa obywatelskiego. Wymaga to nie tylko kompe-
tencji, ale take, no wanie, aktywnoci, i to przeja-
wianej na kadym szczeblu administracji publicznej.
W tym kontekcie trzeba take patrzy na wspczesne
polskie suby spoeczne. Na dobr spraw nie ma in-
nego wyjcia musz one take by aktywne.
Trzeba zaznaczy, e niniejszy tom jest drugim
wydawanym w ramach serii Prace Laboratorium Inno-
wacji Spoecznej. Laboratorium to przedsiwzicie,
w ktrym uczestnicz eksperci zwizani z dwoma orga-
nizacjami trzeciego sektora: Stowarzyszeniem Centrum
Wspierania Aktywnoci Lokalnej CAL oraz Fundacj
Instytut Spraw Publicznych (por. informacj o pracach
Laboratorium na kocu niniejszego tomu) i ktrego wy-
miernym rezultatem jest midzy innymi wspomniana
seria wydawnicza. W pierwszym tomie tej serii (Orga-
nizowanie spoecznoci lokalnej. Analizy, konteksty, uwa-
runkowania
12
) oprcz tytuowego organizowania spo-
ecznoci lokalnej, okrelanego w krajach anglosaskich
zazwyczaj jako community work i traktowanego jako od-
rbny zawd pomocowy (helping profession), przyblio-
na zostaa animacja lokalna, mediacja rodowiskowa,
a take dowiadczenia niemieckie i ancuskie w upo-
wszechnianiu podejcia aktywizujcego. W niniejszym
tomie kontynuujemy wypenianie mapy: przybliamy
animacj kulturaln, doradztwo zawodowe, coaching
(trening pracy); przedstawiamy rozwizania stoso-
wane w rnych pastw europejskich, a zwaszcza
dowiadczenia holenderskie, w organizowaniu pracy
12 B. 3krzypozak (red.), Urgan|zowan|e spoleoznoo| |oka|nej. 4na||z,, konreksr,,
uwarunkowan|a, ,Praoe Laboratorium lnnowaoji 3poleoznej" nr 1, 3towarzy-
szenie Centrum wspierania Aktywnooi Lokalnej CAL, lnstytut 3praw Publioz-
nyoh, warszawa 2011.
LIS 2 15paz2012.indd 9 17.10.2012 08:29
10 [[
socjalnej o nachyleniu aktywizujcym. Mamy nadzie-
j, e takie porwnawcze ukierunkowanie serii Prace
Laboratorium Innowacji Spoecznej spotka si z za-
interesowaniem i yczliwym przyjciem czytelnikw
i bdzie kontynuowane w ramach kolejnych publikacji.
Piszc o potencjalnych czytelnikach mamy na
myli, po pierwsze, przedstawicieli rodowisk aka-
demickich badaczy specjalizujcych si w polityce
spoecznej i pracy socjalnej (jak podkrelilimy
problematyka sub spoecznych znajduje si gdzie
w poowie drogi midzy tradycyjnymi polami obu tych
dyscyplin) oraz osoby ksztacce si w pracy socjal-
nej, a take innych, wymienionych tu, zawodach po-
mocowych. I po drugie, praktykw zaangaowanych
w wiadczenie pracy socjalnej i usug aktywizujcych
z zakresu (re)integracji spoecznej i zawodowej. Mamy
nadziej, e lektura tego tomu sprzyja bdzie nkcjo-
nalnej wsppracy rnych sub i instytucji w ramach
ksztatujcego si polskiego modelu activation servi-
ces, zarwno dziki dostrzeeniu obszarw wsplnych,
jak i specyki poszczeglnych zawodw pomocowych.
Zaznaczamy przy tym, e tom ten nie wyczerpuje pro-
blematyki ani w zakresie owych obszarw wsplnych,
ani specyki poszczeglnych profesji. Jego zawarto
odzwierciedla rezultaty dotychczasowych prac anali-
tyczno-eksperckich, prowadzonych w ramach Labora-
torium Innowacji Spoecznej. Dodajmy, i drugi tom
Prac Laboratorium Innowacji Spoecznej ani nie
zamyka serii wydawniczej, ani tym bardziej naszych
wsplnych zainteresowa rozwojem sub spoecz-
nych w Polsce i w caej Europie. Trudno zreszt o jakie
konkluzje zamykajce w sytuacji, gdy praca socjalna
i szerzej activation services i inne rodowiskowe usu-
gi spoeczne wiadczone przez kwalikowane suby
spoeczne dynamicznie rozwijaj si
13
, a rwno-
13 L. 0insberg, lrz,szloo prao, sooja|nej jako profesj|, w: 1.0. Ualey (red.), losr-
p, w prao, sooja|nej, Uom wydawniozy Llipsa, wydawniotwo wyszej 3zkoly
Pedagogioznej 1wP w warszawie, warszawa 2010, M. 0rewiski, B. 3krzyp-
ozak (red.), rooow|skowe uslug| spoleozne - nowa perspekr,wa po||r,k| | pe-
oagog|k| spoleoznej, wydawniotwo wyszej 3zkoly Pedagogioznej 1wP w war-
szawie, warszawa 2010.
czenie rola pracownikw socjalnych i ich relacja do
przedstawicieli zawodw pomocowych, a take ksztat
sub spoecznych pozostaj niedookrelone.
* * *
W stron aktywnych sub spoecznych w naszych
intencjach suy ma jako swoisty konceptualny po-
most pomidzy tym, co jest a tym, co jak zakada-
my prdzej czy pniej bdzie, tj. pomost midzy
starymi (biernymi) a nowymi (aktywnymi) su-
bami spoecznymi. Perspektywa pomostu wymaga, by
w jednym tomie poczy reeksj nad przyszoci
sub spoecznych z reeksj nad ich teraniejszoci
i przeszoci. Dokonujc tego poczenia w przypad-
ku niniejszego tomu, kierowalimy si nastpujc lo-
gik. Ot wszystkie skadajce si na opracowania
zwracaj si ku przyszoci. W zdecydowanej wik-
szoci analizuj one teraniejszo: jedne pokazuj,
gdzie ju s albo mog si pojawi zasoby do wyko-
rzystania i zagospodarowania przez aktywne suby
spoeczne, inne wskazuj punkty odniesienia, ktre
naszym zdaniem naleaoby bra pod uwag w proce-
sie modernizowania tych sub. Z myl o przyszoci
te sigamy wstecz do historii sub spoecznych,
jako szczeglnego punktu odniesienia, pamitajc,
i przeszo si liczy take wtedy, gdy intencjo-
nalnie podejmuje si prb przeprowadzenia zmiany
spoecznej.
Zebrane w niniejszym tomie opracowania pogru-
powalimy wedle kryterium nkcji, jakie mog one
peni w procesie modernizacji sub spoecznych.
Funkcje te to wspomniane wyej zasoby i punkty
odniesienia.
Zasoby, z ktrych mogyby (i powinny) skorzysta
aktywne suby spoeczne i o ktrych mwi w swoich
opracowaniach nasi Autorzy (Magdalena Dudkiewicz,
Karolina Lignar-Paczocha, Marta uczyska, Ewa Sa-
rzyska-Mazurek) odnosz sie do trzech obszarw ich
dziaania: (re)integracji spoecznej i zawodowej, kli-
nicznej pracy socjalnej oraz organizowania spoecz-
noci lokalnych.
LIS 2 15paz2012.indd 10 17.10.2012 08:29

[[

11
Organizowanie spoecznoci lokalnej to typ
praktyki, na temat ktrej ostatnio pojawio si spo-
ro publikacji, w tym wspomniany ju tom pierwszy
Prac Laboratorium Innowacji Spoecznych; wart
podkrelenia w tym miejscu jest fakt, i zawiera on
take omwienie literatury przedmiotu
14
. Dlatego te
w niniejszym tomie do problematyki organizowania
spoecznoci lokalnej odnosimy si w szczeglny spo-
sb, wskazujc mianowicie na poytki, jakie praktyce
w tym zakresie daoby signiecie do dorobku animacji
kultury. Magdalena Dudkiewicz, Autorka opracowa-
nia na ten temat, podkrela, i animacja kultury to
dla organizatorw spoecznoci lokalnych warte wy-
korzystania rdo zarwno inspiracji teoretycznych
i metodycznych, jak i pomysw animacyjnych. Poru-
szanie si w obszarze kultury i podejmowane w nim
dziaania bardzo dobrze bowiem sprawdzaj si take
w procesie wydobywania silnych stron, motywowania
i organizowania spoecznoci (z)marginalizowanych.
Nadto aktywizowanie spoecznoci za porednictwem
kultury ma w Polsce dugie i dobre tradycje.
(Re)integracja spoeczna i zawodowa ma swoje
instytucjonalne ramy, w ktrych jednak nie krystalizu-
j si (nie jest to zreszt aden zarzut) nowe zawody
pomocowe czy nowy rodzaj sub. Wany i wykorzy-
stywany jest tu dorobek (teoretyczny i metodyczny)
doradztwa zawodowego i bliskiego mu coachin-
gu, o czym przekonuj w swych opracowaniach Ewa
Sarzyska-Mazurek oraz Karolina Lignar-Paczocha.
Warto by rozpatrze ide wyodrbnienia w ramach
pracy socjalnej pewnej podkategorii zawodowej spe-
cjalizujcej si w (re)integracji spoecznej i zawodo-
wej. W takim przypadku kompetencje pracownikw
socjalnych mogyby obejmowa w mniejszej lub
wikszej czci wiedz i umiejtnoci i coachw,
i doradcw. e taka potrzeba istnieje, wskazuj do-
14 U. 1rawkowska, Z jak|m posag|em pooam, ku zm|an|e posraw | prakr,k7
K||ka uwag na remar efekrow wzmoon|en|a w rozwoju rooow|skowej meroo,
prao, sooja|nej w lo|soe, w: B. 3krzypozak (red.), Urgan|zowan|e spoleoznoo|
|oka|nej. 4na||z,, konreksr,, uwarunkowan|a, op. o|r.
wiadczenia innych krajw
15
. Podkrelmy te, i takie
pomysy ju w Polsce si pojawiay warto byoby je
wykorzysta
16
.
Kliniczna praca socjalna to w praktyce polskiej
pracy socjalnej wielka nieobecna. Marta uczy-
ska klarownie wyjania jej istot. Jak do tej pory,
pracownicy socjalni raczej si od niej odegnuj co
nie dziwi, albowiem, po pierwsze, nie s jej uczeni i,
po drugie, wiedz, e obecnie nie ma miejsca na jej
praktykowanie. Wydaje si jednak, e dla aktywnych
sub spoecznych jest ona niezbdna. Zastosowanie
klinicznej pracy socjalnej czsto jest bowiem koniecz-
nym warunkiem aktywizacji osb i rodzin, w szcze-
glnoci wtedy, gdy ich aktywno jest blokowana
istotnymi decytami emocjonalnymi lub spoecznymi.
Ksztacenie klinicznych pracownikw socjalnych nie
byoby specjalnym problemem, o ile w obrbie sub
spoecznych znalazoby si dla nich miejsce.
Wskazane powyej trzy przykady z pewnoci
nie wyczerpuj wszystkich potencjalnych obszarw,
w ktrych aktywne suby spoeczne mogyby czy
wrcz powinny operowa. Wskazujemy te, albowiem
ich potrzeba jest relatywnie najsilniej odczuwalna
w wyniku presji ju podejmowanych dziaa i wpro-
wadzonych rozwiza (organizowanie spoecznoci
lokalnej, (re)integracja spoeczna i zawodowa) lub
nadganiania zapnie. Warto w tym miejscu doda,
i tym, co bez wtpienia aktywnym subom spoecz-
nym bdzie niezbdne ju nie jako obszar dziaania,
ale jego forma jest case management, o ktrym pisa-
limy gdzie indziej
17
.
15 Por. R. van Berkel, P. van der Aa, N. van 0estel, lrofess|ona|s w|rhour a pro-
fess|on7 leoes|gn|ng oase managemenr |n luroh |ooa| we|fare ageno|es,
,Luropean 1ournal of 3ooial work", 2010, t. 10.
16 Mamy tu na myli np. przygotowane dla R0P3 w Krakowie opraoowania:
U. Binek, 1rener zarruon|en|a wsp|eranego, Regionalny 0rodek Polityki 3po-
leoznej w Krakowie, Krakow 2006, 0. urbanik-Papp, A. Krampus-3epielak,
K. wieoha, Mooe| Menaoera Spoleoznego, Regionalny 0rodek Polityki 3po-
leoznej w Krakowie, Krakow 2006, a take inne powstale w ramaoh lniojatywy
wspolnotowej LuAL.
17 1. Kamierozak, M. Rymsza, 0ase managemenr jako formula kooro,naoj|
uslug spoleozn,oh | |nn,oh oz|ala slub pub||ozn,oh - prz,paoek akr,w|zaoj|
zawooowej | spoleoznej osob n|epelnosprawn,oh, w: K. Pitek, K. 3zyma-
ska-Lybertowioz (red.), lrofesjona|na praoa sooja|na. Now, parao,gmar oz,
n|eookoozone zaoan|e7, wydawniotwo Ldukaoyjne Akapit, 1oru 2011.
LIS 2 15paz2012.indd 11 17.10.2012 08:29
12 [[
Autorzy drugiej grupy opracowa zawartych w ni-
niejszym tomie rozwaaj problemy, ktre dla przy-
szych reformatorw sub spoecznych powinny
naszym zdaniem stanowi kluczowe punkty odnie-
sienia. Mamy przy tym pen wiadomo, i nie jest to
lista kompletna. Istotne dla nas jest jednak to, e udao
nam si na niej ulokowa zarwno kwestie specycznie
polskie, jak i nazwijmy to europejskie. Nie ulega dla
nas bowiem wtpliwoci, i dla procesu reformowania
sub spoecznych oba te konteksty s rwnie wa-
ne. Kontekstu krajowego dotycz opracowania Marka
Rymszy, Marioli Bieko i Tomasza Kamierczaka, kon-
tekstu europejskiego opracowanie Rika van Berkela
oraz wsplne Amlcara Moreiry i Ivara Ldemela.
Tomasz Kamierczak szkicujc rozwj sub spo-
ecznych w Polsce poczwszy od XIX wieku argumen-
tuje, i budowanie aktywnych sub spoecznych nie
moe by prost reform obecnego stanu rzeczy to
oznaczaoby bowiem w gruncie rzeczy reprodukcj
ich obecnego, archaicznego wzoru. Zmiana powinna
by radykalna i obj ndamenty obecnego modelu
sub spoecznych, ktre przesdzaj o sposobie ich
nkcjonowania. Instytucjonalne rozczenie usug
i zasikw moe pj dalej ni tylko w ramach r-
nicowania wewntrznych struktur orodkw pomocy
spoecznej. Dlaczego w miejsce orodkw pomocy
spoecznej nie miayby powsta: (1) lokalne biura ds.
dochodu podstawowego, wiadczce pomoc nanso-
w choby zgodnie z obecnymi reguami oraz (2) lo-
kalne orodki sub spoecznych, dziaajce nie tylko
dla biednych? To rozwizanie zastosowano wiele lat
temu w innych krajach, wtedy gdy zrywano tam z tra-
dycj prawa ubogich.
Marek Rymsza dowodzi, i warunkiem koniecznym
dobrego nkcjonowania ju nie tylko aktywnych, ale
kadych wspczesnych sub spoecznych, jest in-
stytucjonalne rozczenie usug i zasikw. Nie jest
to nowy postulat w rodowisku pracownikw so-
cjalnych jest on dyskutowany od bez maa pitnastu
lat. Tym razem, co bardzo istotne, znajduje on swoje
uzasadnienie w twardych danych empirycznych. Au-
tor przy tym podkrela, e takie rozdzielenie ma ju
w Polsce miejsce w specjalistycznych placwkach
wsparcia, takich jak centra integracji spoecznej, pla-
cwki wspierajce proces wychodzenia z bezdomno-
ci czy rodowiskowe domy samopomocy. Placwki
te znajduj si na obrzeach systemu publicznej po-
mocy spoecznej, ale to wanie w nich stworzone s
obecnie najlepsze warunki dla praktykowania pracy
socjalnej. Mocno rozproszone rodowisko pracowni-
kw socjalnych zatrudnionych w tych placwkach ma
wic duy potencja rozwojowy, warty wykorzystania
w procesie modernizacji sub spoecznych.
Mariola Bieko natomiast stawia pytanie o spo-
eczn tosamo pracownikw socjalnych w Polsce
zastanawia si, czy s oni profesjonalistami posugu-
jcymi si specjalistyczn wiedz i umiejtnociami,
czy jedynie porednikami w dostarczaniu wiadcze
materialnych wspczesnymi jamunikami. Waga
i znaczenie tej kwestii nie wymaga uzasadnie o ile
nkcjonowanie starych sub spoecznych opiera si
na roli jamunika, o tyle aktywne suby spoeczne
potrzebuj specjalistw o zrnicowanych prolach
kompetencyjnych. Odwoujc sie przede wszystkim
do danych empirycznych, Autorka dochodzi do wnio-
sku, skdinnd niezaskakujcego, i blisza rzeczywi-
stoci, niestety, jest ta druga tosamo jej zdaniem
mimo wyzwa teraniejszoci i czsto mimo wasnych
aspiracji bycia profesjonalnymi pomagaczami, pra-
cownicy socjalni pozostaj zaledwie nisko cenionymi
rzemielnikami.
Szeroki kontekst europejski, wany dla potencjal-
nych, polskich wysikw reformatorskich, pokazuj
w swym opracowaniu Amlcar Moreira i Ivar Ldemel.
Przybliaj oni mianowicie wyniki swoich bada nad
drug fal aktywizacji w Europie i na ich tle pokazuj
rozwizania polskie. Autorzy ci, ujawniajc, i nasze
pastwo w porwnaniu z innymi czonkowskimi kra-
jami Unii Europejskiej stosunkowo sabiej i wolniej
implementuje zasady i instrumenty aktywizacji za-
LIS 2 15paz2012.indd 12 17.10.2012 08:29

[[

13
sikobiorcw pomocy spoecznej, podpowiadaj, co
powinnimy zrobi, aby nadgoni zalegoci. Nie
twierdzimy, e ich sugestie naley wdroy; sdzimy
natomiast, i bez wtpienia naley je rozway, by
znale najlepsze w warunkach polskich rozwizania.
Kwesti bardziej szczegow omawia w swym
opracowaniu Rik van Berkel. Analizujc dowiadcze-
nia holenderskie dowodzi on (bardzo istotnego) zna-
czenia, jakie dla efektw polityki aktywizacji maj
struktury zarzdzania i warunki organizacyjne, w ra-
mach ktrych realizowane s programy/usugi (re)in-
tegracji spoecznej i zawodowej. Opracowanie to jest
cenne m.in. dlatego, i dotyczy tych aspektw nk-
cjonowania sub spoecznych, ktre na og nie s
przedmiotem badawczych i analitycznych docieka, te
bowiem z prawd mwic nie do koca racjonalnych
powodw koncentruj si gwnie na rozwizaniach
formalnych, nie wkraczajc w problematyk ich imple-
mentacji. Reformatorzy polskich sub spoecznych
w opracowaniu van Berkela znajd wiele ujawnionych
przez niego problemw praktycznych/ryzyk, ktrych
wiadomo warto mie projektujc sprawne i sku-
teczne struktury wykonawcze.
Opracowania zebrane w tomie W stron aktywnych
sub spoecznych zasadniczo dotycz ewentualnych
zmian strukturalnych w ramach instytucji pomocy
spoecznej. Nie naley jednak zapomina o kwestii
nkcjonalnej integracji rnych sub i organizacji
zaangaowanych w dziaania aktywizujce. Activation
services to bowiem nie tylko katalog wzajemnie uzu-
peniajcych si usug integracyjnych adresowanych
do rnych grup klientw z uwzgldnieniem rnych
uwarunkowa, ale take zbir nkcjonalnie ze sob
poczonych sub spoecznych i zawodw pomoco-
wych, w tym pracy socjalnej.
LIS 2 15paz2012.indd 13 17.10.2012 08:29
LIS 2 15paz2012.indd 14 17.10.2012 08:29
Zasoby
LIS 2 15paz2012.indd 15 17.10.2012 08:29
LIS 2 15paz2012.indd 16 17.10.2012 08:29
k|iniczna
praca soc|alna
Harla uczyska
1
LIS 2 15paz2012.indd 17 17.10.2012 08:29
18 [[ 2aseby
wst
Gwne wtki dyskursu, ktry toczy si obecnie wok pracy socjalnej w Polsce, odnosz si do
problematyki profesjonalizacji, kompetencyjnoci pracownikw socjalnych oraz zagadnie zwi-
zanych z ich ksztaceniem. Dotykaj on rwnie zagadnie instytucjonalnego uwikania, w jakim
jest praktykowana praca socjalna oraz nowych wyzwa, jakie przed ni stoj. Przytaczane s
przykady innowacyjnych rozwiza, noszcych potoczn nazw dobrych praktyk. Silniejszy ak-
cent kadzie si na dyskusj o modelu instytucji pomocy spoecznej, a nie na dyskusj o modelach
praktykowania pracy socjalnej. Marginalnie pojawia si refleksja dotyczca tego, co tak naprawd,
w rzeczywistoci znaczy j praktykowa w Polsce, bo e jest praktykowana temu wikszo nie
zaprzecza. Pomijane s wtki zwizane z okreleniem, na jakim etapie rozwoju si znajduje i ja-
kie jej gwne metody s w rzeczywistoci implementowane, jaki jest ich standard wiadczenia.
Wikszo pracownikw socjalnych zapytanych o to, jakie zna metody pracy socjalnej odpo-
wiada bez wahania, e praca z jednostk (casework), praca z rodzin/grup (groupwork) i praca
w rodowisku lokalnym (community work). Na pytanie, czy pracuj z jednostk/rodzin/grup czy
spoecznoci, te najczciej odpowiadaj twierdzco. Czy oznacza to jednak, e pracujc z jed-
nostk pracuj zgodnie z metod caseworku, ktra zostaa bardzo precyzyjnie opisana zarwno
przez jej twrcw, jak i kontynuatorw? Wydaje si, e praktyka, ktra ma miejsce w Polsce, jest
oderwana od teoretycznych zaoe nowoczesnej pracy socjalnej. Podzielam pogld
1
, e praca
socjalna w Polsce nie jest nowoczesna, nie ma statusu autonomicznej praktyki spoecznej. Istnieje
potrzeba szybkiej jej modernizacji, tak by moga w sposb adekwatny reagowa na zmieniajc
si rzeczywisto spoeczn. Jednym z podstawowych kierunkw owych zmian jest rozwijanie
obszaru mikropraktyki, czyli pracy z jednostk, caseworku, klinicznej pracy socjalnej. W sytuacji,
w ktrej lawinowo wzrasta liczba klientw z dugoletnim staem, beneficjentw zasikw pomocy
spoecznej, maleje liczba tych, ktrzy si usamodzielniaj, pogbia si zjawisko transgenera-
cyjnego dziedziczenia statusu klienta pomocy spoecznej i kiedy w wiadomoci pracownikw
socjalnych istnieje przekonanie, e nic z tym nie da si zrobi, potrzeba rozwijania klinicznej pracy
socjalnej w Polsce wydaje si by oczywista.
Pojawia si rwnie pytanie, kogo ksztac placwki realizujce program specjalizacji I i II
stopnia w zawodzie pracownik socjalny? Logika wskazywaaby, e skoro jest to ksztacenie specja-
listyczne, przygotowujce do pracy z okrelon kategori klientw, wykraczajce poza ramy tzw.
praktyki oglnej, to osoby legitymujce si dyplomem jej ukoczenia winny mie kompetencje
do realizowania w praktyce klinicznej pracy socjalnej. Rzeczywisto jest jednak taka, e czsto
absolwenci w ogle nie wiedz, co to okrelenie znaczy
2
.
1 1. Kamierozak, 0z, praoa sooja|na w lo|soe jesr nowoozesna, w: w. 3zymozak (red.), wspolozesne w,zwan|a | meroo, prao, sooja|nej, 1owarzystwo
Naukowe Katoliokiego uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2009.
2 w 2009 roku w tzw. Badaniaoh wlasnyoh nr 1848/3/09, tnansowanyoh przez lP3iR uw nt. ,Kliniozna praoa soojalna - diagnoza stanu teorii i prakty-
ki" badaniu zostali poddani praoownioy soojalni zatrudnieni w 0P3-aoh, bdoy w trakoie szkolenia koozoego si moliwooi uzyskania przez nioh
ll stopnia speojalizaoji w zawodzie ,praoownik soojalny" (N=71). Na zadane im pytanie: 0z, znane jesr l. pojo|e k||n|ozna praoa sooja|na | jee|| rak
ro oo ono znaoz,7 56 respondentow odpowiedzialo, e nie jest znane, 15 - e jest znane, ale 11 z nioh podalo bldne jego znaozenie.
1[1
LIS 2 15paz2012.indd 18 17.10.2012 08:29
Harla uczyska [ kIiniczna raca socjaIna

[[

19
Poniszy tekst ma na celu przyblienie mao znanego terminu kliniczna praca socjalna oraz
zarysowanie standardw jej praktykowania na przykadzie rozwiza stosowanych w Stanach
Zjednoczonych. wiadomie decyduj si na do drobiazgowe przedstawienie zakresu kompeten-
cyjnoci klinicznych pracownikw socjalnych myl tu szczeglnie o zamieszczonych w tabelach
opisowych przykadach wartoci, wiedzy, umiejtnoci, identyfikacji zawodowej oraz rodowiska
organizacyjnego klinicznych pracownikw socjalnych. Odniesienie si do modelu standardw
pozwala praktykowi znale swoje miejsce, a nauczycielowi pracy socjalnej da pogld, do czego
przygotowuje swoich studentw. Kluczowym wydaje si pojcie relacji w pracy socjalnej, relacji
pomidzy pracownikiem socjalnym a klientem, bez ktrej adna z jej metod nie ma szans bycia
zrealizowan w sposb profesjonalny. Jest ona czym pierwotnym wobec kadej metody, gdy to
dziki niej staje si moliwym dopiero ich adekwatny, co do potrzeb klienta, dobr. Dlatego te
domkniciem problematyki klinicznej pracy socjalnej jest wskazanie na ten aspekt, gdy pozwala
on pracownikowi wyj poza role urzdnika a wej w rol pracownika socjalnego, wiadomie
dobierajcego wybrane przez siebie metody pracy socjalnej do potrzeb swoich klientw.
Charakterystyka k|iniczne| racy sec|a|ne|
Praca socjalna koncentruje si w swych teoriach i dziaaniach praktycznych na ludziach w ich
rodowisku spoecznym. Wsplna paszczyzna dla rozmaitych nurtw teoretycznych w pracy
socjalnej zdaniem Harriet Bartlett
3
daje si sprowadzi z jednej strony do wymiarw spoeczne-
go funkcjonowania klienta, z drugiej za do wartoci i wiedzy oraz specyficznych dla niej metod
skutecznej interwencji.
Cele pracy socjalnej odnosz si do towarzyszenia klientowi w identyfikowaniu, rozwizywa-
niu lub minimalizowaniu problemw, ktre powstaj w wyniku braku rwnowagi pomidzy nim
a jego rodowiskiem, identyfikowania potencjalnych obszarw owego braku rwnowagi w celu
zapobiegania jej wystpowania oraz poszukiwania, identyfikacji i maksymalnego wzmocnienia
potencjau jednostek, grup i spoecznoci.
Kliniczna praca socjalna swoje pocztki ma w jednej z historycznych metod pracy socjalnej, tj.
w pracy z przypadkiem (social casework), jednej z gwnych metod wykorzystywanych przez pra-
cownikw sub spoecznych. Analizujc jej rozwj mona, za Lambertem Maguire
4
, wyodrbni
kilka kluczowych momentw, bdcych kamieniami milowymi w jej rozwoju, zarwno jako dys-
cypliny naukowej, jak i praktyki zawodowej. Przywoam je tutaj skrtowo
5
, gdy ten historyczny
kontekst ma jedynie na celu pokazanie korzeni klinicznej pracy socjalnej.
3 . Bartlett, work|ng lehn|r|on of Soo|a| work, ,Researoh on 3ooial work Praotioe" 2003, t. 13, nr 3.
4 L. Maguire, 0||n|oa| Soo|a| work. Be,ono Cenera||sr lraor|oe w|rh lno|v|oua|s, Croups, ano lam|||es, Brooks/Cole-1homson Learning, Paoito 0rove, CA 2002.
5 Patrz szerzej: L.C. 1ohnson, Soo|a| work lraor|oe. 4 Cenera||sr 4pproaoh, Allyn and Baoon, Boston 1992, 1. Kamierozak, 0z, praoa sooja|na w lo|soe
jesr nowoozesna, op. o|r., U. owe, Krork|e wprowaozen|e oo reor|| prao, sooja|nej, lR33, warszawa 2011.
1[2
LIS 2 15paz2012.indd 19 17.10.2012 08:29
20 [[ 2aseby
Mary Richmond
6
i jej koncepcja diagnozy spoecznej wie si z powstaniem psychospoeczne-
go (diagnostycznego) modelu pracy socjalnej, ktry rozwinity w pniejszych latach jest jednym
z gwnych modeli praktyki klinicznej. Ona sama przez jednych uznawana jest za prekursork
modelu psychospoecznego, przez innych za jego twrczyni.
W roku 1920 powstaje w Berlinie Instytut Psychoanalityczny, skupiajcy zarwno teoretykw,
jak i praktykw zwizanych z myl Freudowsk. Ma te ona silny wpyw na prac socjaln, na
definiowanie przyczyn trudnoci, z jakimi boryka si klient, dajc rwnie specyficzn metod
i techniki pracy z nim. Mary Richmond metod pracy z indywidualnym przypadkiem rozumie jako
proces, w wyniku ktrego dochodzi do rozwoju osobowoci klienta poprzez wiadomie podej-
mowane przez niego dziaania, majce na celu dostosowanie si do otoczenia, w ktrym yje,
pozostajc w relacji pomocowej z pracownikiem socjalnym. Przyczyny sytuacji klienta tkwi za-
tem zarwno nim samym, jak rwnie w rodowisku, w ktrym yje. Praca z przypadkiem jest
sztuk, w ktrej znajomo nauki o stosunkach pomidzy ludmi oraz umiejtno utrzymywania
takich stosunkw wykorzystywana jest do mobilizacji zdolnoci klienta i zasobw spoecznoci
dla lepszego dostosowania jednostki do caoci lub dowolnej czci rodowiska
7
. Obecnie nurt
psychoanalityczny
8
i psychodynamiczny
9
, bazujcy na koncepcji Freuda, pniejszej teorii relacji
z obiektem Margaret Mahler i psychologii ego, jest jednym z najczciej wymienianych paradyg-
matw klinicznej pracy socjalnej.
Rwnolegle do psychospoecznego modelu pracy socjalnej, w nawizaniu do koncepcji Otto
Ranka rozwija si nurt funkcjonalny w pracy socjalnej. Jassie Taft i Virginia Robinson
10
podkrelaj
w swoich pracach, e zaburzenia funkcjonowania klienta wynikaj przede wszystkim z nagej
zmiany sytuacji yciowej czowieka, ktra powoduje poczucie zagroenia i trudnoci adaptacyj-
ne
11
. W tej perspektywie rdem zmiany miaa by relacja pomidzy pracownikiem socjalnym
a klientem; miaa mie charakter leczcy, polegajcy midzy innymi na odblokowaniu ukrytych
zaburze komunikacyjnych. Proces pomocowy ma polega przede wszystkim na dokonujcej
w trakcie trwania relacji terapeutycznej zmianie postaw klienta. Podejcie funkcjonalne zwra-
ca rwnie uwag na rodowisko organizacyjne, w ktrym przebiega praktyka, majca bardziej
ustrukturalizowany charakter ni dotychczas. Model funkcjonalny to pocztki mylenia syste-
mowego w pracy socjalnej.
Wanym momentem z punktu widzenia ksztatowania si wspczesnych zaoe klinicznej
pracy socjalnej byo opublikowanie w 1940 r. przez Gordon Hamilton pracy Theory and Practice
of Social Casework. Dochodzi do rozwinicia koncepcji konstruktu czowiek w rodowisku. Pra-
ca socjalna zostaje ujta jako forma procesu, w ktrym wyodrbniono i opisano jego etapy, tj.
badanie diagnoza terapia/leczenie (treatment). W roku 1957 ukazuj si dwie wane pozycje:
Felixa Biesteka The Casework Relationship oraz Helen Harris Perlman Social Casework: A Problem
6 M. Riohmond, whar ls Soo|a| 0ase work7, Russell 3age loundation, New ork 1922.
7 3. Bowers, 1he narure ano oehn|r|on of Soo|a| 0asework, Columbia university Press, New ork 1951, s. 24.
8 L.0. 0oldstein, Ubjeor le|ar|ons 1heor, ano Se|f ls,oho|og, |n Soo|a| work lraor|oe, 1he lree Press, New ork 2001.
9 1.R. Brandell, ls,ohoo,nam|o Soo|a| work, Columbia university Press, New ork 2003.
10 A. Uoyle, l|sror, of lesearoh on lrooess le|evanr ro 0||n|oa| Soo|a| work, ,Clinioal 3ooial work 1ournal" 2011, nr 10615.
11 1. 1aft, 1he le|ar|on of lunor|on ro lrooess |n Soo|a| 0asework, ,1he 1ournal of 3ooial work Prooess" 1937, t. 1 (1).
LIS 2 15paz2012.indd 20 17.10.2012 08:29

[[

21
Solving. Nastpuje poczenie nurtu diagnostycznego, czyli psychospoecznego oraz funkcjo-
nalnego w pracy socjalnej i wypracowanie nowego model pracy socjalnej, tj. zorientowanego
na rozwizywanie problemw. Jego gwnym celem jest doprowadzenie do jak najpeniejszego
zaangaowania klienta w proces pomocowy poprzez uruchomienie jego zasobw, zmobilizowanie
go do dziaania nad rozwizaniem problemu, ktry wnosi do relacji pomocowej. Uczenie go spo-
sobw radzenia sobie z trudnociami i rozwizywania wasnych problemw jest podstawowym
zadaniem pracownika socjalnego.
W 1964 roku Florence Hollis publikuje Casework. Psychosocial Therapy. Do dzi ta pozycja jest
przewodnikiem dla praktykw realizujcych psychospoeczny model pracy socjalnej, w tym rw-
nie dla klinicznych pracownikw socjalnych. W wydaniu trzecim, uaktualnionym, z 1980 roku, Flo-
rence Hollis podnosi problem na ile termin casework, przez niektrych uwaany za przestarzay,
moe by zastpiony terminem kliniczna praca socjalna. Sama nie podejmuje takiej prby, twier-
dzc, e w chwili obecnej (lata 80.) nie s to terminy tosame i sama decyduje, e pojcie klinicznej
pracy socjalnej rezerwuje dla bardziej skomplikowanych, wymagajcych bardziej specjalistycznej
wiedzy i umiejtnoci, odmian caseworku. Zwraca te uwag, e pojcie kliniczny odnosi si do
tych pracownikw socjalnych, ktrzy w swojej praktyce koncentruj si na okrelonym podejciu
teoretycznym lub na specyficznym problemie czy grupie klientw, posiadaj odpowiednie do
tego wyksztacenie, poddaj swoj prac regularnej superwizji. Wykraczaj tym samym poza
obszar tzw. praktyki oglnej (generalist practice). Pojcie klinicznej pracy socjalnej wydaje si by
pojciem szerszym ni pojcie psychospoecznej pracy socjalnej. W modelu klinicznym pracownik
socjalny moe pracowa w tym podejciu, ale moe rwnie zastosowa inne metody i narzdzia,
przypisane do alternatywnych teorii psychologicznych, szk psychoterapeutycznych czy spo-
ecznych. Florence Hollis zwraca rwnie uwag, e casework i kliniczna praca socjalna posuguj
si podobn terminologi leczenie/postpowanie z (treatment), proces pomocowy (the helping
process), interwencja (intervention), terapia (therapy) i usugi (services).
Dynamicznie rozwijajca si w latach 60. psychologia humanistyczna wraz z zaoeniami tera-
peutycznymi Carla Rogersa oraz teorie behawiorystw wpyny na rozwj samej pracy socjalnej,
ktra implementowaa je w swj zakres. Kliniczni pracownicy socjalni zaczli uywa tych nowych
metod jako odpowiedzi na klasycznie psychoanalityczny model pomagania. Modyfikowali je,
nadajc im kontekst spoeczny i rodowiskowy
12
.
W latach 70. nowe, stosowane rwnie w psychoterapii teorie zostaj wczone w obszar prak-
tyki socjalnej, np. interwencja kryzysowa, analiza transakcyjna
13
, terapia behawioralno-poznaw-
cza
14
, podejcie systemowe w pracy z rodzin.
Wielorako nurtw obecnych w klinicznej pracy socjalnej znajduje odzwierciedlenie rw-
nie w prbach ich klasyfikacji. Jedn z najbardziej znanych (tabela 1) jest klasyfikacja Francisa
Turnera
15
.
12 Ch. Beokett, loosraw, reor|| o|a prakr,kow prao, sooja|nej, wydawniotwo AP3, warszawa 2010.
13 L. Pitman, 1ransaor|ona| ana|,s|s for soo|a| workers ano oounse|ors. an |nrroouor|on, Routledge&Kegan Paul, London-Boston-Melbourne 1984.
14 1. Corooran, 0ogn|r|ve-Behav|ora| Merhoos for Soo|a| workers. 4 workbook, Pearson Lduoation/Allyn and Baoon, Boston, MA 2006.
15 l.1. 1urner (red.), Soo|a| work 1rearmenr. lnrer|ook|ng 1heorer|oa| 4pproaohes (wyd. 4), lree Press, New ork 1996.
LIS 2 15paz2012.indd 21 17.10.2012 08:29
22 [[ 2aseby
1abela 1. Klasytkaoja wybranyoh teorii praoy soojalnej
0bszar odniesienia 1eoria
jednostka jako byt biologiozny NLP
jednostka jako byt psyohologiozny psyohoanaliza
jednostka jako uoze behawioryzm
jednostka jako mylioiel kognitywistyka
konstruktywizm
teorie narraoyjne
jednostka jako byt kontemplujoy medytaoje
jednostka jako byt dowiadozajoy egzystenojalizm
0estalt
hipnoza
jednostka jako komunikator teoria komunikaoji
jednostka jako wykonawoa Lmpowerment
teorie rozwizywania problemow
teorie zorientowane na rozwizania
jednostka jako osoba psyohologia ego
teorie skonoentrowane na klienoie
kryzys i interwenoja kryzysowa
jednostka jako byt wspolnotowy feminizm
teorie psyohospoleozne
analiza transakoyjna
jednostka jako byt spoleozny teoria rol
teorie Aborygenow
jednostka w relaoji z uniwersum life model
teorie systemowe
Na podstawie: 0|ass|hoar|on of Se|eoreo Soo|a| work 1heor|es
rodlo: l.1. 1urner (red.), Soo|a| work 1rearmenr. lnrer|ook|ng 1heorer|oa| 4pproaohes (wyd. 4), lree Press, New ork 1996, s. 15.
Inne prby klasyfikacji, dokonane przez m.in. Josepha Walsha
16
, Jerrolda R. Brandella
17
i Rachel-
le A. Dorfman
18
, zamieszczam w tabeli 2. Dokonywane s one albo na podstawie stosowanego
paradygmatu teoretycznego wraz z przypisanym mu modelem zachowa, technikami i sposo-
bami pracy terapeutycznej (np. psychodynamiczna praca socjalna, poznawczo-behawioralna
praca socjalna, systemowa praca socjalna z rodzin) bd przez wyodrbnienie typw klientw
na podstawie etapu rozwoju w jakim si znajduj (np. kliniczna praca socjalna z dziemi, z mo-
dzie, z osobami starszymi), bd ze wzgldu na typ problemw, jakie klient wnosi do relacji (np.
kliniczna praca socjalna z alkoholikami, uzalenionymi).
16 1. walsh, 1heor|es for l|reor Soo|a| work lraor|oe (wyd. 2), wadsworth Cengage Learning, Belmont, CA 2010.
17 1.R. Brandell (red.), 1heor, ano lraor|oe |n 0||n|oa| Soo|a| work, lree Press, New ork 1997.
18 R.A. Uorfman (red.), larao|gms of 0||n|oa| Soo|a| work, t. 2, Brunner/Mazel, New ork 1988.
LIS 2 15paz2012.indd 22 17.10.2012 08:29

[[

23
1abela 2. Klasytkaoja teoretyoznyoh perspektyw bdoyoh podstaw okrelonyoh modalnooi w klinioznej praoy soojalnej
1oseph walsh 1errold R. Brandell Raohelle A. Uorfman
Perspektywy teoretyozne
klinioznej praoy soojalnej:
1) teorie psyohodynamiozne psyohologia ego
2) teorie psyohodynamiozne - teoria relaoji
z obiektem
3) systemowa teoria rodziny
4) behawioryzm
5) teoria poznawoza
6) terapia interpersonalna
7) strukturalna terapia rodziny
8) terapia zorientowana na rozwizania
9) wywiad motywujoy
10) terapia narraoyjna
11) teoria kryzysu i interwenoja kryzysowa
Ramy teoretyozne:
1) teoria systemowa
2) teoria behawioralno-poznawoza
3) teoria psyohoanalityozna
Paradygmaty klinioznej praoy
soojalnej:
1) psyohodynamiozna teoria w klinioznej
praoy soojalnej
2) teoria Alfreda Adlera i terapia adlerowska
3) terapia psyohospoleozna
4) radykalny behawioryzm w klinioznej praoy
soojalnej
5) praoa soojalna z grup jako kliniozny
paradygmat
6) terapia poznawoza
7) terapia skonoentrowana na zadaniaoh
8) strukturalna terapia rodzinna
3peoytozne modalnooi
w klinioznej praoy soojalnej:
1) kliniozna praktyka z dzieomi
2) kliniozna praktyka z mlodzie
3) kliniozna praktyka z doroslymi
4) terapia par
5) terapia grupowa dla dzieoi
6) terapia grupowa dla mlodziey
7) terapia grupowa dla doroslyoh
0bszary praktyki klinioznej
i speoytozne jej problemy:
1) przemoo w rodzinie
2) osoby, ktore przeyly traum
3) psyohofarmakologia
4) kliniozna praoa soojalna w szkole
5) praktyka kliniozna z osobami starszymi
6) praktyka kliniozna z niemowltami i ioh
rodzinami
7) praoa z alkoholikami i narkomanami
8) praktyka kliniozna z osobami
homoseksualnymi
9) praktyka kliniozna w psyohiatryoznej
rehabilitaoji
Metapardygmaty klinioznej praoy
soojalnej:
1) teoria eko-stemow
2) egzystenojalna paoa soojalna
3) paradygmat konstruktywistyozny
4) oybernetyka
5) modele eklektyozne
rodlo: opraoowanie wlasne na podstawie: 1. walsh, 1heor|es for l|reor Soo|a| work lraor|oe (wyd. 2), wadsworth Cengage Learning Belmont, CA 2010,
1.R. Brandell, 1heor, ano lraor|oe |n 0||n|oa| Soo|a| work, lree Press, New ork 1997, R.A. Uorfman, larao|gms of 0||n|oa| Soo|a| work, t. 2, Brunner/
Mazel, New ork 1988.
Kliniczna praca socjalna zdaniem Lamberta Maguire jest wydzielonym obszarem praktyki
realizowanej na poziomie zaawansowanym w obszarze social work profession. Opiera si ona na
wartociach, zasadach, metodach i koncepcji czowiek w rodowisku, wsplnych dla caej profesji.
Kliniczna praca socjalna, uwzgldniajc znaczenie systemowego rozumienia relacji czowiek
rodowisko, bazujc na zaawansowanym poziomie wiedzy i umiejtnoci praktykw, integruje
rne metody i techniki pracy interwencyjnej dziki stworzeniu dla nich eklektycznych ram.
Robert Lee Barker
19
przez kliniczn prac socjaln rozumie profesjonalne zastosowania teorii
pracy socjalnej i jej metod w celu diagnozowania, leczenia i zapobiegania psychospoecznym
dysfunkcjom, upoledzeniom, niepenosprawnociom, wczajc w to emocjonalne, psychiczne
i behawioralne zaburzenia.
Zatem zaawansowanie w stosowaniu wiedzy i umiejtnoci przyswojonych na najwyszym
poziomie jest podstawowym wymaganiem. Czowiek dowiadczajc trudnoci jest lokowany za-
wsze w szerszym systemie spoecznym. Kliniczn praktyk charakteryzuje rwnie jej eklektyzm
w odniesieniu do stosowanych podej teoretycznych, metod i technik interwencji, intergracyj-
noc oraz empiryczno wyrastajca z praktyki.
19 R.L. Barker , 1he soo|a| work o|or|onar, (wyd. 4), NA3w Press, washington, UC 2003.
LIS 2 15paz2012.indd 23 17.10.2012 08:29
24 [[ 2aseby
W ostatnich latach szczeglnie w Stanach Zjednoczonych rozwijajcy si nurt klinicznej pra-
cy socjalnej wygenerowa problem o charakterze tosamociowym. Ze wzgldu na postpujcy
wci poziom specjalizacji pojawiao si pytanie, jak ma si okrela pracownik socjalny, ktry
praktykuje kliniczn prac socjaln w wskiej specjalizacji rodzinny terapeuta, behawiorysta,
psychodynamiczne zorientowany praktyk, terapeuta poznawczy czy kliniczny pracownik socjal-
ny o orientacji poznawczo-behawioralnej? To trudne pytania identyfikacyjne, gdy wzrastajcy
poziom specjalizacji zaciera stopniow granice pomidzy tym, czym jest terapia, psychoterapia
a kliniczna praca socjalna. Zatem odpowied na nie ley w samym pracowniku socjalnym, ktry
stojc przed wyborem afiliacyjnym, np. terapeuta czy kliniczny pracownik socjalny, identyfikuje
siebie jako przedstawiciela social work profession. Czyli klinicznym pracownikiem socjalnym b-
dzie osoba, ktra majc stosowne wyksztacenie, sama siebie za takiego uznaje. Ten niezwykle
wany czynnik tosamociowy zosta nawet wpisany w dokument opracowany i wydany przez
NASW: Standards for Clinical Social Work in Social Work Practice
20
. W tym samym dokumencie
dokonano rwnie istotnych ustale definicyjnych. Poradnictwo jest rozumiane jako procedura,
ktrej czsto uywa kliniczny pracownik socjalny lub inni profesjonalici pracujcy z jednostkami,
rodzinami, parami, grupami czy spoecznociami. Psychoterapia natomiast jest rozumiana jako
typ specjalistycznej, sformalizowanej interakcji pomidzy pracownikiem socjalnym lub innymi
profesjonalistami praktykujcymi w obszarze zdrowia psychicznego a klientem (jednostka, para,
rodzina, grupa), w ktrej terapeutyczna relacja jest ustanawiana w celu rozwizywania proble-
mw wynikajcych z istniejcych symptomw zaburze psychicznych, stresu, problemw rela-
cyjnych i trudnoci w radzeniu sobie w rodowisku spoecznym. Rodzaje psychoterapii obejmuj
m.in.: terapi rodzinn, grupow, poznawczo-behawioraln, psychospoeczn, psychodram.
Niewtpliwie kliniczni pracownicy socjalni wykraczaj w swych dziaaniach poza poziom tzw.
praktyki oglnej (generalist practice). Chcc okreli szerszy kontekst ich praktyki i wskaza na
centralne zagadnienia, wokoo ktrych toczy si dyskusja o status klinicznej pracy socjalnej, Lam-
bert Magiure
21
wskazuje na kilka trendw, ktre mog pomc dodefiniowa wspczesn, wci
rozwijajc si praktyk kliniczn w pracy socjalnej.
(1) Dominujc perspektyw poznawcz jest podejcie ekologiczne, lokujce czowieka w szer-
szym rodowisku spoecznym, wskazujce na wzajemne zalenoci i sprzenia zwrotne
oraz akcentujce wieloprzyczynowo problemw klienta, a tym samym dajce moliwo
stosowania zasady ekwifinalnoci, czyli jest to podejcie oparte na teorii systemw.
(2) Jako norm przyjmuje si stosowanie zaawansowanych technik, co jest moliwe dziki
posiadaniu przez praktykw umiejtnoci i wiedzy na najwyszym poziomie znawstwa.
(3) Badania naukowe stanowi podstaw dla wszelkiej praktyki zawodowej. Kliniczni pracow-
nicy socjalni dokonujc oceny i diagnozy sytuacji klienta (jednostki, rodziny, pary, grupy)
odwouj si do kategorii zdefiniowanych i zawartych w Diagnostic and Statistic Manual
20 N4Sw Sranoaros for 0||n|oa| Soo|a| work |n Soo|a| work lraor|oe, NA3w Press, washington, UC 2005.
21 L. Maguire, 0||n|oa| Soo|a| work. Be,ono Cenera||sr lraor|oe w|rh lno|v|oua|s, Croups, ano lam|||es, op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 24 17.10.2012 08:29

[[

25
of Mental Disorders DSM IV
22
lub uywaj kategoryzacji z obszaru pracy socjalnej, takich
jak np. model czowiek w rodowisku (PIE) Person-in-Environment System
23
.
(4) Preferowane jest wykorzystywanie terapii krtkoterminowych, interwencji ograniczonych
czasowo, rwnie ze wzgldu na minimalizowanie ich kosztw dla klientw.
(5) Istniejca rnorodno kulturowa, etniczna, rasowa, pciowa, genderowa, ktr klient
moe wnosi w relacj, wymaga od klinicznego pracownika socjalnego postawy wolnej
od jakichkolwiek stereotypw i uprzedze, pozwalajcej mu traktowa kadego swojego
klienta jako unikaln, niepowtarzaln istot.
(6) Etyka i wartoci stanowi podstawowy wskanik praktykowania, szczeglnie w sytuacji
gdy klientami s osoby rekrutujce si z grup ryzyka socjalnego. Rozumienie i akceptacja
standardw etycznych jest szczeglnie wana, gdy pracownik socjalny wystpuje jako ar-
biter na przykad pomidzy indywidualnymi prawami jednostki a spoecznymi potrzebami
czy pomidzy prawami rodzicw a potrzebami ich dzieci.
(7) Empowerment jako podstawowy komponent wykorzystywanych metod, technik i narzdzi
pomagania.
Kliniczni pracownicy socjalni znajduj zatrudnienie zarwno w publicznych, jak i pozarzdo-
wych organizacjach i instytucjach oraz pracuj w ramach praktyki prywatnej.
W 1961 roku NASW (National Association of Social Workers) zdefiniowao obszar prywatnej
praktyki w zakresie pracy socjalnej, wydajc pierwszy podrcznik Handbook on the Private Prac-
tice. Natomiast w 1978 roku kliniczna praca socjalna zostaa formalnie uznana za cz procesu
rnicowania si organizacyjnego w obrbie social work profession. W 1989 roku NASW opraco-
wao wspominane ju wczeniej standardy praktyki (Standards for Clinical Social Work in Social
Work Practice), ktre zmodyfikowane w 2005 roku
24
obowizuj do dzi. Kliniczna praca socjalna
jest integraln czci usug oferowanych przez agencje pomocowe w Stanach Zjednoczonych.
5tandardy raktykewania k|iniczne| racy sec|a|ne|
W 2002 roku American Board of Examiners in Clinical Social Work opublikowaa dokument
25
, w kt-
rym przedstawiono podstawowe standardy klinicznej pracy socjalnej, dookrelono jej cele i oraz
specyfik. W dalszej czci pozwalam sobie na przedstawienie podstawowych treci zawartych
w tym dokumencie.
22 1. woiorka (red), Kr,rer|a o|agnosr,ozne weolug lSM-lv-1l, Llsevier urban&Partner, wroolaw 2008.
23 1.M. Karls, K.L. wandrei (red.), lerson-|n-Fnv|ronmenr S,srem. 1he llF 0|ass|hoar|on S,srem for Soo|a| lunor|on|ng lrob|ems, NA3w Press, washing-
ton, UC 1994.
24 N4Sw Sranoaros for 0||n|oa| Soo|a| work, NA3w Press, washington UC 2005.
25 lrofess|ona| leve|opmenr ano lraor|oe 0ompereno|es |n 0||n|oa| Soo|a| work. 4 los|r|on Sraremenr of rhe 4mer|oan Boaro of Fxam|ners |n 0||n|oa|
Soo|a| work, 2002, http://www.abeosw.org/images/Competen.PUl (dostp 7.09.2012).
1[3
LIS 2 15paz2012.indd 25 17.10.2012 08:29
26 [[ 2aseby
Oglna misja oraz podstawowe zasady etyczne i wartoci lece u podstaw praktyki socjalnej
zostay sformuowane w Code of Ethics of The National Association of Social Workers w 1999 roku
i dotycz one rwnie klinicznej pracy socjalnej i klinicznych pracownikw socjalnych.
Natomiast specyficzne dla klinicznej pracy socjalnej jej cele dotycz przede wszystkim diagno-
zy i interwencji w obszarach zaburze o charakterze biopsychospoecznym, emocjonalnym, in-
terpersonalnym klientw, profilaktyki biopsychospoecznych dysfunkcji oraz wspierania i zwik-
szania moliwoci funkcjonowania jednostek w rodowisku.
Zakres problematyki, jak obejmuje kliniczna praca socjalna, trudny jest do jednoznacznego
zidentyfikowania, gdy odnosi si ona do spectrum problemw, jakich moe dowiadcza poten-
cjalny klient potrzebujcy profesjonalnej pomocy. Dotyczy ona moe m.in. zaburze o charakte-
rze emocjonalnym, psychicznym, interpersonalnym, rodowiskowych czynnikw stresogennych.
Emelicia Mizio
26
i Betty Garcia
27
wymieniaj nastpujce zagadnienia bdce przedmiotem prak-
tyki klinicznej:
wzorce zachowa, ktre s destrukcyjne dla klienta i/lub innych osb,
chemiczne uzalenienia,
problemy ycia emocjonalnego,
wiadome i niewiadome determinanty zachowa,
intrapsychiczne dynamiki czowieka,
zaburzenia poznawcze i afektywne procesy,
trudnoci w relacjach interpersonalnych i rodzinnych,
skuteczne radzenie sobie ze stresem,
problematyczny wpyw czynnikw ekonomicznych, spoecznych i kulturalnych
wynikajcych z uprzedze, rasizmu i zagadnie rnorodnoci kulturowej,
pe i kwestie orientacji seksualnej,
kwestie ubstwa, przemocy i represji,
konsekwencje choroby dla jakoci ycia jednostki i/lub niepenosprawnoci.
Umiejtnoci kliniczne dotycz biopsychospoecznej oceny i diagnozy, interwencji kryzy-
sowej, psychoedukacji, bycia rzecznikiem klienta, stosowania terapeutycznych umiejtnoci
i technik zarwno w odniesieniu do krtkoterminowej interwencji, jak i dugoterminowej terapii.
Wiedza wyznaczajca ramy klinicznej praktyki socjalnej obejmuje teorie biologiczne, psycho-
logiczne i teorie spoecznego rozwoju.
Fundamentalne dla praktykowania klinicznej pracy socjalnej obszary wiedzy to przede
wszystkim:
26 L. Mizio, Sraff oeve|opmenr. 4n erh|oa| |mperar|ve, ,1ournal of 0erontologioal 3ooial work" 1998, t. 30 (1/2).
27 B. 0aroia, lrofess|ona| oeve|opmenr of 4Ul4 praor|oe w|rh lar|nos. 1he ur|||r, of superv|s|on, |n-serv|oe rra|n|ng ano oonsu|rar|on, w: lrofess|ona|
leve|opmenr ano lraor|oe 0ompereno|es |n 0||n|oa| Soo|a| work, A Position 3tatement of the Amerioan Board of Lxaminers in Clinioal 3ooial work,
2002.
LIS 2 15paz2012.indd 26 17.10.2012 08:29

[[

27
(1) funkcjonowanie czowieka w rodowisku spoecznym
teorie dotyczce zachowa ludzkich i teorie rozwoju,
psychopatologia
symptomatologia,
zrnicowanie rasowe, etniczne, spoeczno-kulturowe,
problemy spoeczne,
problematyka zwizane z pci, wiekiem, orientacj seksualn i niepenosprawnoci,
rda stresu w rodowisku spoecznym,
struktura spoeczna systemu i jego dynamika;
(2) teoria i metody praktyki klinicznej
teorie psychoterapii/doradztwa (np. psychodynamiczne, behawioralne, poznawcze,
rodzinne, systemowe),
zasady leczenia, sposoby i techniki interwencji,
techniki prowadzenia wywiadu (angaowanie klienta, techniki wsparciowe,
konfrontacyjne),
zasady i techniki nawizywania i utrzymywania profesjonalnej wsppracy,
techniki rzecznictwa,
zarzdzanie przypadkiem (case management) i koordynacja technik pomocy;
(3) procesy kliniczne
afekt, poznanie i zachowanie,
procesy interpersonalne i wzorce interakcji,
zjawiska przeniesienia i przeciwprzeniesienia,
profesjonalne korzystanie z siebie (praca sob);
(4) narzdzia w klinicznej pracy socjalnej
diagnostyka rnicujca zaburze psychicznych/emocjonalnych,
ocena stanu psychofizycznego, czyli fizyczne, umysowe i psychiczne wskaniki
fizycznych zaburze i chorb,
wskaniki uzalenienia od substancji chemicznych,
psychofarmakologia,
standaryzowane testy i stosowanie innych systematycznych narzdzi oceny wasnej pracy,
badania ewidencji, statutw, orzecznictwa i przepisw majcych wpyw na praktyk
kliniczn i zdrowie,
ocena rezultatw (ewaluacja) i metodologii bada;
(5) profesjonalna praktyka
usugi konsultacyjne,
wsppraca z instytucjami spoecznociowymi oraz systemowymi,
LIS 2 15paz2012.indd 27 17.10.2012 08:29
28 [[ 2aseby
techniki porozumiewania si z instytucjami (np. sdy, prawnicy, szkoy, itp.),
metody klinicznej superwizji, konsultacje kliniczne i nauczanie kliniczne,
samoocena metodologiczna,
profesjonalne wartoci i kodeksy etyczne.
Kliniczn prac socjaln mog praktykowa pracownicy socjalni na trzech poziomach kompe-
tencyjnoci, tym samym lokujc si na jednym z trzech poziomw wasnego rozwoju zawodowego:
(1) poziom podyplomowy, wejciowy, po studiach magisterskich, trwajcy ok. 2 lat od uzyska-
nia tytuu magistra, z obowizkiem poddawania si systematycznej superwizji, pozwala
na zdobycie kwalifikacji dajcych moliwo uzyskania licencji na wykonywanie praktyki
klinicznej. Na tym poziomie pracownicy socjalni rozwijaj swoje kompetencje w zakresie:
gromadzenia rnorodnych dowiadcze klinicznych,
zwikszania swojej wiedzy na temat etycznych i prawnych parametrw praktyki
socjalnej,
doskonalenia umiejtnoci praktycznych,
zyskiwania wiedzy, jak identyfikowa sytuacje z obszaru ryzyka klinicznego i jak
adekwatnie wzgldem nich dziaa,
poszerzania swojego warsztatu pracy o nowe metody,
uczenia si i zyskiwania wiadomoci nt. pracy sob,
zwikszania swoich umiejtnoci w obszarze obserwacji klinicznej i formuowanych na
jej podstawie wnioskw,
osigania integralnoci swoich zawodowych przekona,
zyskiwania wikszej ufnoci wasnych decyzji klinicznych poprzez samoksztacenie
i nadzr kliniczny, czyli superwizj,
rozumienia i akceptacji wasnych ogranicze w praktyce zawodowej,
opracowywania koncepcji i planw wasnego rozwoju zawodowego;
(2) poziom praktyki niezalenej (autonomicznej), nazywany rednim, licencyjnym, trwajcy
trzy lata, w czasie ktrych praktyk podnosi swoje kwalifikacje, rwnie poprzez uczest-
nictwo w superwizjach oraz konsultacjach, ale ju nie z rygorem obligatoryjnoci uczest-
niczenia w nich.
Ten poziom rozwoju zawodowego odzwierciedla mistrzostwo kompetencji zawodowych,
ktrego potwierdzeniem jest przyznawana licencja. Kliniczni pracownicy socjalni pracujcy na
poziomie autonomicznym przyjmuj na siebie odpowiedzialno za rozpoznanie, ocen, diagnoz
oraz leczenie swoich klientw.
Kliniczny pracownik socjalny, ktry osiga poziom autonomiczny:
zapewnia adekwatn kliniczn diagnoz klienta oraz ocen czynnikw
biopsychospoecznych,
LIS 2 15paz2012.indd 28 17.10.2012 08:29

[[

29
realizuje krtko- i dugoterminowe interwencje,
tworzy plany leczenia (terapii) wraz mierzalnymi celami,
dobiera rodzaj interwencji, aby maksymalizowa reaktywnoci klienta,
wykazuje kompetencje w klinicznej ocenie ryzyka i interwencji,
rozpoznaje sytuacje, w ktrych sprawy osobiste wpywaj na kliniczny obiektywizm,
rozpoznaje i dziaa w ramach wasnych ogranicze,
szuka konsultacji w razie potrzeby,
odnosi si do rde pomocy w razie potrzeby,
praktykuje w ramach ustalonych standardw etycznych i prawnych;
(3) poziom zaawansowany, z reguy rozpoczynajcy si 5 lat po ukoczeniu studiw magi-
sterskich, na ktrym pracownicy socjalni wystpuj ju w roli ekspertw. Wymaga si od
nich posiadania zintegrowanej tosamoci zawodowej, opanowania wiedzy i umiejtnoci
zawodowych na poziomie eksperckim i specjalistycznym, jak rwnie posiadania umiejt-
noci konsultowania, uczenia czy sprawowania superwizji.
Dowodem penej integracji tosamoci zawodowej i odpowiedzialnego penienia roli zawo-
dowej na tym poziomie jest:
bogactwo praktycznych umiejtnoci,
niezaleno kompetencyjna w pracy z klientami z rnymi grup diagnostycznych,
umiejtno dostosowania podstawowej wiedzy do indywidualnych potrzeb klienta
i rodowiska,
jasne okrelenie ogranicze w poziomie wiedzy i zakresu praktyki,
kontynuacja udziau w dziaaniach z obszaru bezporedniej praktyki,
staa motywacja do rozwoju, wynikajca z praktycznych dowiadcze,
zobowizanie do realizacji ksztacenia ustawicznego i rozwoju,
utrzymanie najwyszego poziomu standardw etycznych w zawodzie.
W poniej prezentowanych zestawieniach tabelarycznych przedstawiono trzy poziomy prak-
tykowania klinicznej pracy socjalnej z uwzgldnieniem przejaww kompetencji na kadym z nich
w 4 obszarach umiejtnoci klinicznych:
(1) ocena i diagnoza
(2) planowanie interwencji
(3) prowadzenie interwencji
(4) ewaluacja wynikw interwencji klinicznej,
odnoszc je do piciu wymiarw profesjonalizmu, tj. wartoci i etyki, wiedzy, umiejtnoci,
identyfikacji zawodowej i rodowiska organizacyjnego, w ktrym praktykowana jest kliniczna
praca socjalna.
LIS 2 15paz2012.indd 29 17.10.2012 08:29
30 [[ 2aseby
1abela 3. 0pisowe przyklady rozwoju profesjonalnyoh wartooi w klinioznej praoy soojalnej
Poziom praktyki
P0UPL0M0w
(P0310RAUuA1L
PRAC1lCL LLvLL)
NlLLALLN
(Au10N0MlCLN)
(Au10N0Mu3 PRAC1lCL
LLvLL)
LAAwAN30wAN
(AUvANCLU PRAC1lCL
LLvLL)
KLlNlCLN PRAC0wNlK 30C1ALN
0oena
i diagnoza
(4ssessmenr
ano l|agnos|s)
Potrat poddao analizie
osobiste, kulturowe i zawodowe
uprzedzenia.
1est wiadomy wlasnyoh postaw
wobeo podatnooi na zranienie
klienta, jego ozulyoh punktow.
lmplementuje prawne aspekty
praktyki soojalnej pod superwizj.
Ma wiadomoo obszaru wlasnyoh
uprzedze.
wie, kiedy zadao konsultaoji dla
siebie.
3tosujo si do prawnyoh rozwiza,
ozuje si pewny siebie i komfortowo.
Lfektywnie rozwizuje dylematy
etyozne.
Moe dostarozao pomooy
konsultaoyjnej dla kolegow.
1est wsparoiem dla klientow
i ioh rodzin w sytuaojaoh, ktore
nios ze sob obowizek
sprawozdawozooi.
Rozwizuje kontikty pomidzy
poufnooi a obowizkiem
oohrony.
Planowanie
postpowania
terapeutyoznego
(1rearmenr
l|ann|ng)
Rozpoznaje system wartooi
i kultury klienta.
Rozpoznaje istot wyborow
dokonywanyoh przez klienta oraz
zasady wspolpraoy.
Lyskuje zaufanie dla posiadania
wlasnej, profesjonalnej opinii.
Planuje interwenoje, ktore dotyoz
systemow wartooi i kultury klienta.
Przygotowuje plany terapii, ktore
respektuj wybory klienta.
Ma i wyraa profesjonaln opini.
Moe uozyo planowania terapii
majo na uwadze szerok skal
ronorodnooi klientow.
Popiera prawo klientow do
samostanowienia o sobie i brania
na siebie odpowiedzialnooi za
yoie z konsekwenojami takioh
wyborow, jakioh dokonuj.
1est przygotowany do wydawania
profesjonalnyoh opinii
w kategoriaoh, ktore s do
zaakoeptowania przez klienta.
lnterwenoja
(lnrervenr|on)
Akoeptuje system wartooi klienta.
Ma zwikszon wiadomoo
osobistyoh uprzedze, ktore
mog mieo wplyw na relaoj
terapeutyozn.
Uokonuje rozronienia pomidzy
oporem klienta a kontiktami wartooi.
1est odporny na przyjoie i/lub
zaakoeptowanie dysfunkojonalnyoh
wartooi klienta.
Labezpieoza, e osobisty system
wartooi nie koliduje w relaojaoh
terapeutyoznyoh.
wykazuje oigloo w stosowaniu
etyoznyoh standardow.
0oena wynikow
(ewaluaoja)
(Uuroome
Fva|uar|on)
Poddaje ooenie osobiste
i profesjonalne wartooi, ktore
maj wplyw na wykonywan
praktyk.
uozy si odnosio profesjonalne
wartooi do uzyskanyoh wynikow
wlasnej praktyki.
ldentytkuje wskaniki byoia
nieooeniajoym.
Monitoruje konsekwentne stosowanie
etyoznyoh konoepoji w dzialaniaoh
ewaluaoyjnyoh.
1est pewny, e jego osobiste
wartooi nie maj wplywu na
wyniki ewaluaoji.
0oenia, do jakiego stopnia
wyjtkowoo i ronorodnoo
klienta s respektowane podozas
terapii.
rodlo: 4 los|r|on Sraremenr of rhe 4mer|oan Boaro of Fxam|ners |n 0||n|oa| Soo|a| work, 2002
LIS 2 15paz2012.indd 30 17.10.2012 08:29

[[

31
1abela 4. 0pisowe przyklady rozwoju wiedzy zawodowej w klinioznej praoy soojalnej
Poziom praktyki
P0UPL0M0w
(P0310RAUuA1L
PRAC1lCL LLvLL)
NlLLALLN
(Au10N0MlCLN)
(Au10N0Mu3 PRAC1lCL
LLvLL)
LAAwAN30wAN
(AUvANCLU PRAC1lCL
LLvLL)
0oena i diagnoza
(4ssessmenr ano
l|agnos|s)
Lna standardowy podroznik
diagnostyozny i kategorie
diagnostyozne.
wykazuje wraliwoo na kulturowe
determinanty zaohowa.
Ldaje sobie spraw z wplywu
motywaoji na zaohowanie.
Lna prawa i etyozne parametry
klinioznej ooeny ryzyka.
1est wraliwy na wystpienie
potenojalnyoh moliwooi
zaklooenia klinioznego
obiektywizmu ze wzgldu na
sprawy osobiste.
Akoeptuje kliniozny nadzor
(superwizj) jako podstawow
metod uozenia si.
wykazuje samodzieln zdolnoo
do zastosowania diagnostyoznyoh
kryteriow.
Uemonstruje kompetenoje
kulturowe.
1est wiadomy, e podobne
zaohowania mog mieo
rone podstawowe motywy,
oharakterystyozne dla kadego
klienta.
Ma praktyozne dowiadozenie
zawodowe (empiryozn wiedz,
dowiadozaln), bdoe baz dla
ooeny klinioznego ryzyka.
Angauje si w zdysoyplinowany
prooes osignioia klinioznego
obiektywizmu.
Poszukuje superwizji/konsultaoji,
kiedy potrzebuje.
wykazuje dokladnoo
w kompleksowej, zronioowanej
diagnostyoe.
Potrat tworzyo nowe modele ooeny.
Rozumie i potrat zastosowao
w diagnozie ronioujoej
kulturowe, empiryozne, poznawoze
i historyozne determinanty
zaohowania.
Konsekwentnie uwzgldnia
wieloprzyozynowoo w diagnostyoe
i ooenie.
Uemonstruje profesjonaln
zdolnoo do samoograniozenia si
w ooenie ryzyka klinioznego.
Posiada wystarozajo
samowiadomoo
w oelu zaohowania klinioznej
obiektywnooi.
Moe konsultowao/superwizowao,
kiedy jest odpowiednio
przygotowany.
Planowanie
postpowania
terapeutyoznego
(1rearmenr
l|ann|ng)
Rozumie zwizek pomidzy
diagnoz, oelami terapii a jej
planowaniem.
Lnane s mu teorie i badania na
temat tego, oo moe generowao
zmian.
Rozumie zasad partyoypaoji
klienta w planowaniu terapii.
Ma wiedz o zasobaoh dostpnyoh
w spoleoznooi.
1est wiadom (bierze pod uwag)
ekspertyzy wydane przez innyoh
profesjonalistow z innyoh dysoyplin.
Planuje terapi zgodnie
z wozeniejsz diagnoz
i uwzgldnia jej wynik.
Ma wiedz, jak angaowao klienta/
rodzin w prooes planowania
terapii.
Ma wiedz oraz umiejtnooi
dostosowania zasobow lokalnyoh
i spoleoznyoh do potrzeb klienta.
uwzgldnia i wloza w prooes
planowania ekspertyzy z innyoh
dysoyplin nauki.
Rozwija alternatywne plany terapii
i dostosowuje je do sytuaoji klienta.
Ma dostateozn wiedz, aby mogl
konsultowao odnonie planow
i zmian systemow terapeutyoznyoh.
Ma wiedz, jak ustabilizowao
istniejoe zasoby i tworzyo nowe.
Przyjmuje postaw lidera
w komunikowaniu si
z przedstawioielami innyoh
dysoyplin w imieniu klienta.
lnterwenoja
(lnrervenr|on)
Rozumie metody, aby wlozyo
(zaangaowao) klienta w prooes
i zakoozenie terapii.
Ma rozbudowan wiedz na
temat metod interwenoji i ioh
empiryoznyoh podstaw.
0siga poziom mistrzostwa
w speojalistyoznyoh interwenojaoh.
Posiada dostateozn wiedz, aby
uozyo speojalistyoznej terapii.
0oena wynikow
(ewaluaoja)
(Uuroome
Fva|uar|on)
Posiada wiedz na temat ooeny
sposobow osigania oelow.
Lna przewidywalne wyniki - wie,
ozego si moe spodziewao.
0oenia wyniki terapii z klientem.
wie i jest wraliwy na ograniozenie
swoioh wlasnyoh kompetenoji
i moliwooi.
wykorzystuje ooen wynikow dla
planowania dalszej terapii.
Posiada dostateozn wiedz, aby
uozyo ewaluaoji.
LIS 2 15paz2012.indd 31 17.10.2012 08:29
32 [[ 2aseby
1abela 5. 0pisowe przyklady rozwoju identytkaoji zawodowej i profesjonalnej praoy sob (use of se|f) w klinioznej praoy
soojalnej
Poziom praktyki
P0UPL0M0w
(P0310RAUuA1L
PRAC1lCL LLvLL)
NlLLALLN
(Au10N0MlCLN)
(Au10N0Mu3 PRAC1lCL
LLvLL)
LAAwAN30wAN
(AUvANCLU PRAC1lCL
LLvLL)
0oena i diagnoza
(4ssessmenr ano
l|agnos|s)
Posiada poozuoie pewnooi siebie
w wydawaniu profesjonalnyoh ooen
pod superwizj.
1est wraliwy na osobiste
i kulturowe zagadnienia, ktore
mog mieo wplyw na ooen
i diagnoz.
wyraa profesjonalne opinie,
poszukuje konsultaoji w razie
potrzeby.
wdraa strategie minimalizaoji
osobistyoh i kulturowyoh
uprzedze, ktore mog mieo wplyw
na jego ooeny i diagnoz.
Niezawodnie odronia osobist
opini od opinii zawodowej.
Posiada wystarozajoo
rozbudowane poozuoie istoty
swojego ,ja" zawodowego, aby mieo
pewnoo, e jego ooena i diagnoza
jest wolna od wplywow osobistego
i kulturowego.
Planowanie
postpowania
terapeutyoznego
(1rearmenr
l|ann|ng)
Rozwija zrozumienie praoy sob
jako agenta zmiany poprzez
uozestniozenie w klinioznej
superwizji.
uozy si angaowao
(wykorzystywao) moone i slabe
strony klienta poprzez udzial
w superwizji.
uozy si odpowiedniego udzialu
w prooesie terapeutyoznym poprzez
udzial w superwizji.
ldentytkuje potenojalne
profesjonalne uyoie siebie
(prao sob) w prooesie
interwenoji (leozenia).
Niezalenie gwarantuje udzial
klienta w ustalaniu planu leozenia.
utrzymuje odpowiednie granioe
i przyjmuje odpowiedzialnoo
w ustanawianiu terapeutyoznyoh
kontraktow.
0krela modele profesjonalnego
uyoia siebie w planowaniu
leozenia.
Moe nauozao, nadzoruje i/
lub konsultuje si w sprawie
profesjonalnego uyoia siebie
w prooesie planowania.
lnterwenoja
(lnrervenr|on)
uywa superwizji klinioznej w oelu
uzyskania wiadomooi zmian
w ooenie siebie i klienta, ktore
wynikaj z prooesu interwenoji.
Rozwija zobowizanie do
odpowiedniego wykorzystania
superwizji i konsultaoji w prooesie
interwenoji.
Niezalenie utrzymuje wraliwoo
na zmiany w obrazie samego siebie
i klienta, nastpujoe w prooesie
interwenoji.
uywa konsultaoji w razie potrzeby,
aby zapewnio odpowiednio
profesjonalne uyoie siebie
w prooesie interwenoji.
Rozumie zmiany w obrazie siebie
oraz klienta, pojawiajoe si
w prooesie interwenoji.
Moe prowadzio superwizj
i konsultaoje dla kolegow ohooyoh
si rozwijao w zawodowym
uyoiu siebie samego w prooesie
interwenoji.
0oena wynikow
(ewaluaoja)
(Uuroome
Fva|uar|on)
Akoeptuje wyniki ooeny jako metody
ogldu profesjonalnej praoy sob.
uywa wynikow ooeny do wzrostu
profesjonalnego uyoia samego
siebie z pomoo superwizora.
Niezalenie uozestniozy
w dzialaniaoh ewaluaoyjnyoh jako
standardowym postpowaniu
w ooenie swojego profesjonalizmu.
uywa ooeny wynikow do
samodzielnej nauki i autoanalizy,
aby zwikszyo swoje moliwooi
w praktyoe zawodowej.
Moe dzialao jako wzor do
naladowania dla stosowania
ewaluaoji w oelu zwikszenia
profesjonalnego wykorzystaniem
siebie samego.
Moe budowao nowe modele
ewaluaoji.
LIS 2 15paz2012.indd 32 17.10.2012 08:29

[[

33
1abela 6. 0pisowe przyklady rozwoju podejoia do rodowiska organizaoyjnego/instytuojonalnego, w ktorym praktykowana jest
kliniozna praoa soojalna
Poziom praktyki
P0UPL0M0w
(P0310RAUuA1L
PRAC1lCL LLvLL)
NlLLALLN
(Au10N0MlCLN)
(Au10N0Mu3 PRAC1lCL
LLvLL)
LAAwAN30wAN
(AUvANCLU PRAC1lCL
LLvLL)
0oena
i diagnoza
(4ssessmenr
ano l|agnos|s)
Lna zasady funkojonowania
systemow majoyoh wplyw na
uslugi, z ktoryoh korzysta klient.
Rozumie relaoje pomidzy
organizaoj/instytuoj, w ktorej
praktykuje kliniozn prao
soojaln a szerszym rodowiskiem
spoleoznym i dostpnymi w nim
uslugami.
Rozumie wlasn rol w realizaoji
misji realizowanej przez miejsoe
praoy (instytuoj/organizaoj), ktora
go zatrudnia.
Analizuje systemowe bariery opieki
nad klientem.
0krela osigalnoo oelow klienta
i/lub organizaoji/instytuoji, w ktorej
praktykuje kliniozn prao soojaln.
Potrat dokonao ooeny systemu
dostarozania uslug, wloznie
z analiz sil i wplywow wewntrz-
i midzysystemowyoh kontiktow,
polityoznyoh zaohowa i wplywy na
zmienne osobowooiowe.
0dpowiednio identytkuje
systemowe ograniozenia dla klienta.
Planowanie
postpowania
terapeutyoznego
(1rearmenr
l|ann|ng)
Rozumie dostpne narzdzia
praoy soojalnej tak jak maj one
zastosowanie wobeo sytuaoji
jednostki w jej rodowisku.
Buduje plany, ktore rozroniaj
wewntrzne i zewntrzne oele
terapii.
0praoowuje plany z klientami w oelu
osignioia moliwie najlepszyoh
rezultatow w ramaoh dostpnyoh
zasobow systemu wiadozenia
uslug.
wspolpraouje z klientem i innymi
w oelu znalezienia drogi wyjoia
poza systemowe ograniozenia.
lnterwenoja
(lnrervenr|on)
Potrat wykonao interwenoj
zogniskowan na klienta pod
superwizj.
3amodzielnie wystpuje jako
rzeoznik potrzeb klienta,
wykorzystujo moliwooi
rodowiska, w ktorym praktykuje
kliniozn prao soojaln.
0panowal stosowanie okrelonyoh
strategii zmiany systemow i moe
dostarozao pomooy konsultaoyjnej
dla kolegow.
0oena wynikow
(ewaluaoja)
(Uuroome
Fva|uar|on)
ldentytkuje problemy tkwioe
w systemie, ktore maj wplyw na
wynik prowadzonej przez siebie
interwenoji.
Projektuje i wdraa ooeny, ktore
odnosz wyniki do misji programow
i indywidualnyoh oelow klienta.
Projektuje zmiany i jest ioh
rzeoznikiem w systemie na
podstawie empiryoznyoh danyoh.
LIS 2 15paz2012.indd 33 17.10.2012 08:29
34 [[ 2aseby
1abela 7. 0pisowe przyklady rozwoju umiejtnooi w klinioznej praoy soojalnej
Poziom praktyki
P0UPL0M0w
(P0310RAUuA1L
PRAC1lCL LLvLL)
NlLLALLN
(Au10N0MlCLN)
(Au10N0Mu3 PRAC1lCL
LLvLL)
LAAwAN30wAN
(AUvANCLU PRAC1lCL
LLvLL)
0oena i diagnoza
(4ssessmenr ano
l|agnos|s)
Uetniuje peln
biopsyohospoleozn ooen
uywajo aktualnego U3M
(Uiagnostio and 3tatistio Manual),
pozostajo pod superwizj.
Niezalenie stosuje ronioujo
ooen, umiejtnooi diagnostyozne
i potrat ooenio ryzyko kliniozne.
Moe wydawao owiadozenia
eksperokie w zakresie diagnozy
i terapii psyohospoleoznyoh,
nerwowyoh i psyohioznyoh
zaburze.
wykorzystuje i uwzgldnia
wieloprzyozynowoo w diagnostyoe
i ooenie.
Moe uozyo, superwizowao,
konsultowao i/lub mieo udzial
w budowaniu modeli ooen/
diagnozy.
Moe dawao opinie jako ekspert
i zna faktyozne podstawy, ktore
uzasadniaj takie opinie.
Planowanie
postpowania
terapeutyoznego
(1rearmenr
l|ann|ng)
lormuluje plany
biopsyohospoleoznej interwenoji
pozostajo pod superwizj.
Roniouje i dokonuje wyboru
strategii terapeutyoznyoh
i metod, ktore s w zgodzie ze
wspolozesnymi standardami
biopsyohospoleozej ooeny
i diagnozy.
Moe uozyo, superwizowao i/
lub konsultowao w obszarze
modeli planowania interwenoji
terapeutyoznyoh.
lnterwenoja
(lnrervenr|on)
Angaujo si w kulturowo wraliwe
relaoje terapeutyozne pozostaje
pod superwizj.
Choo osigno podane wyniki
stosuje odpowiednie strategie
i metody oraz jest w stanie
dokonao ioh modytkaoji, gdy jest
to konieozne w trakoie trwania
prooesu interwenoji.
Moe si angaowao
w speojalistyozn praktyk pod
superwizj.
lub konsultowao w obszarze
speojalistyoznej praktyki.
Moe uozyo, superwizowao,
konsultowao i/lub mieo udzial
w budowaniu teoretyoznyoh modeli
strategii interwenoji.
0oena wynikow
(ewaluaoja)
(Uuroome
Fva|uar|on)
Angauje si w ewaluaoj
prooesu terapeutyoznego poprzez
uozestniozenie w prooesie
zbierania danyoh.
Angauje si w uozenie si na
podstawie popelnianyoh bldow, by
osigno oele terapeutyozne.
3amodzielnie ooenia wyniki
interwenoji w stosunku do jej
wozeniej zaplanowanyoh oelow.
Buduje i implementuje sohematy
ewaluaoyjne.
lub konsultowao na temat metod
ewaluaoji.
Moe rozwijao i/lub uozestniozyo
w tworzeniu nowyoh modeli
ewaluaoji.
Pomimo zrnicowania w obszarze podej teoretycznych i praktyki klinicznej, pomimo r-
nych poziomw zaawansowania profesjonalnej praktyki, wydaje si zasadnym twierdzenie, e
to, co je czy, to perspektywa pozwalajca na widzenie czowieka w jego rodowisku spoecz-
nym oraz relacyjny charakter procesu pomocowego
28
. Relacja terapeutyczna jest, albo powinna
by, osi kadej interwencji w pracy socjalnej. David Howe
29
twierdzi, e jest ona czym bardziej
pierwotnym od jakiejkolwiek teorii. eby mc zastosowa w praktyce dowolny model pracy so-
cjalnej, czy to psychospoeczny, bewioralno-poznawczy, psychodynamiczny, zorientowany na
28 Problematyk relaoji w praoy soojalnej dokladnie opisuj w tekoie U re|aoj| pomagan|a w prao, sooja|nej, majoym si ukazao w 2012 roku w ksioe
,Uylematy etyozne praoownikow soojalnyoh", przygotowywanej do publikaoji przez lnstytut Rozwoju 3lub 3poleoznyoh.
29 U. owe, Krork|e wprowaozen|e oo reor|| prao, sooja|nej, op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 34 17.10.2012 08:29

[[

35
rozwizania, interwencje kryzysow, techniki narracyjne czy te, ktre wyrastaj z teorii przy-
wizania, najpierw pracownik socjalny musi nawiza z klientem relacj terapeutyczn. Jest ona
baz, podstaw dla zawizania si procesu pomocowego, dokonania wgldu w sytuacj klienta,
postawienia trafnej diagnozy, prowadzenia profesjonalnej interwencji, a nastpnie dokonania
ewaluacji jej wynikw w stosunku do ustalanych celw. Odpowiednie dla kadej teorii pracy so-
cjalnej techniki i narzdzia powinny suy przede wszystkim pogbianiu relacji pomidzy sto-
sujcym je pracownikiem socjalnym a klientem.
ke|ac|a w racy sec|a|ne|
Felix Biestek w wydanej w 1957 roku ksice The Casework Relationship zdefiniowa relacj pomo-
cow jako dynamiczn interakcj postaw i emocji pomidzy pracownikiem a klientem, majc
na celu pomoc klientowi w osignicia lepszego przystosowania pomidzy nim samym a jego
rodowiskiem
30
. Twierdzi rwnie, e relacja otwiera proces pomagania, w ktrym ujawniaj si
umiejtnoci diagnostyczne, interwencyjne pracownika socjalnego, czy w kocu waciwa pomoc.
Zdefiniowa rwnie siedem podstawowych zasad wyznaczajcych jej ramy, dla ktrych punktem
wyjcia uczyni potrzeby klientw, ktre ujawniaj w trakcie jej trwania
31
.
Nieco inaczej relacj w pracy socjalnej definiuje Hellen Harris Perlman
32
. Odrnia ona
w sposb zdecydowany relacj od innych aspektw procesu pomagania i twierdzi, e znakiem
rozpoznawczym jest wiadomo jej celowoci oraz koniecznoci podejmowania okrelonych
aktywnoci, aby te cele zostay osignite. Wymienia rwnie znaczenie autorytetu, jaki posia-
daj pracownicy socjalni
33
, oraz takie jej uwsplnione elementy, obecne w kadej relacji, jak: ak-
ceptacja, oczekiwanie, wsparcie i stymulacja, ograniczono w czasie i obecno pierwiastka
kontroli. Pracownicy socjalni pomagaj klientom rozwizywa ich problemy poprzez: (1) dostp
do zasobw, (2) prac nad rozwizaniem problemu i (3) terapeutyczn relacj. Uwaa on, e efek-
tywna relacja zawiera w sobie takie elementy, jak: (1) wzajemno, (2) prawdziwo (3) uczucia, (4)
wiedz, (5) trosk o innych, (6) cel, (7) waciwo tu i teraz, (8) moliwo dowiadczenia czego
nowego, (9) brak osobistego lub moralnego osdu.
W Sowniku pracy socjalnej
34
pojcie relacji jest definiowane jako dynamiczna interakcja
i emocjonalne, poznawcze i behawioralne poczenia pomidzy pracownikiem socjalnym a klien-
tem, ktre tworz atmosfer pracy i pomagania. Profesjonalna relacja moe by postrzegana
rwnie jako rodzaj aury panujcej pomidzy klientem a pracownikiem socjalnym, budowanej
30 L.C. 1ohnson, Soo|a| work lraor|oe..., op. o|r., s. 23.
31 3zersze omowienie zasad wyznaozajoyoh ramy relaoji w praoy soojalnej: l.P. Biestek, 1he 0asework le|ar|onsh|p, Loyola university Press, Chioago
1957, L.C. 1ohnson, Soo|a| work lraor|oe., op. o|r., s. 132-159, B. Uubois, K.K. Miley, lraoa sooja|na. zawoo, kror, oooaje s|l, tlum. K. Czekaj,
lnterart, warszawa 1996, t. 1, s. 120-133, K. wodz, lraoa sooja|na w rooow|sku zam|eszkan|a, lnterart, warszawa 1996.
32 .. Perlman, le|ar|onsh|p. 1he learr of le|p|ng leop|e, univeristy of Chioago Press, Chioago 1978.
33 B. Compton, B. 0alaway, B. Cournoyer, Soo|a| work lrooesses (wyd. 7), Brooks/Cole Publishing, Paoito 0rove 2005.
34 R.L. Barker, w: Soo|a| work l|or|onar, (wyd. 2), NA3w Press, 3ilver 3pring, Md 1991, przypis za: A. Kadushin, 0. Kadushin, 1he soo|a| work lnrerv|ew.
4 Cu|oe for luman Serv|oe lrofess|ona|s (wyd. 4), Columbia university Press, New ork 1997, s. 99.
1[4
LIS 2 15paz2012.indd 35 17.10.2012 08:29
36 [[ 2aseby
dziki otwartej komunikacji, w wyniku ktrej dochodzi do wymiany opinii, uczu i spostrzee.
Pracownik socjalny bierze na siebie odpowiedzialno za stworzenie warunkw umoliwiajcych
zaistnienie konstruktywnej relacji. Ma ona zawsze charakter celowy. Jest nim ograniczenie lub
zlikwidowanie deficytw identyfikowanych w sytuacji klienta.
Relacja w pracy socjalnej zawiera w sobie dwa rodzaje relacji: relacj powiernicz i relacj
terapeutyczn
35
. Klient wierzy i ufa pracownikowi socjalnemu, jednoczenie bdc zalenym od
jego oceny i porady. Jako powiernik pracownik socjalny jest zobowizany praktykowa w spo-
sb uczciwy i postpowa zgodnie z profesjonalnymi standardami oraz szanowa jego godno.
Relacja powiernicza bazuje na nierwnoci praw i odpowiedzialnoci. To po stronie pracownika
socjalnego ley obowizek bycia wiadomym wadzy, jak posiada i praktykowania w sposb
etyczny. Terapeutyczny aspekt relacji zakada zdolno pracownika socjalnego do wykorzystania
w swojej praktyce, zogniskowanej na pomoc klientowi, swojej wiedzy i swoich umiejtnoci zgod-
nie z obowizujcymi standardami. Relacja powiernicza zakada wiar i ufno klienta w uczci-
wo i szczero pracownika socjalnego, ktry w tym wymiarze relacyjnym ma obowizek dziaa
przede wszystkim na rzecz dobra klienta, w jego interesie i dla jego korzyci. Relacja z klientem
jest zatem by tak rzec si napdow interwencji. Nieatwo j nawiza. Klienci to ludzie ciko
dowiadczeni przez ycie. Bywaj rozgoryczeni. Zdesperowani. Nieufni. Przybici. Zalknieni. Zm-
czeni. Jednake w gbi duszy pragn pomocy. Pracownik socjalny musi do nich dotrze. Dopiero
po stworzeniu mocnej relacji moe stosowa wybrane rodki takiej lub innej proweniencji
36
.
Kliniczna praca socjalna jako praktyka zawodowa jest realizowana poprzez nawizywanie
relacji terapeutycznej z jednostkami, parami, rodzinami i/lub grupami. Wymaga specjalistycz-
nych umiejtnoci w obszarze stawiania diagnozy, planowania procesu terapeutycznego, jego
prowadzenia oraz jego ewaluacji. Powinna by poddawana systematycznej superwizji w celu
zapewnienia jej profesjonalnego charakteru. Moe by praktykowana w obrbie instytucji pomocy
spoecznej, agencji pomocowych oraz jako rodzaj prywatnej praktyki.
Jaki jest sens przypomina dzisiaj w Polsce o klinicznej pracy socjalnej, ktra swoje korzenie
ma w jednej z podstawowych metod pracy socjalnej, tj. pracy z jednostk? W momencie, w ktrym
trwa dyskusja o nowym modelu sub spoecznych, o nowym modelu instytucji pomocy spoecz-
nej, o nowym modelu aktywnej polityki spoecznej, brakuje dyskusji nie tyle o nowych co
w ogle o jakichkolwiek teoriach czy metodach pracy socjalnej. A te stanowi podstaw praktyki.
Kady model, nawet najlepszy, najnowoczeniejszy, aby dziaa, musi mie swojego realizatora,
wyposaonego w wiedz, umiejtnoci, majcego wiadomo ram teoretycznych, w ktrych
obszarze si porusza oraz podej naukowych, do ktrych si afiliuje i metod, jakich uywa. Dwa
kierunki modernizacyjne sub spoecznych odpowiadaj dwm poziomom uruchamiania zmian:
pozimowi makro, czyli poziomowi aktywnej polityki spoecznej i poziomowi mikro czyli klinicz-
nej pracy socjalnej.
35 R. 1ohner, lua| le|ar|onsh|p leg|r|m|zar|on ano 0||enr Se|f-lererm|nar|on, ,1ournal of 3ooial work values and Lthios" 2006, t. 3, nr 1, http://www.
sooialworker.oom/jswve/oontent/view/30/44/ (dostp 7.09.2012).
36 U. owe, Krork|e wprowaozen|e oo reor|| prao, sooja|nej, op. o|r., s. 148.
LIS 2 15paz2012.indd 36 17.10.2012 08:29

[[

37
Wzrasta liczba osb korzystajcych w Polsce ze wiadcze pomocy spoecznej. Wzrasta rw-
nie liczba osb potrzebujcych wsparcia w powrocie na rynek pracy. Faktem jest rwnie, e
maleje skuteczno dziaa pracownikw socjalnych i wzrasta ich poczucie bezradnoci w pracy
z klientami, szczeglnie tymi, ktrzy odziedziczyli swj status w ramach procesw transgeneracyj-
nych. Jak aktywizowa klientw? Jak ich motywowa do przyjcia aktywnej postawy wobec wa-
snej sytuacji yciowej, do wzicia odpowiedzialnoci za siebie? Jak sprawi, aby klientom chciao
si chcie siga dla siebie po pomoc wykraczajc poza zasiek? Jak sprawi, by chcieli przesta
by klientem i podjli wysiek pracy nad wasnym yciem?
Kluczowym dziaaniem jest rekonstrukcja znaczenia stwierdzenia, e pracownicy socjalni
w Polsce realizuj prac socjaln. Co to znaczy? Jak ona jest definiowana? Poprzez jakie dziaania
urzeczywistnia si? Jakie s poziomy kompetencyjnoci jej praktykowania? Bardzo istotn kwesti
jest rwnie diagnoza organizacyjna instytucji pomocy spoecznej ze wskazaniem tych obszarw
jej funkcjonowania, ktre mog stanowi barier dla wprowadzania klinicznej pracy socjalnej
w obszar praktyki pomocowej oraz tych, ktre uatwiayby ten proces.
I wanie m.in. dla znalezienia odpowiedzi na te pytania warto dzi wprowadza problematyk
klinicznej pracy socjalnej w obszar dyskursu dotyczcego praktyki zawodowej pracownikw so-
cjalnych, ich ksztacenia specjalistycznego oraz podanego modelu sub spoecznych w Polsce.
LIS 2 15paz2012.indd 37 17.10.2012 08:29
LIS 2 15paz2012.indd 38 17.10.2012 08:29
eradca zawedewy
i eradnictwe zawedewe
ich znaczenie w pracy
z osobami ougolrwale
bezrobolnymi
Lwa Sarzyska-Hazurek
2
LIS 2 15paz2012.indd 39 17.10.2012 08:29
40 [[ 2aseby
0glna charakleryslyka poraoniclwa zawooowego
Kluczow rol w przezwycianiu problemw wynikajcych z sytuacji bezrobocia ma do spe-
nienia poradnictwo zawodowe, gdy poradzenie sobie przez osob bezrobotn z przymusowym
pozostawaniem bez pracy wymaga czsto pomocy specjalistw, ktrzy w profesjonalny sposb
pomog w wejciu na rynek pracy.
Pojcie poradnictwo zawodowe nie jest pojciem jednoznacznym. Moe by traktowane
jako dorana pomoc w rozwizaniu problemu zawodowego lub te jako proces, w ktrego wyni-
ku osob radzc motywuje si do rozwoju i w konsekwencji poszukuje ona rnych moliwoci
dziaania
1
. W przypadku pracy z osobami bezrobotnymi, zwaszcza dugotrwale, bardziej adekwat-
ne jest przyjcie zaoenia, e jest procesem, i to dugotrwaym. Uwarunkowany jest on z jednej
strony konsekwencjami, jakie niesie ze sob dugotrwaa bezczynno zawodowa, a z drugiej
realiami rynku pracy.
Naley zauway, i pojcie poradnictwo zawodowe moe by traktowane jako synonim
pojcia doradztwo zawodowe. R. Lamb okrela doradztwo zawodowe (ang. employment co-
unseling) jako proces, w ktrym doradca zawodowy pomaga klientowi w osigniciu lepszego
zrozumienia siebie samego w odniesieniu do rodowiska pracy, aby umoliwi mu realistyczny
wybr lub zmian zatrudnienia lub te osignicie waciwego dostosowania zawodowego
2
.
Zdaniem E. Herra i S. Cramera doradztwo zawodowe (ang. career guidance; counseling) jest to
proces w duej mierze werbalny, w ktrym doradca i klient (klienci) wsppracuj w dynamiczny
sposb i gdzie doradca wykorzystuje zachowania z szerokiego wachlarza metod w celu osigni-
cia przez klienta lepszego samozrozumienia oraz doprowadzenia do podejmowania przez klienta
dobrych decyzji zawodowych, przy czym to klient odpowiedzialny jest za swoje dziaania
3
.
Zgodnie z art. 38 Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach
rynku pracy
4
poradnictwo zawodowe polega m.in. na udzielaniu bezrobotnym i poszukujcym
pracy pomocy w wyborze odpowiedniego zawodu i miejsca zatrudnienia. Dziaania doradcw
zawodowych pracujcych z osobami bezrobotnymi koncentruj si gwnie na:
udzielaniu informacji o zawodach, rynku pracy oraz moliwociach szkolenia i ksztacenia;
udzielaniu porad z wykorzystaniem standaryzowanych metod uatwiajcych wybr
zawodu, zmian kwalifikacji, podjcie lub zmian zatrudnienia oraz umoliwiajcych
diagnoz zainteresowa i uzdolnie zawodowych;
kierowaniu na specjalistyczne badania psychologiczne i lekarskie umoliwiajce
wydawanie opinii o przydatnoci zawodowej do pracy i zawodu albo kierunku szkolenia,
inicjowaniu, organizowaniu i prowadzeniu grupowych porad zawodowych.
Poradnictwo zawodowe realizowane jest w oparciu o zasady:
1 A. Kargulowa, U reor|| | prakr,oe poraon|orwa. Uom|an, poraooznawozego o,skursu. loorozn|k akaoem|ok|, wydawniotwo Naukowe PwN, warszawa
2004.
2 R. Lamb, loraozrwo zawooowe w zar,s|e, Krajowy urzd Praoy, warszawa 1993, s. 7, por. A. Baka, Zawoooznawsrwo, ooraozrwo zawooowe, poreo-
n|orwo prao,, Print-B, Pozna 1995, s. 23.
3 L.L. err, 3.. Cramer, 0areer gu|oanoe ano oounse||ng rhrough rhe ||fespan, Allyn & Baoon, Boston 1988, s. 406.
4 Uzu 2008 Nr 69, poz. 415 ze zm.
2[1
LIS 2 15paz2012.indd 40 17.10.2012 08:29
Lwa Sarzyska-Hazurek [ 0oradca zawodowy i oradnictwo zawodowe ich znaczenie w racy z osobami dugotrwaIe bezrobotnymi

[[

41
dostpnoci usug poradnictwa zawodowego dla bezrobotnych i poszukujcych pracy
oraz dla pracodawcw;
dobrowolnoci;
rwnoci bez wzgldu na pe, wiek, niepenosprawno, ras, pochodzenie etniczne,
narodowo, orientacj seksualn, przekonania polityczne i wyznanie religijne lub
przynaleno zwizkow;
swobody wyboru zawodu i miejsca zatrudnienia;
bezpatnoci;
poufnoci i ochrony danych.
Podstawowymi formami wiadczenia usug doradczych jest poradnictwo grupowe i indywi-
dualne. Doradca zawodowy ma za zadanie pomc osobom bezrobotnym w aktywnym poszuki-
waniu pracy. Osoby bezrobotne, aby podnie swoje umiejtnoci, mog uczestniczy w szkoleniu
z zakresu umiejtnoci poszukiwania pracy czy w zajciach aktywizacyjnych. Mog rwnie mie
dostp w urzdzie pracy do informacji i elektronicznych baz danych sucych uzyskaniu umie-
jtnoci poszukiwania pracy i samozatrudnienia.
Poradnictwo zawodowe odgrywa bardzo wan rol w pracy wyspecjalizowanych instytucji
i organizacji zajmujcych si problematyk bezrobocia. Jak pokazuj badania uatwia ono orien-
tacj we wasnych zasobach i na rynku pracy, wpywa w znaczcym stopniu na motywacj przy
podejmowaniu zatrudnienia, aktywnoci edukacyjnej
5
. Sprawne, kompetentne funkcjonowanie
doradcw zawodowych ma bardzo rozlege konsekwencje spoeczne. Wrd gwnych zada,
ktre stoj przed doradc zawodowym mona wyrni:
pomoc w ocenie kompetencji bezrobotnych w odniesieniu do wymaga zatrudnienia,
dostarczenie informacji o sytuacji na rynku pracy, usugach szkoleniowych, ktre
zwikszaj szans zatrudnienia,
pomoc w analizie i zrozumieniu zawodowych i osobistych trudnoci mogcych wystpi
w miejscu pracy,
opracowywanie indywidualnego planu dziaania, motywowanie do samodzielnego
poszukiwania pracy,
ksztatowanie umiejtnoci aktywnego poszukiwania pracy,
promowanie samozatrudnienia poprzez zachcenie do samodzielnego prowadzenia
dziaalnoci gospodarczej,
pomoc w minimalizowaniu stresw, wzmacnianie wiary w siebie, podtrzymanie
motywacji do poszukiwania pracy
6
.
Bierno, poczucie bezradnoci, zaniona samoocena, niski poziom kompetencji zawodowych
to cechy bardzo charakterystyczne dla dugotrwale bezrobotnych. Z bada prowadzonych na
losowo-kwotowej 591osobowej grupie osb dugotrwale bezrobotnych na terenie wojewdztwa
5 Badania przeprowadzili 0audron i Bernaud, podaj za: 1. 0uiohard, M. uteau, ls,oho|og|a or|enraoj| | poraon|orwa zawooowego, tlum. L. 3emkowioz,
lmpuls, Lod 2005, s. 309-311, por. A. 3truyna, lnsr,ruojona|ne ooraozrwo zawooowe. l|agnoza | mooe| opr,ma||zao,jn,, 0armond 0toyna wydaw-
nioza, Pozna 2005.
6 L. 3arzyska, loraooa zawooow, w rooow|sku bezroborn,oh, wydawniotwo uniwersytetu Marii Curie-3klodowskiej, Lublin 2010.
LIS 2 15paz2012.indd 41 17.10.2012 08:29
42 [[ 2aseby
wielkopolskiego wynika, e przewaajca cz badanych (71%) nie rozwaaa podjcia dziaal-
noci gospodarczej. Bezrobotni w wikszoci nie mieli wiedzy o programach ukierunkowanych
na aktywizowanie teje grupy, jak rwnie nie wyraali chci uczestniczenia w nich
7
. Biorc pod
uwag te ustalenia, jasne staje si, e mona mwi o dwch podstawowych funkcjach, jakie ma
do spenienia doradztwo zawodowe, czyli informacyjnej i terapeutycznej.
Doradcy zawodowi, ze wzgldu na dostp do baz danych dotyczcych rynku pracy, prowa-
dzenie monitoringu zawodw nadwykowych i deficytowych oraz monitoringu potrzeb praco-
dawcw, mog stanowi istotne rdo informacji dla wszystkich zainteresowanych. Wanym
obszarem dziaania w odniesieniu do osb dugotrwale bezrobotnych s oddziaywania o cha-
rakterze psychoterapeutycznym, cho naley podkreli, i poradnictwo zawodowe to nie jest
psychoterapia. W przypadku wystpowania u klientw problemw o podou psychologicznym
doradca powinien rozway zasadno dalszego wiadczenia usug. Czasami waciwsze jest
skierowanie osb dowiadczajcych problemw natury psychicznej do psychoterapeuty czy psy-
chiatry, a dopiero w dalszej kolejnoci zajmowanie si jego problemem zawodowym.
W poradnictwie zawodowym jednym z wanych aspektw dziaania jest stwarzanie warun-
kw do podejmowania przez osoby bezrobotne samodzielnych, odpowiedzialnych decyzji do-
tyczcych ich ycia zawodowego. Jednak, aby mona byo mwi o wiadomym przejmowaniu
odpowiedzialnoci za ksztatowanie swojego ycia zawodowego przez osoby bezrobotne, do-
radcy musz wzmocni ich poczucie wasnej wartoci, doda wiary we wasne siy i pobudzi
motywacj do dziaania, tak aby uwierzyli, e mog co zrobi. Czsto, na pocztku, krok po kroku
podpowiadajc, co i jak naley robi.
Rola doradcy zawodowego polega na pobudzaniu jednostki do umiejtnego podejmowania
wysikw w celu poprawy wasnej sytuacji. Jego dziaania powinny uatwia osobom bezrobotnym
zdobywanie wiedzy, aby zwiksza obszary wolnoci w sferze ksztatowania swojego ycia, nie tyl-
ko zawodowego, przejmowa odpowiedzialno i odzyskiwa kontrol nad wasnym yciem. Jeeli
czowiek czuje si kierowany, motywowany i kontrolowany przez czynniki niezalene od niego, za-
czyna wierzy, e jego ycie jest ksztatowane przez nieznane mu siy zewntrzne i pozostaje bierny.
Teoria poraoniclwa zawooowego w pracy z osobami
ougolrwale nieaklywnymi zawooowo
Filozofia pracy z osobami dugotrwale bezrobotnymi jest pochodn konsekwencji bezrobocia.
Bezrobocie odbija si na rnych sferach ycia czowieka, poczwszy od ekonomicznej, poprzez
spoeczn, poznawcz, motywacyjn, a skoczywszy na sferze emocjonalnej. Dlatego te wszel-
kie teorie i dziaania z zakresu poradnictwa zawodowego musz te obszary uwzgldnia.
7 Podaj za: A. 3truyna, lererm|nanr, akr,wnoo| eoukao,jnej bezroborn,oh - raporr z baoa, w: 1. 3aran (red.), lnsp|raoje baoawoze we wspolozesnej
anoragog|oe, wysza 3zkola umiejtnooi Pedagogioznyoh i Larzdzania, Ryki 2004.
2[2
LIS 2 15paz2012.indd 42 17.10.2012 08:29

[[

43
Sytuacja pozostawania bez pracy, wbrew wasnej woli, jest dla osoby tego dowiadczajcej
bardzo trudnym okresem. Szczeglnie dotkliwie odczuwana jest przez osoby dugotrwale pozosta-
jce bez pracy, nieposiadajce adnych rde utrzymania, dla ktrych praca jest wysoko cenion
wartoci, a take osoby mode, ktre u progu kariery zawodowej nie maj szansy na podjcie
i realizacj zada typowych dla czowieka dorosego.
Bycie osob bezrobotn niesie ze sob liczne negatywne konsekwencje. Dotycz one nie tylko
kwestii ekonomicznych, ale rwnie, a moe przede wszystkim, funkcjonowania spoecznego oraz
psychicznego czowieka, jego sfery motywacyjnej, emocjonalnej i poznawczej. Deficyty poznaw-
cze przejawiaj si w blokadzie procesu spostrzegania, ktra powoduje, e czowiek nie zauwaa
pojawiajcych si nowych moliwoci wpywania na wydarzenia, obnieniu podlega te zdolno
uczenia si nowych reakcji, ktre mogyby zapewni kontrol nad zdarzeniami. W odniesieniu do
sfery emocjonalnej obserwuje si obnienie nastroju i dowiadczanie uczu zwizanych ze sta-
nem depresji. Osoby bezrobotne staj si apatyczne, nic ich nie cieszy, czsto cierpi na przewleke
stany lkowe i oglny syndrom zmczenia. Mona te dostrzec obnienie, a nawet zanik motywacji
bd zmniejszanie si spontanicznych prb wpywania na sytuacj. Czowiek dowiadczajcy bez-
radnoci przez duszy czas staje si bierny, nie podejmuje adnych dziaa. Obnienie motywacji
moe uruchamia pojawienie si mechanizmu samospeniajcego si proroctwa, ktry opiera si
na zalenoci, e im bardziej czowiek jest przekonany, i sam nie jest w stanie poprawi wasnej
sytuacji, tym ma mniejsz szans na tak popraw. W rezultacie subiektywne prawdopodobie-
stwo znalezienia pracy spada do zera, co prowadzi do cakowitej biernoci
8
.
R. Nawrat
9
zauwaa, i zostanie osob bezrobotn to dla wielu osb dowiadczenie dugotrwa-
ej utraty kontroli nad wasnym yciem. A zatem mona powiedzie, e jest przyczyn powstania
wyuczonej bezradnoci, czyli przekonania o braku wpywu na zdarzenia. Pierwszym obszarem,
w ktrym widoczny jest brak kontroli, to sytuacja otrzymania wypowiedzenia od pracodawcy.
Powd zwolnienia jest dla zainteresowanego na og decyzj niezrozumia. Jeli dzieje si to
z winy pracownika, to nastpuje zjawisko przesunicia odpowiedzialnoci na innych (szefa, wsp-
pracownikw itp.), za jeli o zwolnieniu decyduj zjawiska ekonomiczne, pojawiaj si trudno-
ci w zrozumieniu skomplikowanych mechanizmw rynkowych i oglne poczucie krzywdy. Przy
pierwszym kontakcie z urzdem pracy bezrobotny kolejny raz dowiadcza wasnej bezradnoci,
gdy to urzd okrela bardzo szczegowo warunki i formy wsppracy z klientem, na ktre on
nie ma adnego wpywu. Niespenienie wymaga stawianych przez urzd skutkuje zwykle za-
wieszeniem uprawnie bd pozbawieniem statusu bezrobotnego. Czynnikiem wzmacniajcym
poczucie bezradnoci jest negatywny stereotyp bezrobotnego jako osoby leniwej, biernej, nieza-
radnej, co moe przekada si na ograniczanie kontaktw spoecznych z takimi osobami. Istnienie
8 R. Nawrat, Bezraonoo bezrobornego. w,uozona bezraonoo jako ps,oho|og|ozn, oz,nn|k olugorrwalego bezroboo|a, w: K. Laohowioz-1abaozek (red.),
ls,oho|og|a spoleozna w zasrosowan|aoh. Uo reor|| oo prakr,k|, wydawniotwo Atla 2, wroolaw 2001: por. w. Borowioz, K. Lapiska-1yszka (red.), S,n-
orom bezroboo|a, Polska Akademia Nauk, lnstytut Rozwoju wsi i Rolniotwa, warszawa 1993, R. woniak, Spoleoznoo |oka|na bezroborn,oh. laporr
z emp|r,ozn,oh baoa soojo|og|ozn,oh m|eszkaoow polnoono-zaohoon|ej lo|sk|, wydawniotwo Naukowe Baltyokiej wyszej 3zkoly umanistyoznej,
3zozeoin-Koszalin 1995, 3. Borkowska, P. Bohdziewioz, loka|na po||r,ka r,nku prao, na prz,klaoz|e wojewoozrwa loozk|ego, wydawniotwo Naukowe
lbidem, Lod 1995, R. walozak, Ubraz s|eb|e u kob|er olugorrwa|e bezroborn,oh, 1owarzystwo Naukowe Katoliokiego uniwersytetu Lubelskiego,
Lublin 2000, M. 0rlowska, lrz,mus bezoz,nnoo|. Sruo|um peoagog|ozno-spoleozne ozasu wo|nego bezroborn,oh, wydawniotwo AP3, wydawniotwo
Naukowe PwN, warszawa 2007.
9 R. Nawrat, Bezraonoo bezrobornego. w,uozona bezraonoo jako ps,oho|og|ozn, oz,nn|k olugorrwalego bezroboo|a, op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 43 17.10.2012 08:29
44 [[ 2aseby
takiego stereotypu utrudnia te podjcie pracy, bo pracodawcy w taki sam stereotypowy sposb
spostrzegaj bezrobotnego, co znacznie zmniejsza jego szans na podjcie zatrudnienia. Wa-
nym obszarem dowiadczania bezradnoci jest konieczno rezygnacji z wielu dbr materialnych
i wiadcze, do ktrych wczeniej bezrobotny by przyzwyczajony.
Nakrelony tu przebieg zdarze wskazuje na spenianie psychologicznych warunkw sprzyja-
jcych powstawaniu poczucia wyuczonej bezradnoci. Nieudane prby rozwizania przez bezro-
botnego swojej sytuacji zawodowej skutkuj poczuciem braku sprawstwa. Wraz z przeduajc
si bezczynnoci zawodow narasta te poczucie odrbnoci i izolacji, obnienia oglnej aktyw-
noci w obszarze zada wymagajcych konkurowania z innymi na rynku pracy. Takie osoby zaczy-
naj postrzega siebie jako dewiantw, a to zgodnie z regu samospeniajcego si proroctwa
prowadzi do zachowa wiadczcych o nieprzystosowaniu spoecznym
10
. Tak wic dugotrwae
bezrobocie wywouje silne negatywne emocje, napicie psychiczne oraz postaw rezygnacji.
W ujciu teorii deprywacji potrzeb
11
utrata pracy to z jednej strony brak moliwoci zapewnie-
nia czowiekowi rodkw do ycia (potrzeba jawna), ale te brak zaspokojenia takich utajonych
potrzeb, jak: nawizywania i podtrzymywania kontaktw spoecznych, osigania i zachowania
wysokiego statusu w spoecznoci, brak poczucia celowoci i brak struktury czasu.
Inn koncepcj bezrobocia jest, opisana przez A. Bak
12
, koncepcja fazowa Ezzyego. Jego zda-
niem reakcje na utrat pracy przebiegaj w trzech fazach: szoku, pesymizmu i lku. Przebieg tych
faz reguluje dziewi czynnikw rodowiskowych: moliwo kontroli, moliwo wykorzysta-
nia posiadanych umiejtnoci, istnienie zewntrznie stawianych celw, zrnicowanie, czysto
rodowiska, dostpno rodkw pieninych, bezpieczestwo fizyczne, moliwo kontaktw
interpersonalnych oraz zajmowanie cenionej pozycji spoecznej. Psychiczne skutki bezrobocia
zale od utraconego czynnika. Wedle tej teorii, nie istniej jakociowe rnice midzy osobami
aktywnymi zawodowo a bezrobotnymi. Zdrowie psychiczne osoby bezrobotnej zaley bowiem
od tego, co stracia w wyniku utraty pracy
13
. A zatem podejmujc dziaania w stosunku do osoby
bezrobotnej, naleaoby uwzgldni wartoci, jakie osoba zainteresowana nadaje pracy zawo-
dowej. Jeli bowiem praca, ktr utracia lub chce uzyska, nie stanowi dla niej duej wartoci
i nie umoliwia jej zaspokojenia podstawowych potrzeb, to bdzie to z pewnoci rzutowao na
zaangaowanie w jej poszukiwanie, i ewentualne szanse utrzymania zatrudnienia
14
.
Procesy destrukcyjne, ktrych dowiadcza osoba w wyniku dugotrwaego bezrobocia, przy-
czyniaj si do pogorszenia zdrowia psychicznego, ktrego wskanikami s: poczucie szczcia,
swoboda dziaania, zadowolenie z ycia, oglny dobrostan, lk i depresja
15
. Konieczna staje si
wwczas profesjonalna pomoc psychologiczna. Jej zadaniem jest rozpoznanie i zmiana sytuacji
bezrobotnego, po to by zwikszy jego szanse na rynku pracy. Aby usun deficyty powstae na
10 A. Baka, ls,oho|og|a organ|zaoj|, w: 1. 3trelau (red.), ls,oho|og|a. loorozn|k akaoem|ok|, t. 3, 0daskie wydawniotwo Psyohologiozne, 0dask 2000.
11 M. 1ahody, omowienie za: L. Chmiel, ls,oho|og|a prao, | organ|zaoj|, 0daskie wydawniotwo Psyohologiozne, 0dask 2007.
12 A. Baka, ls,oho|og|a organ|zaoj|, op. o|r.
13 lb|oem, s. 310.
14 Lob. A. Kalbarozyk, ls,oho|og|ozne konsekwenoje urrar, prao, | bezroboo|a, w: 0. Kranas (red.), Urgan|zaoja. lraoa. Bezroboo|e, wydawniotwa uni-
wersytetu warszawskiego, warszawa 1999.
15 1. Czapiski, ls,oho|og|a szozo|a. przeg|o baoa | zar,s reor|| oebu|owej, Praoownia 1estow Psyohologioznyoh Polskiego 1owarzystwa Psyohologioz-
nego, warszawa 1994, R. Uerbis, A. Baka, loozuo|e jakoo| ,o|a a swobooa oz|alan|a | oopow|eoz|a|noo, 3towarzyszenie Psyohologia i Arohitektu-
ra, Pozna 1998.
LIS 2 15paz2012.indd 44 17.10.2012 08:29

[[

45
skutek bezrobocia, zwykle proponuje si osobom pozostajcym bez pracy udzia w rnego ro-
dzaju treningach, na ktrych ucz si tego, jak zwiksza swoje szanse na rynku pracy.
W poradnictwie zawodowym dla dugotrwale bezrobotnych mona odwoa si do teorii
J. Krumbolza i wsppracownikw
16
, ktrzy wyrniaj cztery grupy czynnikw warunkujcych
rozwj kariery zawodowej. S nimi:
czynniki genetyczne i zdolnoci specjalne,
warunki rodowiskowe i przypadkowe zdarzenia,
dowiadczenia zwizane z uczeniem si,
umiejtnoci realizacji zada.
Zgodnie z t teori doradca powinien pomc bezrobotnemu w zdobyciu nowych umiejtno-
ci i w zwikszeniu wiadomoci wasnych moliwoci. Czowiek nie moe, co prawda, zmieni
warunkw rodowiskowych, ale lepsza znajomo rynku pracy i moliwoci ksztacenia moe
mie istotne znaczenie dla podjcia decyzji zawodowych. Rol doradcy jest pomc w poszerzeniu
wiedzy o wiecie pracy: Z punktu widzenia doradcy zawodowego sia tej teorii polega na tym, e
koncentrujc si na umiejtnociach rozwizywania zada, jednostka staje si zdolna do samo-
dzielnego dziaania, jeli tylko ma tak wol, a nie ma dostpu do zewntrznego rda pomocy
17
.
Doradca powinien przygotowa bezrobotnego do umiejtnoci wykorzystania kadego nie-
zaplanowanego zdarzenia (i pozytywnego, i negatywnego). Jak twierdz J. Krumboltz, A. Levin,
nieoczekiwane wydarzenia w znacznie wikszym stopniu determinuj ycie ludzkie i wybory,
jakich czowiek dokonuje w sferze zawodowej, ni wszystkie skrupulatnie przygotowane plany
18
.
Przypadkowe zdarzenia powoduj, i czowiek podejmuje nowe decyzje; wikszo karier za-
wodowych jest splotem niezaplanowanych wydarze, a zaledwie 2% badanych pracuje obecnie
w zawodzie, ktry wybrali lub planowali wykonywa, kiedy mieli 18 lat. Doradcy powinni przygo-
towywa bezrobotnego na to, aby rozumia, e przypadkowo i zmienno wiata jest obecnie
swoist norm, ale te, eby nie rezygnowa ze swojej podmiotowoci i sam bra odpowiedzialno
za to, co wok niego si dzieje.
0iagnoslyka w pracy ooraocy zawooowego z osobami
ougolrwale nieaklywnymi ekonomicznie
Doradca zawodowy w diagnozowaniu potencjaw dugotrwale bezrobotnych klientw (uwzgld-
niajc takie obszary, jak: dowiadczenie zawodowe, sytuacja yciowa, umiejtnoci, zdolnoci,
predyspozycje, wyksztacenie, kwalifikacje, motywacja klientw itp.) moe posugiwa si do sze-
rokim wachlarzem metod. Niemniej jednak istniej pewne niedostatki narzdzi wykorzystywanych
16 Podaj za: A. Paszkowska-Rogaoz, ls,oho|og|ozne poosraw, w,boru zawoou. lrzeg|o konoepoj| reorer,ozn,oh, Krajowy 0rodek wspierania Lduka-
oji Lawodowej i ustawioznej, warszawa 2003.
17 lb|oem, s. 110.
18 1. Krumbolz, A. Levin, Szozo|e ro n|e prz,paoek, tlum. P. Buoki, 0daskie wydawniotwo Psyohologiozne, 0dask 2009.
2[3
LIS 2 15paz2012.indd 45 17.10.2012 08:29
46 [[ 2aseby
w ocenie poszczeglnych obszarw. Warto wyrni spord nich: wywiady rozmowy doradcze,
testy psychologiczne, pedagogiczne czy specjalistyczne oraz kwestionariusze do autodiagnozy.
Stosunkowo najczciej w swojej pracy doradcy zawodowi do diagnozowania swoich klientw
wykorzystuj rozmow o charakterze wywiadu anamnestyczno-diagnostycznego. Prawidowe
przeprowadzenie rozmowy doradczej jest umiejtnoci do zoon. Szczeglnie wan, cho
czasami do trudn kwesti jest nawizanie dobrego kontaktu z bezrobotnym i stworzenie sprzy-
jajcego klimatu do przeprowadzenia rozmowy. Trudno ta moe by spowodowana rnymi
czynnikami, jak choby: sytuacj yciow klienta, jego brakiem motywacji do wsppracy i zmiany
sytuacji, negatywnym nastawieniem itp. Zdarza si, e komunikacja midzy bezrobotnym a doradc
jest zakcona. Badany moe wykazywa brak elastycznoci w swoich reakcjach i trudnoci w rozu-
mieniu sytuacji, czasami moe mylnie interpretowa uwagi i pytania doradcy jako krytyk wasnej
osoby, co w konsekwencji prowadzi do koncentracji na obronie wasnego ja, a nie na rozwizaniu
problemu. Bierno, lk, napicie wewntrzne mog by naturalnymi reakcjami na rozmow.
W ramach wywiadu warto uwzgldni pytania dotyczce sukcesw bd osigni bezrobot-
nego w dowolnej dziedzinie i tego, jak miay one dla niego warto. Akceptacja i uznanie ze strony
doradcy mog polepszy klimat rozmowy. Wanym elementem rozmowy jest pytanie o przebieg
pracy zawodowej (o ile taki by). Warto wwczas zwrci uwag na to, e czste zmiany miejsc
pracy i charakteru zatrudnienia s niezbyt korzystne. W przypadku czstych zmian naley pyta
o powody, gdy korzystna diagnostycznie jest prba zobiektywizowania przyczyn przez bada-
nego, a niekorzystne jest szukanie przyczyn niepowodze jedynie w warunkach zewntrznych.
Analogiczne naley ocenia interpretacj aktualnej sytuacji yciowej. Zdolno do obiektywnego
spojrzenia moe wiadczy o adekwatnej samoocenie, dojrzaoci emocjonalnej badanego i stwa-
rza szans do szybkiego opracowania planu rozwizania jego problemu. Jednak w przypadku
wsppracy z osobami dugotrwale bezrobotnymi tego typu refleksje s rzadko spotykane
19
.
Prowadzenie rozmowy doradczej wymaga znajomoci okrelonych regu i zachowa, ktre
stanowi podstaw skutecznej pracy z osob bezrobotn, pomagajc jej podejmowa rzeczy-
wiste dziaania:
doradca postrzega klienta na tle uwarunkowa systemowych (rodzinnych, zawodowych,
spoecznych, kulturowych);
pomidzy doradc a klientem zawierana jest umowa-kontrakt, ktry nakada pewne
zobowizania na jedn i drug stron;
doradca pomaga bezrobotnemu sformuowa cel i okreli kierunek zmian;
doradca pracuje nad zwikszeniem zakresu wiadomych dziaa klienta;
doradca unika rad, proponujc zadania do wykonania i wiczenia wymagajce osobistego
zaangaowania;
doradca pomaga zachowa spjno pomidzy projektem zawodowym a planami
yciowymi klienta;
19 A. mudzki, ls,oho|og|ozne kr,rer|a ooboru osob bezroborn,oh - kano,oarow oo poojo|a oz|ala|noo| gospooarozej na wlasn, raohunek, Leszyty
informaoyjno-metodyozne doradoy zawodowego, nr 6, Krajowy urzd Praoy, warszawa 1996.
LIS 2 15paz2012.indd 46 17.10.2012 08:29

[[

47
bezrobotny odwouje si do wasnego dowiadczenia i samodzielnie zdobywa informacje;
bezrobotny sam moe dokonywa analizy swoich dziaa i ocenia realizacj celw;
bezrobotny sam podejmuje decyzje, ustalajc wasne priorytety i odkrywajc hierarchi
wartoci;
doradca pracuje na mocnych stronach klienta, ale nie oznacza to unikania tematw
subiektywnie trudnych;
doradca stara si elastycznie dostosowywa do zmian w obrbie wasnej roli zawodowej
20
.
Dowiadczony doradca z treci i przebiegu rozmowy moe porednio wnioskowa o pozio-
mie samooceny, wiedzy oglnej, motywacji, nastawieniu czy systemie wartoci bezrobotnego.
To z niej moe wycign wnioski o stopniu gotowoci bezrobotnego do wprowadzania zmian
w swoim yciu, zdolnoci do podjcia i utrzymania zatrudnienia. W trakcie pogbionego wy-
wiadu doradca moe skonfrontowa deklaracje bezrobotnego z jego dotychczasowym dowiad-
czeniem i dziaaniami podejmowanymi w zakresie poszukiwania zatrudnienia i uwiadomi mu
istot problemu. Z dokonanej analizy oglnego nastawienia bezrobotnego, a take jego poziomu
kompetencji oglnych i zawodowych, sytuacji rodzinnej, stanu zdrowia oraz dowiadcze edu-
kacyjnych i zawodowych mona diagnozowa i prognozowa jego przyszo zawodow. Wydaje
si, e wywiad jest najbardziej adekwatn metod oceny deficytw i potencjaw bezrobotnych,
ich zdolnoci zatrudnieniowej.
Doradcy w diagnozowaniu swoich klientw wykorzystuj rwnie rnego rodzaju testy. War-
to zauway, i wikszo z testw psychologicznych nie jest moliwa do wykorzystania przez
wszystkich doradcw zawodowych, mog je jedynie wykorzystywa doradcy o przygotowaniu
psychologicznym. Jeeli za chodzi o inne testy, stworzone dla potrzeb poradnictwa zawodowego,
to doradca zawodowy moe stosowa te testy, w ktrych zakresie zosta przeszkolony i posiada
wymagane uprawnienia, o ile ich stosowanie wymaga przeszkolenia bd posiadania uprawnie.
Piszc o stosowaniu testw w diagnozowaniu osb, naley zwrci uwag, e najczciej w dia-
gnozie wykorzystuje si inwentarze osobowoci, ktre bazuj na samoopisie, tj. wykorzystuj
respondenta jako rdo informacji o wasnym zachowaniu. A zatem, na co wskazuj praktycy
przeprowadzajcy badania z wykorzystaniem inwentarzy, badani czsto selekcjonuj przekazy-
wane informacje i w rezultacie dochodzi do znieksztace wynikw bada i rozmijania si z praw-
d. Warto diagnostyczna inwentarzy jest czasem mniejsza ni mona byoby si spodziewa na
podstawie bada naukowych
21
.
W Polsce najbardziej popularnymi testami stosowanymi przez doradcw zawodowych w pu-
blicznych subach zatrudnienia s:
Kwestionariusz Zainteresowa Zawodowych,
Bateria Testw Uzdolnie Oglnych.
Stosowanie obu z wymienionych testw wymaga od doradcw odpowiedniego przeszkolenia.
20 M. 1arkowska, lozmowa ooraooza - wspo|ne poszuk|wan|e rozw|za, Leszyty informaoyjno-metodyozne doradoy zawodowego, nr 35, Ministerstwo
Praoy i Polityki 3poleoznej, warszawa 2006.
21 B. Lawadzki, warroo o|agnosr,ozna |nwenrarz, ps,oho|og|ozn,oh w baoan|aoh naukow,oh, ooborze | poraon|orw|e zawooow,m, Leszyty informaoyj-
no-metodyozne doradoy zawodowego, nr 6, Krajowy urzd Praoy, warszawa 1996.
LIS 2 15paz2012.indd 47 17.10.2012 08:29
48 [[ 2aseby
Kwestionariusz Zainteresowa Zawodowych, ktrego autorami s: C.S. Nosal, B. Bajcar, A. Bor-
kowska, A. Czerw, A. Gsiorowska, powsta na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej
z myl o pomocy osobom w podejmowaniu adekwatnych i optymalnych decyzji zawodowych
i edukacyjnych. Suy do diagnozowania zainteresowa zawodowych u osb dorosych i mo-
dziey (istniej dwie wersje tego kwestionariusza). Wynikiem badania Kwestionariuszem Zainte-
resowa Zawodowych jest okrelenie profilu zawodowego badanego. Narzdzie to pozwala na
wyczerpujc diagnoz orientacji zawodowej i daje doradcy podstaw do formuowania zalece
dotyczcych cieki edukacyjnej i drogi rozwoju zawodowego badanego.
Bateria Testw Uzdolnie Oglnych (BTUO) zostaa opracowana przez Departament Pracy
Stanw Zjednoczonych i jest uznawana za najbardziej obiektywn bateri testw do badania
wielorakich uzdolnie, przeznaczon dla potrzeb poradnictwa zawodowego. Skada si z 12 te-
stw, z ktrych 8 to testy papier owek , a 4 testy przeprowadzane s przy uyciu specjalnych
przyrzdw. Wszystkie testy typu papier owek, z wyjtkiem jednego, rozwizywane s na
osobnych arkuszach sprawdzanych przez komputer. Sposb punktacji konkretnego testu zaley
m.in. od tego, jakiego rodzaju uzdolnienie bada. Doradcy stosujcy BTUO powinni dysponowa
wyczerpujc wiedz na temat kadego badanego uzdolnienia, by poprawnie dokonywa syntezy
informacji, interpretowa zgromadzone dane i ocenia jego poziom kompetencji.
Stosunkowo czsto w pracy diagnostycznej z osobami bezrobotnymi wykorzystuje si au-
totesty. Pozwalaj one na dokonanie wgldu w siebie badanych, bez koniecznoci obecnoci in-
nych osb, std te mog oni pozwoli sobie na szczero, gdy wyniki pozostaj jedynie w ich
dyspozycji. Gotowe autotesty bezrobotni mog uzyska u doradcy zawodowego, w literaturze
powiconej przygotowaniu do wejcia na rynek pracy
22
bd na stronach internetowych
23
. Oso-
by o niskim poziomie wyksztacenia, a takimi s w duej mierze osoby dugotrwale bezrobotne,
mog mie problemy z obliczaniem wynikw autotestw i ich interpretacj, cho mona temu
przeciwdziaa, wykorzystujc komputerowe autotesty.
W szerokim wachlarzu narzdzi diagnostycznych wykorzystywanych w poradnictwie zawo-
dowym dla osb bezrobotnych stosunkowo niewiele jest tych, ktre diagnozuj mechanizmy
motywacyjne, jak rwnie zdolnoci do podejmowania zatrudnienia, a s to obszary do istotne,
jeeli chodzi o funkcjonowanie osb dugotrwale bezrobotnych. W tym obszarach istnieje potrze-
ba opracowania rnych narzdzi diagnozy, ktre mogyby posuy przewidywaniu szansy na
podjcie i utrzymanie zatrudnienia.
Ocena potencjau osobowego powinna by kompleksowa. Doradca dokonujcy takiej diagno-
zy musi bra pod uwag cay szereg czynnikw: dowiadczenie zawodowe i wyksztacenie oraz
zainteresowania i predyspozycje, a take potencjaln bd docelow prac, ktr moe podj
dana osoba. Poszukiwanie obszarw diagnozy powinien ograniczy do tych, ktre zarwno z per-
spektywy klienta, jak i moliwoci podjcia pracy s najwaniejsze.
22 Poleoam M. ornby, 1a re porrahl 36 ow|oze, oz|k| kror,m zooboz|esz upragn|on prao, tlum. M. Loska, wydawniotwo Profesjonalnej 3zkoly
Biznesu, Krakow 1995.
23 Np.: Kwesr|onar|usz za|nreresowa zawooow,oh, www.psyohologia.net.pl/testy.php?test=zawod (dostp 13.08.2012), http://zainteresowaniazawo-
dowe.pl/ (dostp 13.08.2012), http://biurokarier.wszp.edu.pl/Uiagnoza_potenojalu_zawodowego,13.html (dostp 14.08.2012).
LIS 2 15paz2012.indd 48 17.10.2012 08:29

[[

49
Wane jest, aby doradca zawodowy wspiera klienta we wsptworzeniu dugoterminowego
planu rozwoju zawodowego. Planowanie dugoterminowe jest zadaniem trudnym, bo wymagaj-
cym uwzgldnienia bardzo wielu czynnikw wpywajcych na karier zawodow. Doradca powi-
nien wzi pod uwag rzeczywiste dokonania zawodowe klienta, ktre mog wskazywa, na ile
jego zdolnoci bd sprzyjay w wykonywaniu zada pracowniczych oraz na ile rozwin swoje
umiejtnoci i kompetencje w danym kontekcie zawodowym. Naley pamita, e planowanie
dugoterminowe kariery przed jej rozpoczciem jest zadaniem oznaczonym wysokim ryzykiem
braku powodzenia. Dzieje si tak dlatego, e brak dowiadcze zawodowych nie stwarza naley-
tego punktu odniesienia w przewidywaniu przyszego przebiegu kariery.
Slralegie oziaania ooraocy zawooowego uwzglonia|qce rne
poziomy oecylw i silnych slron klienlw
Doradca w pracy indywidualnej z osob bezrobotn moe stosowa rne strategie dziaania.
W praktyce doradczej mona spotka si z trzema typami poradnictwa, ktrych podstaw wy-
rnienia jest charakter stosunkw midzy doradc a osob radzc si. A. Kargulowa wyrnia
trzy typy poradnictwa: (1) dyrektywne, (2) dialogowe oraz (3) liberalne
24
.
Poradnictwo dyrektywne zakada potrzeb odgrnej ingerencji doradcy. Rola doradcy po-
lega na wyznaczaniu kierunkw dziaa, inicjowaniu zmian, skadaniu propozycji rozwizania
problemw. W tym podejciu osoba radzca si ma ograniczon moliwo wasnej aktywnoci
i samodzielnoci, jest ona sprowadzona do roli odbiorcy usugi. Doradca nie wchodzi w partner-
skie ukady z radzcym si, a raczej zachowuje pozycj lepiej poinformowanego eksperta, kierujc
zachowaniami osoby radzcej si. Wykorzystuje do tego celu nastpujce metody: kierowanie,
zadawanie pyta, tak aby mg sam zobaczy problem, przekonywanie radzcego si, perswazja
jako agodniejsza forma przekonywania, pouczanie, udzielanie informacji, podawanie cisych
instrukcji. Doradca w trakcie udzielania porady obejmuje cao sytuacji, formuuje prognoz
i zna sposb rozwizania problemu. Jest to taki typ poradnictwa, w ktrym problem radzcego
si dostrzega przede wszystkim doradca i on inicjuje pomoc.
Kierujc si zaoeniami tego modelu poradnictwa, doradca moe zastosowa wywiad dorad-
czy wedug schematu zaproponowanego przez F. Parsonsa
25
. Pytania formuowane przez doradc
dotycz nastpujcych obszarw: wydolnoci fizycznej i umysowej, edukacji, osigni, prefe-
rencji, zainteresowa, planw, sposobw spdzania wolnego czasu, historii rodziny. Po dokonaniu
analizy potencjaw osoby radzcej si doradca, ktry dysponuje wiedz z zakresu zawodoznaw-
stwa, proponuje podjcie konkretnych dziaa.
24 A. Kargulowa, Upoz,oja bezraonoo - zaraonoo w og|oz|e poraooznawoz,m, ,Problemy 0piekuozo-wyohowawoze" 2000, nr 7.
25 La: A. Paszkowska-Rogaoz, ls,oho|og|ozne poosraw, w,boru zawoou..., op. o|r.
2[4
LIS 2 15paz2012.indd 49 17.10.2012 08:29
50 [[ 2aseby
Wydaje si, e ta strategia poradnictwa jest odpowiednia zwaszcza dla osb, ktre s wiado-
me wasnych problemw, potrzebuj jedynie narzdzi w postaci informacji czy nowych umiejtno-
ci, ktre pozwol im skutecznie dziaa. Biorc pod uwag spektrum konsekwencji dugotrwaego
bezrobocia, nie jest zasadne stosowanie tego typu strategii w czystej postaci w odniesieniu do
osb pozostajcych przez dugi czas bez pracy.
Poradnictwo dialogowe zakada, e naturaln rzecz jest denie czowieka do celowego
ksztatowania siebie, otaczajcej rzeczywistoci i podtrzymywanie dynamicznych relacji z oto-
czeniem. Polega na wspdziaaniu dwch partnerw w okrelonej sytuacji spoecznej, wsplnym
uczestniczeniu w procesie podejmowania decyzji co do dalszych zachowa, prowadzeniu dialogu.
Konsekwencj takiego dziaania jest nie tylko gotowo do wymiany informacji, lecz rwnie we-
ryfikowanie zasad dziaania i oceny przyjmowanych wartoci. Poradnictwo dialogowe posuguje
si takimi metodami, jak: okrelanie problemu osoby radzcej si, interpretowanie wypowiedzi,
zadawanie pyta jako sposb okrelania problemu i refleksji uczu, negocjacje jako sposb do-
chodzenia do porozumienia, wsplne rozwizywanie problemw, konsultacja jako potwierdzenie
lub uzgodnienie stanowiska. Jest to poradnictwo partnerskie, gdzie wane jest, aby doradca zo-
sta zaakceptowany jako partner, od ktrego mona si czego nauczy, ktrego mona o czym
przekona lub ktremu warto co przekaza. Doradca towarzyszy radzcemu si w zrozumieniu
otaczajcego wiata, wspiera jego denia.
Jako przykad dziaania mona tu odwoa si do etapw rozmowy doradczej, opracowanych
przez L.M. Brammera
26
bd modelu racjonalno-emotywnego A. Ellisa
27
. Ta strategia dziaania
doradcy wydaje si bardziej korzystna w pracy z osobami dugotrwale bezrobotnymi, cho
i w tym przypadku w jej stosowaniu mona napotka na pewne trudnoci. Ot deficyty po-
znawcze, ktrych dowiadcza osoba bezrobotna, mog utrudnia proces przetwarzania na-
pywajcych informacji, std te nie zawsze bdzie ona w stanie wycign waciwe wnioski
z dokonywanych analiz. Wydaje si, e czasami doradca bdzie musia wchodzi w rol osoby
lepiej poinformowanej.
Poradnictwo liberalne polega na dawaniu osobie radzcej si swobody w podejmowaniu
dziaa. Pomoc doradcy, w najoglniejszym ujciu, polega na wzmacnianiu psychologicznym,
ktrego celem jest pomoc osobie bezrobotnej w zaakceptowaniu siebie, wzbudzenie nadziei na
moliwo pokonania trudnoci. Doradca nie narzuca tu osobie radzcej si swoich rozwiza
i propozycji, a raczej stara si pomc w samodzielnym przeanalizowaniu i okreleniu dowiadcza-
nych trudnoci. Odbywa si to przede wszystkim przez: suchanie i rozumienie, parafrazowanie,
wyjanianie (klaryfikowanie), zadawanie otwartych pyta, odzwierciedlanie uczu, obserwowa-
nie, stosowanie wypowiedzi typu ja, okazywanie wsparcia emocjonalnego, stymulowanie do
dziaania. Doradca jest tu facylitatorem
28
, tworzcym atmosfer bezpieczestwa, zrozumienia
i akceptacji, ktra sprzyja rozwojowi czowieka, bez ingerowania w proces podejmowania decyzji
26 Por. L. 3arzyska, loraooa zawooow, w rooow|sku bezroborn,oh, op. o|r.
27 B. 0kun, Skureozna pomoo ps,oho|og|ozna, lnstytut Psyohologii Ldrowia, warszawa 2002.
28 Pojoie zaproponowane przez C. Rogersa, z ang. fao,||rar|on oznaoza ulatwianie.
LIS 2 15paz2012.indd 50 17.10.2012 08:29

[[

51
przez osob radzc si
29
. Ten model opiera si na zaoeniach doradztwa skoncentrowanego
na kliencie C. Rogersa
30
, ktry zakada, e najwaniejsze w procesie doradczym s: szacunek dla
potrzeb klienta, empatia i odzwierciedlenie jego uczu, aktywne suchanie, zgodno zachowania
doradcy z jego przekonaniami. Doradca koncentruje si wic gwnie na osobie bezrobotnej, a nie
na kwestiach zwizanych ze zgaszanym problemem, co prowadzi moe do zniecierpliwienia,
zwaszcza w przypadku osb oczekujcych od doradcy gotowych recept lub gdy zgaszany pro-
blem wymaga podjcia natychmiastowych dziaa.
Przyjty typ poradnictwa rzutuje na tre kierowanych do bezrobotnego przekazw. W do-
radztwie dyrektywnym ten przekaz koncentruje si na dostarczeniu bezrobotnemu informacji
niezbdnych, z perspektywy doradcy, do podejmowania skutecznych dziaa w kontekcie rynku
pracy. W przypadku poradnictwa liberalnego bezrobotny otrzymuje wicej komunikatw wspie-
rajcych emocjonalnie, dodajcych mu wiary w to, e moe dokona zmian w swoim yciu. W po-
radnictwie dialogowym za mamy do czynienia ze wsplnym opracowaniem strategii dziaania,
ktre odwouj si do potencjaw bezrobotnego.
W przypadku pracy z osobami majcymi konkretne oczekiwania w stosunku do doradcy
warto wykorzystywa, przynajmniej na pocztku, zachowania typowe dla poradnictwa dyrek-
tywnego, eby mieli poczucie, e w relacjach z doradc otrzymuj narzdzia, ktre mog im by
przydatne do skutecznego rozwizania swojego problemu. W odniesieniu do osb niemajcych
sprecyzowanych oczekiwa, biernych i zagubionych warto rozway zastosowanie typu po-
radnictwa dialogowego bd liberalnego, by punktem wyjcia uczyni wsparcie emocjonalne
i stworzenie dobrego klimatu do wsppracy i dopiero po ich osigniciu zacz pracowa nad
problemem zawodowym.
Majc na wzgldzie zoono, niepowtarzalno sytuacji doradczych, trudno mwi o alter-
natywie albo-albo w korzystaniu z okrelonego modelu pracy doradczej. Za waciwsze i chyba
skuteczniejsze uznaje si wykorzystanie rnych typw oddziaywa w zalenoci od potrzeb
radzcego si, jego przygotowania, stopnia samowiadomoci, umiejtnoci podejmowania de-
cyzji, a take dowiadcze i kompetencji doradcy. W sytuacji zagubienia, niepewnoci panujcej
na rynku pracy i braku jasno sprecyzowanych kierunkw jego rozwoju wydaje si, e poradnictwo
zawodowe eklektyczne, czce elementy tych trzech modeli, naley uzna za najbardziej odpo-
wiednie w pracy z osobami bezrobotnymi.
W pracy doradcy zawodowego wane jest, aby proces porady nie ogranicza si do udzielania
wskazwek, tworzenia warunkw sucych lepszemu rozumieniu siebie przez klienta w kontek-
cie rodowiska pracy, ale rwnie powinien wzmacnia w osobie radzcej si potrzeb zmiany
i stymulowa motywacj do poszukiwania przez ni najlepszych rozwiza.
Jak byo wspomniane, bezrobocie powoduje gwnie deficyty poznawcze, emocjonalne, moty-
wacyjne. Podstaw skutecznej pomocy osoby dugotrwale bezrobotnej powinno by rozpoznanie
jej indywidualnej sytuacji zawodowej i rodzinnej. Wiedza odnonie umiejtnoci, kwalifikacji,
29 A. Kargulowa, Upoz,oja bezraonoo - zaraonoo w og|oz|e poraooznawoz,m, op. o|r., za: L. 3arzyska, loraooa zawooow, w rooow|sku bezrobor-
n,oh, op. o|r, s. 21-23.
30 Por. 1. Kozieleoki, Konoepoje ps,oho|og|ozne ozlow|eka, wydawniotwo ak, warszawa 1997.
LIS 2 15paz2012.indd 51 17.10.2012 08:29
52 [[ 2aseby
dowiadczenia, wyksztacenia oraz o sytuacji rodzinnej, czyli o osobach zalenych pozostajcych
pod opiek, strukturze dochodw gospodarstwa domowego i trudnociach komunikacyjnych
zwizanych z dojazdem do potencjalnych miejsc pracy z pewnoci jest przydatna w pracy bez-
robotnego z doradc zawodowym nad planowaniem jego kariery zawodowej.
Praklyka poraoniclwa zawooowego aoresowanego oo osb
ougolrwale nieaklywnych ekonomicznie
Osoby dugotrwale bezrobotne nale do kategorii osb bdcych w szczeglnej sytuacji na ryn-
ku pracy, co reguluje Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach
rynku pracy
31
. Dziaania na rzecz teje grupy prowadzone s przez urzdy pracy oraz inne insty-
tucje rynku pracy, w szczeglnoci w ramach projektw wspfinansowanych ze rodkw EFS na
rzecz osb dugotrwale bezrobotnych. Do podstawowych form wsparcia oferowanych dla osb
dugotrwale bezrobotnych nale m.in.:
prace interwencyjne, czyli formy zatrudnienia bezrobotnych, inicjowane i finansowane
przez powiatowe urzdy pracy;
prace spoecznie uyteczne prace wykonywane odpatnie przez bezrobotnych,
nieposiadajcych prawa do zasiku;
sta lub przygotowanie zawodowe w miejscu pracy ta forma aktywizacji ma na celu
umoliwienie zdobycia nowych kwalifikacji lub umiejtnoci zawodowych poprzez
praktyczne wykonywanie zada zawodowych na stanowisku pracy wedug ustalonego
planu, uzgodnionego pomidzy starost, pracodawc i osob bezrobotn;
porednictwo pracy polega na udzielaniu pomocy w uzyskaniu odpowiedniego
zatrudnienia oraz pozyskiwaniu i upowszechnianiu ofert pracy, a take informowaniu
bezrobotnych o aktualnej sytuacji i przewidywanych zmianach na lokalnym rynku pracy;
poradnictwo zawodowe udzielanie pomocy w wyborze odpowiedniego zawodu
i miejsca zatrudnienia, poprzez: upowszechnianie informacji o zawodach, rynku
pracy oraz moliwociach szkolenia i ksztacenia, udzielaniu porad z wykorzystaniem
standaryzowanych metod uatwiajcych wybr zawodu, zmian kwalifikacji, podjcie
pracy, inicjowaniu, organizowaniu i prowadzeniu grupowych porad zawodowych;
klub pracy grupowa forma zaj aktywizujcych i szkole z zakresu aktywnego
poszukiwania pracy dla osb bezrobotnych;
poyczka szkoleniowa forma pomocy udzielana bezrobotnym w celu umoliwienia
podjcia zatrudnienia wymagajcego szczeglnych kwalifikacji. Jest to poyczka
nieoprocentowana, ktra powinna by spacona w cigu 18 miesicy od ustalonego
w umowie dnia zakoczenia szkolenia;
31 Uzu 2008 Nr 69, poz. 415 ze zm.
2[5
LIS 2 15paz2012.indd 52 17.10.2012 08:29

[[

53
roboty publiczne s to prace organizowane przez gminy, organizacje pozarzdowe
statutowo zajmujce si problematyk: ochrony rodowiska, kultury, owiaty, sportu
i turystyki, opieki zdrowotnej, bezrobocia oraz pomocy spoecznej;
szkolenia (zawodowe, szkolenia mikkie) bezrobotni w celu zwikszenia swoich
szans na uzyskanie zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, podwyszenie kwalifikacji
zawodowych lub zwikszenie aktywnoci zawodowej mog korzysta z organizowanych
przez powiatowy urzd pracy i finansowanych z Funduszu Pracy szkole. Ta forma
aktywizacji dotyczy przede wszystkim sytuacji: (1) braku kwalifikacji zawodowych,
(2) koniecznoci zmiany lub uzupenienia kwalifikacji w zwizku z brakiem propozycji
odpowiedniej pracy, (3) utraty zdolnoci do wykonywania pracy w dotychczas
wykonywanym zawodzie, (4) braku umiejtnoci aktywnego poszukiwania pracy;
wsparcie dziaalnoci gospodarczej (dotacje na zaoenie firmy) osoby bezrobotne mog
ubiega si o jednorazowo przyznawane rodki z Funduszu Pracy na podjcie dziaalnoci
gospodarczej, w tym na pokrycie kosztw pomocy prawnej, konsultacji i doradztwa
zwizanych z podjciem tej dziaalnoci;
zwrot kosztw przejazdu i zakwaterowania osoba bezrobotna moe ubiega si o zwrot
kosztw przejazdu do miejsca pracy, odbywania u pracodawcy stau, przygotowania
zawodowego w miejscu pracy, szkolenia lub odbywania zaj z zakresu poradnictwa
zawodowego, jeeli ma to miejsce poza miejscem jej zamieszkania;
pomoc psychologiczna, psychoterapia indywidualna i grupowa specjalistyczna pomoc
psychologiczna skierowana do osb dowiadczajcych problemw natury psychicznej;
finansowanie lub zorganizowanie opieki nad dziemi, osobami niepenosprawnymi lub
osobami starszymi (opieka nad osobami zalenymi).
Interesujcym zagadnieniem jest kwestia oceny efektywnoci rnych form aktywizacji osb
bezrobotnych. W literaturze przedmiotu odnale mona szereg opracowa opisujcych prby
mierzenia efektywnoci poszczeglnych instrumentw aktywnej polityki rynku pracy i formu-
owanych na ich podstawie wnioskw
32
. Analizujc te efekty, autorzy czsto zwracaj uwag na
pewn trudno w podejciu do tego zagadnienia, wynikajc z braku jednoznacznych miernikw
podejmowanych dziaa
33
. Ponadto w przypadku takich form, jak: porednictwo pracy, porad-
nictwo zawodowe czy pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy, ocena efektywnoci moe by
32 Lob.: R. Kisiel, 3. Nowiska, Ffekr,wnoo akr,wnej po||r,k| r,nku prao, na r|e oow|aooze m|oz,narooow,oh, ,Polityka 3poleozna" 2010, nr 5-6,
Ffekr,wnoo poosrawow,oh form akr,w|zaoj| zawooowej rea||zowan,oh w ramaoh programow na rzeoz promooj| zarruon|en|a, lagoozen|a skurkow
bezroboo|a | akr,w|zaoj| zawooowej w 2011 roku, Ministerstwo Praoy i Polityki 3poleoznej, warszawa 2012, dokument dostpny na stronie inter-
netowej MPiP3: www.mpips.gov.pl (dostp 13.08.2012), L. winiewski, K. Lawadzki (red.), Ffekr,wnoo po||r,k| r,nku prao, w lo|soe, wojewodzki
urzd Praoy, uniwersytet Mikolaja Kopernika, 1oru 2011, P. Bldowski, Ffekr,wnoo uslug | |nsrrumenrow r,nku prao, sluo,oh poonoszen|u kwa-
||hkaoj| bezroborn,oh - rekomenoaoje na poosraw|e oow|aooze w,bran,oh krajow un|| Furopejsk|ej, w: P. Bldowski, B. Blaszozyk, M. ledorozuk,
Cz. Kliszko, P. Kubioki (red.), K|erunk| moo,hkaoj| rozw|za prawno-organ|zao,jn,oh w oe|u zw|kszen|a efekr,wnoo| uslug | |nsrrumenrow r,nku
prao, sluo,oh poonoszen|u kwa||hkaoj| bezroborn,oh, 2007, opraoowanie dostpne na stronie internetowej MPiP3: www.mpips.gov.pl (dostp
13.08.2013), K. Lieliski, 1. 3roka, 4kr,wne program, r,nku prao, jako e|emenr po||r,k| spoleozno-gospooarozej (na prz,klaoz|e pow|aru jas|e|sk|e-
go), Leszyty Naukowe Akademii Lkonomioznej w Krakowie, nr 709, Krakow 2006, 1. wrobel, M|erzen|e efekr,wnoo| akr,wn,oh programow r,nku
prao,, lnstytut Praoy i 3praw 3oojalnyoh, warszawa 2005, A. 3zewozyk, lnformaoja w wa|oe z bezroboo|em, wydawniotwo Naukowe PwN, warszawa
2004, l. Kukulak-Uolata, 1. Piohla, lo|a pub||ozn,oh slub zarruon|en|a | agenoj| zarruon|en|a na r,nku prao,. laporr z baoa, lnstytut Praoy i 3praw
3oojalnyoh, warszawa 2007, L. Kwiatkowski, 4kr,wna po||r,ka pasrwa na r,nku prao, w lo|soe, w: L. Kryska, L. Kwiatkowski, . Laryohta (red.),
lo||r,ka pasrwa na r,nku prao, w lo|soe w |araoh oz|ew|ooz|es|r,oh, lnstytut Praoy i 3praw 3oojalnyoh, warszawa 1998.
33 Lob. M. Maksim, M. wojdylo-Preisner, Merooo|og|ozne aspekr, ooen, efekr,wnoo| akr,wnej po||r,k| r,nku prao,, w: L. winiewski, K. Lawadzki (red.),
Ffekr,wnoo po||r,k| r,nku prao, w lo|soe, wojewodzki urzd Praoy, uniwersytet Mikolaja Kopernika, 1oru 2011.
LIS 2 15paz2012.indd 53 17.10.2012 08:29
54 [[ 2aseby
utrudniona ze wzgldu na to, e nie s to dziaania wyizolowane. Stanowi one zwykle pocztko-
we etapy kompleksowych usug wiadczonych bezrobotnym. S najczciej pierwszym krokiem
w kierunku zaproponowania bezrobotnym dziaa, ktre doprowadz w ostatecznoci do ich
zatrudnienia. Trudno wic ocenia bezporednio efektywno zatrudnieniow tych form. Warto
rwnie zasygnalizowa, e efekty poszczeglnych dziaa ukierunkowanych na reintegracj spo-
eczno-zawodow bezrobotnych s uwarunkowane indywidualnymi cechami tyche osb, ich sy-
tuacj rodzinn, spoeczn, jak rwnie zmiennymi rynku pracy. Ostatni kwesti, na ktr naley
zwrci uwag, jest przedmiot oceny, tzn. czy s to dane statystyczne gromadzone na potrzeby
rnych instytucji, np. Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej, czy te opinie beneficjentw okre-
lonych dziaa. W obu tych przypadkach mona spodziewa si pewnej rozbienoci w ocenach,
efekty twarde w postaci danych liczbowych nie zawsze bd korespondoway z indywidualnymi
odczuciami osb korzystajcych z rnych form aktywizacji.
Przykadem bada sondaowych, w ktrych oceny rnych form wsparcia wiadczonych na
rzecz dugotrwale bezrobotnych dokonyway osoby nieaktywne zawodowo zarejestrowane w po-
wiatowych urzdach pracy wojewdztwa lubelskiego, jest opracowanie K. Konefaa
34
. W bada-
niach wzio udzia 701 bezrobotnych, ktrzy udzielili pozytywnej informacji zwrotnej na wysany
do nich kwestionariusz ankiety stanowili oni 23,36% badanych, do ktrych wysano narzdzie
badawcze. Z przeprowadzonych bada wynika, e najbardziej popularn form wsparcia, z ktrej
korzystali kiedykolwiek badani, by sta lub przygotowanie zawodowe. Do wysok popularno-
ci cieszyy si take porednictwo pracy i szkolenia zawodowe. Do form wsparcia, z ktrych
korzystao najmniej osb, naleay: dotacje na rozpoczcie wasnej dziaalnoci gospodarczej,
psychoterapia indywidualna bd grupowa oraz sfinansowanie lub zorganizowanie opieki nad
osobami zalenymi (np. nad dziemi).
Ciekawym spostrzeeniem wynikajcych z tyche bada jest, e 15,5% badanych osb nie
skorzystao nigdy z adnej oferowanej formy wsparcia. Przyczyn tego stanu rzeczy naley upatry-
wa w aktywnoci tyche osb w tzw. szarej strefie, na co wskazuje analiza struktury dochodw
gospodarstw domowych osb korzystajcych i niekorzystajcych z rnych form pomocy. Wynika
z niej, e osoby, ktre nie korzystay z rnych form pomocy, w wikszym stopniu ni osoby korzy-
stajce zasilaj swj budet domowy dochodami nierejestrowanymi (z handlu przygranicznego
bd pracy na czarno). Mona zatem pokusi si o stwierdzenie, e cz osb dugotrwale bez-
robotnych nie korzysta z form aktywizacji zawodowej, gdy tak naprawd s aktywne zawodowo
w tzw. szarej strefie.
Do form, ktre osoby dugotrwale bezrobotne uznay za najbardziej przydatne, nale stae
lub przygotowanie zawodowe oraz szkolenia zawodowe. Ponad 90% badanych przyznao, i osi-
gnli w wyniku udziau w nich okrelone korzyci, z kolei najmniej przydatne, zdaniem badanych,
okazay porednictwo pracy i doradztwo zawodowe. Okoo 45% badanych stwierdzio, e skorzy-
stanie z tych usug nic im nie dao. Opinie dotyczce porednictwa pracy nie s zaskakujce, jeli
34 K. Konefal, laporr z baoa osob olugorrwa|e bezroborn,oh w wojewoozrw|e |ube|sk|m, w: lrob|em, spoleozne w wojewoozrw|e |ube|sk|m. lroba
o|agnoz,, Luroperspektywa, Lublin 2010, http://www.efs.gov.pl/AnalizyRaportyPodsumowania/baza_projektow_badawozyoh_efs/Uoouments/Pro-
blemy_spoleozne_w_wojewodztwie_lubelskim_Proba_diagnozy_Luroperspektywa.pdf (dostp 13.08.2012).
LIS 2 15paz2012.indd 54 17.10.2012 08:29

[[

55
uzmysowimy sobie, e podstawow korzyci w tym przypadku powinno by znalezienie pracy,
a badanymi byy osoby bezrobotne dugotrwale. Natomiast opinie na temat doradztwa zawo-
dowego wzbudzaj pewien niepokj
35
, gdy jest to jedna z podstawowych usug wiadczonych
na rzecz osb bezrobotnych, bardzo czsto pojawiajca si w projektach finansowanych z EFS.
Poradnictwo zawodowe dla osb bezrobotnych moe by stosowane w formie indywidualnej
i grupowej. Na przestrzeni ostatnich lat obserwuje si do znaczny wzrost zainteresowania do-
radcw metod grupow, ktra polega na bezporednim kontakcie doradcy z grup osb, ktre
zgaszaj potrzeb pomocy w rozwizaniu swoich problemw zawodowych. Dziki tej metodzie
uczestnicy spotka mog wymienia si dowiadczeniami, uczy si od siebie nawzajem oraz by
dla siebie nieocenionym rdem wsparcia.
W Polsce metod grupow w pracy z osobami bezrobotnymi stosuje si midzy innymi w klu-
bach pracy, na kursach inspiracji oraz przy wykorzystaniu metody hiszpaskiej.
Kluby pracy s uznawane za jeden z najskuteczniejszych sposobw zawodowej readaptacji
dugotrwale bezrobotnych. Koncepcja klubw pracy zostaa opracowana w Stanach Zjednoczo-
nych przez N. Azrina
36
. Opiera si ona na zaoeniu, e poszukiwanie pracy jest procesem bardzo
zoonym. Wane w tym procesie s zarwno zawodowe kwalifikacje, cechy osobowociowe, jak:
umiejtno nawizywania kontaktu z ludmi, konsekwencja w deniu do celu, odpowiedzial-
no, umiejtno radzenia sobie ze stresem itp. oraz znajomo strategii poszukiwania pracy.
Rozwj tych umiejtnoci odbywa si w trakcie spotka grupowych. Uczestnicy zaj poznaj
siebie, ucz si sposobw poszukiwania pracy, przygotowuj dokumenty aplikacyjne oraz opraco-
wuj strategi efektywnego kontaktu z pracodawc. Wykorzystywane na zajciach metody maj
na celu zainspirowanie uczestnikw do aktywnego poszukiwania pracy, zbadania i okrelenia wa-
snego problemu, poznania siebie, a nastpnie opracowania indywidualnego planu dziaania. Inte-
rakcje, do ktrych dochodzi podczas wsplnego uczenia si, przeciwdziaaj poczuciu rezygnacji
i zniechcenia, ktre czsto wystpuje przy dowiadczaniu niepowodze w poszukiwaniu pracy.
Klub pracy (ang. job club) ma pomc bezrobotnym w zmianie swojego nastawienia do poszu-
kiwania pracy. Jego funkcjonowanie opiera si na zaoeniu, e skutkiem dugiego pozostawania
bez pracy jest obnienie poczucia wasnej wartoci czowieka i brak motywacji do podejmowania
jakichkolwiek dziaa zmierzajcych do zmiany tego stanu rzeczy, dlatego te gwnym celem
jest zmotywowanie osoby bezrobotnej do zmiany swojej sytuacji, bez oczekiwania na oferty z ze-
wntrz. Zasady dziaania klubu pracy s nastpujce:
udzia w zajciach jest dobrowolny;
moe w nich uczestniczy kady zainteresowany, w praktyce bior w nich udzia osoby
majce problemy ze znalezieniem pracy, dugotrwale bezrobotni;
grupy organizowane s co miesic, tzn. raz w miesicu rozpoczynaj si zajcia z now
grup, przy czym mog w nich uczestniczy ponownie osoby, ktre wczeniej bray udzia
w zajciach, ale nie znalazy pracy;
35 lb|oem.
36 Por. L. 3arzyska, loraooa zawooow, w rooow|sku bezroborn,oh, op. o|r., s. 44-45.
LIS 2 15paz2012.indd 55 17.10.2012 08:29
56 [[ 2aseby
w skad grupy wchodzi 810 osb, niezalenie od poziomu wyksztacenia i pci;
zajcia odbywaj si cztery razy po p dnia, przez dwa tygodnie, w trakcie ktrych
motywuje si uczestnikw, pomaga si im uwierzy w siebie, uczy si ich, jak maj
prezentowa siebie przed pracodawc, przeprowadza si symulacj rozmw o prac, uczy
si pisa yciorysy oraz szuka ofert pracy. W cigu dwch kolejnych tygodni ma miejsce
praktyczne wykorzystanie nabytych umiejtnoci;
zajcia odbywaj si w grupie, gdy dziaa ona stymulujco na osoby niezdecydowane,
niepewne wasnej wartoci, inni uczestnicy dodaj odwagi;
udzia w zajciach pomaga przeama poczucie beznadziejnoci, pozwala uwierzy
w siebie, znale motywacj do dziaania, pozna swoj warto oraz nauczy si
zachowa asertywnych
37
.
Kluby pracy s do powszechn form pracy z osobami dugotrwale bezrobotnymi, stoso-
wan w USA i krajach Unii Europejskiej, takich jak np. Wielka Brytania, Belgia, Niemcy. Na grunt
polski koncepcja klubu pracy zostaa przeniesiona w latach dziewidziesitych XX wieku m.in.
z Niemiec, w okresie kiedy w ksztatoway si wzorce pomocy osobom dowiadczajcym proble-
mw wasnego bezrobocia. Obecnie w Polsce ich funkcjonowanie reguluje Rozporzdzenie Mini-
sterstwa Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 14 wrzenia 2010 roku w sprawie standardw i warunkw
prowadzenia usug rynku pracy
38
.
Z bada powiconych efektywnoci klubw pracy, prowadzonych na terenie regionu po-
znaskiego i wrocawskiego, wynika, e jest to do skuteczna forma oddziaywa ukierunkowa-
nych na aktywizacj osb bezrobotnych
39
. Wrd osb, ktre ukoczyy klub pracy, wystpuje
proporcjonalnie wyszy odsetek tych, ktrzy deklarowali podjcie aktywnoci edukacyjnej lub
zatrudnienia w porwnaniu z pozostaymi osobami bezrobotnymi. Z analizy danych statystycz-
nych z roku 2009, dotyczcych udziau osb bezrobotnych w zajciach klubu pracy (szkoleniach
i zajciach aktywizacyjnych), wynika, e efektywno zatrudnieniowa tych zaj wynosi 14,1%.
Naley zauway, e jest to najniszy poziom efektywnoci zatrudnieniowej klubw pracy od 1996
roku, co niewtpliwie ma duy zwizek z kryzysem ekonomicznym.
Kolejn form realizowan m.in. w powiatowych urzdach pracy dla osb dugotrwale bezro-
botnych jest Kurs inspiracji (metoda duska). Stosowana jest ona w Polsce od 1998 roku na mocy
porozumienia pomidzy resortami pracy Polski i Danii. Ma ona na celu zmotywowanie bezrobot-
nych do aktywnego podejcia do swojej przyszoci zawodowej. Efektem kocowym takiego kursu
jest stworzenie przez kadego uczestnika Indywidualnego Planu Dziaania (IPD). Szczegowe cele
tego kursu s nastpujce:
zmotywowanie bezrobotnych, by byli aktywni i utrzymywali kontakt z rynkiem pracy.
uwiadomienie im, e tylko dziki celowemu wykorzystaniu wasnych moliwoci mog
zmieni swoj sytuacj;
37 lb|oem, s. 39.
38 Uzu 2010 Nr 177, poz. 1193.
39 A. 3truyna, lnsr,ruojona|ne ooraozrwo zawooowe..., op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 56 17.10.2012 08:29

[[

57
pokazanie uczestnikom moliwoci dziaania, ich praw i obowizkw, a take
poinformowanie o moliwociach ksztacenia i zatrudnienia;
poznanie i zrozumienie samego siebie i otaczajcego wiata. Ukazanie dowiadczenia
yciowego uczestnikw w kontekcie ich moliwoci;
uwiadomienie uczestnikom koniecznoci wzicia odpowiedzialnoci za swoje ycie.
podkrelenie znaczenia gotowoci do zmian i podtrzymywanie motywacji do uczenia si
przez cae ycie
40
.
Kurs inspiracji przeznaczony jest dla osb bezrobotnych zagroonych dugotrwaym bezrobo-
ciem, takich, ktre chc by aktywne na rynku pracy chc si spotyka z innymi osobami bdcymi
w podobnej do nich sytuacji.
Tematyka kursu podzielona jest na cztery bloki tematyczne, przy czym kolejno ich podej-
mowania nie jest sztywno narzucona. Oto bloki tematyczne skadajce si na Kurs inspiracji: (1)
prezentacja kursu i uczestnikw, (2) czowiek i spoeczestwo, (3) zatrudnienie i wyksztacenie,
(4) tworzenie Indywidualnego Planu Dziaania (IPD).
W schemacie tworzenia Indywidualnego Planu Dziaania powinno si uwzgldni:
analiz potrzeb klienta w tym rozpoznanie trudnoci klienta i jego wstpnych celw
zawodowych;
rynek pracy i dowiadczenia edukacyjne uczestnikw dokonanie wgldu we wasne
kompetencje w odniesieniu do wymaga pracodawcy;
pogbienie refleksji uczestnika nad sob, uwiadomienie swoich mocnych i sabych
stron, wzmacnianie postrzegania wasnych atutw, zrozumienie zalenoci pomidzy
indywidualnym obrazem wasnej osoby a spoecznymi uwarunkowaniami wartoci;
indywidualn ocen zawodow podsumowanie dotychczasowych dziaa doradczych
i sporzdzenie indywidualnej oceny zawodowej;
skonstruowanie spjnego planu dziaania.
Dobrze przygotowany Indywidualny Plan Dziaania powinien by: celowy, wykonalny, spjny
wewntrznie , prosty (o przejrzystej strukturze), dajcy si atwo modyfikowa, dugoterminowy.
Kurs koczy si ewaluacj dokonan przez uczestnikw w formie pisemnej i ustnej. Uwzgld-
nia ona treci, osob prowadzc, innych uczestnikw oraz samego uczestnika. Wskazane jest,
aby po miesicu od daty zakoczenia kursu uczestnicy jeszcze raz si spotkali i podzielili si mi-
dzy sob swoimi spostrzeeniami.
Inn z metod stosowanych w Polsce w odniesieniu do osb dugotrwale bezrobotnych w wieku
powyej 35 roku ycia, o rnym poziomie motywacji do dziaania, jest metoda hiszpaska: Rozwi-
janie indywidualnych cech uatwiajcych zdobycie zatrudnienia. Metoda ta czy w sobie metod
indywidualn i grupow (812 uczestnikw). Metoda ta ma na celu: identyfikacj indywidualnych
zasobw, pozytywne sformuowanie oczekiwa dotyczcych pracy, odkrycie moliwoci rozwoju
zasobw indywidualnych, zwikszenie zdolnoci przystosowawczych do zachodzcych zmian
na rynku pracy.
40 Kurs |nsp|raoj|, Leszyty informaoyjno-metodyozne doradoy zawodowego, nr 7, Krajowy urzd Praoy, warszawa 1997.
LIS 2 15paz2012.indd 57 17.10.2012 08:29
58 [[ 2aseby
W ramach tej metody organizowanych jest siedem spotka, w tym 4 spotkania grupowe i 3
indywidualne po godzinie na kadego uczestnika. Czas trwania zaj to osiem tygodni. Spotkania
indywidualne su okreleniu zasobw indywidualnych uczestnikw, ich celw zawodowych
i opracowaniu przez kad osob indywidualnego projektu integracji zawodowej. W trakcie spo-
tka grupowych uczestnicy s motywowani do wikszego zaangaowania si w proces zmiany
swojej sytuacji zawodowej, maj moliwo wymiany dowiadcze z innymi bezrobotnymi oraz
uzyskania od nich wsparcia emocjonalnego i informacyjnego.
R. Nawrat
41
opisuje przykad dziaa podejmowanych w Niemczech w Berufliches Fortbildungs-
zentrum Bamgerg na rzecz osb bezrobotnych przyjmujcych form kursw (treningw). Treningi
takie maj do wysok efektywno, gdy okoo 75% uczestnikw uzyskuje prac po zakocze-
niu kursu i utrzymuje j przez co najmniej rok. Koncepcja tych kursw jest nastpujca. Dobiera
si 812 osobow, do homogeniczn ze wzgldu na wyksztacenie zawodowe i czas trwania
bezrobocia, grup uczestnikw (selekcja odbywa si przy wsppracy z urzdem pracy). Pierwsza
faza trwa okoo 6 tygodni i rozpoczyna si od przedstawienia ramowego programu, a uczestnicy
sami wybieraj tematy i ustalaj program poszczeglnych dni. Ma wwczas miejsce intensywna
wymiana dowiadcze w grupie, analiza wasnej sytuacji zawodowej i yciowej. Komunikacja mi-
dzy uczestnikami ma dowolny charakter, a trener interweniuje tylko w uzasadnionych przypad-
kach (jego gwnym zadaniem jest sterowanie procesem grupowym w ten sposb, aby uczestnicy
odkryli podobiestwo wasnego losu i czego w rodzaju wsplnego profilu grupy). Szczeglnie
wane (w perspektywie pniejszej analizy lokalnego rynku pracy) s rozmowy na temat przy-
czyn bezrobocia i swobodne refleksje w grupie, bdce pierwszym krokiem do oderwania si od
spostrzegania problematyki bezrobocia poprzez filtr osobistego nieszczcia.
Kolejnym krokiem jest analiza wasnej sytuacji zawodowej. Odbywa si ona w 34-osobowych
grupach, ktre uczestnicy dowolnie dobieraj i planuj form ich pracy. W trakcie analizy uwzgld-
nia si nastpujce pytania: Jakie jest moje wyksztacenie? Co umiem? Co robiem (-am) do tej
pory zawodowo? Co umiem robi poza tym? Co robi (-am) chtnie? Co mnie interesuje? Czego
mgbym si bez wikszego trudu nauczy? W trakcie tej pracy uczestnicy zapoznaj si z mate-
riaami zaproponowanymi przez trenera, dotyczcymi zawodw pokrewnych, gdzie wymagane s
kwalifikacje zbiene z posiadanymi przez nich. Zespoy odwiedzaj biblioteki, Centrum Informacji
Zawodowej, lokalne zakady pracy, w ktrych bezporednio mog pozna nowe zawody. Wanym
podkrelenia jest fakt, e zespoy organizuj swe spotkania samodzielnie, a trener udziela tylko
niezbdnej pomocy. Kilka razy w tygodniu odbywaj si spotkania caej grupy, w ktrych trakcie
poszczeglne zespoy prezentuj wyniki swojej pracy.
Na nastpnym etapie ma miejsce analiza lokalnego rynku pracy. Poszczeglne zespoy samo-
dzielnie gromadz informacje o zakadach pracy w regionie, branach, profilu produkcji. Efektem
tej pracy jest stworzenie mapy lokalnego rynku pracy, ze szczegowymi informacjami o poszcze-
glnych firmach i ich profilu zatrudnienia. Na tym etapie w bardzo duym stopniu zostaa usunita
blokada poznawcza (konsekwencja dugotrwaego bezrobocia), utrudniajca uczestnikom prze-
41 R. Nawrat, Bezraonoo bezrobornego. w,uozona bezraonoo jako ps,oho|og|ozn, oz,nn|k olugorrwalego bezroboo|a, op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 58 17.10.2012 08:29

[[

59
twarzanie informacji w kategoriach pracy, zatrudnienia, bezrobocia i wasnej sytuacji zawodowej.
Wzmocniona te zostaa motywacja uczestnikw do podejmowania aktywnoci zawodowej (na
razie symbolicznej). Efekty tej aktywnoci, widoczne w postaci stworzonej mapy lokalnego rynku
pracy i duej iloci informacji, s dla uczestnikw wanym wzmocnieniem.
Kolejny krok to swobodny wybr firmy, w ktrej uczestnicy odbd 6tygodniow praktyk
w celu poznania nowego zawodu i zdobycia dodatkowych kwalifikacji lub uaktualnienia kwalifi-
kacji w starym zawodzie. Firmy s powiadomione przez trenera o celach praktyki i przygotowane
na przyjcie praktykanta. Dziki tej praktyce uczestnik treningu musi przyzwyczai si do co-
dziennej punktualnoci, do wytrwaoci (8godzinny dzie pracy), do codziennych kontaktw ze
wsppracownikami i przeoonymi. W trakcie praktyki uczestnicy pozostaj w staym kontakcie
z trenerem, ktry odwiedza ich w firmie, reaguje na potencjalne konflikty, pomaga w rozwizaniu
problemw i omawia przebieg praktyki z bezporednim przeoonym praktykanta.
Po odbytej praktyce nastpuje kolejna 4tygodniowa faza teoretyczna. W trakcie jej trwania
analizuje si przebieg praktyki, nastpuje wymiana dowiadcze. Uczestnicy lokalizuj swoje
osobiste trudnoci i problemy, diagnozuj ich przyczyny i moliwoci rozwizania. Szczegowej
analizie zostaj poddawane kwalifikacje zawodowe uczestnikw. Cz uczestnikw, w porozu-
mieniu z urzdem pracy, jest kierowana na dodatkowe kursy zawodowe, za pozostali uczestnicy
uczestnicz w intensywnym warsztacie autoprezentacji i kompetencji spoecznych.
W takcie ostatniej fazy treningu uczestnicy odbywaj 6tygodniow praktyk w wybranym
przez siebie zakadzie pracy, w ktrym istnieje moliwo przyjcia do pracy po pozytywnie za-
koczonej praktyce. Firmy, w ktrych moliwe jest odbycie takiej praktyki, zaproponowane s
zwykle przez trenera BFZ wsppracuje z wieloma zakadami pracy, cho uczestnik samodziel-
nie moe rwnie wskaza firm. Kurs koczy si przyjciem wikszoci uczestnikw do pracy,
a ci, ktrzy nie podjli zatrudnienia, s wspierani przez trenera i poszukuj miejsca zatrudnienia
w kolejnych firmach.
Przedstawiony przez R. Nawrata model pracy z bezrobotnymi koncentruje si na niwelowaniu
deficytw bezradnoci, ktre s zwykle gwn przyczyn trudnoci z wydostaniem si z zakl-
tego krgu dugotrwaego bezrobocia. Podstawowym zaoeniem w planowaniu treningu i dzia-
a trenera jest aranowanie sytuacji, w ktrej bezrobotny , metod maych krokw, dowiadcza
sukcesw wynikajcych z jego dziaa
42
.
Podsumowujc powysze rozwaania mona stwierdzi, e w programach skierowanych do
osb dugotrwale bezrobotnych mona odnale wiele wsplnych elementw, ktre s istotne
w pracy na rzecz teje grupy. Zostay one ukazane w tabeli 1 wraz z korzyciami, jakie nios ze
sob w odniesieniu do osb bezrobotnych.
42 lb|oem.
LIS 2 15paz2012.indd 59 17.10.2012 08:29
60 [[ 2aseby
1abela 1. Kwestie istotne w praoy z osobami dlugotrwale bezrobotnymi
Kwestie Korzyoi Programy, w ktoryoh wystpuje
dana kwestia
3potkania w malyoh grupaoh wymiana dowiadoze pomidzy
uozestnikami grupy,
3zansa ooeny swojej sytuaoji poprzez
pryzmat dowiadoze innyoh,
uozenie umiejtnooi wspolpraoy,
uzyskiwanie informaoji zwrotnej od
wspoluozestnikow - zwikszanie
samowiadomooi.
wszystkie programy
Celowy dobor uozestnikow Lapewnienie homogenioznooi grupy,
Moliwoo odwolywania si do zblionyoh
dowiadoze uozestnikow.
Kurs inspiraoji
Metoda hiszpaska
1reningi dla bezrobotnyoh w Niemozeoh
0rganizaoja sesji indywidualnyoh Moliwoo postawienia diagnozy
indywidualnej,
ldentytkaoja zasobow wlasnyoh jednostki
oraz jej ogranioze,
0praoowywanie indywidualnego planu
dzialania.
Metoda hiszpaska
Uobrowolnoo uozestniotwa wiksza wiadomoo wlasnej
odpowiedzialnooi za podejmowane
dzialania.
Klub praoy
Metoda hiszpaska
Kurs inspiraoji
3potkania oykliozne, rozloone w ozasie
43
,
dluszy ozas ioh trwania
uozenie systematyoznooi,
wypraoowywanie rytmu dnia.
wszystkie programy
Lajoia z zakresu ksztaloenia umiejtnooi
poszukiwania praoy
Ldobyoie narzdzi do wykorzystania na rynku
praoy (dobrze przygotowane dokumenty
aplikaoyjne, znajomoo sohematow rozmowy
kwalitkaoyjnej itd.).
Klub praoy
Metoda hiszpaska
3potkania informaoyjne z zakresu informaoji
zawodowej
Ldobyoie informaoji o rynku praoy
i moliwooiaoh zatrudnienia
wszystkie programy
Lajoia majoe na oelu rozwoj umiejtnooi
spoleoznyoh
Rozwoj kompetenoji spoleoznyoh wszystkie programy
Lajoia powioone zwikszaniu motywaoji
do praoy.
Podniesienie poziomu motywaoji,
Poznanie strategii radzenia sobie
z niepowodzeniami na rynku praoy.
wszystkie programy
Czas na aktywnoo wlasn bezrobotnego na
rynku praoy
Ldobywanie dowiadoze,
Poznanie regul obowizujoyoh na rynku
praoy,
Moliwoo zastosowania nabytej wiedzy
w praktyoe.
Klub praoy
Kontakt ze speojalistami Ldobyoie nowej i werytkaoja posiadanej
wiedzy,
Klub praoy
3potkania ewaluaoyjne po ukoozeniu danej
formy
Lwikszenie samowiadomooi,
uzyskania dodatkowego wsparoia,
Moliwoo wprowadzenia korekty
nieskuteoznyoh zaohowa.
Klub praoy (nie zawsze tego typu spotkania
maj miejsoe)
Kurs inspiraoji
Ldobywanie nowyoh kwalitkaoji Lwikszenie potenojalu indywidualnego
jednostki
rodlo: 0praoowanie wlasne na podstawie prezentowanyoh programow realizowanyoh w slubaoh zatrudnienia.
43 Brak oyklioznooi spotka z dorado zawodowym oraz ioh krotkotrwaloo s ozsto wymieniane przez speojalistow jako przyozyny niskiej efektywnooi
poradniotwa zawodowego - por. L. Uolny, 4kr,wne program, r,nku prao, w lo|soe w |araoh 2005-2010, w: L. winiewski, K. Lawadzki (red.), Ffek-
r,wnoo po||r,k| r,nku prao, w lo|soe, wojewodzki urzd Praoy, uniwersytet Mikolaja Kopernika, 1oru 2011.
LIS 2 15paz2012.indd 60 17.10.2012 08:29

[[

61
Omawiajc projekty realizowane na rzecz osb dugotrwale bezrobotnych, naley wspomnie
o dziaaniach Centrw Integracji Spoecznej (CIS) i Klubw Integracji Spoecznej (KIS), ktre s
bardzo wanym elementem polityki rynku pracy, ukierunkowanym na aktywizowanie zawodowe
i spoeczne osb wykluczonych bd zagroonych wykluczeniem. Podstaw prawn ich funk-
cjonowania stanowi Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym
44
: CIS-y i KIS-y
s to jednostki organizacyjne suce reintegracji zawodowej i spoecznej osb zagroonych
wykluczeniem. Mog by utworzone przez wjta, burmistrza, prezydenta miasta lub organiza-
cj pozarzdow. Jak stwierdza J. Koral
45
, s one naturalnym sprzymierzecem z jednej strony
pomocy spoecznej, a z drugiej urzdw pracy, gdy przygotowuj najtrudniejszych klientw
do funkcjonowania na rynku pracy. Uczestnikami CIS-w s osoby, ktre z rnych wzgldw
nie s w stanie funkcjonowa na otwartym rynku pracy: dugotrwale bezrobotne, bezdomne,
niepenosprawne, chore psychicznie, uzalenione od alkoholu lub narkotykw czy te byli wi-
niowie. Takie osoby najczciej nie potrafi dziaa w zespole, nie maj poczucia odpowiedzial-
noci za swoje dziaania i maj bardzo niska samoocen. W ramach CIS-w uczestnicy zdobywaj
umiejtnoci zawodowe, ale te uczestnicz w warsztatach sucych aktywizacji spoecznej:
psychoedukacyjnych, motywujcych, doradztwa zawodowego. Okres uczestnictwa w zajciach
moe trwa do 12 miesicy z moliwoci przeduenia o 6 miesicy w szczeglnie uzasadnionych
przypadkach. Absolwenci CIS-w mog zakada spdzielnie socjalne, czyli przedsibiorstwa
spoeczne zrzeszajce osoby zagroone wykluczeniem spoecznym lub te podejmowa, dziki
porednictwu powiatowych urzdw pracy, prac u pracodawcy, ktrej koszty czciowo s
refundowane przez starost.
Z dostpnych sprawozda i raportw wyania si do zadowalajcy obraz efektw dziaania
CIS-w. Potwierdzaj to analizy raportw monitoringu ustawy o zatrudnieniu socjalnym, dokona-
ne przez A. Karwackiego
46
. Autor przywouje w nich m.in. raport monitoringu dziaalnoci piciu
CIS-w, przygotowany przez E. Le i S. Nacza
47
, w ktrym zwrcono uwag na rne wskaniki
efektywnoci dziaa CIS. Odnotowano, e rotacja uczestnikw CIS-w bya na poziomie 19%,
a przyczynami odpywu uczestnikw byy: amanie zasad, dobrowolne rezygnacje oraz przyczyny
zewntrzne. Uczestnicy programw pozytywnie oceniali otwarto personelu, adekwatno zaj
do potrzeb (na poziomie 8090%). Deklarowali zaistnienie pozytywnych zmian w sferze wasnych
finansw (66%), zwikszenie grupy znajomych (47%), punktualnoci (36%), znalezienia zatrudnie-
nia (36%), umiejtnoci zawodowych. Autorzy monitoringu podkrelili, e 91% uczestnikw miao
wizj tego, co bdzie robi po ukoczeniu zaj CIS. W kolejnym opracowaniu przywoanym
przez A. Karwackiego, przygotowanym przez zesp kierowany przez E. Le
48
dokonano analizy
funkcjonowania prawie pidziesiciu CIS-w, bdcych na rnym poziomie organizacyjnym.
44 Uzu 2003 Nr 122, poz. 1143 ze zm., kluozow zmian byla nowelizaoj ustawy z 15 ozerwoa 2007 roku.
45 1. Koral, 0enrra lnregraoj| Spoleoznej, proe33, warszawa 2008: http://www.owies.org.pl/media/ois.pdf (dostp 14.08.2012).
46 A. Karwaoki, 0enrra |nregraoj| spoleoznej, k|ub, |nregraoj| spoleoznej, zaklao, akr,wnoo| zawooowej w w|er|e baoa, lnstytut 3praw Publioznyoh,
1oru 2009, http://www.spoldzielnie.org.pl/tles/13.pdf (dostp 14.08.2012).
47 L. Le, 3. Naloz, laporr z mon|ror|ngu oz|alan|a 0enrrow lnregraoj| Spoleoznej 1,5 roku po uohwa|en|u usraw, o zarruon|en|u sooja|n,m, Minister-
stwo Polityki 3poleoznej, warszawa 2005.
48 L. Le (red.), Baoan|e skureoznoo| re|nregraoj| spoleoznej | zawooowej - mon|ror|ng usraw, z on|a 13 ozerwoa 2003 roku o zarruon|en|u sooja|n,m,
lnstytut 3tudiow Polityoznyoh PAN, warszawa 2007.
LIS 2 15paz2012.indd 61 17.10.2012 08:29
62 [[ 2aseby
Z przeprowadzonych bada wynika, e wikszo uczestnikw, wrd ktrych dominoway osoby
dugotrwale bezrobotne, stosunkowo wysoko ocenia zajcia z zakresu reintegracji spoecznej.
Najwysze oceny dotyczyy zaj z zakresu racjonalnych sposobw gospodarowania pienidzmi,
za najnisze indywidualnych konsultacji z terapeut. W przypadku reintegracji zawodowej
naley zauway, e w Centrach prowadzone s kursy, na ktrych mona podnosi lub nabywa
nowe kwalifikacje zawodowe. Ponadto uczestnicy w trakcie zaj mog naby umiejtnoci samo-
dzielnego poszukiwania pracy. Podstawowe formy reintegracji zawodowej prowadzone w CIS-ach
to: praktyczna nauka zawodu, przekwalifikowanie lub podwyszenie kwalifikacji zawodowych,
pomoc w przekazywaniu ofert, grupowe zajcia na temat samodzielnego uzyskiwania pracy, in-
dywidualne konsultacje z doradc zawodowym, przygotowanie do pracy: u pracodawcy, do pracy
na otwartym rynku pracy lub w spdzielni socjalnej. Z zebranych danych wynika, e nie wszyscy
uczestnicy kocz cay cykl programu, z 66,9% uczestnikw koczcych indywidualny program
zatrudnienia socjalnego: 26,8% znalazo zatrudnienie na oglnych zasadach, 9,2% przy robo-
tach publicznych, 3,7% w ramach zatrudnienia wspieranego u pracodawcy oraz zaledwie 2%
w spdzielniach socjalnych, a a 40,6% po programie byo bezrobotnymi.
Troch mniej optymistyczny obraz efektywnoci CIS-w wyania si z analiz przeprowadzo-
nych przez M. Daneck
49
. W przygotowanym artykule zwraca ona uwag, z jednej strony, na
trudnoci z dotarciem do rzetelnej wiedzy na temat dziaania poszczeglnych CIS-w, z drugiej
za na niewielk skal zjawiska i jego due zrnicowanie terytorialne. Co moe przyczyni
si do bdnej interpretacji podawanych przez rnych badaczy wskanikw. Z przywoanych
przez M. Daneck danych wynika, e z kadym rokiem wzrasta liczba uczestnikw CIS-w, przy
czym poziom efektywnoci mierzony wskanikami ukoczenia zaj i usamodzielnienia si pod
wzgldem ekonomicznym nie ulega poprawie. rednio mniej ni poowa uczestnikw koczy
program, natomiast okoo podejmuje zatrudnienie. Autorka zauwaa, e gdyby wyczy z tej
grupy osoby podejmujce zatrudnienie wspierane to odsetek usamodzielnionych ekonomicz-
nie, czyli mona by rzec w peni zreintegrowanych pod wzgldem spoecznym i zawodowym,
byby jeszcze niszy.
Podsumowujc rozwaania dotyczce oceny CIS-w i KIS-w naley stwierdzi, e efekty,
zwaszcza te ilociowe, nie s w peni zadowalajce, jednak w kocowych ocenach nie powinno
si zapomina o tym, e oprcz tych wymiernych efektw w postaci uzyskania zatrudnienia wane
s efekty mikkie. Absolwenci CIS-w uzyskuj bowiem szans wzmocnienia swoich indywidu-
alnych potencjaw, przezwycienia wyuczonej bezradnoci, zwikszenia motywacji do pracy,
nabycia pozytywnych wzorcw zachowania itp.
Przykadw dziaa podejmowanych na rzecz osb dugotrwale pozostajcych poza patnym
rynkiem zatrudnienia jest bardzo wiele. Ich skuteczno jest wypadkow wielu czynnikw, zaley
ona od potencjaw i sytuacji samego bezrobotnego, skutkw, jakie przynosi dugotrwaa bez-
czynno zawodowa, oferty dziaa aktywizowania bezrobotnych i kompetencji oraz moliwoci
prowadzcych te dziaania, a take zasobw rynku pracy.
49 M. Uaneoka, l,|emar, zarruon|en|a sooja|nego, ,Polityka 3poleozna" 2012, nr 5-6.
LIS 2 15paz2012.indd 62 17.10.2012 08:29

[[

63
Rola ooraocy zawooowego w procesie reinlegrac|i spoeczne| i
zawooowe| oraz |ego relac|e z przeoslawicielami innych he|in
reIessiens
Niewtpliwie doradcy zawodowi odgrywaj du rol w procesie reintegracji spoecznej i zawo-
dowej. Stanowi oni niezbdne ogniwo pomocy w realistycznym planowaniu kariery zawodo-
wej. Pomoc doradcy w rozwizywaniu problemw zawodowych osoby dugotrwale bezrobotnej
polega na stwarzaniu jej moliwoci rozwoju, wyzwalaniu potencjau, uczeniu j wiadomego
brania odpowiedzialnoci za podejmowane decyzje, umoliwianiu zbierania dowiadcze wasnej
sprawczoci i okazywaniu wsparcia emocjonalnego
50
.
Dziaania doradcy zawodowego s niezbdne, gdy osoba bezrobotna dowiadcza caego
spektrum skutkw pozostawania przez dugi czas bez zatrudnienia, a nie ma sprecyzowanych
planw zawodowych bd s to nierealistyczne plany, wskutek czego podejmowane dziaania s
bezowocne. Doradca zawodowy powinien umiejtnie postawi diagnoz dotyczc jej: sytuacji
yciowej, cech osobowoci i charakteru, uzdolnie, zainteresowa, celw zawodowych, wykszta-
cenia, posiadanych kompetencji i dowiadcze zawodowych czy te moliwoci fizycznych. Na
podstawie zebranych danych musi dobra odpowiedni repertuar metod pracy, tak aby osoba
bezrobotna bya zmotywowana i jak najbardziej efektywnie uczestniczya w rozwizywaniu wa-
snego problemu zawodowego.
Doradca, majc wiadomo negatywnych konsekwencji dugiego pozostawania bez pracy
i caej zoonoci sytuacji osoby bezrobotnej, musi zdawa sobie spraw, e takiej osobie nie
wystarczy pomc w planowaniu kariery czy znalezieniu pracy. Pomoc powinna by procesem
rozoonym w czasie, a w pierwszej kolejnoci naley skoncentrowa si na przezwycieniu pod-
stawowych deficytw, ktre przyczyniy si do wystpienia problemu bezrobocia bd powstay
na jego skutek. Wana jest tu wiara doradcy w moliwoci bezrobotnego poradzenia sobie z pro-
blemem, okazywanie mu wsparcia w rnych obszarach, ale te stawianie przed nim racjonalnych
wymaga, tak aby go aktywizowa do zajmowania si swoj sytuacj. Pomoc nie moe koczy si
w momencie podjcia pracy przez osob bezrobotn, doradca musi monitorowa efekty wasnej
dziaalnoci i pomaga bezrobotnemu w radzeniu sobie z trudnociami w pracy zawodowej, o ile
takie wystpuj.
W procesie reintegracji zawodowej i spoecznej szczeglnie trudna wydaje si zmiana pa-
sywnego nastawienia i warunkujcej go hierarchii wartoci posiadanej przez osob bezrobotn,
zwaszcza w sytuacji, gdy nie obserwuje ona w rodowisku, w ktrym funkcjonuje na co dzie,
pozytywnych skutkw indywidualnej aktywnoci. Zmiana postaw na aktywne wymaga podjcia
wielokierunkowych dziaa, w ktre zaangaowany bdzie nie tylko doradca, ale te np. pracow-
nik socjalny. Tego typu wsppraca jest konieczna szczeglnie w przypadku, gdy dowiadczanie
trudnoci natury ekonomicznej, spoecznej czy egzystencjalnej sprawi, e osoba bezrobotna staje
si klientem pomocy spoecznej.
50 R. Lamb, loraozrwo zawooowe w zar,s|e, op. o|r.
2[6
LIS 2 15paz2012.indd 63 17.10.2012 08:29
64 [[ 2aseby
Doradca zawodowy w rozwizywaniu problemw swoich klientw nie moe dziaa w odosob-
nieniu. Wachlarz problemw, ktrych dowiadcza osoba bezrobotna, wymusza na nim koniecz-
no wspdziaania z innymi specjalistami. Poradnictwo zawodowe nie jest terapi, a problemy,
z ktrymi boryka si osoba bezrobotna, mog wymaga interwencji psychoterapeuty, lekarza
psychiatry bd lekarza medycyny pracy. Doradca musi by wiadomy tego, e na pewnych eta-
pach porady zawodowej, w odniesieniu do wybranych osb, naley wczy porady specjalisty,
po to by uzyskay one takie wsparcie, jakiego potrzebuj. Dlatego te, jeeli doradca zdiagnozuje
problem jako wykraczajcy poza jego kompetencje, musi wiedzie, do jakiego specjalisty i do jakiej
instytucji skierowa swojego klienta, aby otrzyma on konieczn pomoc. W trakcie swojej pracy
doradca moe dowiadcza problematycznych kwestii, takich jak np. dyskryminacja, wymagaj-
cych konsultacji np. z prawnikiem czy zwizkami zawodowymi.
Trudno sobie wyobrazi skuteczn pomoc osobie bezrobotnej w podjciu pracy bez wsp-
pracy doradcy zawodowego z porednikiem pracy. Wiedza o rynku pracy, pracodawcach czy
wolnych miejscach pracy, ktrej rdem s porednicy pracy, jest nieodzowna, by efektywnie
podpowiada, gdzie i jak szuka zatrudnienia. Przykadem wsppracy doradcw zawodowych,
porednikw pracy, terapeutw, edukatorw, instruktorw nauki zawodu w zakresie pomocy
osobom wykluczonym spoecznie moe by dziaalno Centrw Integracji Spoecznej i Klubw
Integracji Spoecznej, przynoszca do pozytywne efekty.
W przezwycieniu trudnoci z wejciem na rynek pracy osb wykluczonych korzystna wydaje
si organizacja wsplnych szkole, wymiana informacji pomidzy zatrudnionymi w publicznych
subach zatrudnienia doradcami zawodowymi, porednikami pracy a pracownikami CIS-w i KI-
S-w czy te orodkw pomocy spoecznej o sytuacji na rynku pracy, potencjalnych miejscach
zatrudnienia, zawodach nadwykowych i deficytowych, ofercie szkoleniowej czy tendencjach
rozwojowych lokalnego rynku pracy. Tego typu wsppraca i wymiana informacji moe zaowo-
cowa wypracowaniem skutecznych mechanizmw przeciwdziaania wykluczeniu spoecznemu
i podnoszeniu zdolnoci do podejmowania i utrzymywania zatrudnienia przez osoby dugotrwale
bezrobotne.
Warto te wspomnie o roli doradcy zawodowego w kreowaniu pozytywnego wizerunku oso-
by bezrobotnej w wiadomoci spoecznej. Jest to moliwe w cisej wsppracy z mediami, ktre
rozpowszechniaj do negatywny stereotyp osoby bezrobotnej. Bycie rzecznikiem osb pozba-
wionych zatrudnienia jawi si jako wane zadanie stojce przed doradc zawodowym w procesie
reintegracji zawodowej i spoecznej teje zbiorowoci, liczcej obecnie okoo 2 mln 120 tys. osb
51
.
51 Bezroboo|e rejesrrowane w lo|soe. laporr m|es|ozn, - |ur, 2011, warszawa 2011, http://www.mpips.gov.pl/analizy-i-raporty/bezrobooie-rejestro-
wane-w-polsoe/rok-2011/ (dostp 31.08.2012).
LIS 2 15paz2012.indd 64 17.10.2012 08:29

[[

65
uwagi kocowe
Osoby dugotrwale bezrobotne znajduj si w bardzo trudnej sytuacji na polskim rynku pracy,
z jednej strony na ich pooenie maj wpyw konsekwencje pynce z bezrobocia, a z drugiej brak
dostpnych ofert pracy na rynku. Podjcie pracy, zwaszcza dla osb defaworyzowanych na ryn-
ku dugotrwale bezrobotnych, jest czsto wartoci nieosigaln. Aby poradnictwo zawodowe
przynosio podane efekty, konieczna jest cisa wsppraca doradcy zawodowego z innymi
specjalistami, o ktrych grona w pierwszej kolejnoci zaliczy naley pracownika socjalnego
i porednika pracy. Bliska, konstruktywna wsppraca z pracownikiem socjalnym powinna za-
owocowa zwikszeniem gotowoci bezrobotnego do pracy i przezwycieniem puapki bez-
robocia i pomocy socjalnej. Za ustawiczne wspdziaanie z porednikiem pracy przyczyni si
niewtpliwie do dostpu do najbardziej aktualnych informacjach o rynku pracy i potencjalnych
ofertach zatrudnienia.
Warunkiem skutecznego wspierania osoby dugotrwale bezrobotnej powinno by waciwe
rozpoznanie jej motywacji do pracy oraz indywidualnej sytuacji zawodowej i rodzinnej. Identyfi-
kacja typu osobowoci bezrobotnego, jego charakteru to niewtpliwie waciwa droga sigania po
jak najbardziej skuteczne narzdzia aktywizujce. Rne typy osobowoci to przecie odmienne
dziaania ukierunkowujce ich aktywno. Wiedza o: umiejtnociach, kwalifikacjach, dowiad-
czeniu, wyksztaceniu, osobach pozostajcych pod opiek bezrobotnego, strukturze dochodw
gospodarstwa domowego i rdach trudnoci z podjciem zatrudnienia jest bardzo przydatna
w pracy nad opracowywaniem Indywidualnego Planu Dziaania.
Wane jest, aby usuga doradcza bya zakoczona jakim konkretem, co ma szczeglne zna-
czenie w przypadku osb majcych bardzo konkretne oczekiwania w zwizku z procesem porady.
K. Konefa
52
zwraca uwag na to, e przez niektre osoby, zwaszcza mczyzn, zabiegi, takie
jak np. poradnictwo zawodowe, s postrzegane jako bezuyteczne, jeeli efektem wsppracy
z doradc nie jest co konkretnego, namacalnego. Std propozycje usug doradczych kierowane
do bezrobotnych naleaoby czy z moliwoci udziau w warsztatach, szkoleniach, pozyski-
waniem ofert pracy itp.
Osoby bezrobotne czasami zbyt sztywno podchodz do kwestii wasnego przygotowania
zawodowego, dlatego doradca powinien pracowa z nimi nad rozszerzeniem pola poszukiwa
i zwikszeniem gotowoci do zmiany. Jak zauwaaj J. Krumbolz i A. Levin
53
, czasami nie warto
ogranicza poszukiwa zatrudnienia do obszaru wyznaczonego przez kierunki wczeniejszej edu-
kacji. Naley rozbudza i wzmacnia u bezrobotnych motywacj do podejmowania ustawicznego
ksztacenia. Naleaoby te zwraca uwag na konieczno wykazania si przez bezrobotnego
wiksz elastycznoci w zakresie oczekiwanej wysokoci wynagrodzenia, formy umowy i czasu
dojazdu do ewentualnego miejsca pracy. Czasami doradca powinien uwiadomi bezrobotnemu,
e jego oczekiwania s zbyt wygrowane.
52 K. Konefal, laporr z baoa osob olugorrwa|e bezroborn,oh w wojewoozrw|e |ube|sk|m, op. o|r.
53 1. Krumbolz, A. Levin, Szozo|e ro n|e prz,paoek, op. o|r.
2[7
LIS 2 15paz2012.indd 65 17.10.2012 08:29
66 [[ 2aseby
W projektowaniu zaj, gwnie grupowych, z zakresu poradnictwa zawodowego dla osb
dugotrwale bezrobotnych, warto by byo rozway propozycj organizowania spotka i wymiany
dowiadcze z osobami, ktre rwnie dowiadczyy w swoim yciu dugotrwaego bezrobocia,
i ktrym udao si uzyska oraz utrzyma zatrudnienie. Pokazywanie pozytywnych wzorcw
niewtpliwie zwiksza wiar w to, e obecn sytuacj mona zmieni i zwiksza motywacj bez-
robotnych do dziaania. Warto wic prezentowa pozytywne przykady osb, ktrym w wyniku
dziaa doradczych i wasnej aktywnoci udao si znale zatrudnienie bd zaoy wasn
dziaalno gospodarcz.
W procesie poradnictwa zawodowego wiadczonego na rzecz osb bezrobotnych doradcy
powinni z jednej strony koncentrowa si na wzmocnieniu ich potencjau np. poprzez motywo-
wanie do brania udziau w szkoleniach, staach zawodowych, akcjach o charakterze spoecznym,
zdobywania dowiadczenia zawodowego, nawet jeeli jest ono niezgodne z posiadanym pozio-
mem wyksztacenia, a z drugiej strony do zmiany postrzegania przez nich sytuacji na rynku pracy
i wikszego optymizmu. Dziaania doradcw powinny i w tym kierunku, aby osoby bezrobotne
byy w stanie zrozumie wasn sytuacj, dostrzega w niej jaki sens i mie przewiadczenie, e
co mona w danej sytuacji zrobi
54
. Niewtpliwie taka postawa moe przyczyni si do odniesie-
nia sukcesu, czyli znalezienia pracy przez osob bezrobotn.
Aktywizowanie dugotrwale bezrobotnego ma niewtpliwie zwizek z motywowaniem go do
podejmowania wysiku w kierunku poszukiwania pracy bd te przejawiania gotowoci do jej
wykonywania. Dlatego te w zamian za okazywan pomoc doradca powinien oczekiwa od bez-
robotnego zobowizania do zintensyfikowania wysikw w celu znalezienia pracy. I wydaje si, e
w tym stwierdzeniu zawarta jest niewtpliwie jedna z wanych prawd, dotyczca stymulowania
aktywnoci bezrobotnych.
54 A. Antonovsky, lozw|klan|e rajemn|o, zorow|a. 1ak raoz|o sob|e ze srresem | n|e zaohorowao, lnstytut Psyohiatrii i Neurologii, warszawa 2005.
LIS 2 15paz2012.indd 66 17.10.2012 08:29
LIS 2 15paz2012.indd 67 17.10.2012 08:29
LIS 2 15paz2012.indd 68 17.10.2012 08:29
ke|a ceachinu w recesie
inlegrac|i spoeczne|
i zawooowe|
3
Karolina Lignar-Paczocha
LIS 2 15paz2012.indd 69 17.10.2012 08:29
70 [[ 2aseby
0enic|e i pooslawowe po|cia
Czym |esl coaching!
Celem prezentowanego opracowania jest prba odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu mona
zastosowa coaching jako skuteczn metod reintegracji zawodowej osb dugotrwale nieak-
tywnych. W tym celu tekst podzielono na trzy czci. Pierwsz powicono definicjom coachingu,
rnicom pomidzy t metod rozwoju osobistego i zawodowego a innymi, takim jak: mentoring,
psychoterapia, szkolenia, oraz metodom badania jej efektywnoci. W drugiej zaprezentowano teo-
ri coachingu w reintegracji zawodowej, omwiono metody job coachingu oraz akompaniowania.
W trzeciej przedstawiono wybrane praktyczne przykady zastosowania coachingu w reintegracji
zawodowej w Polsce i niektrych krajach Unii Europejskiej, a take uwagi dotyczce badania efek-
tywnoci dziaa tego typu. Zawarto tu take rozwaania dotyczce roli coachingu w procesie
reintegracji oraz perspektyw zastosowania coachingu w tym procesie.
Popularno coachingu w Polsce wzrosa znaczco w ostatnich latach, co niesie za sob wie-
lo niejednokrotnie sprzecznych i niekompletnych definicji. Termin ten nie ma polskiego odpo-
wiednika, cho czasem jest stosowany zamiennie z okreleniami trening, szkolenie lub do-
radztwo. Jest to jednak bdne uproszczenie, poniewa prowadzi do zacierania istotnych rnic
pomidzy tymi technikami.
Czym zatem jest coaching? W Polsce termin ten uywany jest od stosunkowo niedawna i sta-
nowi zapoyczenie z jzyka angielskiego, jednak czasem jego etymologia jest bdnie kojarzo-
na z angielskim sowem coach
1
. W Leksykonie ortograficznym PWN
2
znajduje si nastpujce
wyjanienie tego sowa: w USA trener druyny sportowej. Jest to wyjanienie poprawne, cho
sowo trener moe prowadzi do bdnego zrozumienia roli coacha przez jej utosamienie z rol
szkoleniowca lub wanie trenera sportowego.
Zgodnie z definicj proponowan przez International Coach Federation (ICF) najwiksz
oglnowiatow organizacj coachingow reprezentujc rodowisko profesjonalnych coachw
coaching jest interaktywnym procesem, ktry pomaga pojedynczym osobom lub organizacjom
w przyspieszeniu tempa rozwoju i polepszeniu efektw dziaania. Coachowie pracuj z klientami
w zakresach zwizanych z biznesem, rozwojem kariery, finansami, zdrowiem i relacjami inter-
personalnymi. Dziki coachingowi klienci ustalaj konkretniejsze cele, optymalizuj swoje dzia-
ania, podejmuj trafniejsze decyzje i peniej korzystaj ze swoich naturalnych umiejtnoci
3
.
W polskiej literaturze przedmiotu sowa coaching i coach nie s tumaczone. Natomiast okrelenie
coachee, ktre oznacza dokadnie osob coachowan, nastrcza nieco trudnoci. Najczciej
spotka mona nastpujce warianty: klient, coachowany, osoba coachowana lub po prostu
coachee. W dalszej czci opracowania bd posugiwa si okreleniem klient, ktre wpraw-
1 Lob. Un||ne Fr,mo|og, l|or|onar,, http://www.etymonline.oom/index.php?term=ooaoh (dostp 5.05.2011): ooaoh|ng, z fr. ooohe, wywodzi si od
slow: powoz, wonioa i ma stanowio metafor prooesu uozenia si, ktory jest podro przez dowiadozenie.
2 leks,kon orrograhozn,, wydawniotwo 3zkolne PwN, warszawa 2001, s. 136.
3 Materialy lCl Polska, http://www.iof.org.pl/index.php/pl/o-iof.html (dostp 5.05.2011).
3[1
LIS 2 15paz2012.indd 70 17.10.2012 08:29
Karolina Lignar-Paczocha [ RoIa coachingu w rocesie integracji soecznej i zawodowej

[[

71
dzie podkrela biznesowy charakter relacji, jednak wydaje si by tumaczeniem najbardziej ade-
kwatnym i jest najczciej stosowane przez profesjonalnych coachw.
Przyjrzyjmy si teraz dokadniej powyszej definicji coachingu. Jest to proces wydobywania
penego potencjau klienta, realizowany podczas sesji z coachem. Nie zawsze musi to oznacza
prac nad konkretnym problemem lub zadaniem biznesowym. Coaching moe by wykorzysta-
ny do rozwoju osobistego, rozwijania potencjau zawodowego, przywdczego lub trenerskiego.
Niejednokrotnie suy on take rozwizaniu dylematw klienta zwizanych ze zmian pracy,
trybu ycia lub sytuacji rodzinnej. Podstawow cech tej metody jest koncentracja na celach
i wiedzy klienta. Autorzy publikacji Moc coachingu
4
przywouj definicj coachingu autorstwa
J. Whitmorea, okrelajc coaching jako odblokowywanie potencjau osoby w celu maksymali-
zacji jej dokona i dziaa. Jest (caoaching) raczej pomaganiem w uczeniu si ni nauczaniem.
Definicja ta podkrela, i praca coacha opiera si na zaoeniu, e to osoba coachowana posia-
da dostateczn wiedz i umiejtnoci pozwalajce na rozwizanie problemw, ktre zamierza
przepracowa w trakcie procesu coachingowego lub te, e jest w stanie w trakcie tego procesu,
z pomoc coacha, dotrze do tych rozwiza. Za literatur przedmiotu mona rwnie posuy
si porwnaniem, e coaching jest sztuk w tym sensie, e gdy jest perfekcyjnie realizowany,
przestaje liczy si technika. Trener w peni angauje si w prac z podopiecznym, a rodzaj relacji
mona porwna do taca dwojga ludzi, w ktrym najwaniejsza jest harmonia i partnerstwo
5
.
Rooza|e coachingu
Istnieje wiele rodzajw coachingu. Bdem byoby sprowadzenie go jedynie do poziomu procesu
i relacji jeden do jednego, coaching moe dotyczy take zespou lub caej organizacji. Najcz-
ciej spotka mona nastpujce rodzaje coachingu: career transition coaching, life coaching,
executive coaching oraz small business coaching
6
.
Career transition coaching jest skierowany do osb zainteresowanych zmian kariery, np.
rozwaajcych rozpoczcie bd porzucenie pracy w korporacji. Jest to proces, w ktrym kadzie
si gwny nacisk na cele zawodowe klienta.
Life (albo personal) coaching, w ktrego centrum s przede wszystkim plany yciowe klienta,
jego wizja samego siebie, ycia, rl, jakie przyjmuje w rnych sytuacjach, rodzinie oraz relacjach
z otoczeniem. Life coaching w znaczenie mniejszym stopniu dotyczy aspektw zawodowych, cho
oczywicie ich nie wyklucza. Koncentruje si midzy innymi na optymalizacji zarzdzania wasny-
mi finansami, poprawie zdrowia lub kondycji fizycznej, podniesieniu indywidualnej kreatywnoci
lub rozwoju umiejtnoci pozazawodowych.
4 w. wilozyska, M. Nowak, 1. Kuoka, 1. 3awioka, K. 3ztajerwald, Moo ooaoh|ngu. loznaj narzoz|a rozw|jajoe um|ejrnoo| | komperenoje osob|sre,
wydawniotwo elion, 0liwioe 2011, s. 19.
5 L. Parsle, M. wray, 1rener ooaoh|ngu | menror|ngu w ooskona|en|u prooesu uozen|a s|, tlum. l. Podsiadlo, 0toyna Lkonomiozna, Krakow 2003, s. 23.
6 w literaturze przedmiotu spotkao mona kilka typologii. Roni si one od siebie nieznaoznie, glownie nazewniotwem: exoeur|ve ooaoh|ng bywa take
nazywany ooaohingiem managerskim, oareer rrans|r|on ooaoh|ng pojawia si take pod nazw ooaohing zawodowy. 3 to jednak ronioe natury
semantyoznej i nie dotyoz istoty wyodrbnionyoh rodzajow ooaohingu.
LIS 2 15paz2012.indd 71 17.10.2012 08:29
72 [[ 2aseby
Executive coaching przeznaczony jest dla managerw, kadry zarzdzajcej i specjalistw za-
interesowanych wasnym rozwojem bd te wprowadzeniem coachingu do organizacji.
Small business coaching jest skierowany do mniejszych firm i ich managerw, do przedsi-
biorstw, ktre dopiero planuj rozpocz lub niedawno rozpoczy dziaalno. Tego typu co-
aching rekomendowany jest rwnie osobom prowadzcym wasn dziaalno gospodarcz.
Llapy procesu coachingowego
Zazwyczaj coaching dzieli si na cztery etapy
7
: (1) ustalenie kontekstu coachingu, (2) zrozumienie
i ukierunkowanie coachingu, (3) przegld procesu i wzmocnienie uczenia si, (4) zakoczenie pro-
cesu. W tym miejscu omawiane jest zagadnienie coachingu jako takiego, bez modyfikacji, ktre s
niezbdne, by skutecznie zaimplementowa go w procesie reintegracji zawodowej. W nastpnych
rozdziaach zostan podkrelone rnice midzy job coachingiem a coachingiem biznesowym.
Ustalenie kontekstu. Wielu klientw, zaczynajc coaching, bdnie rozumie jego specyfik. Na
tym etapie, naley nie tylko zadba o komfort klienta, zapewnienie mu bezpieczestwa w sensie
psychologicznym i fizycznym, ale upewni si, e klient zrozumia, jakie s zaoenia coachingu.
Ten etap bywa take nazywany zbudowaniem dobrego kontaktu. J. Starr
8
podkrela, e w tej
fazie poza zbudowaniem relacji niezbdne jest stworzenie poczucia przewodzenia, ktre sprawi,
e klient ( w omawianych przez autork warunkach biznesowych podwadny) powinien mie
wiadomo, e znajduje si w dobrych rkach.
Zrozumienie i ukierunkowanie coachingu. To wedug wielu specjalistw etap najtrudniejszy.
Jego istot jest poznanie klienta, dokonanie dokadnej analizy sytuacji, w jakiej si on znajduje.
Kluczowe, nie tylko w tej fazie, ale w ogle dla powodzenia caego procesu coachingowego, jest
uzgodnienie konkretnych celw coachingowych cele te ustala sam klient, coach jest jedynie
pomocnikiem i wsparciem.
Przegld procesu coachingu i wzmocnienie procesu uczenia si. Praca metod coachingu nie
odbywa si jedynie podczas sesji; wiele zaley od zaangaowania klienta i tego, ile wysiku i czasu
wkada w realizacj celw i planu pomidzy sesjami. Przegld postpw, informacja zwrotna,
refleksja, ewentualna zmiana metod dziaania s elementami tego etapu pracy coacha i klienta.
Wana jest rwnie ocena wynikw coachingu w rodowisku klienta oraz to, by dawa on regular-
nie informacj zwrotn coachowi na temat procesu, postpw, ale take ich relacji.
Zakoczenie procesu w coachingu moe oznacza informacj zwrotn i witowanie sukcesu,
ale mona te na tym etapie dodatkowo wyznaczy kolejne cele i kolejne plany dziaania.
ICF wyrnia a 11 kluczowych kompetencji coacha, z ktrych najistotniejsze to zadawanie
pyta, umiejtno budowania relacji opartej na zaufaniu i zrozumieniu, aktywne, empatyczne
suchanie, udzielanie konstruktywnej i wpierajcej informacji zwrotnej. Sprawny i profesjonalny
7 Podobnie jak w przypadku typologii ooaohingu, ktoryoh jest wiele, tak te w ronyoh rodlaoh mona znaleo rone detnioje etapow prooesu ooaohin-
gowego. w niektoryoh publikaojaoh autorzy, jak na przyklad 1. 3tarr, 0oaoh|ng o|a managerow. Sluohaj, mor,wuj | zw|ksz porenojal zespolu, tlum.
K. Limnooh, wydawniotwo Ldgard, warszawa 2011, wyodrbniaj 5 etapow tego prooesu, ktory nazywa ,oiek ooaohingow", s to: zbudowanie
dobrego kontaktu, wyodrbnienie tematu i oelu, uzyskanie zrozumienia i wgldu, konkluzje i ustalenia, domykanie i zakoozenie.
8 lb|oem, s. 118.
LIS 2 15paz2012.indd 72 17.10.2012 08:29

[[

73
coach powinien umie powstrzyma si od wygaszania wasnych opinii, komentarzy. Jego za-
daniem nie jest udzielanie rad, ale wanie poprzez zadawanie otwartych, efektywnych, odpo-
wiednio skonstruowanych pyta pomoc klientowi w zidentyfikowaniu jego wizji yciowej lub,
w wszym rozumieniu, wizji zawodowej, a nastpnie wsparcie w ustaleniu planu jej realizacji.
Niezwykle istotne jest, e w coachingu rozwizania i kolejne kroki definiuje sam klient.
Podsumowujc, coaching mona okreli jako kilkuetapowy proces, ktry nie jest tosamy ze
szkoleniem, relacj mentorsk, doradztwem czy te terapi, cho moe zawiera pewne podo-
biestwa z wymienionymi metodami, a coach w swojej pracy moe wykorzystywa pewne tech-
niki z nich zaczerpnite. By skutecznie wykorzystywa narzdzia coachingowe naley nie tylko
wiedzie, jak i na jakim etapie ycia organizacji lub klienta je zastosowa, ale rwnie rozumie
rnic pomidzy coachingiem a innymi metodami rozwoju osobistego i zawodowego.
Coaching a inne melooy rozwo|u osobislego
Warto oddzieli coaching od innych metod rozwoju osobistego, cho nie jest to zadanie atwe. Jak
pisze M. Bennewicz: dyscypliny rozwojowe zwizane z coachingiem maj swe rnorodne rda,
a pogldy, pojcia i definicje bywaj tak rnorodne jak w przypadku szk psychoterapeutycznych.
() Coaching to w istocie dyscyplina synkretyczna rodzca si w praktyce sportowej, medycznej,
akademickiej i biznesowej, std czerpie zarwno z psychologii eksperymentalnej, poznawczo be-
hawioralnej, psychoterapii, jak i socjologii, antropologii kulturowej, neurofizjologii, neurolingwistyki,
dobrych praktyk rzemielniczych, zarzdzania projektowego oraz oczywicie mnemotechnik
9
. Jak
wida, ortodoksyjne rozrnienie czy oddzielenie coachingu na tle innych dziedzin jest zadaniem
bardzo trudnym. Mimo to mona wyodrbni kilka cech tego procesu, ktre znaczco odrni go
od innych metod rozwoju osobistego takich jak szkolenie, mentoring, doradztwo, czy psychoterapia.
Coaching a szkolenia. Podstawowa rnica pomidzy coachingiem a szkoleniem polega na
tym, e w trakcie szkolenia jego uczestnik powinien otrzyma gotowe rozwizania, narzdzia
i techniki, ktrych zastosowanie pozwoli mu na rozwizanie jego problemw. Jak podkrela
M. Bennewicz, dziaania edukacyjne poszerzaj wiedz, coaching za bazuje na dowiadczeniu
10
.
Trener jest specjalist w danej dziedzinie, dzieli si wiedz i sprawdzonymi, niekoniecznie we wa-
snej praktyce, modelami lub schematami, ktre sprawdzaj si w danych sytuacjach. Natomiast
o sukcesie w coachingu mowa, gdy to klient sam, przy wparciu coacha, wypracowuje rozwizania
w oparciu o wasn wiedz i dowiadczenie. Gdyby wprowadzi za S. Jarmuem i J. Witkowskim
rozrnienie pomidzy szkoleniem i treningiem, to coaching byby definicyjnie nieco bliszy tre-
ningowi, ktry zawiera cele zwizane z postawami
11
i wychodzi zdecydowanie poza paszczy-
zn wiedzy, uwzgldniajc take paszczyzn umiejtnoci i podstaw oraz przewiduje formy
aktywizujce uczestnikw
12
.
9 M. Bennewioz, 0oaoh|ng | menror|ng w prakr,oe, 0+1 0runer + 1ahr Polska, warszawa 2011, s. 28.
10 lb|oem, s. 23.
11 3. 1armu, 1. witkowski, loorozn|k rrenera. lrakr,ka prowaozen|a szko|e., Moderator, 1aszow 2004, s. 49.
12 lb|oem, s. 50.
LIS 2 15paz2012.indd 73 17.10.2012 08:29
74 [[ 2aseby
Coach, w przeciwiestwie do trenera, nie musi koniecznie zna si na zagadnieniach, ktre
s w centrum zainteresowania klienta. Rol coacha nie jest take dawanie rad lub dzielenie si
gotowymi rozwizaniami. W przeciwiestwie do sytuacji szkoleniowej wychodzi si tu z zaoe-
nia, e nie ma dwch identycznych sytuacji, dwch takich samych klientw, podobnie jak nie ma
rozwiza uniwersalnych.
Coaching a mentoring. Mentor to osoba, ktra jest wicej ni tylko trenerem. To ekspert posia-
dajcy szerokie dowiadczenie praktyczne w danej dziedzinie, a jego zadaniem jest dzielenie si
tym wanie dowiadczeniem. W odrnieniu od coacha, mentor musi szczegowo zna bran,
ktra interesuje klienta i koncentrowa si na przekazaniu mu swojej wiedzy. Mentoring mona
zdefiniowa, jako relacj midzy mistrzem a uczniem. Mentoring nie zawa si jedynie do obsza-
ru szkolnego lub uniwersyteckiego. D. Clutterbuck definiuje rol mentora w nastpujcy sposb:
mentor to czowiek dowiadczony, ktry chce podzieli si swoj wiedz z kim o dowiadczeniu
skromniejszym, w relacji charakteryzujcej si wzajemnym zaufaniem
13
. Coaching natomiast
opiera si na zaoeniu, e to klient najlepiej wie, co jest dla niego dobre, decyduje o celach oraz
posiada lub jest w stanie zdoby zasoby, ktre posu mu do ich realizacji. Poprzez odpowiednie
zastosowanie technik coachinowych, a w szczeglnoci efektywne zadawanie pyta coach wspie-
ra klienta w odkrywaniu tych zasobw. Podobnie jak od trenera, od mentora moemy oczekiwa
rad, profesjonalny coach bdzie ich unika za wszelk cen. J. Starr w ksice Coaching dla mana-
gerw
14
odpowiadajc na pytanie, czym jest coaching, daje przyszym coachom nastpujc
wskazwk: prowad innych, prbujc zachca ich jak najczciej do samodzielnego mylenia
i decydowania. Rb to, starajc si sucha, pyta, dajc sobie czas na namys oraz wysyajc in-
formacj zwrotn.
Coaching a doradztwo. W relacji doradca klient odpowiedzialno za ocen problemu i sytu-
acji jest zdecydowanie po stronie doradcy. Opierajc si na informacjach przedstawionych przez
klienta oraz na wasnej obserwacji i dowiadczeniu, doradca analizuje i definiuje sytuacj klienta,
a jego zadaniem jest przedstawienie konkretnego rozwizania, zmiany lub optymalizacji. Doradca
zachca, argumentuje, proponuje, oczekuje si od niego przede wszystkim gotowych rozwiza.
Coach zachca klienta do samodzielnego poszukiwania rozwiza, pomaga mu w uwiadomie-
niu sobie, nazwaniu i uporzdkowaniu wasnych celw, przemyle i moliwoci radzenia sobie
z przeszkodami. Kolejna istotna rnica tkwi w rozoeniu odpowiedzialnoci: w coachingu jest
po stronie klienta, ktry sam zdefiniowawszy cele, wypracowuje rozwizania w oparciu o swoje
zasoby, a nastpnie sam okrela plan dziaa i podejmuje je, przejmujc za nie odpowiedzialno.
Na doradcy bdcym ekspertem i najczciej take autorem proponowanych rozwiza spo-
czywa gros odpowiedzialnoci za sukces lub niepowodzenie klienta. Nieporozumieniem byoby
twierdzenie, i coach nie ponosi odpowiedzialnoci za klienta. Jest odpowiedzialny za jego bezpie-
czestwo, take psychologiczne, ale nie jest, jak powinno by w przypadku doradcy, gwarantem
skutecznoci rozwiza. W coachingu, ktry jest, przypomnijmy, procesem uczenia si, istnieje
13 U. Clutterbuok, Kao, porrzebuje menrora. 1ak k|erowao ra|enram|, wydawniotwo PL1l1, warszawa 2002, s. 34.
14 1. 3tarr, 0oaoh|ng o|a managerow., op. o|r., s. 30.
LIS 2 15paz2012.indd 74 17.10.2012 08:29

[[

75
take przestrze na popenianie bdw. Coach ma wspomc klienta w ich analizie i tworzeniu
planu ich wyeliminowania w przyszoci.
Coaching a psychoterapia. Psychoterapia lub poradnictwo psychologiczne s procesami
zorientowanymi gwnie na przeszo klienta. Jego dowiadczenia s analizowane, a nastp-
nie terapeuta i klient wsplnie identyfikuj lepsze sposoby postpowania w danych sytuacjach.
W wikszoci szk terapeutycznych zachowania klienta analizuje si i wyjania na podstawie
interpretacji jego dziaa z przeszoci, na przykad z dziecistwa, z domu rodzinnego. Coaching
natomiast jest silnie zorientowany na przyszo, koncentruje si na zasobach klienta, na jego
aktualnych moliwociach, a take na wizji ycia, celach i podanych rezultatach. W coachingu
wana jest odpowied na pytanie nie tylko o to, dlaczego klient robi co w konkretny sposb lub
dlaczego w ogle to robi, ale przede o to, kim chce by. A to osiga si poprzez proces analizy,
autorefleksji i samodzielnie podejmowanych, autonomicznych decyzji. Coach i klient koncentruj
si na uczeniu si na bdach i wyciganiu wnioskw, przy czym nacisk jest kadziony na ten drugi
element. Jak wspomniano wczeniej, coaching jest ukierunkowany na przyszo i na aktywne
wprowadzanie planw w ycie. Klient ma prawdo od niepowodze; najwaniejsze jest to, jak sobie
z nimi poradzi i jakie podejmie dziaania, by ich unikn w przyszoci.
8aoanie efeklywnoci coachingu
Coaching jest coraz szerzej stosowan technik rozwoju osobistego i zawodowego, cieszy si ro-
snc popularnoci w biznesie. Jednak badanie jego efektywnoci nie jest zagadnieniem bardzo
szeroko opisanym w literaturze przedmiotu. W porwnaniu do publikacji powiconych rodzajom
coachingu i ich narzdziom, liczba profesjonalnych opracowa na temat efektywnoci coachingu
jest zdecydowanie bardziej ograniczona. Ponadto dotycz one, poza nielicznymi wyjtkami, analiz
efektywnoci coachingu jako metody rozwoju zawodowego lub osobistego, nie za narzdzia re-
integracji zawodowej. W kontekcie coachingu i reintegracji zawodowej s to publikacje bd to
bezporednio zwizane z realizowanymi projektami, relacjonujce stan osignicia zamierzonych
rezultatw, bd te pobiene analizy, ktre maj charakter publicystyczny. Te za, ktre doty-
cz coachingu jako metody rozwoju zawodowego odnosz si do obszaru czysto biznesowego.
To wanie w tym obszarze proponuje si mierzenie efektywnoci coachingu za pomoc bada
ankietowych lub skal. Przykadem skali moe by szeciostopniowa skala, ktr zaproponowali
amerykascy badacze T. Bacon i A. Pool z Lore International Institute
15
. W dalszej czci opraco-
wania nawi do bada dotyczcych zastosowania coachingu i technik coachingowych w re-
integracji zawodowej, niniejszy podrozdzia powicony jest krtkiej analizie metody mierzenia
skutecznoci coachingu biznesowego lub personalnego.
Mona wyznaczy kilka miar skutecznego coachingu: zadowolenie pracownikw, ktrzy byli
klientami w procesie coachingowym, przyrost konkretnych kompetencji klienta, czy na przykad
15 1. Baoon, A. Pool, 0an ooaoh|ng effeor|veness be measureo7, 2011, http://www.ooaohfederation.org/artioles/index.ofm?aotion=view&artiole-
lU=78&seotionlU=45 (dostp 8.09.2012).
LIS 2 15paz2012.indd 75 17.10.2012 08:29
76 [[ 2aseby
redukcja kosztw organizacji. Miar skutecznego coachingu, szczeglnie jeeli chodzi o coaching
ukierunkowany na podniesienie poziomu kompetencji zawodowych moe by stopie, w jakim
zmieniy si praktyczne zachowania i nawyki biznesowe klienta (na przykad zachowania sprze-
daowe oraz umiejtno i czstotliwo ich zastosowania w pracy z jego klientami). Mona take
za miar sukcesu przyj zwrot z inwestycji i konkretne rezultaty finansowe. Badania przeprowa-
dzone przez Metrix Global na temat coachingu wrd firm z listy Fortune 500 ukazay 529% zwrotu
z inwestycji w coaching oraz wiele niematerialnych korzyci
16
.
Jeeli przyj pierwsze z wymienionych kryteriw, czyli ocen oraz zadowolenie klienta,
to wedug bada przeprowadzonych przez firm Developemtn Dimensions International
17
po-
nad 90% ankietowanych uznao, e coaching mia na nich silny lub umiarkowany wpyw. Jest to
jednak, co oczywiste, kryterium bardzo subiektywne. Jak podkrela M. wiey, zagadnienie to
stanowi ciekawy materia dla bada w zakresie psychologii oraz zaznacza, przytaczajc analiz
autorstwa trjki australijskich badaczy, i ronie liczba profesjonalnych bada w tym zakresie.
Obserwowane pozytywne efekty dotyczyy zarwno wskanikw efektywnoci dziaania, jak
i miar samoopisowych (np. subiektywny dobrostan, poczucie kontroli nad otoczeniem). Autorzy
podsumowuj (...) wyniki, stwierdzajc, e stanowi one znaczce i wartociowe podstawy dla
wiedzy o efektywnoci coachingu
18
.
CIPD Chartered Institute of Personnel and Development - zaprezentowa w 2005 roku ba-
dania, ktre pokazyway motywacje firm decydowajcych si na inwestowanie w coaching. Na
pierwszym miejscu (w przypadku prawie 78% badanych firm) stawiano poprawienie indywidual-
nych wynikw pracownikw. Zwikszenie wydajnoci oraz planowanie kariery i rozwoju osobi-
stego pracownikw to powody deklarowane przez blisko jedn trzeci badanych firm. Raport nie
zawiera jednak informacji, jak badane firmy oceniay i mierzyy skuteczno podjtych dziaa
coachingowych. Podobnie skuteczno zastosowania coachingu podsumowuj polscy autorzy
O. Rzycka i W. Poroso podkrelajc, e jakociowe kwestionariusze zwizane z rnymi obsza-
rami biznesu udowodniy, e coaching przynosi nastpujce korzyci: popraw jakoci indywidu-
alnej pracy, popraw wynikw, wzrost poczucia, e jest si we waciwym miejscu o waciwym
czasie, zwikszenie satysfakcji z pracy, wzrost otwartoci na uczenie si, moliwo uywania
talentu i potencjau w bardziej efektywny sposb, podniesienie morale i utrzymanie najlepszych
pracownikw w firmie
19
.
16 C. wilson, 0oaoh|ng ano ooaoh rra|n|ng |n rhe workp|aoe, ,lndustrial and Commeroial 1raining" 2004 nr 36 (2), s. 96.
17 A. Przybysz, Skureoznoo ooaoh|ngu. N|e r,|ko o|a ana||r,kowl, luty 2011, http://www.ekobiety.pl/index.php?id=42,757,0,0,1,0 (dostp 8.09.2012).
18 0rant, Cavangh, Kemp, oyt. za: M. wiey, ls,oho|og|a akaoem|oka w prakr,oe ooaoh|ngowej, ,Coaoh" 2008, nr 2, s. 34.
19 0. Rzyoka, wspolpraoa w. Poroslo, Meneoer ooaohem. 1ak rozmaw|ao, b, os|gno rezu|rar,, wolters Kluwer Polska, warszawa-Krakow 2010, s. 36.
LIS 2 15paz2012.indd 76 17.10.2012 08:29

[[

77
Teoria coachingu w pracy z osobami ougolrwale nieaklywnymi
zawooowo cele, melooy, warunki slosowalnoci
T cz opracowania powicono omwieniu zastosowania coachingu i jego rnych modyfikacji
w reintegracji osb dugotrwale nieaktywnych zawodowo. Opisane zostay tu metodologia job
coachingu i towarzyszenia (akompaniowania) oraz ich zastosowanie w reintegracji osb bezrobot-
nych, a take w programach zatrudnienia wspomaganego dla osb niepenosprawnych. Przedsta-
wione zostay take podstawowe rnice pomidzy coachingiem, job coachingiem, szkoleniem on
the job oraz poradnictwem zawodowym. Zaprezentowano metody i podstawowe zasady dziaania
trenera pracy i ich porwnanie z tymi, jakimi powinien kierowa si coach.
Czym |esl |ob coaching!
Analizujc opisy wybranych projektw w zakresie szeroko pojtej reintegracji zawodowej oraz
ich rezultatw, czsto natrafiaam na rne, nie zawsze spjne i pene definicje job coachingu.
W czci opisw job coacha definiowano jako doradc
20
, mentora, w czci za jako osob, ktrej
zadaniem jest udzielenie wsparcia klientowi na podstawie wczeniejszego dokadnego zbadania
jego potrzeb
21
. W aktywizacji zawodowej osb niepenosprawnych i dugotrwale nieaktywnych
zawodowo najczciej stosowan metod coachingow jest tak zwany job coaching. Jest to meto-
da wprowadzania osb na rynek pracy i utrwalania tych osb na rynku pracy
22
. W polskich opra-
cowaniach termin ten stosowany jest zamiennie z okreleniem trening pracy. Uproszczeniem
natomiast jest utosamienie job-coachingu ze szkoleniem on the job. On the job training (OJT), cho
stanowi relacj trenersko-coachingow, nie jest technik aktywizacji osb dugotrwale bezrobot-
nych, ale oznacza szkolenie, ktrego celem jest podniesienie poziomu konkretnych umiejtnoci
zawodowych, najczciej potrzebnych bezporednio do wykonywania konkretnej pracy. OJT moe
by przeprowadzony w miejscu pracy, na etapie przygotowania do jej samodzielnego wykonywa-
nia. OJT to najczciej jeden z etapw job coachingu, programw zatrudnienia wspomaganego
lub asystowania. W literaturze dotyczcej tematyki zatrudnienia wspomaganego i chronione-
go, czyli metod aktywizacji i reintegracji skierowanych do osb niepenosprawnych umysowo,
stosuje si okrelanie trener pracy, asystent pracy lub trener zatrudnienia wspomaganego.
Jeeli zdefiniujemy zatrudnienie wspomagane jako proces, ktry skada si z kilku etapw; w tym
diagnozowania, przeszkolenia i utrzymania miejsca pracy, to OJT jest wykorzystywane w drugiej
fazie, natomiast dla penego powodzenia tego typu metody aktywizacji niezbdne jest wsparcie
i dalsze wspomaganie beneficjenta tego typu dziaania, ktre moe z powodzeniem by oparte
20 Przyklad moe stanowio detnioja job ooaohingu w projekoie 1ob ooaoh|ng, skierowanym do osob bezrobotnyoh, http://www.inwestyojawkadry.info.pl/
szkolenie-job_ooaohing,sz,231610.html (dostp 8.09.2012). 1ob ooaoh detniowany jest tam jako moderator, osoba wspierajoa, ktora jednak dziala
tak, by wspierao samodzielnoo benetojenta programu, mimo to w opisie projektu ozytamy, i job ooaoh podpowie, jak znaleo prao.
21 Czoiej przewaa jednak ten wlanie sposob detniowania job ooaohingu, ozego przykladem moe byo opis Mooe|u |oka|nej s|eo| wsparo|a osob
bezoomn,oh | zagroon,oh bezoomnoo|, http://www.equal.org.pl/baza.php?M=9&PlU=27&lang=pl (dostp 8.09.2012), w ktorym ozytamy, i do
zada akompaniatora (szerzej o metodzie akompaniowania w dalszej ozoi opraoowania) naley wspieranie osoby bezrobotnej w dzialaniaoh zmie-
rzajoyoh do podjoia zatrudnienia: motywowanie i udzielanie pomooy (przy zaohowaniu pelnej samodzielnooi osoby bezrobotnej), a take diagnozo-
wanie sytuaoji i wyznaozanie sekwenoji dziala dostosowanyoh do potrzeb oraz moliwooi konkretnej osoby.
22 M. 0ajda, lnregraoja, http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/1854 (dostp 3.06.2011).
3[2
LIS 2 15paz2012.indd 77 17.10.2012 08:29
78 [[ 2aseby
na metodach coachingu. W tym opracowaniu terminy job coach oraz trener pracy stosowane
s zamiennie, gdy tak s one stosowane w tekstach specjalistycznych.
Niewaciwe wydaje si jednak tumaczenie terminu job coaching jako osobiste doradztwo
coaching, poniewa w adnej formie nie jest doradztwem. Podobnie jak poradnictwo zawodowe
nie jest doradztwem; w zaoeniach metodycznych oraz wykorzystywanych narzdziach jest ono
zdecydowanie blisze coachingowi.
Rysunek 1. Zakres coachingu, job coachingu i poradnictwa zawodowego
rodlo: 0praoowanie wlasne.
Metodologia job coachingu, podobnie jak coachingu biznesowego, zakada, e nie istniej dwie
identyczne osoby, nie ma take dwch dokadnie takich samych przyczyn problemw zwizanych
z funkcjonowaniem na rynku pracy. Ze wzgldu na bardzo rne powody bezrobocia, indywidual-
n histori zawodow, zrnicowanie kwalifikacji, rn dugo okresu pozostawania bez pracy
do kadego klienta naley zastosowa indywidualne podejcie. Zrnicowane i zindywidualizowa-
ne podejcie sprawdza si dobrze zarwno wobec osb ju dugotrwale nieaktywnych, ale take
tych, ktre s zagroone bezrobociem. Podstawowym celem jest przywrcenie takim osobom
umiejtnoci aktywnego odnalezienia si i funkcjonowania na rynku pracy oraz utrzymanie ich
w wybranych miejscach pracy. Job coaching nie zawsze musi by zwizany z instytucjami lub fir-
mami zatrudnienia socjalnego. Podobnie jak w innych rodzajach coachingu, relacja z job coachem
jest kluczowa. Nie jest to zadanie atwe ze wzgldu na du (20-40) liczb klientw prowadzonych
jednoczenie przez jednego coacha. Warto doda, e w Polsce job coaching jest praktykowany
gwnie w ramach projektw EFS.
Trudno okreli, czy job coach lub trener pracy to ju nowo powstay zawd, czy rola zawodowa
takich profesji, jak: doradca zawodowy, pracownik socjalny, coach biznesowy. W ostatnich latach na
FRDFKLQJ MREFRDFKLQJ
SRUDGQLFWZR
]DZRGRZH
LIS 2 15paz2012.indd 78 17.10.2012 08:29

[[

79
polskim rynku szkole pojawiy si kursy i szkolenia dla job coachw
23
, a zagadnienia job coachingu
wczane s do programw niektrych studiw podyplomowych z zakresu coachingu i doradztwa
zawodowego. wiadczy to jednak raczej o tym, e job choaching naley jeszcze traktowa jako rol
wpisan w zawd na przykad doradcy zawodowego anieli wyodrbnienie oddzielnego zawodu.
|eb ceachin elapy procesu
Podobnie jak w coachingu, w job coachingu mona wyrni kilka etapw tego procesu: (1) dia-
gnoza sytuacji, (2) realizacja zindywidualizowanego planu rozwoju, (3) utrwalenie.
Diagnoza sytuacji. Podczas tego etapu job coach pomaga klientowi zrozumie samego siebie
oraz specyfik sytuacji na rynku pracy. Pomaga mu okreli cel, jaki klient chce osign na rynku
pracy (jak prac, gdzie i w jakim czasie chce wykonywa). Efektem kocowym tego etapu jest
przygotowanie tak zwanego Indywidualnego Planu Rozwoju klienta (IPR), czyli opisu konkretnych
dziaa majcych na celu wprowadzenie klienta na rynek pracy.
Realizacja Indywidualnego Planu Rozwoju. W tej fazie celem jest midzy innymi uksztato-
wanie odpowiedniego nastawienia klienta do pracy, umoliwienie mu znalezienia rwnowagi
midzy yciem zawodowym a prywatnym, wzmocnienie jego si przerobowych, rozwinicie wiary
w siebie i wasne umiejtnoci w miejscu pracy, zwikszenie odpornoci na stres, poprawienie
umiejtnoci interakcyjnych, podniesienie kwalifikacji. Ten etap powinien zakoczy si znale-
zieniem miejsca pracy przez klienta.
Utrwalenie czyli utrzymanie klienta na miejscu pracy. Istotne jest nie tylko znalezienie pra-
cy przez klienta, ale take jej utrzymanie. Wane jest, aby jak najduej przepracowa na nowo
znalezionym stanowisku. Podczas tego etapu job coach wspiera klienta w przystosowaniu si
do miejsca pracy, podniesieniu wydajnoci pracy oraz zbudowaniu prawidowych relacji z praco-
dawc i wsppracownikami.
Rola |eb ceacha
Job coach, inaczej trener pracy, bywa te nazywany moderatorem drogi zawodowej
24
Jego zada-
niem jest wspieranie, ale nie wyrczanie w dziaaniach reintegracyjnych. Oznacza to na przykad,
e job coach pomoe napisa yciorys, wyszuka miejsce pracy, ale nawet jeeli miaoby to
spowolni w pewnym stopniu proces poszukiwania pracy nie wykona tych czynnoci za klienta.
Jego rol jest pomc klientowi przeanalizowa wasne silne i sabe strony; zbudowa i doskonali
jego samodzielno, a w sytuacji, gdy ktry z etapw IPR nie zosta zrealizowany, pomc prze-
analizowa, w czym tkwi przyczyna niepowodzenia i wycign wnioski. O ile w coachingu bizne-
sowym odpowiedzialno za wykonanie zada, za ich realizacj i powodzenie spoczywa gwnie
23 Przyklad moe stanowio oferta studiow podyplomowyoh 3zkoly wyszej Psyohologii 3poleoznej na rok akademioki 2011/2012: http://www.po-
dyplomowe.pl/studia-podyplomowe-warszawa/job-ooaohing-nowoozesne-doradztwo-zawodowe-i-profesjonalna-aktywizaoja-zawodowa (dostp
8.09.2012).
24 M. 0ajda, lnregraoja, op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 79 17.10.2012 08:29
80 [[ 2aseby
na kliencie, o tyle w metodologii job coachingu niepowodzenia s w pierwszej linii interpreto-
wane jako potencjalne bdy w procesie identyfikowania i definiowania celw IPR. Rol coacha
jest tu obserwacja oraz analiza zachowa i dziaa klienta, wspieranie go za pomoc informacji
zwrotnej, ale te jest on odpowiedzialny za dobr odpowiednich metod, ktre pomog klientowi
wprowadzi takie zmiany, ktre zaowocuj realizacj IPR. Podobnie jak w przypadku coachingu
biznesowego czy life coachingu, kluczowa jest relacja midzy klientem a coachem relacja oparta
na zaufaniu, zrozumieniu, jasnych zasadach i okreleniu zakresw pomocy, ktr moe dostar-
cza coach. Jest to szczeglnie istotne, na pierwszym etapie, podczas ktrego powstaje indywi-
dualny plan rozwoju. Podobnie jak w coachingu, niezwykle istotne jest klarowne zdefiniowanie
roli trenera pracy i uwiadomienie klientowi, e jego zadaniem nie jest dostarczenie gotowych
rozwiza, wykonywanie za niego pracy lub dokonywanie wyborw. To, co jest specyficzne dla
roli job coacha w odrnieniu od zada i metodyki pracy coacha w ujciu tradycyjnym czy bizne-
sowym, to to, e job coach moe przyjmowa rol cznika pomidzy klientem a jego przyszym
lub obecnym pracodawc i innymi pracownikami. Tak o to o specyfice job coachingu i jego zale-
tach mwi sami job coachowie, opisujc swoje dowiadczenie w pracy z osobami dugotrwale
bezrobotnymi, w tym osobami, ktre ze wzgldu na wiek powyej 50 lat (a nawet ju powyej
45) s szczeglnie zagroone dugotrwaym bezrobociem: Moim zadaniem jest indywidualne
doradztwo zawodowe. W praktyce polega ono, w pierwszej kolejnoci, na rozpoznaniu mocnych
i sabych stron, preferencji zawodowych, wyksztacenia, zainteresowa, stanu zdrowia, sytuacji
zawodowej i rodzinnej osoby zgaszajcej si po pomoc, a nastpnie wsplnemu wyznaczeniu
celu i opracowaniu indywidualnego planu rozwoju. Niestety, nie zawsze jest to zadanie proste.
Osoby zgaszajce si po pomoc czsto s zmczone i zestresowane poszukiwaniem pracy lub
utrzymaniem si na zajmowanym stanowisku. Np. pielgniarki z dugoletnim staem, ktre prze-
kroczyy 45 rok ycia, czsto maj kopoty z rozwizywaniem sytuacji stresowych, asertywnoci,
komunikacj, zarzdzaniem czasem, obsug komputera czy posugiwaniem si jzykami obcymi.
Jednak zdarzaj si te osoby bardzo aktywnie poszukujce rozwizania swojej skomplikowanej
sytuacji zawodowej. Pamitam laborantk, ktra utracia prac ze wzgldu na zmiany w struktu-
rze zatrudnienia. Jednak dziki zastosowaniu metody job coachingu, nie tylko pomocy job coacha,
ale take szkoleniom psychologicznym, komputerowym i zawodowym, sama t prac odzyskaa
i do dzi pracuje z wielkim zadowoleniem i wzmocnion pozycj zawodow
25
.
Na czym polega melooa lowarzyszenia (akompaniowania)!
Metoda akompaniowania, znana take pod nazw metody towarzyszenia, zostaa przeniesiona
na grunt polski w 2002 roku przez Caritas. Francuski oddzia Caritas posiada przeszo 20 lat do-
wiadczenia w pracy t metod w programach aktywizacji osb bezrobotnych. W Polsce od 2005
roku sprawdza si ona take jako narzdzie wspierania osb bezdomnych. Metoda ta opiera si
25 1obooaoh pomoe o| wroo|o oo prao,, http://gospodarka.dziennik.pl/news/artykuly/75129,jobooaoh-pomoze-oi-wrooio-do-praoy.html (dostp
3.04.2011).
LIS 2 15paz2012.indd 80 17.10.2012 08:29

[[

81
na zaoeniach katolickiej nauki spoecznej. Podobnie jak job coaching, metoda akompaniowania
oparta jest na przekonaniu o niepowtarzalnoci sytuacji i zasobw klienta czy beneficjenta, ktry
powinien by potraktowany i wspierany z uwzgldnieniem zoonoci jego sytuacji oraz w szerszym
kontekcie jego otoczenia, najbliszych, rodziny i spoecznoci, w ktrej funkcjonuje. Cho coaching
jako metoda reintegracji zawodowej nie jest przedmiotem oddzielnego opracowania naukowego
ani bada potwierdzajcych jego skuteczno, to czerpice z coachingu role akompaniatora, job
coacha i trenera pracy, doczekay si w Polsce wypracowania standardw i opisw wyznaczajcych
konkretne ramy dziaania i swego rodzaju kodeksu postpowania wobec klientw. Towarzyszenie,
jak zaznaczono w Przewodniku akompaniatora
26
, opiera si na indywidualnym podejciu do sytu-
acji bezrobotnego, w czasie, jakiego dana osoba potrzebuje, aby na nowo odzyska wiar w siebie,
nawizywa relacj z innymi, wczy si aktywnie w ycie spoeczne i zawodowe poprzez podjcie
zatrudnienia. Zadaniem osoby, ktra towarzyszy (akompaniatora) osobie poszukujcej zatrudnienia
w jej odnalezieniu si na rynku pracy, jest wspieranie, motywowanie i zachcanie do podejmowania
dziaa, zgodnie z obranym przez dan osob celem. Metoda ta ma na celu powstanie rwnowanej
relacji pomidzy dajcym a otrzymujcym, stawiajcej obie osoby w pozycji partnerw.
}ob coaching w praklyce
Job coaching jest metod reintegracji, skierowan do osb dugotrwale nieaktywnych zawodowo,
stosunkowo szeroko wykorzystywan w krajach Unii Europejskiej. W rnych krajach metoda
ta przyjmuje nieco odmienne formy, w Wielkiej Brytanii, Niemczech czy Holandii zwizana jest
z zatrudnieniem w firmach socjalnych, ktre maj dwa gwne cele: komercyjny oraz spoeczny,
definiowany jako reintegracja osb niepenosprawnych lub zagroonych niepenosprawnoci.
Opisujc model zatrudnienia wspomaganego, naley wrci do wspomnianej wyej niemieckiej
Agencji Hamburger Arbeitzassistenz (HA), ktra z powodzeniem od wielu lat zajmuje si aktywiza-
cj zawodow osb niepenosprawnych umysowo. Ciekawy przykad wsppracy midzynarodo-
wej i wymiany dowiadcze w tym zakresie stanowi moe realizowany przez HA projekt Koope-
ration mit der Rumnienhilfe Alsterdorf
27
. W ramach Rumnienhilfe wsppracy trwajcej od
2004 roku dowiadczenia niemieckie przenoszone s do regionu Bihor w pnocno-zachodniej
Rumunii. Celem projektu jest aktywizacja zawodowa osb dorosych niepenosprawnych umy-
sowo. Na stronie internetowej powiconej projektowi czytamy: w okresie od stycznia 2007
do kwietnia 2008 w ramach asystowania zawodowego w Rumunii cznie 185 osb skorzystao
z poradnictwa. 107 z nich zdobyo dziki tej pomocy zatrudnienie na pierwotnym rynku pracy za
56 nadal korzysta z aktywnego wsparcia w miejscu pracy
28
.
26 lrzewoon|k akompan|arora to podroznik powstaly w ramaoh projektu realizowanego przy udziale rodkow Luropejskiego lunduszu 3poleoznego
w ramaoh lniojatywy wspolnotowej LuAL, dostpny take on-line: http://www.pfwb.org.pl/wp-oontent/uploads/2009/11/09-przewodnik_akompa-
niatora.pdf (dostp 14.03. 2011).
27 http://www.hamburger-arbeitsassistenz.de/index.php?id=651 (dostp 20.04.2011).
28 lb|oem, tlumaozenie wlasne
3[3
LIS 2 15paz2012.indd 81 17.10.2012 08:29
82 [[ 2aseby
Przykaoy praklycznego zaslosowania |ob coachingu i melooy lowarzyszenia
Przykadem takich organizacji w Polsce mog by te dziaajce pod egid Stowarzyszenia Przyja-
ci Integracji Centra Integracji
29
w Krakowie, Warszawie i Zielonej Grze. Poniej przedstawiam
wybrane przykady wykorzystania technik coachingowych w pracy z osobami dugotrwale nieak-
tywnymi zawodowo; nie tylko z osobami bezrobotnymi, ale take osobami niepenosprawni lub
szczegln kategori osb bezrobotnych, osobami powyej 45 roku ycia.
Przykadem kompleksowego wykorzystania coachcingu w procesie reintegracji osb dugo-
trwale nieaktywnych zawodowo moe by program wspomagania zatrudnienia osb niepeno-
sprawnych Trener
30
. Jest to realizowany we Wrocawiu od 2002 roku program wspomaganego
zatrudniania, skierowany do osb z niepenosprawnoci intelektualn oraz z zaburzeniami
psychicznymi po zakoczonej edukacji, zamieszkaych na terenie miasta Wrocawia. Jak pisze
M. Gorcy, koordynatorka projektu, wrocawski program wspomaganego zatrudniania oparty
jest na modelu Agencji Wspomaganego Zatrudniania z Charlotte w stanie Pnocna Karolina (USA).
W ramach wsppracy miast partnerskich Wrocaw Charlotte w roku 2001 trenerzy tej Agencji
przeszkolili zesp trenerw wrocawskich i przez cay czas realizacji programu monitoruj jego
wdraanie, suc wsparciem merytorycznym i konsultacjami. W realizacji programu korzystamy
take z wieloletnich dowiadcze Agencji Hamburger Arbeitzassistenz (Niemcy)
31
. Program ten
pokazuje, jak skutecznie przeniesiono na grunt polski dziaania oparte na coachingu wyprbowa-
ne w innych krajach. Miar skutecznoci tego rozwizania moe by fakt, i zaowocowa on zatrud-
nieniem 25 osb na otwartym rynku pracy, gwnie w firmach sieciowych takich jak McDonalds
Polska, American Restaurants (Pizza Hut i KFC), Hotelu Holiday Inn oraz w firmie HECTAS Usugi
i dwch wrocawskich domach pomocy spoecznej oraz w siedzibie Miejskiego Orodka Pomocy
Spoecznej. Przykad centrum zatrudnienia wspomaganego wykorzystujcego prac job coachw
(tu trenerw pracy) stanowi Centra DZWONI Centra Doradztwa Zawodowego i Wspierania Osb
Niepenosprawnych Intelektualnie powstae w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego
Rozwj Zasobw Ludzkich (dziaanie 1.4. na lata 20042006, finansowane z EFS).
Ilustracj skutecznego projektu wykorzystujcego metod akompaniowania w Polsce jest
projekt Wyprowadzi na prost. Rezultaty jego dziaania w okresie od stycznia 2005 do czerwca
2007 roku stanowi silny argument na rzecz skutecznoci tego typu przedsiwzi. Rezultaty
opisanego szczegowo w Przewodniku akompaniatora projektu przekroczyy oczekiwania pro-
jektantw. Beneficjenci, dziki regularnej pracy w przyjaznej atmosferze bardzo szybko zmieniaj
swoje postawy i przyswajaj wiedz niezbdn do poruszania si po runku pracy. Wskazuje na
to obserwowalny wzrost ich kompetencji interpersonalnych oraz widoczna poprawa w zakresie
funkcjonowania psychospoecznego
32
. Mowa tu zatem o przykadzie skutecznego oddziaywania
na postawy, tak trudnego w reintegracji i tak charakterystycznego dla dziaa coachingowych.
29 http://www.praoa-bezbarier.pl/integraoja,s9.html?i6s4 (dostp 5.05.2011).
30 http://www.wson.wroo.pl (dostp 6.05.2011).
31 M. 0oroy, wroolawsk|e oow|aoozen|a we wspomagan,m zarruon|en|u, www.bardziejkoohani.pl/konf/prog/konf_347.doo (dostp 14 .04.2011), s. 2.
32 lrzewoon|k akompan|arora, op. o|r., s. 92.
LIS 2 15paz2012.indd 82 17.10.2012 08:29

[[

83
Twarde rezultaty projektu pokazuj, e spord 2428 osb, ktre skorzystay z pomocy doranej,
400 skorzystao z penej oferty Punktw Aktywizacji Bezrobotnych (PAB), a a 144 osoby znalazy
zatrudnienie na podstawie umw o prac. Stanowi to 36% beneficjentw, czyli o przeszo 100%
wicej anieli zakadano na etapie planowania projektu, na ktrym zakadano 15% skuteczno
wrd ostatecznych beneficjentw programu.
Inny obszar, w ktrym rekomendowane jest zastosowanie job coachingu, to praca na rzecz ak-
tywizacji i przeciwdziaaniu bezrobociu osb w wieku powyej 50 roku ycia. W tych opisach jed-
nak rola coacha jest zbliona do roli doradcy zawodowego. Nacisk kadziony jest na rady i wspar-
cie, ktrych powinien udzieli coach. Jednoczenie mowa tu take o relacji i jej znaczeniu dla
powodzenia przedsiwzicia. Projekt TO Twoja szansa!, realizowany od sierpnia 2010 do sierpnia
2011 w ramach programu Kapita Ludzki. Narodowa Strategia Spjnoci na terenie wojewdztwa
lubelskiego
33
, to inny przykad projektu wykorzystujcego job caoching na potrzeby aktywizacji
osb zagroonych dugotrwaym bezrobociem. Projekt ten jest przeciwdziaaniem zagroeniu
wykluczenia spoecznego poprzez aktywizacj zawodow 122 osb dugotrwale bezrobotnych
zarejestrowanych w Urzdzie Pracy.
Truonoci baoania efeklywnoci |ob coachingu i akompaniowania
Z uwagi na fakt, e job coaching lub metoda towarzyszenia s stosowane w Polsce od stosunko-
wo niedawna, brakuje jeszcze rzetelnej i opartej na prowadzonych na szerok skal badaniach
potwierdzajcych ich skuteczno i opacalno oceny. Badania takie prowadzone w USA oraz
w krajach europejskich pokazuj, e s to metody warte zastosowania, poniewa podnosz samo-
wiadomo i pewno siebie osb dugotrwale nieaktywnych zawodowo. Podobnie przedstawia
si kwestia badania efektywnoci modelu zatrudniania wspomaganego, ktry zakada aktywny
udzia job coacha w polskich warunkach trenera pracy w procesie wprowadzania i utrzymania
na rynku pracy osb o rnych stopniu niepenosprawnoci. W sytuacji braku kompleksowych
bada efektywnoci zastosowania metod coachingowych mona podj prb oceny efektyw-
noci tych dziaa na podstawie analizy rezultatw wybranych programw reintegracji osb
dugotrwale bezrobotnych, w trakcie ktrych stosowano metody coachingowe. Pozwala to na
stworzenie katalogu tak zwanych najlepszych praktyk stosowanych w tym zakresie. Na gruncie
metodologicznym pozostawia to jednak pewne wtpliwoci, gwnie ze wzgldu na brak standar-
dw pomiaru efektywnoci, brak profesjonalnych wskanikw i miar efektywnoci tyche dziaa.
Przygotowujc niniejsze opracowanie, starano si dotrze do raportw i analiz z realizacji dzia-
a i projektw, w ktrych zaoeniach byo wykorzystanie coachingu lub job coachingu w reinte-
gracji osb nieaktywnych zawodowo. Z jednej strony liczba takich programw ronie znaczco
i bardzo dynamicznie za przykady mog tu posuy: program Szansa na awans, realizowany
od roku 2010 przez Caritas Archidizecji Biaostockiej
34
czy liczne projekty realizowane w ramach
33 http://www.fundaoja.lublin.pl/index.php/projektyszkolenia/94-totwojaszansa (dostp 14.04.2011).
34 http://pozytek.ngo.pl/wiadomoso/510108.html (dostp 22.06.2011).
LIS 2 15paz2012.indd 83 17.10.2012 08:29
84 [[ 2aseby
programu EFS Program Kapita Ludzki, z drugiej jednak brak wystandaryzowanych danych
pozwalajcych mierzy ich efektywno.
W kontekcie mierzenia ich efektywnoci mona natrafi jednak na kilka przeszkd. Pierwsz
z nich jest fakt, e wikszo ze wspomnianych projektw nadal trwa i brak wyczerpujcych lub
czstkowych danych dotyczcych ich trafnoci czy liczby beneficjentw. Druga to w przypadku
wikszoci zrealizowanych programw brak szczegowej analizy wynikw, za stwierdzenia,
jakie mona znale w raportach kocowych lub opisach projektw, mwice o zrealizowaniu
zamierzonych rezultatw projektu, s zbyt oglnikowe i trudno przyj je za skuteczn miar
efektywnoci tyche dziaa. Jak ju wspomniaam, obecnie realizowana jest dua liczba pro-
gramw, ktre w swoich celach i zaoeniach maj bd ksztacenie job coachw bd te prac
z osobami nieaktywnymi z wykorzystaniem metod coachingowych. Kompleksowe zbadania ich
skutecznoci i analiza ich rezultatw stanowi niemae wyzwanie badawcze. Jest to rwnie szan-
sa na pokazanie nie tylko najlepszych praktyk w tym zakresie, ale take na stworzenie zbioru miar
i wskanikw, umoliwiajcych mierzenie efektywnoci tego typu dziaa w polskich realiach.
To samo mona powiedzie o materiaach dotyczcych praktycznego zastosowania coachingu
w reintegracji osb dugotrwale bezrobotnych. O ile zatrudnienie wspomagane jest opisane do
szczegowo w rnego rodzaju oglnie dostpnych poradnikach i podrcznikach, to zastosowa-
nie job coachingu nadal jest w Polsce stosunkowo sabo rozpoznane.
waoy i zalely zaslosowania meloo coachingowych w reinlegrac|i zawooowe|
Na zakoczenie podsumowanie plusw i minusw zastosowania metod coachingowych w rein-
tegracji osb dugotrwae nieaktywnych zawodowo. Do najwikszych zalet tego typu procesw
zaliczy mona: budowanie samowiadomoci oraz wzmacnianie pewnoci siebie klientw, pod-
niesienie poziomu ich samodzielnoci oraz podmiotowe i holistyczne podejcie do beneficjentw.
Budowanie samowiadomoci i pewnoci siebie. Osoby dugotrwale nieaktywne zawodowo
rzadko samodzielnie poszukuj pracy i rwnie rzadko wierz w skuteczno podejmowanych
przez siebie dziaa. Jak wynika z raportu dotyczcego bada na rzecz aktywizacji osb bezrobot-
nych przygotowanego w programie Podniesienie efektywnoci wsparcia przed BD Consulting
we wsppracy z Wojewdzkim Urzdem Pracy w Kielcach
35
osoby dugotrwale bezrobotne maj
raczej nisk wiadomo swoich mocnych i sabych stron. Blisko jedna pita badanych nie do-
strzega ich wcale (14,3%) lub te nie dostrzega ich w zakresie swoich umiejtnoci, uznajc za sw
najwiksz wad brak ukadw i kontaktw, dziki ktrym mogaby rozpocz prac (8,4%)
36
.
Jak wspomniano, coaching jest metod, ktra pozwala na pobudzenie i rozwj samowiadomoci.
Wykwalifikowany coach moe pomc klientowi w identyfikowaniu jego mocnych i sabych stron.
Praca nad sabymi stronami i wykorzystanie mocnych staj si nastpnie podstaw do tworzenia
i realizacji IPR. W procesie reintegracji szczeglnie istotne wydaje si budowanie u klienta jego
35 P. walawender, laporr z ana||z, oan,oh oor,ozo,oh |n|ojar,w prowaozon,oh przez |nsr,ruoje na rzeoz wa|k| z bezroboo|em olugorrwal,m,
http://bezrobooie.bdoenter.pl/index.php?option=oom_oontent&view=artiole&id=55&ltemid=61 (dostp 14.04.2011).
36 lb|oem, s. 27
LIS 2 15paz2012.indd 84 17.10.2012 08:29

[[

85
pewnoci siebie w tym miejscu warto przytoczy przykad coachingu ericksonowskiego
37
, ba-
zujcego na 5 zasadach:
1. Ludzie s w porzdku, tacy jacy s. Nikt nie jest w bdzie i nie jest popsuty. Nikogo nie
trzeba naprawia. 2. Kady dysponuje wszystkimi zasobami, jakich potrzebuje, aby osign cel.
3. Ludzie podejmuj najlepsze decyzje, do jakich maj dostp w danym momencie. 4. Za kadym
zachowaniem czowieka stoi pozytywna intencja. 5. Zmiana jest nieunikniona
38
. Opisane podej-
cie pozwala wspomaga i rozwija pewno siebie, ale take samodzielno.
Wzmocnienie samodzielnoci w dziaaniu. Cytowany wyej raport
39
pokazuje
40
, e ponad 12%
respondentw nigdy nie poszukiwao pracy samodzielnie. Blisko jedna czwarta badanych bardzo
pesymistycznie ocenia swoje szanse na znalezienie pracy. Brak motywacji i wiary w skuteczno
podejmowanych przez siebie dziaa w poczeniu z niesamodzielnoci obniaj znaczco
szanse osb bezrobotnych na znalezienie pracy. Osoby te potrzebuj wsparcia w podstawowych
czynnociach zwizanych z aktywnoci na rynku pracy: tworzenie dokumentw aplikacyjnych,
wyszukiwanie ofert pracy. Wsparcie, relacja oparta na zaufaniu, dziki ktrej bdzie moliwe wy-
pracowanie i podwyszenie samodzielnoci, wydaj si by kwesti kluczow dla ich pniejszego
powodzenia na rynku pracy. Tu ponownie wida pola dla dziaania job coacha. Ponad 51% bada-
nych, zapytanych o najczciej wykorzystywan przez siebie form poszukiwania pracy, podaje
oczekiwanie na oferty pracy przedstawiane przez pracownikw urzdu pracy wskazuje to na
obnion samodzielno i bierno, by moe ju take wyuczon bezradno w oczekiwaniu na
ofert. Co ciekawe, badani oceniaj t form poszukiwania pracy jako t o najwyszej skutecz-
noci. Wskazuje to na swego rodzaju roszczeniow postaw, brak samodzielnoci w dziaaniu
i, przede wszystkim, brak wiary w skuteczno samodzielnie podejmowanych dziaa na rzecz
podjcia pracy.
Job coaching stanowi metod, ktra pomaga podnie samodzielno dziaania i wiar w sku-
teczno samodzielnie podejmowanych akcji. Jest to proces niejednokrotnie rozpoczynajcy si
od bardzo maych krokw. Wnioski ze zogniskowanych wywiadw grupowych przeprowadzonych
wrd pracownikw publicznych sub zatrudnienia
41
pokazuj, e w ich opinii najczstsz przeszko-
d blokujc bezrobotnym poszukiwanie pracy jest ich brak motywacji i elastycznoci. Korespon-
duje to z przytoczonymi wyej wynikami bada, ktre wykazuj, i osoby dugotrwale bezrobotne
nie wierz w duym stopniu w swoje szanse na znalezienie zatrudnienia. Job coaching pozwala
na zindywidualizowane podejcie od kadego klienta, ale take na stopniowe odkrywanie z nim
obszarw, na ktre sam ma wpyw, a nastpnie minimalizowanie wkadu i wsparcia job coacha.
Potwierdzona badaniami stosunkowo niska skuteczno szkole w reintegracji zawodowej
wynika nie tyle z braku u osb bezrobotnych chci do nauki, ile z niezdolnoci skutecznego wy-
korzystania nabytych umiejtnoci, zaprezentowania ich podczas rekrutacji lub te z problemw
37 Nazwa poohodzi od Lriokson College lnternational - midzynarodowej organizaoji szkoleniowej, ktora dziala od 1980 roku.
38 M. wilozyska, M. Nowak, 1. Kuoka, 1. 3awioka, K. 3ztajerwald, Moo ooaoh|ngu.,op. o|r., s. 23.
39 P. walawender, laporr z ana||z, oan,oh oor,ozo,oh |n|ojar,w prowaozon,oh przez |nsr,ruoje na rzeoz wa|k| z bezroboo|em olugorrwal,m, op. o|r., s. 16.
40 lb|oem, s. 16.
41 P. walawender, laporr ze zogn|skowan,oh w,w|aoow grupow,oh przeprowaozon,oh na zron|oowanej grup|e bezroborn,oh olugorrwa|e, http://
bezrobooie.bdoenter.pl/images/raporty/raport_7.pdf (dostp 14.04.2011).
LIS 2 15paz2012.indd 85 17.10.2012 08:29
86 [[ 2aseby
z podstawowymi kompetencjami spoecznymi. Szkolenia nie podnosz samodzielnoci i elastycz-
noci bezrobotnych, stanowi dorane rozwizanie, poniewa nie zakadaj wypracowania dugo-
trwaego planu dziaalna pozwalajcego traktowa sje jako narzdzie lub etap na drodze do celu,
jakim jest znalezienie pracy. Nadal bowiem szkolenie osb bezrobotnych lub niepenosprawnych
pozostaje czsto celem samym w sobie.
Podmiotowe traktowanie klienta. Zalet dziaa coachingowych jest, poza indywidualizo-
wanym podejciem do kadego klienta, zaoenie o jego podmiotowoci i wiara w to, i jest on
sam w stanie doj do rozwiza swoich problemw. W artykule Job coach pomoe wrci do
pracy praktyk, trener pracy w nastpujcy sposb opisuje ten mechanizm: po szeregu spotka
pomagam te znale sfery, w ktrych pracownik ma braki, bo bez uwiadomienia ich sobie nie
ma moliwoci poprawy. Caa wiedza zdobyta o kliencie ma posuy stworzeniu profilu osoby,
z ktr wsppracujemy. Praca ta musi by oparta na zdrowych zasadach wsppracy i chci
przyjcia propozycji pomocy. Co wane, praca job coacha nie moe przypomina pracy psychote-
rapeuty. Jego zadaniem jest pokierowanie pracownikiem i uwiadomienie mu pewnych aspektw,
z ktrych dotychczas nie zdawa sobie sprawy
42
.
Jak zaznaczaj V. Williams i D. Watson
43
, jedn z barier w dostpie osb z niepenosprawnoci
do rynku jest planowanie bez ich udziau podejmowania dziaa na rzecz ich aktywizacji i usa-
modzielnienia si bez uwzgldnienia ich indywidualnych preferencji i dogbnej analizy umie-
jtnoci. Podobne zagroenie brakiem podmiotowego podejcia do klientw moe mie miejsce
w reintegracji osb dugotrwale bezrobotnych, szczeglnie gdy oferty pracy nie s dostosowane
do ich kwalifikacji i umiejtnoci. Brak wczeniejszej diagnozy kompetencji i ich brakw, a take
brak planu rozwoju zawodowego mog obnia motywacj i zaangaowanie klienta tak popro-
wadzonego programu coachingowego. Ponadto job coach lub akompaniator jest osob, ktra
niejednokrotnie najlepiej zna swojego podopiecznego klienta, nie tylko jest dla niego wsparciem,
ale czsto cznikiem z instytucjami i innymi pracownikami organizacji pomocy spoecznej.
Podobnie jak w przypadku metody zatrudnienia wspomaganego, tak i w szczerzej pojtej, bo
nieskierowanej wycznie do osb niepenosprawnych, reintegracji osb dugotrwale bezrobot-
nych istnieje kilka zagroe i minusw zwizanych z rol job coacha lub akompaniatora.
Niedocenianie wagi szkolenia i treningu umiejtnoci. Pierwszym z nich jest zagroenie zba-
gatelizowania wagi szkolenia i treningu konkretnych czynnoci. Coaching kadzie w znacznie wik-
szym stopniu nacisk na definiowanie celw, tworzenie planu dziaania i budowanie samodziel-
noci klienta, przez co praktyczne umiejtnoci mog pozosta na dalszym planie. Tak powinno
by w przypadku coachingu biznesowego lub life coachingu, ktrego celem jest nastawienie na
osobisty rozwj, na przykad podniesienie indywidualnej kreatywnoci, bo w takiej sytuacji klient
rzeczywicie posiada wszelkie moliwoci i zasoby ku temu, by samodzielnie zaj si szkoleniem.
Jeeli jednak mowa o przygotowaniu osoby bezrobotnej do pracy i jej prawidowego wykonywa-
nia, to element szkolenia i doskonalenia twardych umiejtnoci nie moe by bagatelizowany.
42 1obooaoh pomoe o| wroo|o oo prao,, op. o|r., bez paginaoji.
43 Podaj za: L. wapiennik, Zarruon|en|e osob z n|epelnosprawnoo| |nre|ekrua|n - oo ,oopasowan|a |uoz| oo prao, oo ,oopasowan|a prao, oo
|uoz|, w: M. Kurek (red.), wsp|eran|e osob z n|epelnosprawnoo| |nre|ekrua|n. 1eor|a | prakr,ka, wydawniotwo P30uu, 3zozeoin 2007, s. 22.
LIS 2 15paz2012.indd 86 17.10.2012 08:29

[[

87
Niedostateczne wsparcie w zakresie kompetencji spoecznych. Drugim zagroeniem take
zwizanym z poczeniem job coachingu i szkolenia jest niedostateczna koncentracja na przy-
gotowaniu osoby niepenosprawnej lub bezrobotnej pod ktem umiejtnoci spoecznych nie-
zbdnych w pracy. W wietle analizowanych na potrzeby niniejszego opracowania programw
reintegracji zawodowej wikszy nacisk kadzie si na przygotowanie ich beneficjentw do procesu
rekrutacji ni do kolejnej fazy, jak jest utrzymanie pracy. Job coaching, ktrego gwnym celem
jest utrzymanie pracownika w danym miejscu pracy, niejako jego utrwalenie w nowej roli pra-
cownika, powinien ka ogromny nacisk na ksztatowanie kompetencji spoecznych, bez ktrych
moe doj do niepenej integracji w miejscu pracy, frustracji zwizanej z konfliktami, poczuciem
osamotnienia i brakiem relacji ze wsppracownikami. Jeeli ten zakres kompetencji nie zostanie
rozbudowany, powodzenie dziaania reintegracyjnego czy to zatrudnienia wspomaganego, za-
trudnienia chronionego, czy te wparcia dla osb w wieku powyej 45 lat najprawdopodobniej
nie bdzie skuteczne.
Obecno job coacha lub trenera pracy. Innym ryzykiem, ktre szczeglnie mocno wida
w przypadku programw zatrudnienia wspomaganego, moe by postawa samego job coacha
i bagatelizowanie rozwoju tak zwanego wsparcia naturalnego. Jak pisze E. Wapiennik w artykule
Zatrudnienie osb z niepenosprawnoci intelektualn od dopasowania ludzi do pracy do do-
pasowania pracy do ludzi
44
, podstawow rol w zatrudnieniu wspomaganym odgrywa wsparcie
trenera pracy czy asystenta pracy. Intensywno i zakres jego wsparcia zaley od potrzeb konkret-
nej osoby z niepenosprawnoci, przy czym najczciej jest ono stopniowo wygaszane wraz z na-
bywaniem przez osob umiejtnoci wykonywania danej pracy. Asystent zawodowy pomaga oso-
bie z niepenosprawnoci przystosowa si do wykonywania zada i obowizkw zawodowych
oraz do fizycznego i spoecznego rodowiska pracy. Jednak, jak pokazuj badania, pojawienie si
w zakadzie obok niepenosprawnego pracownika trenera pracy moe mie nie tylko pozytywne
znaczenie. Jego staa obecno moe przeszkadza w nawizywaniu naturalnych relacji midzy
niepenosprawnym pracownikiem a jego penosprawnymi wsppracownikami oraz moe niepo-
trzebnie podkrela czy wyolbrzymia jego niepenosprawno. Job coaching nie jest tosamy
z zakresem dziaania trenera pracy aktywnego w procesie zatrudnienia wspomaganego, poniewa
we wspomaganiu osb bezrobotnych niezmiernie rzadko stosuje si bezporednie asystowanie
w miejscu pracy. Niemniej jednak warto zwrci uwag na fakt, e w obydwu przypadkach job
coach bd trener zatrudnienia wspomaganego powinni z czasem, w miar postpw klienta lub
podopiecznego wycofywa si z aktywnego wspierania jego dziaania i pracy. Pomaga, zgodnie
z opisywan metodologi, oznacza wspiera tylko wtedy, gdy bdzie to konieczne, tak by nie
wzmacnia w kliencie poczucia zalenoci i akceptacji braku jego samodzielnoci. Wsplnym
celem obydwu dziaa jest bowiem, jak ju wspomniano, usamodzielnienie si klienta oraz jego
trwae utrzymanie pracy.
Bdy niedowiadczonych coachw. Omawiajc zagroenia zastosowania coachingu w reinte-
gracji osb bezrobotnych, naley zwrci uwag na potencjalne bdy wynikajce z przeniesienia
44 lb|oem, s. 29.
LIS 2 15paz2012.indd 87 17.10.2012 08:29
88 [[ 2aseby
modelu coachingu czysto biznesowego na grunt pracy z osobami nieaktywnymi zawodowo lub
zagroonymi bezrobociem. Z jednej strony przeszkod moe by brak dokadnego zrozumienia
roli coacha i specyfiki samego procesu coachingowego wrd klientw, ktrzy nie zetknli si
nigdy z tego typu form rozwoju. Z drugiej strony spotkanie z nietypow grup docelow moe
stanowi wyzwanie dla coacha. W biuletynie elektronicznym Koczan
45
wydawanym przez ICF
profesjonalny coach opisuje swoje dowiadczenie w pracy z klientami bdcymi beneficjenta-
mi projektu spoecznego. W artykule tym ciekawie zarysowany jest problem nierealistycznych
oczekiwa wobec coacha i zwizanych z tym wyzwa metodycznych, z jakimi moe zetkn si
coach: Miewam czasami mieszane uczucia, jeeli chodzi o wykorzystanie coachingu w projekcie
o takiej specyfice, gdzie wiadomo uczestniczek jest na bardzo rnym poziomie. Moje wt-
pliwoci dotycz gwnie przebiegu procesu zgodnie ze sztuk. Czasami sesje nie przebiegaj
modelowo, poniewa klientki nie s do koca pewne, czego chc (w szczeglnoci, gdy cele nie
s do zrealizowania, poniewa granicz z cudem lub przekraczaj nasze moliwoci jako ludzi,
np. chc, eby moja wnuczka wyzdrowiaa lub chc, eby Pani mi pomoga znale dobrego spe-
cjalist dla wnuczki oczywicie w tym przypadku prowadz sesj i zadaj pytania dotyczce
oczekiwa oraz tego, co klientka moe sama zrobi i co zaley od niej, a nie ode mnie). Jest to dla
mnie nowe dowiadczenie, poniewa do tej pory rodowisko biznesowe, w ktrym funkcjono-
waam, wyznacza sobie zdecydowanie inne cele i posiada inn hierarchi wartoci ni klientki,
z ktrymi wsppracuj w ramach projektu
46
. Jednoczenie relacja ta wskazuje na szans, jak
moe stanowi poczenie dowiadcze job coachw z wiedz coachw biznesowych, moliwo
czerpania i wymiany dowiadcze.
Niedostosowanie pracodawcw. Naley zaznaczy, i wyzwaniem dla job coacha moe okaza
si relacja nie tyle z klientem, ile z pracodawc, ktry w przeciwiestwie do programw zatrudnie-
nia chronionego lub wspomaganego nie jest stron w projekcie, ilustruj to przykadowe relacje
samych job coachw; podstawowym problemem w pracy job coacha jest brak moliwoci zrobie-
nia czegokolwiek bez akceptacji i dobrej woli pracodawcy, ktry nie jest stron w projekcie. Koor-
dynatorzy, ktrzy s z zewntrz, nie maj siy przebicia, aby dotrze do pracodawcy i namwi na
wspprac. Z kolei pracownicy nie mog uczestniczy w projekcie, gdy musieliby realizowa go
w swoim czasie wolnym lub podczas urlopu. Osoby uczestniczce w projekcie najchtniej ocze-
kuj szkole komputerowych, czysto zawodowych, umiejtnoci pisania profesjonalnych CV oraz
szkole mikkich, ktre uatwiaj im relacje interpersonalne lub pomagaj radzi sobie w pracy
47
.
45 A. Knapik, l|fe ooaoh|ng w projeko|e un|jn,m - reeksje ooaoha, ,Kolozan", luty 2011, nr 4, http://www.ioopoland.pl/Newsletter/Kolozan.html (do-
stp 8.09.2012).
46 lb|oem, bez paginaoji.
47 1obooaoh pomoe o| wroo|o oo prao,, op. o|r., bez paginaoji.
LIS 2 15paz2012.indd 88 17.10.2012 08:29

[[

89
Poosumowanie
Podsumowujc, mona poleci opisane metody oparte na coachingu, jako sposoby reintegracji
o udokumentowanych przypadkach wysokiej skutecznoci dziaania wobec osb bezrobotnych
i bezdomnych.
Warto podkreli, e w przeanalizowanych na potrzeby tego opracowania projektach zamie-
rzone rezultaty zostay przekroczone i zrealizowane z du, niespotykan dotychczas, skutecz-
noci. Cho coaching jako metoda reintegracji zawodowej nie jest przedmiotem oddzielnego
opracowania naukowego ani bada potwierdzajcych jego skuteczno, czerpice z coachingu
role akompaniatora, job coacha i trenera pracy doczekay si w Polsce wypracowania standardw
i opisw wyznaczajcych konkretne ramy dziaania i kodeks postpowania wobec klientw. Za
przykad mog posuy podrczniki powstae w projektach realizowanych przy udziale rod-
kw Europejskiego Funduszu Spoecznego w ramach Inicjatywy Wsplnotowej Equal: Przewodnik
akompaniatora czy opis roli asystenta pracy zawarty w dokumencie Standard aktywnego powrotu
na rynek pracy Pomorskiego Forum na Rzecz Wychodzenia z Bezdomnoci
48
. Standardy te maj
bardzo szerokie zastosowanie, jak pokazuj liczne przykady praktyczne, mog by z powodze-
niem stosowane w dziaaniach reintegracyjnych wobec: osb niepenosprawnych fizycznie i umy-
sowo, osb dugotrwale bezdomnych, bezrobotnych i zagroonych utrat zatrudnienia, w tym
szczeglnie naraonych na bezrobocie osb w wieku powyej 50 roku ycia.
Opisane metody pracy z osobami dugotrwale nieaktywnymi zawodowo wpisuj si w ide
pomocy do samopomocy i s godne polecenia szczeglnie ze wzgldu na poszanowanie podmio-
towej roli klienta w procesie reintegracji, opieraj si bowiem na kilku bardzo istotnych filarach,
jakimi s: dobrowolno uczestnictwa, aktywno uczestniczenia, poszanowanie woli i celw
klienta, nacisk na uczenie si, nabywanie nowych kompetencji.
Cho brakuje dokadnych danych statystycznych dotyczcych liczby projektw realizowa-
nych z wykorzystaniem tych metod, liczby ich beneficjentw i przede wszystkim dugotrwaej
skutecznoci metod coachingowych, wida wyrany wzrost zainteresowania takimi metodami
zarwno w sektorze organizacji pozarzdowych, jak i placwek pomocy spoecznej. Ronie liczba
szkole oraz programw studiw podyplomowych w zakresie job coachingu, co pozwala zakada,
e bdziemy mie do czynienia z poszerzeniem wiedzy z tego zakresu, ale te wzrostem profesjo-
nalizacji usug trenerw pracy i job coachw. W tym wypadku profesjonalizacji rozumianej nie
jako komercjalizacji tyche usug, ale wzrost poziomu ich wiadczenia oraz wiadomoci, wiedzy
i warsztatu osb wiadczcych tego typu wsparcie w dziaaniach reintegracji.
Brak polskich kompleksowych bada na temat skutecznoci coachingu w reintegracji oraz
wskanikw tej skutecznoci jest wprawdzie saboci omawianej metody, z drugiej jednak stro-
ny stanowi jej szans, gdy wiele wskazuje, i badania takie mogyby udowodni efektywno
tego typu dziaa, a przez to przyczyni si take do ich jeszcze wikszej popularyzacji i dalszej
48 http:// www.bezdomnoso.org.pl/index.php?download=64 (dostp 10.09.2012).
3[4
LIS 2 15paz2012.indd 89 17.10.2012 08:29
90 [[ 2aseby
profesjonalizacji. Ciekawe, cho jak si zdaje, w Polsce jeszcze niepodejmowane jest zagadnienie
mierzenia skutecznoci i wydajnoci ekonomicznej job coachingu.
Innym, rwnie ciekawym obszarem do analizy i badania moe by prba odpowiedzi na pyta-
nie: czy job coaching, trenerstwo pracy czy dziaania akompaniatora s w Polsce rolami zawodo-
wymi, czy ju moe oddzielnymi zawodami? Jak wspomniano wczeniej, trudno okreli, czy job
coach lub trener pracy to ju nowo powstay zawd. Z kolei, jako rol zawodow nieatwo przy-
pisa j do konkretnego zawodu, gdy metody te wykorzystuj zarwno doradcy zawodowi, jak
i pracownicy socjalni, znacznie rzadziej take coachowie biznesowi. Efektywno realizowanych
obecnie programw szkoleniowych dla job coachw oraz ich dalsze losy na rynku pracy i usug co-
achingowych mog stanowi w niedalekiej przyszoci ciekawe rdo informacji, ktrych analiza
pozwoli na udoskonalenie wspomnianych wczeniej, tworzonych dopiero w Polsce standardw
szeroko definiowanego job coachingu.
Zagroeniem, skoro ju wspomnielimy o szansach, moe si okaza pewna swoboda inter-
pretacji pojcia coachingu i do atwa dostpno do zawodu job coacha zawodu, dodajmy,
nieatwego i obcionego spor odpowiedzialnoci spoeczn. Najwikszym zagroeniem w opi-
nii autorki opracowania pozostaje jednak nadal do mody i jeszcze silnie spolaryzowany polski
rynek usug coachingowych, charakteryzujcy si z jednej strony bardzo du liczb organizacji,
firm i samodzielnie funkcjonujcych coachw wysoce profesjonalnych i kierujcych si cile
okrelonymi zasadami etycznymi, z drugiej obecnoci wielu niedowiadczonych i przez to nie-
przygotowanych do pracy, domorosych coachw. Kluczowe zatem wydaje si utrzymanie wysi-
kw na rzecz tworzenia i utrzymania standardw pracy akompaniatorw, job coachw i trenerw
pracy oraz podjcie bada, ktre pozwol na systemowe badanie efektywnoci podejmowanych
przez nich dziaa.
Czy zatem mona przenie coaching w czystej, czyli biznesowej formie na grunt reintegracji
zawodowej? Wydawaoby si to dziaaniem bdnym, jako e coaching bazuje na wzmacnianiu
i wydobywaniu mocnych stron klienta, za klientami dziaa reintegracyjnych s w przewaajcej
wikszoci osoby z licznymi deficytami. Zasadne wydaje si zastosowanie job coachingu w trakcie
procesu reintegracji, lecz raczej nie na jego pocztku, ale ju wtedy, gdy podstawowe braki w kom-
petencjach spoecznych czy umiejtnociach praktycznych zostn wyrwnane. Najwaniejszym
etapem reintegracji jest utrzymanie klienta na rynku pracy, i to na tym etapie, kiedy klient ma ju
zasb kompetencji, ktre pozwoliy mu zdoby miejsce pracy, moliwe jest wykorzystanie w szer-
szym zakresie metody bazujcej na coachingu. Etap przygotowania, definiowania i wiczenia pod-
stawowych umiejtnoci jest po prostu treningiem, ktry nie ma wiele wsplnego z coachingiem.
LIS 2 15paz2012.indd 90 17.10.2012 08:29
LIS 2 15paz2012.indd 91 17.10.2012 08:29
1. Cytat poohodzi z wypowiedzi
Anety Latyki, wynotowanej
podozas prezentaoji
dotyozoej jednego
z projektow (wypalanie
naozy z gliny), realizowanyoh
podozas 0twartyoh 0grodow
w Podkowie Lenej.
Prezentaoja byla elementem
lorum 0bywatelskiej Uebaty
o Kulturze Lokalnej 1rojmiasta
0grodow Brwinow - Podkowa
Lena - Milanowek, ktore
odbylo si 10 ozerwoa 2011
roku w Podkowie Lenej.
LIS 2 15paz2012.indd 92 17.10.2012 08:29
Animac|a ku|tury:
lruona, paraooksalna
i nieprzewioywalna
Hagoalena 0uokiewicz
4
Rzeczy z jednego wypau mog si rni,
bo wszystko zaley od tego,
co si w tej skrzynce z trocinami zadzieje (Aneta Zatyka)
1
Animac|a kullury nasuwa wiele wqlkw i sko|arze. }eonak lrzech z nich w aoen
sposb nawel w lak skrlowym opracowaniu pominq nie sposb. Pierwszy
wiqe si z zapleczem ioeowym (na|oglnie| mwiqc oemokralycznym, aklywi-
zu|qcym i parlycypacy|nym oglqoem wiala spoecznego), w klrym koniecznie
naley lokowa oziaania animacy|ne w kullurze. 0rugi oolyczy rozumienia kullury
oraz lego, czym |esl uczeslniczenie w nie|. Trzeci konleksl |esl w znacznym
slopniu pochoonq owch poprzeonich, oznacza szczeglny, animacy|ny sposb
poslpowania i poruszania si w rzeczywisloci spoeczne|, w klrym zawiera|q
si zarwno wskazania nalury ioeowe|, |ak i barozo praklyczne wskazwki oo
bieqcego, cooziennego slosowania przez animalorw kullury.
1 1. Cytat poohodzi z wypowiedzi Anety Latyki, wynotowanej podozas prezentaoji dotyozoej jednego z projektow (wyp- Cytat poohodzi z wypowiedzi Anety Latyki, wynotowanej podozas prezentaoji dotyozoej jednego z projektow (wyp-
alanie naozy z gliny), realizowanyoh podozas 0twartyoh 0grodow w Podkowie Lenej. Prezentaoja byla elementem
lorum 0bywatelskiej Uebaty o Kulturze Lokalnej 1rojmiasta 0grodow Brwinow - Podkowa Lena - Milanowek, ktore
odbylo si 10 ozerwoa 2011 roku w Podkowie Lenej.
LIS 2 15paz2012.indd 93 17.10.2012 08:30
94 [[ 2aseby
Animac|a kullury czy animac|e kullury
Podejcia animacyjne (zarwno w odniesieniu do kultury, jak i w szerszym kontekcie animacji
spoecznej) znaczco rni si midzy sob, tak historycznie, jak i geograficznie. Trzeba te pa-
mita, e kopoty ze zdefiniowaniem (a take zmienna popularno by nie rzec moda na to
podejcie) powoduj, e czsto okrelenie to bywa albo naduywane, bez adnego uzasadnienia
merytorycznego, albo dziaania ewidentnie animacyjne bywaj okrelane w inny sposb. Zgo-
da w literaturze przedmiotu panuje co do tego, e rde takiego podejcia naley doszukiwa
si we Francji, w latach 60. oraz e animacja kultury stanowi odpowied kontestatorw kultury
zwizanych z wydarzeniami 68 roku. Nie znaczy to, e wczeniej dziaania animacyjne nie byy
podejmowane (imponujc analiz ideowych tradycji, do ktrych animacja kultury moe si odwo-
ywa, proponuje Andrzej Mencwel w swoim wanym tekcie manifecie o znamiennym tytule:
Przyczynia si pomau
2
. Zwykle bya to jednak klasyczna sytuacja niewiadomego mwienia
proz, ktre zreszt do dzi obserwowa mona w dziaaniach podejmowanych przez lokalnych
spoecznikw, czsto w aden sposb niedefiniujcych podejmowanych przez siebie dziaa, po-
niewa ich domen jest aktywno, a nie teoretyzowanie o niej.
Animacja, niezalenie od przymiotnika, jaki j dookrela, to sposb poruszania si w rzeczywisto-
ci spoecznej. Definiowanie animacji kultury stanowi nie lada zadanie, stara si mu sprosta wielu
teoretykw i praktykw. Cenn prb podsumowania tych stara podjy autorki tekstu Animacja
kulturalna kluczem do uczestnictwa w kulturze
3
, w ktrym wskazuj, e animacja kulturalna to jedno-
czenie idea, konkretne inicjatywy i dziaania, metoda i strategia postpowania, szczeglny sposb
uczestnictwa w kulturze, a nawet ruch spoeczny. Na potrzeby podstawowego zaprezentowania tych
podej warto stwierdzi, e animacja kultury to, po pierwsze: kierunek dziaania wrd ludzi i z lud-
mi, po drugie: metoda dziaania oparta na stymulacji, a po trzecie: proces odkrywania siebie
4
.
W obrbie animacyjnego podejcia do kultury lokuj si bardzo rne praktyczne dziaania,
stawiajce sobie do zrnicowane, nie tylko kulturalne, cele. Nie chodzi tu o zasadnicze sprzecz-
noci ideowe; rnice te s zwykle powodowane okolicznociami zewntrznymi, takimi jak cechy
konkretnych spoecznoci oraz uwarunkowania historyczne, rozwojowe i polityczne, jednak po-
woduj, e mamy do czynienia z szerok gam podej, a co za tym idzie, konkretnych dziaa,
wrd ktrych mona wyrni:
dziaania nastawione na ksztatowanie wsplnoty, w tym przeciwdziaanie izolacji
i wykluczeniu, ktre czsto znajduj zastosowanie w spoecznociach zdezintegrowanych
(np. sztucznie powstaych w nowym miejscu, imigranckich);
dziaania w centrum stawiajce uczestnictwo i autoekspresj, majce na celu
doprowadzenie do wsppracy jednostek, ktra ma m.in. umoliwi im zarwno
2 A. Menowel, lrz,oz,n|ao s| pomalu, w: 0. 0odlewski i in. (red.), 4n|maoja ku|rur,. low|aoozen|e | prz,szloo, lnstytut Kultury Polskiej uniwersytetu
warszawskiego, warszawa 2002.
3 l. Morawska, M. Latooh-Lieliska, 4n|maoja ku|rura|na k|uozem oo uozesrn|orwa w ku|rurze, w: M. Latooh-Lieliska (red.), 4n|maoja oz|ala ku|ru-
ra|n,oh - w,zwan|e wspolozesnoo|, lundaoja ,Muzyka jest dla wszystkioh", warszawa 2010, s. 13-16, http://www.muzykajest.pl/images/stories/
animaoja_dzialan_kulturalnyoh.pdf (dostp 23.08.2012).
4 1. Kargul, Uo upowszeohn|an|a ku|rur, oo an|maoj| ku|rura|nej, wydawniotwo Adam Marszalek, 1oru 1997, s. 99-100.
4[1
LIS 2 15paz2012.indd 94 17.10.2012 08:30
Hagoalena 0uokiewicz [ Animacja kuItury: trudna, aradoksaIna i nierzewidywaIna

[[

95
tworzenie miejsc nieformalnych spotka, jak i peniejsze korzystanie z infrastruktury
instytucjonalnej, ktra zostaje w ten sposb niejako uspoeczniona;
dziaania oparte na aktywnej interwencji (czsto z inspiracji si zewntrznych), nastawione
na wyzwolenie i emancypacj, a take uzyskanie (lub odzyskanie) poczucia sprawstwa,
samostanowienia, kontroli nad wasnym losem. Dziaania w tym nurcie czsto maj
kontekst polityczny i bywaj traktowane jako zagroenie dla istniejcego status quo;
dziaania, ktre przede wszystkim stawiaj na partycypacj, poprzez odwoanie do idei
demokratycznych w kulturze, a take podwyszanie wiadomoci obywatelskiej
5
.
Jak wida z powyszego przegldu, nie jest (bo nie moe by) oczywiste, gdzie koczy si
animacja kultury, a zaczyna animacja spoeczna. Analitycznie uzasadnione wydaje si uzna-
nie animacji kultury za jedn z metod animacji spoecznej, jednak to rwnie nie jest oczywiste
w sytuacji, gdy zaoymy, e poruszamy si w omwionym poniej paradygmacie ywej kul-
tury wwczas rnica pomidzy tym, co nazywamy kultur a tym, co okrelamy rodowiskiem
spoecznym, waciwie si zaciera. W gruncie rzeczy dochodzimy wwczas do konstatacji, e taki
podzia naley uzna za nieuyteczny, a nawet potencjalnie szkodliwy, bo odwoujcy si w pod-
tekcie do tradycyjnego rozumienia kultury, z uwiconym, hierarchicznym podziaem na kultur
wysok i nisk oraz lokowaniem w centrum tzw. instytucji kultury.
W podejciu animacyjnym zdecydowanie nie tdy droga. Pamitajc zatem, e podzia na
animacj kultury i animacj spoeczn w obrbie idei, celw oraz sposobu rozumienia spoecz-
nej rzeczywistoci ma jedynie wymiar analityczny, moemy wskaza, e dostrzegalna rnica
w praktyce dotyczy stosowanych przez animatorw kultury narzdzi oraz, do pewnego stopnia,
instytucji, ktre potencjalnie mog stanowi zaplecze dla podejmowanych przez nich dziaa.
S to czsto narzdzia i instytucje zwizane z tradycyjnymi dziaaniami kulturalnymi; anima-
torzy kultury w przestrzeni spoecznej wykorzystuj czsto klasyczne formy aktywnoci ar-
tystycznej, jak malarstwo, taniec czy teatr, a materialn baz dla ich dziaa bywaj domy
kultury, biblioteki czy muzea. Jednak tradycyjny uytkownik kultury byby mocno zdziwiony,
a by moe nawet zbulwersowany sposobem wykorzystywania w dziaaniach animacyjnych
tego artystyczno-instytucjonalnego zaplecza. Mamy tu bowiem do czynienia ze swoistym
traktowaniem atrybutw kultury, ktre zwolennicy takiego podejcia okrelaj mianem uspo-
ecznienia o czym dalej, a przeciwnicy zapewne skonni s uzna za sponiewieranie. By moe
za trafniejsze ni animacja kulturalna mona przyj okrelenie: animacja kulturowa ten
przymiotnik intuicyjnie odwouje si do szerszego spectrum zagadnie, bo to, co kulturowe, jest
wszak i kulturalne i spoeczne
6
.
5 w typologii zostaly wykorzystane m.in. propozyoje zebrane w opraoowaniu u. Kaozmarek, 4n|maoja spoleozno-ku|rura|na, w: 1. 0rad, u. Kaozmarek,
Urgan|zaoja | upowszeohn|an|e ku|rur, w lo|soe. Zm|an, mooe|u, wydawniotwo Naukowe uAM, Pozna 1999, s. 118-119.
6 La dobre, bo wyraziste przyklady takiego podejoia mog posluyo: z jednej strony dzialalnoo instytuoji publioznej, jak jest 0minny 0rodek Pomooy
3poleoznej i Kultury w 3lupnie (por. m.in. K. Przybyszewska, lnregraoja poprzez ku|rur na prz,klaoz|e CUlS|K w Slupn|e (bez daty publikaoji), http://
spoleoznieodpowiedzialni.pl/tles/tle/18eigowhoy7bvykkla2u1g6ht2yu43.pdf (dostp 24.08.2012), a z drugiej dzialania indywidualnego animatora
kultury w instytuoji zamknitej (por. L. Rogowska, 4n|maoja ku|rur, w przesrrzen| oroozonej murem, 2011, http://kulturasieliozy.pl/animaoja-kultury-
w-przestrzeni-otoozonej-murem/ (dostp 24.08.2012).
LIS 2 15paz2012.indd 95 17.10.2012 08:30
96 [[ 2aseby
Sprbujmy zatem zestawi podstawow charakterystyk animacyjnego podejcia do kultury,
ktra nastpnie znajdzie swoje odzwierciedlenie w dalszych czciach opracowania. Animacj
kultury cechuje:
sprzeciw i budowanie przeciwwagi dla homogenizacji kultury i postawy konsumpcyjnej
wobec dbr kultury;
dbao o zachowanie autonomii kultury w stosunku do si politycznych i ekonomicznych;
lokowanie ludzkiego losu w kontekcie spoecznoci elementarnych, z zachowaniem ich
kulturowej tosamoci i rnorodnoci;
dostrzeganie roli wsplnoty jako ochrony przed osamotnieniem, przy jednoczesnym
docenieniu znaczenia indywidualnego rozwoju i ekspresji;
przekonanie, e kady uczestnik kultury jest, a przynajmniej ma prawo by, zarwno jej
odbiorc, jak i twrc, a tym samym podzia na tych, ktrzy animuj i tych, ktrzy s
animowani waciwie nie ma racji bytu;
postrzeganie instytucji (w tym instytucji kultury) jako wsplnej wasnoci i gotowo do
ich uspoecznienia i wsplnotowego zagospodarowania inaczej stanowi one jedynie
kopotliwy gorset dla autentycznego uczestnictwa w kulturze;
nastawienie na proces, a nie na efekt dziaa kulturalnych (dzieo-strumie
7
); miar
jakoci tych dziaa jest stopie zaangaowania, autentyczno, rozbudzenie ciekawoci
i wyobrani twrczej, a take poczucia kontroli nad wasnym losem, bowiem samo
spotkanie, moment, w ktrym kto signie po pdzel czy noyczki, jest najwaniejszy,
a nie to, czy co z tego powstanie. () W animacji niedokoczone, nieadne, nietrwae,
nieznaczce jest czasem waniejsze
8
;
nastawienie na budowanie partnerskiej relacji, zniesienie apodyktycznych hierarchii,
uniewanienie postaw wszechwiedzcych
9
, poniewa celem animacji jest zaistnienie
zmiany spoecznej w tych dziedzinach i w takim zakresie, jaki za funkcjonalny i atrakcyjny
zostanie uznany przez konkretn spoeczno.
Animac|a kullury |ako wiz|a czowieka i spoeczeslwa
Animacja kultury wyrasta z okrelonych wartoci, a jednoczenie nie jest moliwa do zrealizowa-
nia bez zaistnienia konkretnych uwarunkowa. Animacja jednoczenie dy do zbudowania i po-
trzebuje do swojego wasnego zaistnienia okrelonego modelu spoeczestwa: demokratycznego,
aktywnego, uczestniczcego i otwartego. Bezporednio wie si to z okrelon wizj czowieka
i jego miejsca w wiecie spoecznym. Poniszy przegld ideowego otoczenia animacji kultury nie
7 Pojoie stosowane przez 1erzego 0rotowskiego.
8 U. Reksnis, loeeloeas. Szruka4rr, w: 1Fl4Zl 4n|maoja Ku|rur,0u|rure an|mar|on NUwl, 3towarzyszenie Katedra Kultury, warszawa 2008, s. 29,
http://www.oulturalanimation.oom/wp-oontent/uploads/2008/07/oan.pdf (dostp 24.08.2012).
9 U. Piwowarska, loeeloeas. uozesrn|orwolarr|o|par|on, w: 1Fl4Zl 4n|maoja Ku|rur,0u|rure an|mar|on NUwl, 3towarzyszenie Katedra Kultury, war-
szawa 2008, s. 30, http://www.oulturalanimation.oom/wp-oontent/uploads/2008/07/oan.pdf (dostp 24.08.2012).
4[2
LIS 2 15paz2012.indd 96 17.10.2012 08:30

[[

97
stanowi oczywicie systematycznego omwienia, lecz jedynie wskazuje na te cechy, ktre s
konstytutywne dla idei i praktyki animacji kultury.
Perspektywa antropologiczna jest dla podejcia animacyjnego konstytutywna: czowiek to
jednoczenie twrca i odbiorca dziaa spoecznych i kulturalnych, przy czym mimo (symbolicz-
nego i realnego) osadzenia we wsplnocie zawsze pozostaje autonomiczny. Implikuje to take
postulat otworzenia si i zaakceptowania innoci i rnorodnoci animacja kultury ywi si
nieustannymi zderzeniami kultur, ktre co wane wcale nie musz zdarza si poza wasnym
otoczeniem, lecz mog dotyczy relacji midzyrodowiskowych czy midzypokoleniowych, a na-
wet polega na tym, by w sobie samym dostrzec inno (), wyj poza wasny punkt widzenia,
wasny system klasyfikowania rzeczywistoci
10
. Jak trafnie okreli to Andrzej Mencwel, chodzi
o wyobrani antropologiczn (), ktra pozwala w sobie zakwestionowa tuziemca
11
, bo, jak
pisze Ryszard Michalski, nawet najmniejsza miejscowo na Warmii i Mazurach jest swoistym
mikrokosmosem kultur. W kadej z nich spotka mona pami niemieckich Prus, ukraiskich
wiosek, polskich uciekinierw ocalaych z rzezi woyskiej, repatriantw wileskich i biaoruskich,
przesiedlecw z wielu regionw Polski
12
.
Wizja czowieka w podejciu animacyjnym zakada aktywne, lecz w peni dobrowolne i dostp-
ne dla wszystkich uczestnictwo, a to nie jest moliwe poza systemem demokratycznym to drugi
istotny kontekst ideowy dziaa animacyjnych w kulturze. Najwaniejszy komponent stanowi
tu spoeczestwo obywatelskie. Oczywicie nie czas i nie miejsce, by dokona nawet pobienej
rekapitulacji tego wielowtkowego i generalnie sabo zoperacjonalizowanego pojcia
13
, jednak
zasadne wydaje si wskazanie kilku cech spoeczestwa obywatelskiego zarwno konstytutyw-
nych dla idei, jak i niezbdnych dla praktyki animacji kultury. Najbardziej uyteczna wydaje si tu
metafora Andrzeja Siciskiego, charakteryzujcego spoeczestwo obywatelskie jako pajczyn
rnego typu powiza midzy jednostkami
14
, jednoczenie charakteryzujc je na trzech pod-
stawowych wymiarach: poziomej (w opozycji do pionowej) organizacji spoeczestwa, spoecze-
stwa uczestniczcego w opozycji do wycofanego oraz spoeczestwa otwartego w opozycji
do zamknitego
15
. Kolejne proanimacyjne cechy spoeczestwa obywatelskiego to: osadzenie
we wsplnocie, gotowo do podejmowania dziaa na rzecz dobra wsplnego oraz zdolno do
samoorganizacji, niezalenej od zewntrznego, zwaszcza pastwowego i instytucjonalnego,
formalnego impulsu. W systemie demokratycznym samoorganizacja jest rozumiana jako dziaanie
obok lub na zasadzie partnerstwa, a nie w opozycji do pastwa, a charakteryzuje j take denie
do ograniczania dziaa biurokratycznych i administracyjnych oraz do znacznej elastycznoci
w dziaaniu. Podmioty realizujce dziaania animacyjne mona uzna w tym kontekcie za struk-
10 U. Piwowarska, loeeloeas. 4nrropo|og|a 4nrhropo|og,, w. 1Fl4Zl 4n|maoja Ku|rur,0u|rure an|mar|on NUwl, 3towarzyszenie Katedra Kultury,
warszawa, s. 7, http://www.oulturalanimation.oom/wp-oontent/uploads/2008/07/oan.pdf (dostp 24.08.2012).
11 A. Menowel, wsrp. w,obran|a anrropo|og|ozna, w: A. Menowel (red.), 4nrropo|og|a ku|rur,. Zagaon|en|a | w,bor reksrow, wiedza o Kulturze, oz. 1,
wydawniotwa uniwersytetu warszawskiego, warszawa 2001, s. 10.
12 R. Miohalski, Szruka jako kara||zaror spoleoznego wlozan|a | uozen|a s| w konreko|e m|oz,ku|rurow,m, w: 1. 3anetra-3zeliga, M. Czerwieo (red.),
Furopa - szansa o|a ku|rur,. lrojekr, ku|rura|ne w ramaoh programow un|| Furopejsk|ej. Marer|al, konfereno,jne, Ministerstwo Kultury i Uziedziotwa
Narodowego, warszawa 2005, s. 59.
13 1. 3zaoki (red.), 4n| ks|, an| kup|eo. ob,ware|. loea spoleozesrwa ob,ware|sk|ego w m,|| wspolozesnej, Lnak, Krakow 1997, s. 7.
14 A. 3ioiski, U |oe| spoleozesrwa ob,ware|sk|ego, ,wiedza i yoie" 1996, nr 6, s. 3, http://arohiwum.wiz.pl/1996/96063600.asp (dostp 24.08.2012).
15 0ozywioie w znaozeniu, w jakim uywa tego pojoia Karl Popper.
LIS 2 15paz2012.indd 97 17.10.2012 08:30
98 [[ 2aseby
tury poredniczce pomidzy tym, co prywatne, a tym, co publiczne, midzy jednostk a mega-
struktur
16
, za ktr mona uzna zarwno instytucje pastwa, jak i czsto zamknity, trudny
w kontakcie i wymagajcy specjalistycznego przygotowania wiat tzw. kultury wysokiej, czsto
zinstytucjonalizowanej, chronionej prawami autorskimi, niezrozumiaej. Dziaania animacyjne
pomagaj nawiza kontakt i wizi, zrozumie i oswoi wiat, take wiat dziaa artystycznych,
czsto poprzez sprowadzenie go do kontekstu najbliszego, lokalnego otoczenia czowieka. Za
uzupenienie i jednoczenie egzemplifikacj tego wtku moe oczywicie posuy polski kontekst
zmiany systemowej, ktra uruchomia takie procesy, jak: odpastwowienie i uspoecznienie kul-
tury, ujawnienie si rnych grup i orodkw kulturotwrczych, konieczno zrezygnowania
przez twrcw kultury z roli przywdcw duchowych narodu, oraz generalnie proces demo-
kratyzacji kultury, ktra staa si () terenem otwartym, ktrego ksztatowanie dokonuje si
w toku trwajcych cigle, a nie zakoczonych realizacj jakiego nowego, wspaniaego projektu,
negocjacji midzy rnymi partnerami ukadu kulturowego
17
.
Lokalno, a nawet cay nurt ideowy okrelany jako lokalizm wraz z jego podstawowym
zaoeniem, e to, co centralne powinno by suebne (pomocnicze) wobec tego, co lokalne, a nie
odwrotnie to kolejny istotny kontekst podejcia animacyjnego w kulturze. Najprociej mona
stwierdzi, e projekty animacyjne na og maj wymiar lokalny, co jednak jest ich si, a nie sa-
boci: dziki temu maj szans dokona faktycznej (ideowej, mentalnej, edukacyjnej, spoecznej)
zmiany, a take speni postulat lokalnego dostosowania, przede wszystkim poprzez odkrycie
i wykorzystanie lokalnych zasobw kulturowych. Dziki temu lokalnemu dowiadczeniu, bliskie-
mu, bezporedniemu obcowaniu z kultur moliwe staje si take obalenie mitu, e wszystko, co
wane i wartociowe w kulturze dzieje si w realnym i symbolicznym centrum (bogatym, wpy-
wowym, nowoczesnym), a to, co peryferyjne, jest z definicji gorszego gatunku. Wiele wyjania
zaproponowana przez Dariusza Wojakowskiego koncepcja obejmujca wyrnione przez niego
dwa poziomy lokalnoci i lokalnej kultury: konkretny i wyobraony, ktre razem tworz w-
ze symboliczny, bowiem wspistniej i nie s wzajemnie niezalene
18
. To nie przypadek, e
animacja spoeczno-kulturalna stanowi jedn z najwaniejszych metod rozwijania spoecznoci
lokalnej, ktra dokonuje si poprzez proces odkrywania siebie poprzez odnajdywanie wasnych
moliwoci twrczej ekspresji oraz stymulowanie przemian w dziedzinie systemw wartoci,
wyksztacenie krytycznej postawy wobec atakujcych nas nowych idei, nowych wzorw zacho-
wa, ktre przyjmowane bezkrytycznie mog powodowa utrat wasnej tosamoci
19
.
Lokalno, szczeglnie w dobie powszechnego dostpu do informacji, stanowi specyficzny
i cenny z punktu widzenia animacji kultury punkt wyjcia do wymiany, poznania innoci, twr-
czego konfrontowania dowiadcze i praktyk kulturalnych niejako z pominiciem cakowicie
16 Por. m.in.: P. Berger, R. Neuhaus R., 1o Fmpower leop|e. 1he lo|e of Meo|ar|ng Srruorures |n lub||o lo||o,, w: U.L. 0ies,1.3. 0tt, 1.M. 3hafritz (red.),
1he Nonprohr Urgan|zar|on, Belmut, CA 1990, s. 12-23.
17 A. 1awlowska, Ku|rura w okres|e przelomu |ar oz|ew|ooz|es|r,oh, w: A. 3ioiski (red.), lo | oo Sooja||zmu. owa przelom, w o|gu polw|eoza w lo|soe.
lraoa zb|orowa, lnstytut lilozoti i 3oojologii PAN, warszawa 1998, s. 139.
18 U. wojakowski, Ku|rura |oka|na, oz,|| wzel s,mbo||ozn,. Z oow|aooze baoaoza wspolozesn,oh spoleoznoo| pogran|oza wsohoon|ego lo|sk|, w:
1. Kurozewska (red.), Ub||oza |oka|noo|. lonoroonoo m|ejso | ozasu, lnstytut lilozoti i 3oojologii PAN, warszawa 2006, s. 135.
19 B. 3krzypozak, Merooa an|maoj| spoleoznej - zasaon|oze aspekr, prakr,k| eoukao,jnej, w: w. 1heiss, B. 3krzypozak (red.), Foukaoja | an|maoja spo-
leozna w rooow|sku |oka|n,m, Centrum wspierania Aktywnooi Lokalnej CAL, warszawa 2006, s. 4.
LIS 2 15paz2012.indd 98 17.10.2012 08:30

[[

99
zbdnego w takim podejciu porednictwa centrum. To nurt, mieszczcy si w podejciu okre-
lanym czasem mianem glokalizacji, przede wszystkim wanie w kulturowym wymiarze tego
zjawiska. Napicie pomidzy tym, co globalne, a tym, co lokalne trafnie charakteryzuje opozycja
zaproponowana przez Stanisawa Jasiskiego, ktry cywilizacyjny globalizm przeciwstawia
kulturowej glokalizacji. Animacja oparta na poszukiwaniu nowych (innych ni nasze wasne)
treci kulturowych, nawet na drugim kracu wiata stanowi szans na wykorzystanie moliwo-
ci, ktre stwarza globalizacja, z jednoczesnym ograniczeniem jej negatywnych konsekwencji,
umoliwia zamian dostpu biernego, czyli odbiorczego na czynny, czyli twrczy, co pozwala
znale wyjcie pomidzy nieradzeniem sobie z nadmiarem informacji, gorczkowym przerzu-
caniem si od przekazu do przekazu a trwaniem przy swych dotychczasowych przyzwyczaje-
niach
20
i w efekcie prowadzi do tego, e, paradoksalnie, globalizacja staje si szans na lokaln
tosamo
21
.
Rozwaania dotyczce ideowego otoczenia animacji kultury mona podsumowa jednym
zdaniem. Jak pisze Andrzej Mencwel, przywieca nam wizja twrczej osobowoci kulturowej
realizujcej si czynnie w bezporednim rodowisku ludzkim
22
.
Animac|a kullury |ako sposb uczeslniclwa w kullurze
Dotychczasowe rozwaania nawizyway bezporednio do pierwszego czonu animacji kultury,
pora skupi si na drugim, czyli na samej kulturze. Przy czym chodzi tu o pytanie o kultur w sensie
antropologicznym, a nie artystycznym jak osobowo chce si w tej kulturze wsptworzy, jak
osobowo ta ma si w kulturze realizowa i w jaki sposb kultura ta ma ludzi ze sob spaja?
23
.
W tym samym tekcie znajdujemy odpowied: chodzi o takie ujcie kultury, ktre umieszcza nas
wewntrz rzeczywistoci kulturowej i uwiadamia moliwoci jej ksztatowania
24
.
Kultura w podejciu animacyjnym jawi si jako zoona, dynamiczna cao, jako splot
wszelkich wzorw, postaw, zachowa, praktyk kulturowych, relacji midzyludzkich, instytucji,
paradygmatw poznawczych, tradycji, modeli obyczajowych, wiedzy i dowiadczenia, wzorw
rodziny i grup spoecznych, form ekspresji i komunikacji
25
. To po prostu bycie w wiecie, w po-
dejciu animacyjnym najwaniejsza jest kultura przez mae k, rozumiana przede wszystkim
jako lokalny, rodowiskowy zasb, ktry waciwie uniewania jakiekolwiek inne wartociowanie
ni to, czy dane dziaanie (projekt, instytucja, oferta) odpowiada potrzebom lokalnym, oraz czy
20 3. 1asiski, 0,w|||zao,jn, g|oba||zm | ku|rurowa g|oka||zaoja (bez daty publikaoji oraz paginaoji), http://www.woak.torun.pl/index.php?a-
id=1208165267480323938516d (dostp 24.08.2012).
21 P. 0abrysz, loka|na ku|rura e|emenrem europejsk|ej rosamoo|. ,wzorzeo m|eszkaoa lo|sk| B, w: L. Nyoz (red.), Buoowa |oka|nego spoleozesrwa
ob,ware|sk|ego w perspekr,w|e |nregraoj| europejsk|ej. Marer|al, z vll Koz|erz,sko-Koz|e|sk|ego Sem|nar|um Naukowego (22-23 maja 2003 r.),
uniwersytet 0polski, Polskie 1owarzystwo 3oojologiozne. 0ddzial 0polski, 1owarzystwo Liemi Kozielskiej w Kdzierzynie-Kolu, wydawniotwo lnstytut
lski, 0pole 2003, s. 126.
22 A. Menowel, lrz,oz,n|ao s| pomalu, op. o|r., s. 20.
23 lb|oem, s. 18.
24 lb|oem, s. 18.
25 U. Piwowarska, loeeloeas. 4nrropo|og|a4nrhropo|og,, op. o|r., s. 8.
4[3
LIS 2 15paz2012.indd 99 17.10.2012 08:30
100 [[ 2aseby
w wystarczajcym stopniu dopuszcza do udziau rne grupy, podejcia, pogldy i stanowiska,
czy rnorodno, a nawet sprzecznoci s traktowane jako szansa, a nie jako potencjalny kopot.
Mamy wic do czynienia z yw kultur, ktr Barbara Fatyga okrela jako wielowymiarowe
rodowisko ycia jednostek i grup spoecznych oraz funkcjonowania rnorodnych instytucji
spoecznych. Zachodz w nim dynamiczne procesy i rozwijaj si praktyki kulturowe o zrnico-
wanych charakterystykach aksjologicznych. Dlatego ywa kultura wymaga staej uwagi i aktyw-
nego dziaania. Na pewno te nie zamyka si w obszarze tradycyjnej, a tym bardziej wycznie
zinstytucjonalizowanej kultury wysokiej. Nie naley wyrzuca poza jej obrb ani wiata wspcze-
snych mediw, ani dziedzin, w ktrych koncentruje si ycie powszednie spoeczestwa
26
. Celem
animacji kultury jest jej uspoecznienie, ktre moe oznacza zarwno spoeczne jej tworzenie,
jak i spoeczne wykorzystywanie. W efekcie uniewaniony zostaje tym samym aksjologiczny
spr o to, czy kultura stanowi warto autoteliczn, czy jest moe narzdziem do osigania in-
nych celw (np. integracji spoecznej, spoeczestwa obywatelskiego, edukacji itd.). Bo kultura
uspoeczniona jest jednym i drugim, jest tym, czego w konkretnym miejscu i czasie poszukuje
w niej konkretna jednostka i konkretna wsplnota. Moe to by zatem mistrzowskie wykonanie
arii operowej, wystawa sztuki nowoczesnej, ale take prowadzone na ulicy warsztaty teatralne
czy, jak pisze Fatyga, kultura, ktr sycha i wida w maeskiej ktni, na meczu pikarskim i na
ulicznych straganach, a take w przesiknitych nieznonym zapachem popcornu multipleksach
i w ogrodowej galerii ludowego witkarza
27
.
Takie rozumienie kultury oczywicie implikuje te podejcie do rnych form uczestnictwa
w niej. Obserwujemy dynamiczne zmiany w tym zakresie, dotyczce zarwno form, jak i zakresu
uczestnictwa kulturalnego, ktre, z jednej strony, niewtpliwie lokuj si w kontekcie zasadni-
czego sporu o wartoci, a z drugiej s bezporednim efektem gwatownych zmian technologicz-
nych. Zachodzcych przemian uczestnictwa w kulturze nie sposb zignorowa ani nawet odwlec
w czasie ich analizy, potrzeba demaskacji przernych mitw, stereotypw i uproszcze, jakimi
obrasta dzisiejszy dyskurs o kulturze, jest palca. Na naszych oczach dokonuje si bowiem re-
wolucja kulturowa: nie tylko uczestnictwo, lecz i samo rodowisko kulturowe si zmienia
28
. To
szczeglnie istotne wanie z animacyjnego punktu widzenia, skoro, jak pisze Grzegorz Godlewski,
animacja kultury oznacza w pierwszym rzdzie stwarzanie warunkw, w ktrych ludzie jed-
nostki i grupy mogliby realizowa swoje potrzeby w ramach kultury samodzielnie przez siebie
odkrytej lub wynalezionej
29
, to animator kultury musi zgodzi si take na to, e ta kultura jest
odkrywana i wynajdowana w Internecie. Paradoksalnie Internet jest potencjalnie bardzo ani-
macyjny, wrd przejaww wspczesnego uczestnictwa w kulturze (kulturze uczestnictwa)
poprzez sie wskazuje si: afiliacj (affiliation), ekspresj (expression), wsplne rozwizywanie
26 B. latyga, loza|nsr,ruojona|ne | n|eforma|ne uozesrn|orwo w ku|rurze, ,1rzeoi 3ektor" 2009, nr 19, s. 16.
27 lb|oem, s. 19.
28 w.1. Burszta, Up|sao rewo|uoje, w: M. lilioiak i in. (red.), Mlooz| | Meo|a. Nowe meo|a a uozesrn|orwo w ku|rurze. laporr 0enrrum Baoa nao Ku|-
rur lopu|arn SwlS, 3zkola wysza Psyohologii 3poleoznej, warszawa 2010, s. 141, http://bi.gazeta.pl/im/6/7600/m7600446.pdf (dostp
23.08.2012).
29 0. 0odlewski, 4n|maoja | anrropo|og|a, w: 0. 0odlewski 0. i in. (red.), 4n|maoja ku|rur,. low|aoozen|e | prz,szloo, lnstytut Kultury Polskiej uniwer-
sytetu warszawskiego, warszawa 2002, s. 64.
LIS 2 15paz2012.indd 100 17.10.2012 08:30

[[

101
problemw (collaborative problem solving) oraz obieg, krenie (circulation). Trudno nie dostrzec
w tym zasadniczych komponentw animacji kultury
30
.
Na animacj kultury warto te popatrze od strony traktowania przez ni tzw. potrzeb kul-
turalnych w odrnieniu od wielu innych sposobw oddziaywania kulturalnego, animacja nie
stawia sobie za cel ich zaspakajania (i z pewnoci nie powinna by postrzegana jako usuga
spoeczna), lecz kreowanie, ujawnianie i intensyfikowanie. Zaspokajanie potrzeb to naturalna
konsekwencja tego procesu, jednak rzecz w tym, e podejcie animacyjne nie kreli granicy pomi-
dzy tym, kto potrzeb odczuwa, a tym, kto j zaspokaja, uniewania granic midzy animatorem
i animowanym, analogicznie do tego, jak pomidzy twrc a odbiorc kultury.
Animalora kullury bycie w wiecie
Z zarysowanych powyej wizji czowieka, spoeczestwa i kultury wynika praktyka dziaa anima-
cyjnych. Ich inicjatorem jest animator, problem w tym, e nie bardzo wiadomo, kto to jest. Kopoty
dotycz ju formalnego przyporzdkowania, bo z jednej strony to zawd, a z drugiej postawa y-
ciowa, a nawet powoanie to nie zawsze daje si harmonijnie pogodzi. Do tego dochodzi wiele
ogranicze, zwizanych z tym, kim animator nie jest: zasadniczo nie jest edukatorem ani mana-
gerem kultury, nie jest liderem; jego zadaniem nie jest rwnie upowszechnianie kultury. Kopot
w tym, e zoono dziaania animacyjnego pozwala na sformuowanie twierdzenia, e w praktyce
animator, chocia nie jest, to w swojej pracy czsto liderem, edukatorem, managerem bywa.
Czy animator kultury to zawd czy powoanie? Najprostsza, podrcznikowa odpowied na to
pytanie skania do przywoania trzech grup cech elementw prototypu roli animatora, ktrymi
s komponenty o charakterze: spoecznym, czyli zewntrzne nastawienie, osobowociowym,
czyli zasoby indywidualne oraz kompetencje instrumentalno-zawodowe
31
. Czy jestemy bliej
odpowiedzi na postawione wyej pytanie? Raczej nie. Kto w takim razie moe o sobie powiedzie,
e jest animatorem kultury?
Jak ju byo to wspomniane na wstpie, jedni tego pojcia naduywaj, inni ewidentnych
dziaa tego rodzaju nie okrelaj mianem animacji kultury. Po czci nakada si to na proces
profesjonalizacji: dostpne s szkoy policealne oraz studia (w wikszoci podyplomowe) w za-
kresie animacji kultury. Niewtpliwie jest to trend poyteczny, jednak ze wzgldu na zoono
podejcia animacyjnego dalece niewystarczajcy, inaczej mwic, dyplom to jedynie przesanka,
by uzna kogo za animatora kultury, bo animator to zawd heterogeniczny
32
, co oznacza take
bardzo trudny do zdefiniowania. W rezultacie mamy do czynienia ze swoist mod na dziaa-
nie animacyjne, animator, to brzmi dumnie. W czego wyniku ten szyld (lub okrelenie na wizy-
30 . 1enkins i in., 0onfronr|ng rhe 0ha||enges of larr|o|paror, 0u|rure. Meo|a Fouoar|on for rhe 21sr 0enrur,, 2006, s. 3, http://digitallearning.maofo-
und.org/atf/of/7B7L45C7L0-A3L0-4B89-AC9C-L807L1B0AL4L7U/1LNKlN3_wl1L_PAPLR.PUl (dostp 24.08.2012).
31 B. ldzikowski, w,znaozn|k| ro| zawooow,oh an|marorow ku|rur,, w: 1. ebrowski (red.), 4n|maoja ku|rura|na | spoleozno-w,ohowawoza w rooow|skaoh
|oka|n,oh, 0daskie 1owarzystwo Naukowe, 0dask 2003, s. 66.
32 1. Kargul, Uo upowszeohn|an|a ku|rur, oo an|maoj| ku|rura|nej, op. o|r., s. 120.
4[4
LIS 2 15paz2012.indd 101 17.10.2012 08:30
102 [[ 2aseby
twce) bywa naduywany albo stosowany dla okrelenia dziaa edukacyjnych, managerskich,
organizacyjnych, upowszechniajcych, a nawet po prostu administracyjnych w kulturze. Druga
strona medalu to animatorzy kultury, ktrzy chocia przez cae swoje ycie wanie motywuj,
pobudzaj, mobilizuj, rozbudzaj potrzeby kulturalne jednostek i caych rodowisk, to czsto
nie wiedz, e mwi proz. Zwykle po prostu taki maj sposb ycia i bycia w spoeczestwie,
w ktrym najwaniejsza (chocia zwykle niedopowiedziana) jest sfera wartoci, a nie wyuczone
umiejtnoci, ktre raczej stanowi wykuwane w dziaaniu praktyczne sposoby postpowania.
Dobrym punktem wyjcia do scharakteryzowania dziaa animatora, sposobu traktowania
przez niego spoecznej materii, w ktrej dziaa, mona uczyni zaproponowany przez Urszul
Kaczmarek Schemat programowania imprezy, ktry jednak mona z powodzeniem zastosowa
do rozwaa o zdecydowanie szerszym znaczeniu. Wyglda on nastpujco:
3ohemat 1. 3ohemat programowania imprezy
rodlo: u. Kaozmarek, 4n|maoja spoleozno-ku|rura|na, w: 1. 0rad, u. Kaozmarek, Urgan|zaoja | upowszeohn|an|e ku|rur, w lo|soe. Zm|an, mooe|u,
wydawniotwo Naukowe uAM, Pozna 1999 , s. 122.
Rozrnienie stymulacji otwartej i stymulacji zamknitej dobrze charakteryzuje pozy-
tywnie (jakie jest) i negatywnie (jakie nie jest) dziaania animatora kultury. Stymulacja otwarta
jest z natury bardziej animacyjna, to znaczy: nastawiona na proces, mniej sformalizowana, za-
kadajca partnerstwo i partycypacj (animator waciwie powinien by jak najmniej widzialny
i rozpoznawalny, bo to grozi uznaniem go za lidera; jak pisaa Radliska: warto pracy [animatora
przyp. MD] mierzy si nie tym, co czyni sam, lecz tym, co potrafi wydoby z gromady, wrd ktrej
i z ktr pracuje
33
, elastycznie dostosowujca si do tu i teraz, czyli uwarunkowa, w ktrych
zachodzi i potrzeb jej uczestnikw. Dlatego trudno przewidzie zarwno jej przebieg, jak i wyniki.
Stymulacja zamknita jest liderska: nastawiona na konkretny, z gry okrelony efekt, z okrelo-
nymi procedurami, jasno wyznaczajca role i definiujca orodki decyzyjne (ktre powinny by
33 Cytat zostal zaozerpnity z regulaminu konkursu dla animatorow spoleoznyoh im. eleny Radliskiej, przyznawanego przez 3towarzyszenie Centrum
wspierania Aktywnooi Lokalnej CAL, http://www.ope.gov.pl/pliki/1322-regulamin-konkursu-2012.pdf (dostp 25.08.2012).
3URJUDP
XSU]HGQLR
okrelony
0rupy
formalne
&(/
3tymulaoja
zamknita
3tymulaoja
RWZDUWD
.LHURZDQLH
QDXND
LQVWUXRZDQLH
Programy
ksztaltowane
w trakoie dzialania
0rupy nieformalne
(samoakoeptaoja,
tworzenie nowyoh
wartooi)
Poradniotwo
- animaoja
- informaoja
LIS 2 15paz2012.indd 102 17.10.2012 08:30

[[

103
odpowiednio wypromowane uczestnicy przedsiwzicia nie powinni mie wtpliwoci, kto
rzdzi i ponosi odpowiedzialno) oraz adresatw dziaania, czsto nastawiona na implemento-
wanie konkretnego, wczeniej opracowanego schematu dziaania (np. zmierzajca do standary-
zacji jakiej sfery ycia). Generalnie wszystkie etapy i efekty takiego dziaania s przewidziane,
dookrelone i przekazane do realizacji.
To swobodne, elastyczne podejcie animacyjne stwarza wiele trudnoci. Wymaga starannego
przygotowania aksjologicznego i psychologicznego animatora, bo przecie nie jest atwo ini-
cjowa proces, ktry od samego pocztku we wadanie oddaje si innym. Wymaga szczeglnych
zdolnoci negocjacyjnych i mediacyjnych rnice, a nawet konflikty stanowi codzienno dzia-
a animacyjnych, waciwie za klsk animatora kultury naley uzna sytuacj, gdy spoeczno
zdecyduje si np. na dziaania teatralne, na ktrych si zna, chocia rnorodno potrzeb, a jed-
noczenie umiejtnoci poszczeglnych przedstawicieli spoecznoci wyranie wskazywaa, e
uyteczna mogaby si okaza np. idea Banku Czasu, lecz animator nigdy dotd takich dziaa nie
inicjowa. Dotyczy to take bardzo elastycznego, szerokiego rozumienia kultury, ktre w praktyce
powoduje, e w wyniku takiej otwartej stymulacji kulturalnej zaistniej inicjatywy np. w sferze
ekonomii spoecznej lub dziaa pomocowych animator kultury musi by przygotowany, przede
wszystkim mentalnie, do takiej sytuacji. W efekcie mona wskaza trzy bardzo istotne problemy,
a zarazem wyzwania w dziaaniach animatora kultury.
Pierwsze wyzwanie dotyczy koniecznoci bycia czowiekiem-orkiestr zarwno w zakresie
czasem zwizanych z naturalnymi predyspozycjami, ale take moliwych do nabycia umiejt-
noci: animator powinien zna si na problematyce administracyjno-prawnych uwarunkowa
animacji, mie wiedz i umiejtnoci z zakresu pedagogiki i stosunkw midzyludzkich oraz
spoeczno-kulturowych uwarunkowa animacji, a take stosowa techniki animacyjne
34
. To
troch tak, jakby oczekiwa, e kto bdzie jednoczenie urzdnikiem, terapeut, a do tego ar-
tyst. Z byciem artyst jest zreszt take pewien kopot: co do tego, czy animator to artysta, czy
jednak kto inny, nie ma zgody. O ile konkretne umiejtnoci artystyczne stanowi dla animatora
kultury raczej potencjaln pomoc ni trudno, to jednak jest tu subtelna granica. Jak pisze Dorota
Reksnis: artysta dziaa we wasnym imieniu, na wasn odpowiedzialno i kad prac podpisuje
wasnym nazwiskiem, podczas gdy animator nie tworzy dziea dla ludzi, ale z nimi (). Pracuje
z innymi, nawizuje relacje, tworzy sytuacje, w ktrych to ci inni staj si na moment artystami
z przypisan im wolnoci mwienia, ekspresji, dziaania
35
. Jeli zatem animacja jest sztuk, to
jest to sztuka spoecznie stosowana
36
, sztuka jest dla animacji niewyczerpanym rdem inspi-
racji, narzdziem i zapleczem
37
. Jak pisze Andrzej Mencwel: odkrywanie moliwoci twrczych
w sobie uczy odkrywania moliwoci w innych i o to najbardziej chodzi
38
. Animator kultury nie
tyle zatem artyst jest, co nim bywa, take dlatego, e nieustannie balansuje pomidzy pokor
34 1. Kargul, Uo upowszeohn|an|a ku|rur, oo an|maoj| ku|rura|nej, op. o|r., s. 126-127.
35 U. Reksnis, loeeloeas. Szruka4rr., op. o|r., s. 29.
36 ,3tosowane sztuki spoleozne" to tytul manifestu artystyoznego Artura mijewskiego, opublikowanego w 2007 roku w ,Krytyoe Polityoznej" (nr 11/12).
w nawizaniu do tego okrelenia prowadzony byl m.in. projekt animaoji kultury przez Centrum Ldukaoji i lniojatyw Kulturalnyoh w 0lsztynie, pt. Pra-
oownie 3ztuk 3poleoznie 3tosowanyoh.
37 U. Reksnis, loeeloeas. Szruka4rr., op. o|r., s. 29.
38 A. Menowel, lrz,oz,n|ao s| pomalu, op. o|r., s. 22.
LIS 2 15paz2012.indd 103 17.10.2012 08:30
104 [[ 2aseby
konieczn, by wci si uczy i pozosta otwartym na innych, a odwag i umiejtnociami ko-
niecznymi, by dziaa bardzo czsto w trudnych i nieprzyjaznych (spoecznie i instytucjonalnie)
warunkach. Tylko zachowujc konieczn rwnowag pomidzy tymi postawami jest w stanie
czonkw spoecznoci, w ktrej (tzn. dla ktrej i z ktr pracuje) traktowa jako niepowtarzalne
i autonomiczne jednostki, silnie osadzone i realizujce si w obrbie swojej niepowtarzalnej i au-
tonomicznej spoecznoci elementarnej.
Drugie wyzwanie odnosi si do trudnego do zaakceptowania i zrealizowania stylu dziaania
animatora kultury. Codziennoci jest niepewno w odniesieniu do efektw, ktre pozostaj
niezdefiniowane, trudno mierzalne i zwykle nie wiadomo, kiedy mona si ich spodziewa; do-
datkowo konieczne jest zaakceptowanie faktu, e o wartoci animatora nie wiadcz jego wa-
sne dokonania, lecz dokonania innych, a on sam nieustannie zderza si z wasn niekompetencj
i bezradnoci nie obejdzie si bez znacznej dozy pokory i gotowoci do cigego uczenia si.
Nie jest atwo z jednej strony pracowa z zaangaowaniem, a z drugiej jako e celem animacji
jest wyzwolenie autonomii i sprawstwa w innych pozosta w cieniu i zachowywa dystans
wobec czonkw spoecznoci, ktry pozwoli animatorowi pozosta neutralnym wobec kon-
fliktw w spoecznoci, uatwi radzenie sobie z napotykanymi uprzedzeniami, stereotypami,
naturalnym oporem wobec inicjowanej zmiany spoecznej, a kiedy przyjdzie na to pora, umo-
liwi bezbolesne odejcie. I jakby to nie byo wystarczajco trudne, to jeszcze, paradoksalnie,
bycie dobrym animatorem w praktyce wymaga czasem odstpstwa od animacyjnego dziaania,
czasem animator musi by dyrektywny, liderski, edukowa i zarzdza. Caa sztuka polega na
nieustannej samokontroli i zdolnoci do powrotu na waciwe tory dziaania animacyjnego,
wiadomoci, e to tylko epizodyczne, uzasadnione konkretn sytuacj zachowania, a nie obo-
wizujca filozofia.
Trzecie wyzwanie mona okreli jako nieprzystawalno metody projektowej do dziaa
animacyjnych. Jest z tym duy problem: z jednej strony dziaanie instytucjonalne mona, w pew-
nym uproszczeniu, uzna za nienowoczesne, anachroniczne, bo nastawione na funkcjonowanie
jakiego podmiotu, a nie na efektywno jego dziaania. Kopot z podejciem animacyjnym pole-
ga jednak na tym, e podejcie projektowe wcale nie stanowi dla animatora kultury uytecznej
formuy dziaania, bo animacja kultury to proces nieprzewidywalny, zarwno na etapie realizacji,
jak i przede wszystkim efektu. Nic tu nie pasuje: albo zgadzamy si, e efekty bd takie, jakie
wypracuje spoeczno, a do tego nie wiadomo kiedy i w jakiej dziedzinie si objawi, a zatem
nie sposb przewidzie budetu, harmonogramu, celw i klarownego sposobu ewaluacji pracy
animatora kultury, albo zapomnijmy o tym, e poruszamy si w obrbie tego nurtu. Animacja
kultury wymaga zatem zupenie nowej formuy: z jednej strony instytucjonalnego osadzenia
i bezpieczestwa, z drugiej trudnej do zastosowania zarwno w kontekcie instytucjonalnym,
jak i projektowym wolnociowej, swobodnej formuy zdefiniowania zada animatora kultury
i sposobu oceny jego pracy, akceptacji dla jego wyjcia poza realne i symboliczne mury insty-
tucji, ktra go zatrudnia i wspiera.
Mimo tych wszystkich trudnoci warto podkreli wpisany w animacj kultury istotny poten-
cja, ktry moe stanowi szans, a nawet jeden z kierunkw modernizacji sub spoecznych.
LIS 2 15paz2012.indd 104 17.10.2012 08:30

[[

105
Wrd najwaniejszych, uytecznych z tego punktu widzenia atrybutw animacyjnego podejcia
w kulturze warto wymieni:
naturaln skonno do unikania z jednej strony hierarchicznego, a z drugiej stricte
usugowego podejcia w dziaaniach spoecznych dominacj dziaa z kim nad
dziaaniami dla kogo;
brak oczywistego kojarzenia i powizania z materialnym poziomem ycia z tego
powodu dziaanie w sferze kultury pozwala na zdecydowanie swobodniejsze podejcie do
beneficjentw, zwiksza take szans na rozdzielenie wsparcia materialnego (czy wprost:
finansowego) od rnego rodzaju dziaa z zakresu pracy socjalnej;
swobod dziaa, szeroki wachlarz potencjalnych, moliwych do odkrycia i wykorzystania
talentw, zasobw czy tzw. mocnych stron zarwno poszczeglnych jednostek, jak
i caych rodowisk, a nawet spoecznoci, ktre lokowane s w sferze szeroko rozumianej
kultury. Stanowi to potencjalny punkt wyjcia dla dziaa rozwojowych, a nawet po prostu
ekonomicznych, poprzez aktywno w tzw. przemysach kreatywnych czy przemysach
kultury.
* * *
Z natury rzeczy nie udao si w tym tekcie poruszy wielu istotnych dla dziaa animacyjnych
zagadnie. Najwaniejsze z nich to:
wynikajca z postulatu lokalnego dostosowania dziaa animacyjnych szczeglna rola
starannej i waciwie permanentnej diagnozy prowadzonej w paradygmacie bada
aktywizujcych;
rola, jak w ksztatowaniu kultury lokalnej w duchu animacyjnym odgrywaj lub mog
odgrywa:
umocowane ustawowo tzw. instytucje kultury (przede wszystkim domy kultury, muzea
i biblioteki dziaanie tego rodzaju placwek moe i powinno by daleko bardziej
wielopaszczyznowe ni to zwykle bywa
39
),
podmioty niepubliczne (zarwno organizacje pozarzdowe, jak podmioty nieformalne)
oraz
instytucje tradycyjnie przynalene do innych sektorw i dziedzin ycia, dla ktrych
kultura stanowi raczej rodowisko dziaania ni cel, przede wszystkim szkoy, instytucje
pomocowe czy religijne;
szeroki kontekst tzw. polityki kulturalnej, formalnego otoczenia dziaa w sferze
kultury, w tym o charakterze animacyjnym, czyli podstaw systemowych, prawnych,
a w konsekwencji finansowych tych dziaa.
39 Pozytywne przyklady takioh dziala prezentuje m.in. lnsp|raror ob,ware|sk|, zob. 0. Makowski, l. Pazderski (red.), lnsp|raror ob,ware|sk|. lrzewoo-
n|k po n|eforma|nej eoukaoj| ob,ware|sk|ej w b|b||orekaoh pub||ozn,oh, lnstytut 3praw Publioznyoh, warszawa 2011, http://www.kiwi.org.pl/tles/
of275b33efod7923f03e98157ed61ebe92719ee6.pdf (dostp 24.08.2012).
LIS 2 15paz2012.indd 105 17.10.2012 08:30
106 [[ 2aseby
LIS 2 15paz2012.indd 106 17.10.2012 08:30
Punkty odniesienia
LIS 2 15paz2012.indd 107 17.10.2012 08:30
1. 1. Mahoney, larh lepenoenoe
|n l|sror|oa| Soo|o|og,,
,1heory and 3ooiety",
2000, t. 29, nr 4.
LIS 2 15paz2012.indd 108 17.10.2012 08:30
w cieniu rawa ubeich:
o roach i rozwo|u
(praklykowane| w 0PS)
pracy soc|alne|
Tomasz Kamierczak
1
Przeszo ma znaczenie. Ta z pozoru nieookrywcza leza ley u pooslaw popular-
nego wro ekonomislw, polilologw i hislorycznie zorienlowanych soc|ologw
pooe|cia oo baoania rozmailych z|awisk spoecznych. Z ouym powoozeniem pr-
bu|q oni mianowicie wy|ania slan obecny baoanych procesw ich zalenociq
oo szlaku (palh oepenoence)
1
. w swe| na|barozie| pooslawowe| wers|i zale-
no oo szlaku oznacza, i slan obecny i przyszy |akiego z|awiska czy procesu
|esl zoelerminowany |ego slanami przeszymi. Ten lyp analizy |esl szczeglnie
uyleczny ola wy|aniania fenomenu ougolrwaego ulrzymywania si (powlarzal-
noci) pewnych wzorw zachowa, oziaa, oecyz|i czy rozwiqza inslyluc|onal-
nych a zalem i ich oopornoci na zmiany mimo upywu czasu i zmienia|qcych
si warunkw zewnlrznych.
1 1. Mahoney, larh lepenoenoe |n l|sror|oa| Soo|o|og,, ,1heory and 3ooiety", 2000 t. 29, nr 4.
LIS 2 15paz2012.indd 109 17.10.2012 08:30
110 [[ Funkty edniesienia
Zaleno od szlaku nieodparcie przychodzi na myl, gdy prbuje si zrozumie stan praktyki
polskiej pracy socjalnej to w szczeglnoci, i jej istota nie zmienia si od dziesitkw lat. Z PRL-
em upady ograniczenia ideologiczne, uprawnione byo zatem oczekiwanie, i wraz ze zmian
ustroju swoje oblicze zmieni take praca socjalna. Tym bardziej e samorzdne gminy, ktre dosta-
y prac socjaln do wykonywania jako zadanie wasne, mogy j poprowadzi w sposb dowolny.
Nic takiego w gruncie rzeczy nie nastpio, chocia niewtpliwie na pocztku lat 90., w znacznej
mierze dziki promowaniu pomocy spoecznej przez J. Kuronia, poprawi si przynajmniej na jaki
czas publiczny wizerunek pracownikw socjalnych. Mona byo si take spodziewa, i praktyka
pracy socjalnej zmodernizuje si na skutek zdecydowanego podniesienia poziomu wyksztacenia
pracownikw socjalnych. Boom edukacyjny obj przecie take t grup zawodow i dzi posia-
danie wyszego wyksztacenia to wrd pracownikw socjalnych rzecz normalna. Ponadto od
wczesnych lat 90. dziki rodkom kierowanym do Polski w ramach pomocy technicznej, najpierw
przed-, a potem poakcesyjnej pracownicy socjalni otrzymali bardzo wiele moliwoci doskonale-
nia zawodowego, czemu sprzyjao take uruchomienie I i II stopnia specjalizacji w zawodzie. I tym
razem przeom nie nastpi. Zamiast nowego, codzienn praktyk pracy socjalnej w dalszym
cigu ksztatuj stare wzory dziaania; by moe paradoksalnie tym, co lepsze wyksztacenie
dao pracownikom socjalnym jest przede wszystkim gbsze poczucie frustracji i zawodowego
niespenienia, czego, czasem wprost czasem porednio, dowodz wyniki bada empirycznych
2
.
Perspektywa zalenoci od szlaku pozwala trwao utrzymujcego si modelu praktyki pracy
socjalnej przynajmniej po czci wyjani: jego sia wydaje si tkwi w dugoci szlaku w istocie
bowiem wzr dziaania, na ktrym model ten si opiera, pojawi si w I poowie XIX wieku. Zauwa-
my, i szlaku tego nie przerway ani odzyskanie niepodlegoci, ani dwie wojny wiatowe, ani
tryumf i upadek realnego socjalizmu, ani te restytucja kapitalizmu i demokracji.
Wzr, o ktrym mowa powyej odnosi si do organizacji i zasad dziaania rodowiskowej suby
spoecznej, czyli suby odpowiedzialnej za zajmowanie si (tj. pomoc, ratownitwo, opiek by uy
znanej konceptualizacji H. Radliskiej) osobami i rodzinami znajdujcymi si w tym razem stosu-
jc wspczesn terminologi trudnej sytuacji yciowej. Wzr ten ma swoje cztery podstawowe
ucielenienia, co istotne bardzo silnie zinstytucjonalizowane; chronologicznie rzecz biorc s to:
opiekun cyrkuowy dziaajcy w ramach Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynnoci
(wiek XIX);
opiekun spoeczny w wersji sprzed II Wojny wiatowej i
opiekun spoeczny w wersji PRL-owskiej w obu wersjach opiekun spoeczny by
podstaw funkcjonowania systemu publicznej opieki spoecznej;
pracownik socjalny najpierw orodka opiekuna spoecznego (lata 70. i 80. ub. wieku)
a potem orodka pomocy spoecznej (od pocztku lat 90. do chwili obecnej); pracownicy
socjalni w rzeczywistoci wyparli opiekunw spoecznych przejli ich funkcj w systemie
publicznej, tym razem juz nie opieki, ale pomocy spoecznej.
2 M. Rymsza (red.), 0z, pooejo|e akr,w|zujoe ma szans7 lraoown|o, sooja|n| | praoa sooja|na lo|soe 20 |ar po reform|e s,sremu pomoo, spoleoz-
nej, lnstytut 3praw Publioznyoh, warszawa 2011, M. Uudkiewioz (red.), lraoown|o, sooja|n|. pom|oz, |nsr,ruoj pomoo, spoleoznej a rooow|sk|em
|oka|n,m, lnstytut 3praw Publioznyoh, warszawa 2011.
LIS 2 15paz2012.indd 110 17.10.2012 08:30
Tomasz Kamierczak [ w cieniu rawa ubogich: o rdach i rozwoju (raktykowanej w 0PS) racy socjaInej

[[

111
Odtworzenie kolejnych historycznych wciele owego wzoru suby spoecznej jest podstawo-
wym celem niniejszego opracowania. Traktuj go zaledwie jako szkic mam bowiem pen wia-
domo, i nie wyczerpuje ono zagadnienia. Dwa s tego powody, odmiennej natury, ale rwnie
brzemienne w skutki. Po pierwsze, jak na skal wyzwania tym wyzwaniem w gruncie rzeczy
jest zmierzenie si z histori polskich sub spoecznych ma ono bardzo niewielkie rozmiary; po
wtre, bazuje ono z koniecznoci na wzgldnie atwo dostpnych publikacjach, z ktrych adna
nie dotyka poruszanej problematyki wprost (takiej publikacji nawet nie ma), pene omwienie
zagadnienia wymagaoby w gruncie rzeczy siganie do materiaw rdowych, a wic pracy po
archiwach, wymagajcej warsztatu badawczego historyka, a nie socjologa. Tym razem podjcie
takiego trudu nie wchodzio w gr.
roa opiekun ubogich
W analizach typu zaleno od szlaku czsto bada si zjawiska, ktrych pocztek nie wie si
z wielkimi wydarzeniami, ale raczej wynika z nazwijmy to przypadku. Tymczasem pojawienie
si instytucji opiekuna cyrkuowego, ktry rozpoczyna interesujcy nas tu szlak, dzieem przy-
padku nie jest. Rzecz w tym, i rozwj na terenach polskich (Krlestwa Polskiego) dobroczynnoci,
ktry mia miejsce od pocztku XIX wieku, oparty by na wzorach wypracowanych ju w Europie
w ramach tzw. prawa ubogich, czyli regulacji dotyczcych zasad sprawowania opieki publicznej
nad ubogimi. Logika stosowania tych zasad doprowadzia do wyonienie si funkcji opiekuna
ubogich
3
. Ich rola bya naprawd kluczowa, albowiem na og to na nich spoczywao zadanie
bezporedniego sprawowania opieki nad biednymi i ich rodzinami
4
. Opiekun cyrkuowy to nic
innego jak, zdaje si, pierwsza polska wersja opiekuna ubogich. Cho wywodzcy si ze rodowisk
arystokratycznych, zaoyciele Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynnoci inspirowani byli
przede wszystkim rozwizaniami stosowanymi przez Towarzystwa Dobroczynnoci z Hamburga,
Monachium i Wilna
5
, w przypadku opiekunw cyrkuowych, wydaje sie, czerpali z dowiadcze
francuskich. Co wicej, mona domyla si, i najwikszy wpyw na ich koncepcje opiekuna cyr-
kuowego miaa opublikowana po raz pierwszy w Lyonie w 1820 roku praca J. M. de Grando Le
visiteur de pauvre. wiadczy moe o tym fakt, i z inicjatywy WTD zostaa ona wydana po
polsku ju w 1825 roku
6
.
3 1ermin ,opiekun ubogioh" pojawil si w jzyku polskim nie poniej ni na pooztku XlX wieku i stanowilodpowiednik franouskiego |e v|s|reur oe pauvre,
naley sdzio, i |e v|s|reur oe pauvre to to samo oo angielski fr|eno|, v|s|ror - oohotnik zajmujoy si opiek nad ubogimi najpierw w brytyjskioh,
a potem amerykaskioh Charity 0rganization 3ooieties, fr|eno|, v|s|rors uznawani s za pierwszyoh praoownikow soojalnyoh - ioh dowiadozenia
zebrane przez M. Riohmond w Soo|a| l|agnos|s (1917) i whar |s Soo|a| 0asework (1922) staly si fundamentem, na ktorym poozwszy od lat 20.
zaozto budowao naukow teori praoy soojalnej i profesjonaln praktyk praoownikow soojalnyoh.
4 1. Miohalski, lrawo ubog|oh, [nakl. aut.], Krakow 1904.
5 M. Piotrowska-Marohewa, Nozarze | h|anrrop|. lrob|em ubosrwa w po|sk|ej op|n|| pub||oznej w |araoh 1915-1363, wydawniotwo Adam Marszalek,
1oru 2004.
6 1lumaozem byl 1ozef Lipiski, jeden z ozlonkow zaloyoieli w1U, uwagi tlumaoza wprowadzone do polskiego wydania le v|s|reur oe pauvre pozwalaj
sdzio, i publikaoja ta - w intenojaoh wydawoow - miala pelnio funkoj swoistego poradnika.
1[1
LIS 2 15paz2012.indd 111 17.10.2012 08:30
W prawie ubogich rozstrzygano, czy w danym pastwie sprawowanie opieki nad ubogimi jest
jego zadaniem obligatoryjnym czy fakultatywnym, na jakich zasadach nabywa si uprawnienia do
opieki, jakie s jej formy, jak ze strony pastwa opieka ta jest zorganizowana, administrowana
i finansowana, jaka jest relacja pomidzy opiek publiczn (dobroczynnoci publiczna) a do-
broczynnoci prywatn
7
. Rnie te kwestie byy rozwizywane, ale fundamenty byy wsplne:
(1) Na pomoc mogli liczy tylko prawdziwi ubodzy, tj. tacy, ktrych niedostatek nie by przez
nich zawiniony w wyniku m.in. lenistwa, gnunoci czy rozwizoci i ktrzy mieli do otrzymywa-
nego wsparcia odpowiedni stosunek doceniali go, ale nie osabiao to ich wasnych stara. Wrd
prawdziwych biednych odrnia naleao tych, ktrzy byli zdolni do pracy i od tych, ktrzy do
pracy zdolni nie byli, odpowiednio rnicujc ofert pomocy. Na pomoc nie zasugiwali faszywi
biedni (ebracy) oraz ci, ktrzy cierpieli niedostatek z powodu wasnych zaniedba. Prawo ubo-
gich wymagao zatem skrupulatnego badania biednych, po to, by trafnie zidentyfikowa, komu
pomoc si naley, a komu nie. Na tej podstawie wystawiano wiadectwo ubstwa formalne
stwierdzenie, i dana osoba/rodzina kwalifikuje si lub nie do pomocy w ramach tego prawa
8
.
(2) Niezalenie od tego, czy pastwo (w praktyce gminy lub parafie) miao obowizek wspiera
swoich ubogich czy te nie, oni sami nie mogli takiego wsparcia od pastwa sobie roci o jego
udzieleniu decydoway uznaniowo odpowiednie organy administracji publicznej: biura lub ko-
misje ds. dobroczynnoci. Formy oferowanej opieki dzielono na opiek zakadow, sprawowan
w specjalnie do tego celu przystosowanych placwkach (takich jak np.: domy pracy, zakady dla
sierot, domy ubogich, czy szpitale),zarzdzanych przez fachowy personel na podstawie obowi-
zujcych w nich regulaminw, oraz opiek pozazakadow (woln), ktr charakteryzowano na-
stpujco: ubogi w swem mieszkaniu otrzymuje wsparcie, po ktre bd sam si zgasza u doty-
czcego organu, powoanego do zarzdu spraw ubogich, bd ten ostatni wsparcie przynosi mu
do pomieszkania, kontrolujc przy tej okazji poruczonego jej pieczy
9
.
(3) Ze rodkw publicznych zaspokajane mogy by tylko potrzeby najniezbdniejsze (material-
ne). Sam dobr form opieki mia by jednak wysoce zindywidualizowany. Chodzio o to, by rodzaj
wsparcia dokadnie odpowiada potrzebom, by udzielone byo ono w odpowiedniej wielkoci
i w odpowiednim czasie. Jeli kryteria te nie byy spenione, opieka nie moga przynie poda-
nych rezultatw, bo albo nie dawaa ubogiemu ulgi (gdy bya np. za maa), albo go demoralizowaa
(gdy bya zbyt szczodra). Indywidualizacja opieki wymagaa z kolei, by bya ona zorganizowana
w sposb zdecentralizowany i powierzona ludziom, ktrzy s w sensie przestrzennym blisko
ubogich, tak by mogli pozostawa z nimi w czstym i bezporednim kontakcie.
Sprostaniu tych fundamentalnych dla filozofii prawa ubogich zasad suya instytucja opie-
kunw ubogich, ktrzy w istocie stanowili organ opieki publicznej. Reguy i zadania skadajce
si na wzr praktyki opiekuna ubogich byy nastpujce
10
:
7 1. Miohalski, lrawo ubog|oh, op. o|r.
8 ubosrwa w|aoeorwo - urzoowe srw|erozen|e n|ezamonoo| w,sraw|ane przez wlaoze pasrwowe, zazw,ozaj lozn|e z wlaozam| ouohownem|,
oe|em uz,skan|a prawa ubog|oh w prooes|e, u|g, sr,penojow |. r. p., za: Fno,k|opeo|a lowszeohna wydawniotwa 0utenberga, http://www.gutenberg.
ozyz.org/word,79986 (dostp 10.09.2012) (pisownia oryginalna).
9 1. Miohalski, lrawo ubog|oh, op. o|r. s. 46.
10 Podstaw do tej rekonstrukoji s pogldy 1.M. de 0rando, zawarte w jego Up|ekun|e ubog|oh (1.M. de 0rando, Up|ekun ubog|oh, tlum. 1. Lipiski,
Lawadzki i woki, warszawa 1825).
LIS 2 15paz2012.indd 112 17.10.2012 08:30

[[

113
opiekunowie ubogich sprawuj bezporedni, indywidualna, opiek nad ubogimi w tym
sensie, e: a) wystawiaj wiadectwo ubstwa, ktre stanowi podstaw do uzyskania
wsparcia ze rde publicznych i prywatnych; b) identyfikuj potrzeby i okrelaj
adekwatn do tych potrzeb pomoc; c) obserwuj, jak ubodzy z przyznanej pomocy
korzystaj i jakie zmiany w ich yciu nastpuj;
ich waciwym miejscem pracy jest mieszkanie (rodowisko ycia) ubogich, tylko tam
bowiem mog zebra wiarygodne dane i poczyni obserwacje dajce podstaw do trafnej
oceny przyczyn niedostatku, w szczeglnoci oceny stylu ycia (prowadzenia si) biednych
oraz ich (niezaspokojonych) potrzeb, przy czym brane pod uwag s tylko potrzeby
podstawowe;
zajmuj si rodzinami (najlepiej nie wicej ni kilkoma) zamieszkujcymi w powierzonym
im rejonie; dobrze jeli sami w tym rejonie mieszkaj, bo dziki temu lepiej dany teren
znaj i maj wiksze moliwoci regularnego kontaktowania si z ubogimi;
z racji funkcjonowania w systemie prawa ubogich udostpniaj swoim podopiecznym
jamun, ale mog tez wiadczy miosierdzie szanowa ich godno, dostarcza
wsparcia duchowego i dba o rozwj moralny.
Hipoteza, ktr chc tu przedstawi, jest nastpujca: rozwj rodowiskowej suby spoecz-
nej polega nie na transformacji tego wzoru, ale jego adaptacji do zmieniajcych si okolicznoci,
sama jego istota rdze nie ulega jakociowej zmianie.
0piekun cyrkuowy, opiekun spoeczny, pracownik soc|alny
O opiekunach cyrkuowych wiemy bardzo niewiele. Wspomina o nich E. Mazur w swojej bardzo
cennej monografii XIX-wiecznej dobroczynnoci warszawskiej
11
. Opiekunw cyrkuowych (dzi
powiedzielibymy: opiekunw dzielnicowych, bo wspczesne dzielnice w XIX wieku nazywano
cyrkuami) powoano do ycia w Warszawskim Towarzystwie Dobroczynnoci (WTD). Powstao
ono w 1814 roku z inicjatywy rodowisk arystokratycznych i byo bodaj najwiksz i najwaniejsz
organizacja filantropijn, jaka dziaaa na obszarze kongreswki. Od samego pocztku opie-
kunom cyrkuowym przypada kluczowa rola w organizacji procesu udzielania przez struktury
WTD pomocy biednym. W liczbie od trzech do piciu urzdowali oni w Biurach Opiekuskich po
Cyrkuach. Zgodnie z instrukcj do wypeniania mieli trzy podstawowe zadania: (1) wystawianie
wiadectwa ubstwa (z podaniem powodu jego wydania lub odmowy) nieszczliwym iakiego
bd rodzaju szukajcym wsparcia, i bez niego nie mogcym, czy niechccym si wyywi; (2)
wyszukiwanie z wasnej inicjatywy wstydzcych si ebra, a w gwatowney zostajcych potrze-
bie; (3) identyfikowanie wczgw faszywie biorcych nieszczliwych nazwisko, i pod tym
11 L. Mazur, lobrooz,nnoo w warszaw|e \l\ w|eku, wydawniotwo lnstytutu Aroheologii i Ltnologii Polskiej Akademii Nauk, warszawa 1999.
1[2
LIS 2 15paz2012.indd 113 17.10.2012 08:30
tytuem nalene tamtym wsparcie przywaszczajcych
12
. Wedle sw E. Mazur: Pomoc ubogim
zorganizowana bya na nastpujcych zasadach: kady proszcy o wsparcie, po uznaniu go przez
opiekuna cyrkuowego za istotnie potrzebujcego, otrzymywa ywno, opa, zapomog pieni-
n bd znajdowa miejsce w domu zarobkowym lub przytuku w Woli Grzybowskiej
13
. Ponadto
otrzymane od opiekuna wiadectwo ubstwa dawao dostp do lekarza, ktry take wskazywa
aptek, gdzie mona byo dosta leki ze 30% znik. Takiego lekarza mia kady cyrku.
wiadectwo ubstwa*
Ze strony zwierzchnoci gminy Krzczonowa powiadczam niniejszym, e Maryanna Pkala nie
posiada innego majtku prcz dwch morgw grskiego gruntu, na ktrym tylko owies i ziem-
niaki w dobrym roku urodzi si mog. Z gruntu wic tego sw rodzin z trudnoci wyywi
moe, wskutek jednak pilnoci i uczciwoci utrzymuje j uczciwie.
Urzd za gminny wydajc to wiadectwo, tak Maryann Pkal, jak i jej syna Jzefa, ktry
z powodu niedostatecznego funduszu dalej do szk uczszcza nie moe, wszelkiemu uwzgld-
nieniu poleca.
Krzczonw dnia 27 sierpnia 1903.
Micha Korze
wjt
*Oryginalna tre (take pisownia i interpunkcja); rdo: http: //archiwa.polska.pl/ (dostp
30.01.2012).
Opiekunowie cyrkuowi dziaali na terenie przypisanego kademu z nich obwodu. Naley wic
sdzi, i Warszawa pokryta bya sieci obwodowych opiekunw cyrkuowych, ktrzy wybierani
byli z grona cnotliwych i osiadych obywateli czonkw WTD; jako takim przysugiwa im jednak
specjalny status nie mieli obowizku pacenia skadek.
Dostpne opracowania nie dostarczaj informacji, ktre pozwoliyby odpowiedzie na pyta-
nia: jak w praktyce opiekunowie cyrkuowi dziaali, kim byli, czy i jak instytucja opiekuna cyrku-
owego ewoluowaa i jak dugo si utrzymaa? S niemniej przesanki, by sdzi, i funkcjonowali
oni w Warszawie przynajmniej do mniej wicej koca XIX wieku, wykonujc co wydaje si wane
12 La: |b|oem, s. 21.
13 lb|oem, s. 21.
LIS 2 15paz2012.indd 114 17.10.2012 08:30

[[

115
zadania nie tylko na rzecz WTD, ale take wczesnych wadz publicznych
14
oraz e instytucj
opiekuna cyrkuowego przejy take inne organizacje dobroczynne dziaajce poza Warszaw
15
.
O opiekunach spoecznych wiemy ju wicej ni o opiekunach cyrkuowych. Zostali oni powo-
ani do ycia moc rozporzdzenia Prezydenta RP z dnia 6 marca 1928 roku o opiekunach spoecz-
nych i komisjach opieki spoecznej
16
. Rozporzdzenie nawizywao do zapisw uchwalonej w 1923
roku ustawy o opiece spoecznej
17
, przewidujcej uregulowanie kwestii szczegowych, w tym
organizacj i sposb wykonywania opieki, drog przyszych ustaw i rozporzdze
18
. Zdaniem
J. Starczewskiego opiekunowie spoeczni mieli w istocie poprawi kulejc pod rzdami ustawy
praktyk organizacji opieki spoecznej w odpowiedzialnych za jej wiadczenie zwizkach komu-
nalnych (przede wszystkim gminach miejskich i wiejskich). rda tego stanu rzeczy tkwiy m.in.
w trybie uchwalenia ustawy i przyjtych w niej rozwizaniach. Po pierwsze wic, inicjatywa usta-
wy nie wysza od rzdu, ktry mona si spodziewa wziby pod uwag jej skutki finansowe,
ale bya inicjatyw grupy posw Klubu Narodowego Stronnictwa Ludowego z ks. W. Bliziskim
na czele, ktry zreszt projekt ustawy przygotowa motywowanych ogromem powojennych
potrzeb opiekuczych, ale nie biorcych pod uwag kosztw
19
. W konsekwencji samorzdy nie
byy w stanie udwign obowizkw naoonych na nie przez ustaw o opiece spoecznej. Po
drugie, ustawa ta bya bardzo etatystyczna kwestie opieki spoecznej cakowicie powierzya
pastwu (samorzdom). Takie rozwizanie wynikao z silnej w pierwszych latach po odzyskaniu
niepodlegoci wiary w omnipotencj pastwa i samorzdu. Dajc prymat opiece urzdowej,
marginalizoway ono jednak rol stowarzysze dobroczynnych. W rezultacie potrzeby opieki i po-
mocy pozostaway niezaspokojone, albowiem samorzdy nie byy w stanie im sprosta, nie mogy
im take zaradzi organizacje dobroczynne na skutek trudnoci ekonomicznych, zobojtnienia
na sprawy pomocy blinim i demobilizujcej wiary w moliwoci pastwa same popady w kryzys.
W tej oto sytuacji pojawia si instytucja opiekunw spoecznych, stanowicych czynnik obywa-
telski w systemie pastwowej opieki spoecznej
20
.
Do obowizkw opiekunw spoecznych, na mocy rozporzdzania stanowicych komunalny
organ opieki spoecznej utworzony celem zapewnienia naleytego wykonywania opieki spoecz-
nej, naleay w szczeglnoci:
inicjatywa i wspdziaanie z organami gminnymi w zakresie wykonywania opieki
spoecznej,
14 ,Kurier warszawski" z 23 maja (4 ozerwoa) 1875 roku podaje, i Rada Miejska warszawska Uobroozynnooi Publioznej przyzna 120 rubli ,zgodnie
z zapisem, lzydora, Bernarda, enryka i 1ozefa braoi Kaftal, uozynionym dla uozozenia pamioi zmarlego ioh ojoa 3zoela Kaftala (.) tytulem wsparoia
dla biednyoh starozakonnyoh stalyoh mieszkaoow m. warszawy, wstydzoyoh si ebrao, moralnego prowadzenia, z pierwszestwem dla familji Ka-
ftalow. uzyskanie tego wsparoia wymagalo wystawienia wiadeotwa ubostwa przez opiekuna Cyrkulowego, wyznania mojeszowego, warszawskiego
1owarzystwa Uobroozynnooi, oo do prowadzenia si i niezamonooi kandydata, jak rownie o tem, e nie trudni si ebranin".
15 w numerze 169 z dnia 23 wrzenia 1909 roku w wydawanym w Lodzi ,Rozwoju" ozytamy, i: ozlonkowie dzialajoyoh przy ohrzeoijaskim 1owa-
rzystwie Uobroozynnooi komitetow, ,ohooia praouj daleko wioej od opiekunow oyrkulowyoh, nawet plao na utrzymanie prowadzonyoh przez
nioh instytuoyj, nie znaleli tyle uznania u zarzdu glownego, aby ioh zaliozyo do grona ozlonkow rzeozywistyoh i obdarzyo prawem glosu na zebraniu
ogolnem. Mona to tylko wytlumaozyo tem, e opiekunowie oyrkulowi, wybrani przez zarzd glowny, s jakoby jego dzieomi, ozlonkowie komitetow- to
pasierby". L. Mazur (lobrooz,nnoo w warszaw|e \l\ w|eku, op. o|r.) podaje, e analogiozne do w1U organizaoje zostaly utworzone w Lodzi i Lublinie.
16 Uzu 1928 Nr 29, poz. 267.
17 usrawa z on|a 16 s|erpn|a 1923 r. o op|eoe spoleoznej (Uzu 1923 Nr 92, poz. 727 ze zm.).
18 1. 3tarozewski, usrawooawsrwo o op|eoe spoleoznej w lo|soe, ,0piekun 3poleozny", 1938, nr 10.
LIS 2 15paz2012.indd 115 17.10.2012 08:30
czuwanie, by osobom opieki i pomocy potrzebujcym bya udzielana opieka w granicach
obowizujcych przepisw,
badania z wasnej inicjatywy wzgldnie na danie zarzdu gminy osobistych
i majtkowych stosunkw osb korzystajcych lub majcych korzysta z opieki spoecznej
dla ustalenia ich prawa do opieki oraz rodzajw i rozmiarw niezbdnej pomocy,
udzielanie w wypadkach nagych pomocy doranej ze rodkw na ten cel przez gmin
przeznaczonych i w sposb przez ni ustalony,
komunikowanie zarzdowi gminy swoich spostrzee i wnioskw oraz skadanie gminnej
komisji opieki spoecznej
21
przynajmniej raz do roku sprawozda z dziaalnoci,
wykonywanie czynnoci, przekazanych osobnymi przepisami.
Warto w tym miejscu za Opiekunem Spoecznym
22
z 1938 roku przytoczy niemal in extenso
zwizy, ale precyzyjny opis czynnoci, ktre wynikay z wyej wymienionych prawnie okrelonych
zada.
Opiekun spoeczny obowizany jest zapozna si z warunkami ycia ludnoci na powierzonym
mu obszarze i zwraca szczegln uwag na wypadki wymagajce roztoczenia opieki spoecznej.
Opiekun spoeczny winien wystpi do waciwego organu z wnioskiem w sprawie roztoczenia
opieki nad osob rzeczywicie opieki potrzebujc, nie czekajc na jej prob.
Przed wystpieniem z wnioskiem w sprawie roztoczenia opieki, opiekun spoeczny winien
zbada stosunki osobiste i majtkowe osoby, majcej z opieki korzysta, osobicie w jej miesz-
kaniu, a take w razie potrzeby zasign informacyj u jej krewnych, powinowatych, ssiadw,
w miejscu pracy oraz we waciwych urzdach lub instytucjach.
W zakresie stosunkw osobistych opiekun spoeczny winien wzi pod uwag stan cywilny
osoby, majcej korzysta z opieki, jej wiek, pochodzenie, wychowanie i otoczenie, rodzaj zatrud-
nienia, tudzie wszelkie okolicznoci, ktre wpywaj na rodzaj i zakres niezbdnej opieki w myl
obowizujcych przepisw.
Zbadanie stosunkw materialnych winno mie na celu stwierdzenie, czy osoba, ktrej badania
dotycz, posiada rodki utrzymania z pracy wasnej lub innych dochodw, a w szczeglnoci czy
pobiera zasiek, rent itp., czy korzysta w jakikolwiek sposb ze wiadcze publicznych, wzgldnie
instytucji lub osb prywatnych, oraz czy istniej osoby prawnie zobowizane do jej utrzymania
i mogce obowizek ten peni.
Opiekun spoeczny winien dane uzyskane zaprotokoowa i, o ile uwaa, i osoba, ktrej dane
te dotycz, rzeczywicie opieki spoecznej potrzebuje, winien dane te przesa do zarzdu gminy
lub do organu wskazanego przez zarzd gminy wraz z wnioskiem co do rodzaju i zakresu niezbd-
nej pomocy.
21 Komisje opieki spoleoznej zostaly powolane do yoia na mooy tego samego rozporzdzenia Prezydenta oo opiekunowie spoleozni i stanowily drugi
obok nioh organ komunalny ds. opieki spoleoznej, mialy oharakter opiniodawozy i iniojatywny w sprawaoh organizaoji opieki spoleoznej na terenie
gminy, koordynowania dziala gminy i stowarzysze, podzialu gminy na okrgi opiekuoze, liozby opiekunow oraz kandydatow na opiekunow. 1est
wieloe prawdopodobne, i w grunoie rzeozy stanowily one swoist replik Rad 0piekuozyoh Cyrkulowyoh, ktore powstaly w ramaoh w1U w polowie
XlX w.
22 ,0piekun 3poleozny" - ozasopismo powioone problematyoe sluby spoleoznej, ukazujoe si w lataoh: 1936-1939, 1946-1948 i 1960-1985,
w jego miejsoe od roku 1986 wydawana jest ,Praoa 3oojalna".
LIS 2 15paz2012.indd 116 17.10.2012 08:30

[[

117
O ile na podstawie zebranych danych niezbdne jest, zdaniem opiekuna spoecznego, umiesz-
czenie osoby potrzebujcej opieki w zakadzie zamknitym, opiekun spoeczny winien to w swoim
wniosku zaznaczy.
W razie otrzymania proby opartej na okolicznociach nie dajcych podstaw do wiadcze
z tytuu opieki spoecznej, a uprawniajcych do roszcze z innych tytuw, opiekun spoeczny
winien w miar monoci udzieli wskazwek co do sposobu dochodzenia przysugujcych pe-
tentowi praw. ()
Opiekun spoeczny winien co pewien czas bada warunki osobiste i materialne osb korzy-
stajcych z opieki spoecznej.
O ile opiekun spoeczny przekona si, e: 1) warunki osoby korzystajcej z opieki spoecznej
zmieniy si, 2) e zastosowany rodzaj opieki jest niecelowy, 3) e udzielane wiadczenia s nie-
wystarczajce albo nadmierne bd 4) e udzielane wiadczenia s wykorzystywane w sposb
niewaciwy lub oszukaczy winien w kadym z wymienionych wypadkw wystpi z wnioskiem
o zmian rodzaju lub rozmiaru opieki bd nawet o zaprzestanie udzielania opieki
23
.
Opiekunw spoecznych wybieray rady gminne (miejskie) spord osb posiadajcych prawo
wybieralnoci do rady gminnej (miejskiej), a przynajmniej od roku stale zamieszkaych w gminie.
Kadencja trwaa 3 lata, ale wybr ponowny by moliwy. Funkcja opiekuna spoecznego bya hono-
rowa i bezpatna; przy penieniu swoich obowizkw opiekunowie spoeczni korzystali z ochrony
prawnej przysugujcej urzdnikom pastwowym. Warto zauway, e osoba wybrana nie moga
za wyjtkiem kilku okrelonych prawem okolicznoci uchyli si od penienia powierzonego
jej stanowiska
24
.
W drugiej poowie lat 30. XX wieku liczba opiekunw spoecznych wynosia ponad 20 tys.,
jednak, zdaniem wspczesnych, znaczna ich cz penia t funkcje czysto symbolicznie
25
.
Instytucja opiekunw spoecznych, niejako w zawieszeniu, przetrwaa okresy II wojny wia-
towej oraz stalinizmu. Na fali popadziernikowych zmian moc Uchway nr 92 Rady Ministrw
z dnia 5 marca 1959 roku
26
zostaa ona w istocie reaktywowana, chocia jak napisali Autorzy
Poradnika Opiekuna Spoecznego, wydanego w 1964 i 1965 roku Rodzia si ona praktycznie
biorc jak Nowa Huta w szczerym polu. Nie byo przygotowanych kadr i mimo rzucajcych si
w oczy potrzeb spoecznych i nacisku tych potrzeb nie znalaza u progu swego ycia tej opieki
i zrozumienia w Polsce powiatowej, jakie byy niezbdne dla jej prawidowego rozwoju
27
.
Kontekst powoania na nowo instytucji opiekunw spoecznych by nastpujcy. Z jednej stro-
ny ustawa o opiece spoecznej z 1923 roku z formalnoprawnego punku widzenia nadal obowi-
zywaa pozostawiono j w grupie przedwojennych aktw prawnych, ktre nowe wadze utrzy-
may w mocy mimo wprowadzenia ustroju politycznego, ktry mia usun powody, dla ktrych
ludzie zmuszeni s korzysta z publicznej pomocy i opieki. Z drugiej po oficjalnym odrzuceniu
23 lnterpunkoja i pisownia jak w oryginale.
24 L dzisiejszego punktu widzenia konstrukoja instytuoji opiekunow spoleoznyoh jest niezwykle interesujoa: opiekun spoleozny nie byl ani wolontariu-
szem, ani funkojonariuszem pastwowym - byl kim pomidzy. 0piekustwo spoleozne bylo w istooie form honorowej sluby publioznej i jako takie
moe byo traktowane jako przyklad quasi-obligatoryjnej partyoypaoji publioznej.
26 MP 1959, nr 32, poz. 145.
27 1. Rutkiewioz, L. 3trzeleoki, L. Lanomaski (red.), loraon|k op|ekuna spoleoznego, Pastwowy Laklad wydawniotw Lekarskioh, warszawa 1965, s. 25.
LIS 2 15paz2012.indd 117 17.10.2012 08:30
doktrynalnego pogldu, zgodnie z ktrym w pastwie socjalistycznym rozwj opieki i pomocy
spoecznej jest bezprzedmiotowy nastpia jej religitymizacja poprzez medykalizacj: wadze
polityczne przyznay, i pewne formy opieki i pomocy dla ludzi starych i niezdolnych do pracy
(niepenosprawnych) s i w dalszym cigu bd niezbdne
28
. W lad za tym nowym ideologicznym
stanowiskiem miao pj przygotowanie nowej ustawy o opiece/pomocy spoecznej. Ta akurat
zapowied nie zostaa zrealizowana
29
, ale podjte decyzje polityczne pocigny za sob wane
praktyczne nastpstwa: (1) sprawy opieki spoecznej przekazano z resortu pracy do resortu zdro-
wia, co oznaczao wczenie problematyki opieki/pomocy spoecznej w struktury administracyjne
i organizacyjne suby zdrowia oraz w jej ramach (2) zbudowano zrby modelu pomocy spo-
ecznej, ktry ewoluujc dotrwa do koca PRL. Na model ten skada si system wiadcze
uksztatowany jak to okrelili Autorzy skryptu Pomoc spoeczna w PRL, wydanego w 1970 roku
w wyniku dugoletniej praktyki oraz jego zinstytucjonalizowana organizacja
30
.
System wiadcze obejmowa: pomoc w formie usug, pomoc w naturze i pomoc materialn
(zwane rodowiskow pomoc spoeczn) oraz domy pomocy spoecznej (zwane pomoc instytu-
cjonaln). Naley podkreli, i wszystkie te formy pomocy regulowane byy przepisami najniszej
rangi: wytycznymi, instrukcjami, zarzdzeniami, a wic aktami prawnymi o charakterze wewntrz-
nym, okrelajcymi, w jaki sposb organ administracji wyszego szczebla nakazuje postpowa
organom szczebla niszego. Takie podstawy prawne naday wczesnej pomocy spoecznej charak-
ter dziaalnoci filantropijnej
31
, nie bya ona bowiem oparta na obywatelskim uprawnieniu, ktre
podlega sdowej kontroli, ale wynikaa w istocie z dobrej woli pastwa by to zatem swoisty typ
dobroczynnoci, kiedy w roli dobroczycy wystpuje aparat pastwowy.
Oglne ramy instytucjonalne utworzyy oczywicie organy terenowej administracji pastwo-
wej byy to wydziay zdrowia i opieki spoecznej prezydiw rad narodowych poszczeglnych
szczebli, ktrych zadanie polegao na kierowaniu i koordynowaniu caoksztatem dziaalnoci
w zakresie pomocy spoecznej na danym terenie oraz zwizki zawodowe i organizacje spoeczne,
ktre miay uzupenia dziaalno pastwa, specjalizujc si w wykonywaniu okrelonych zada
pomocy spoecznej w celu planowego i skutecznego dysponowania pastwowymi i spoecznymi
rodkami przeznaczonymi na cele pomocy spoecznej
32
. Warto podkreli, i w dziaalno na
polu pomocy spoecznej wprzgnite zostay zarwno organizacje z dug tradycj (np. PCK, ZHP,
Liga Kobiet czy Koa Gospody Wiejskich), jak i nowe organizacje specjalnie w tym celu powoane:
Polski Komitet Pomocy Spoecznej, Towarzystwo Walki z Kalectwem, Spoeczny Komitet Przeciw-
alkoholowy, Zjednoczony Zwizek Emerytw, Rencistw i Inwalidw
33
.
28 U. Lalewski, Up|eka | pomoo spoleozna. l,nam|ka |nsr,ruoj|, wydawniotwa uniwersytetu warszawskiego, warszawa 2005.
29 0praoowanie projektu ustawy o pomooy spoleoznej, ktora zastpilaby ustaw o opieoe spoleoznej z 1923 roku, nakazywala uohwala nr 421/59
Rady Ministrow z 15 padziernika 1959 roku, postanowienie to nie zostalo jednak nigdy wykonane - ustaw z 1923 roku zastpila dopiero ustawa
o pomooy spoleoznej z 1990 roku, a wio przygotowana i przyjta ju po upadku PRL.
30 L. Boozkowska, N. Brzeziska, 0. oroszewioz, M. Karozewski, R. Karwaoki. w. Raoiborska, 3. Rak, lomoo spoleozna w lll, Pastwowy Laklad
wydawniotw Lekarskioh, warszawa 1970, s. 100.
31 L. Krotkiewska, Zagaon|en|a prawne pomoo, spoleoznej, w: 1. 3targa-Piasek (red.), lomoo spoleozna w lo|soe. 0z. 2, 0enrrum Meo,ozne Kszraloe-
n|a loo,p|omowego, warszawa 1985.
32 wytyozne Ministra Ldrowia i 0pieki 3poleoznej z dnia 24 lutego 1964 roku w sprawie wspoldzialania i koordynaoji terenowej w zakresie pomooy
spoleoznej udzielanej w ramaoh administraoji pastwowej, zwizkow zawodowyoh i organizaoji spoleoznyoh (Uzurz MLi03 Nr 5, poz. 27).
33 1en typ organizaoji wspolozenie okrelany jest mianem quasi-autonomioznyoh organizaoji pozarzdowyoh (ang. quango), z tej raoji, e nie bdo
formalnie ozoi administraoji publioznej w istooie pelni jej funkoje - wykonuj bowiem powierzone im przez wladze publiozne zadania.
LIS 2 15paz2012.indd 118 17.10.2012 08:30

[[

119
Jak wic wida, instytucja opiekuna spoecznego zostaa reaktywowana w ramach tworzenia
na przeomie lat 50. i 60. socjalistycznej pomocy spoecznej. Znowu opiekunowie spoeczni stali
si jej organem , cho tym razem okrelenie to nie zostao uyte, stanowili bowiem integralny
i zdefiniowany co do roli i zada podmiot dziaajcy w strukturze administracji pastwowej
34
.
Uderza, i budujc ten system jakby wycignito lekcj z bdw popenionych w okresie II RP,
o ktrych wspomniaem wczeniej: zachowujc pastwowy charakter opieki/pomocy spoecznej
od razu j prawda, e na real-socjalistyczn mod uspoeczniono i od razu te aktywowano
opiekunw spoecznych. W tym kontekcie ujawnia si (jawna? ukryta?) funkcja nieroszczenio-
wego (tj. niepowizanego z zobowizaniami pastwa odpowiadajcymi obywatelskim upraw-
nieniom obywateli) charakteru wiadcze pomocy spoecznej takie rozwizanie zapobiegao
bowiem sytuacji, kiedy organa pastwa nie byyby, ewentualnie, w stanie udwign obowizkw,
jakie nakada na nie ustawa w kocu filantrop nie ma obowizku pomagania: daje tyle, na ile go
sta i wtedy, kiedy go sta. Nie upatrywabym w tym jednak przejawu szataskiego sprytu, ale
raczej wyraz realizmu ekonomicznego i wiadomoci, e priorytety wczesnego socjalistycznego
pastwa byy tak na prawd inne.
Poniej przedstawiam rekonstrukcj roli opiekuna spoecznego, ale nie na podstawie przepi-
sw prawa, ale instrukcji zawartych w opublikowanym na pocztku lat 60. Poradniku opiekuna
spoecznego
35
.
Na standard roli opiekuna spoecznego skaday si nastpujce zadania:
poznanie rejonu opiekuczego, tj.:
poznanie ycia mieszkacw rejonu, charakteru ich pracy zawodowej, warunkw sanitar-
no-higienicznych rejonu, najbliszych zakadw pracy, punktw handlowych i usugowych,
organizacji spoecznych, a ponadto wizi spoecznych czcych ludzi, ich tradycje, obyczaje
i zwyczaje oraz atmosfer wspycia
36
.
rozpoznanie i ewidencja potrzeb:
[Opiekun spoeczny] obowizany jest przede wszystkim stwierdzi, ile osb w starszym
wieku zamieszkaych w jego rejonie wymaga udzielenia staego zasiku z funduszy pomocy
spoecznej. () Szczegln opiek naley otoczy starcw samotnych, cierpicych na prze-
wlekle choroby. () [Opiekun spoeczny] powinien ustali, czy s w jego rejonie sieroty (), czy
s dzieci kalekie lub upoledzone (), dzieci, ktre powinny, a nie chodz do szkoy (), czy s
rodziny wielodzietne lub nie pracujce samotne kobiety ciarne, czy s dzieci zaniedbane,
opuszczone przez rodzicw, czy s starzy rodzice zaniedbani i opuszczeni przez swe doro-
se dzieci itp. Tak przebadany rejon pozwoli () opiekunowi spoecznemu na stwierdzenie
34 w opraoowaniu konoentruj si na podstawowym typie opiekunow spoleoznyoh, tzw. terenowyoh opiekunaoh spoleoznyoh, gwoli oislooi wypada
jednak zaznaozyo, i uohwala RM nr 421/59 powolala do yoia take powiatowyoh/miejskioh/dzielnioowyoh opiekunow spoleoznyoh - przy ozym
w ioh przypadku nazwa o tyle wprowadza w bld, i tak naprawd byli to etatowi urzdnioy prezydiow rad narodowyoh, odpowiedzialni za koordynaoj
pomooy spoleoznej na danym terenie, w tym koordynaoj praoy terenowyoh opiekunow spoleoznyoh, ponadto byli take speojalistyozni opiekunowie
spoleozni, ktorzy stanowili szozegolny rodzaj opiekunow terenowyoh.
35 1. Rutkiewioz, L. 3trzeleoki, L. Lanomaski (red.), loraon|k op|ekuna spoleoznego, op. o|r.
36 lb|oem, s. 40-41.
LIS 2 15paz2012.indd 119 17.10.2012 08:30
potrzeb i ich zewidencjonowanie, co ma ogromne znaczenie przy opracowywaniu planw
zaspokojenia tych potrzeb
37
.
przeprowadzanie wywiadw spoecznych:
Wywiad spoeczny jest podstawow metod pracy opiekuna spoecznego oraz jedn z me-
tod badania zjawisk spoecznych i ma na celu rozpoznanie stanu rzeczy, a wic m.in. ustalenie
przyczyn wystpujcych trudnoci lub kopotw osoby czy rodziny, wymagajcej pomocy
opiekuna
38
.
opracowanie planu pomocy:
Po zebraniu odpowiedniego materiau i uzyskaniu penego obrazu sytuacji rodzinnej, umo-
liwiajcej ustalenie przyczyn istniejcych niedomaga, opiekun spoeczny powinien opraco-
wa plan dziaania, czyli tzw. plan pomocy. Plan ten naley opracowa wsplnie z osobami
zainteresowanymi. W planie pomocy opiekun powinien zaznaczy, jakie zadania bdzie mg
wykona sam lub z pomoc mieszkacw danego rejonu, a jakie trzeba przekaza do zaa-
twienia waciwym komrkom rady narodowej
39
.
wnioskowanie w sprawach indywidualnych i rodowiskowych,
organizowanie zaspokajania potrzeb w miejscu zamieszkania,
wspdziaanie z: a) komitetami blokowymi, domowymi i modzieowymi/organizacjami
dziaajcymi na wsi; b) organizacjami spoecznymi dziaajcymi na danym terenie; c)
zakadami pracy i instytucjami.
Za zadanie o najbardziej podstawowym znaczeniu uznano rozpoznanie potrzeb, bez tego bo-
wiem opiekun spoeczny nie bdzie mg realizowa prawidowo swych funkcji i obowizkw,
a wic organizowania pomocy spoecznej, czyli podejmowania i prowadzenia dziaalnoci zmie-
rzajcej do zaspokojenia potrzeb wystpujcych w jego rejonie opiekuczym
40
. Warto w tym
miejscu wyjani, co rozumiano pod pojciem rozpoznania potrzeb i co oznaczao ich zaspokoje-
nie. Autorzy Poradnika przedstawiaj pewn typologi potrzeb, powsta na podstawie dotych-
czasowej bogatej praktyki opiekunw spoecznych, ktra nie jest jak teoretycznie jednolit
klasyfikacj, wydziela natomiast odrbne typy potrzeb, uwzgldnia drogi ich zaspokojenia
41
. S
to zatem:
potrzeby dotyczce pomocy w usamodzielnie si; mog one by zaspokojone
m.in. poprzez: zatrudnienie w normalnych warunkach lub w spdzielni inwalidzkiej
albo zakadzie pracy chronionej, pomoc w zmianie pracy, nauk zawodu lub
przekwalifikowanie, zakup narzdzi pracy (np. warsztat krawiecki);
potrzeby dotyczce pomocy w naturze (m.in.: ywno, odzie, opa, sprzt domowy,
protezy, okulary itp.);
potrzeby w zakresie pomocy pieninej (zasiek stay, zapomoga okresowa lub dorana
jednorazowa);
37 lb|oem, s. 42.
38 lb|oem.
39 lb|oem, s. 46-47.
40 lb|oem, s. 73.
41 lb|oem, s. 75.
LIS 2 15paz2012.indd 120 17.10.2012 08:30

[[

121
potrzeby w zakresie pomocy spoecznej w usugach (poradnictwo prawne, w tym
dotyczce wyegzekwowania alimentw i uzyskania renty, poradnictwo rodzinne
i majtkowe; opieka nad chorym w domu oraz pomoc w wykonywaniu zwykych prac
domowych; pomoc w zaatwianiu spraw w urzdach i instytucjach);
pomoc w zakresie opieki oraz wychowania dzieci i modziey (umieszczenie dziecka
w obku, przedszkolu, wietlicy szkolnej; doywianie w szkole, skierowanie na
kolonie letnie lub obozy; korepetycje, porady dla dzieci trudnych, zaniedbanych,
moralnie zagroonych, pomoc w umieszczaniu dzieci w rodzinach zastpczych oraz
w usamodzielnieniu placwek opiekuczo-wychowawczych);
potrzeby w zakresie zdrowia (m.in.: korzystanie z poradni specjalistycznych, pomoc
w umieszczeniu w szpitalu, sanatorium, zakadzie rehabilitacyjnym);
potrzeby mieszkaniowe (pomoc w zmianie mieszkania, usuniciu lub zmianie
wsplokatora, zaoeniu instalacji sanitarnych, elektrycznoci itp.);
potrzeby zaspokajane przez pomoc zakadow (umieszczenie w: domu dziecka, domu
maego dziecka, zakadzie wychowawczym, szkole specjalnej, internacie, domu rencisty
lub domu opieki, domu specjalnym dla dorosych lub dzieci upoledzonych umysowo);
potrzeby zaspokajane przez pomoc ssiedzk, pomoc organizacji spoecznych (np.:
przyniesienie wgla, posprztanie, ugotowanie posiku, przypilnowanie dzieci, gone
czytanie itp.);
potrzeby zaspokajane w drodze ksztatowania prawidowych stosunkw midzy ludmi
zdanie Autorw Poradnika: bardzo wana, a jednoczenie bardzo trudna grupa potrzeb.
Najczciej wystpuj w tej grupie potrzeby: zwykej yciowej i yczliwej rady, cierpliwego
wysuchania osobistych czy rodzinnych kopotw, poredniczenia w sporze rodzinnym lub
midzy ssiadami, drobnych interwencji
42
.
Oczekiwano, i opiekunowie spoeczni dziaajc na rzecz zaspokojenia wyej wymienionych
potrzeb bd kierowa si zasadami, takimi jak:
wczesne rozpoznawanie zej lub nienormalnej sytuacji osb, rodzin i caych rodowisk
(profilaktyka);
scalanie:
Opiekun spoeczny bdzie rozpatrywa np. sytuacj dziecka czy osoby dorosej tylko na tle
caej rodziny i najbliszego rodowiska, a wic wszystkich osb stanowicych pewn cao
rodzinn lub spoeczn
43
.
cigo opieki:
opiekun spoeczny rozwizuje caociowo sprawy rodziny, nie zaatwia ich od przypadku
do przypadku i tylko wtedy, kiedy si do nich zgosi po pomoc, ale planuje pomoc dugofa-
lowo i czuwa nad realizacj tego plany. Utrzymuje wic stay kontakt z rodzin, otacza j
42 lb|oem, s. 78.
43 lb|oem, s. 38.
LIS 2 15paz2012.indd 121 17.10.2012 08:30
wszechstronn opiek i cigle pilnuje, aby doprowadzi j do samodzielnej egzystencji, do
spenienia zada rodzinnych w sposb spoecznie wartociowy
44
;
usamodzielnianie:
Usamodzielnianie, to znaczy oddziaywanie na osob potrzebujc pomocy w kierunku budze-
nia jej wasnych sil i zdolnoci do samodzielnej egzystencji. Pomoc spoeczna, ktra nie jest oparta
na wspdziaaniu osb zainteresowanych, ktra tylko daje, a nic nie da, nie jest w stanie zmieni
postawy yciowej obdarowanych i wyradza si w szkodliw dobroczynno filantropi
45
.
Opiekunowie spoeczni penili sw funkcje honorowo. Rekrutowani byli spord dziaaczy
organizacji spoecznych i politycznych, zwizkw zawodowych, ale mogli te by wybierani na
zebraniach wiejskich czy zebraniach komitetw blokowych. Kandydaci na opiekuna spoecznego
powinni byli wykaza si nieposzlakowan opini moralno-polityczn, dowiadczeniem w pracy
spoecznej, znajomoci rodowiska, w ktrym zamierzaj prowadzi swoj dziaalno, mie
ukoczone 25 lat oraz wyrazi zgod na objcie proponowanej pracy spoecznej
46
. Dziaali oni
w tzw. rejonach opiekuczych tworzonych na bazie komitetw blokowych w miastach oraz
w powiecie wsi i osiedli. Liczba opiekunw spoecznych w cigu lat 60. systematycznie rosa,
by osign swe apogeum w latach 70. na ich pocztku szacowano, e opiekunw spoecznych
jest ponad 65 tys.
47
.
Reaktywowanym w 1959 r. opiekunom spoecznym, podobnie zreszt jak ich poprzednikom:
opiekunom cyrkuowym i opiekunom spoecznym z okresu II RP, przypisano kluczow rol w sys-
temie organizacyjnym pomocy spoecznej mieli oni dociera do osb i rodzin wymagajcych
wsparcia, poznawa ich potrzeby i zapewnia/umoliwia dostp do wiadcze rozmaitych form
pomocy
48
. Na ile spenili oni pokadane w nich nadzieje dzi ju trudno o wzgldnie precyzyjn
odpowied, ale nie mogo by cakiem dobrze, skoro obok charakterystycznego dla oficjalnego j-
zyka PRL akcentowania blaskw, pisano take o cieniach
49
. Po pierwsze wic cz powoanych
opiekunw nie wywizywaa si z powierzonych im zada. Po drugie opieka sprawowana przez
aktywnych opiekunw czsto nie miaa charakteru dziaania zaplanowanego i cigego. Po trze-
cie, w niedostateczny sposb rozpoznawali oni potrzeby swoich podopiecznych, w konsekwencji
potrzeby te byy zaspokajane tylko czciowo lub w ogle nie. Nadto opiekunowie spoeczni nie
zaistnieli w wiadomoci, nie wszdzie instytucja ta zdobya sobie prawo obywatelstwa
50
.
Inna sprawa, na ile byli oni w stanie wizanym z nimi oczekiwaniom sprosta. Badania prze-
prowadzone w 1978 roku na terenie dzielnicy Krakowa Krowodrzy, cho fragmentaryczne, rzu-
caj nieco wiata na t kwesti
51
. Badania objy wszystkich 59 opiekunw dziaajcych w tej
dzielnicy. Okazao si, e prawie to kobiety, 2/3 osoby w wieku ponad 61 lat, a ponad
w wieku 71 lat i wicej; ponad 60% posiadao wyksztacenie rednie, 8% wysze. W kontekcie
44 lb|oem, s. 38-39.
45 lb|oem, s. 39.
46 Paragraf 4 pkt. 3 Larzdzenia Ministra Ldrowia i 0pieki 3poleoznej z dnia 27 padziernika 1959 roku (MP 1959, nr 93, poz. 496 i 1964, nr 62, poz. 287).
47 1. Rosner (red.), loraon|k praoown|ka sooja|nego, Pastwowy Laklad wydawniotw Lekarskioh, warszawa 1973.
48 lb|oem.
49 lb|oem.
50 lb|oem, s. 63.
51 K. wodz, 1. wodz, Spoleozna oz|ala|noo op|ekuoza w po|sk|m s,srem|e op|ek| spoleoznej, w: 1. wodz (red.), Z zagaon|e po|sk|ego s,sremu op|ek|
spoleoznej | zabezp|eozen|a spoleoznego. w,bor reksrow o|a sruoenrow lll | lv roku soojo|og||, uniwersytet lski, Katowioe 1980.
LIS 2 15paz2012.indd 122 17.10.2012 08:30

[[

123
podanej struktury wieku nie dziwi, i ponad badanych byo zawodowo nieczynnych. Blisze
wniknicie w ich sytuacje yciow pokazao, i relatywnie wielu spord nich to osoby same
dowiadczajce materialnego niedostatku oraz osamotnione. W zwizku z tym (i z innymi wyni-
kami badania) mona zdaniem jego Autorw wysnu przypuszczenie, i to nie przygotowanie
fachowe i zdolnoci organizacyjne, jak chcieliby konstruktorzy systemu pomocy spoecznej,
charakteryzowao przede wszystkim opiekunw spoecznych, ale wyznaczone ich sytuacj spo-
eczn cechy psychiczne. Innymi sowy o ile dobrze rozumiem to stanowisko chodzi o to, e
penienie funkcji opiekuna spoecznego byo bardziej form radzenia sobie z wasnymi proble-
mami ni kompetentnym wypenianiem funkcji w systemie. Nawet jeli to przypuszczenie byo
faszywe, same ujawnione w badaniu cechy spoeczno-demograficzne opiekunw spoecznych
uzasadniaj wtpliwoci co do rzeczywistych szans, by sprostali oni wymogom systemu.
By moe wiadomo ograniczonych moliwoci wpisanych w instytucj opiekunw spo-
ecznych, od ktrej w znacznej mierze zaleaa przecie sprawno systemu pomocy spoecznej,
daa asumpt do budowy zawodowej kadry pracownikw socjalnych. W 1966 roku ruszyy w War-
szawie i w Poznaniu pierwsze dwie pomaturalne Pastwowe Szkoy Pracownikw Socjalnych.
W tym samym roku okrelenie zawodu pracownik socjalny usankcjonowane zostao prawnie
w Zarzdzeniu Ministra Owiaty z dnia 4 listopada w sprawie zawodw i specjalnoci, do ktrych
przygotowuj szkoy zawodowe
52
, na mocy ktrego wpisano go na list zawodw i specjalnoci,
do ktrych przygotowuj szkoy zawodowe. Zosta on ujty w grupie zawodw medycznych, w ka-
tegorii tzw. redniego personelu, razem z m.in. z pielgniarkami. Warto doda, i do koca PRL
zawd pracownika socjalnego nie zosta prawnie uregulowany.
Sformuowany w latach 70. resortowy plan rozwoju zawodowej suby socjalnej przewidywa,
i do roku 1990 w kadym rejonie opiekuczym pracowa bdzie jeden zawodowy pracownik
socjalny i do czterech ochotniczych opiekunw spoecznych; zakadano przy tym, i jeden rejon
liczy bdzie ok. 2,53 tys. mieszkacw
53
. Plany te w odniesieniu do pracownikw socjalnych byy
sukcesywnie realizowane; pod koniec lat 70. byo ich ponad 3 tys. W roku 1984 liczba ta wyniosa
ju do blisko 7,5 tys., z czego 46% stanowili pracownicy socjalni zatrudnieni na terenach wiejskich.
Oznaczao to, i na jednego pracownika socjalnego przecitnie przypadao 4800 mieszkacw (na
wsi: ponad 4320; w miastach blisko 5200). W pierwszej poowie lat 80. struktura wyksztacenia
grupy zawodowych pracownikw socjalnych wygldaa nastpujco: wysze wyksztacenie posia-
dao ok. 2%, absolwenci szk pracownikw socjalnych stanowili ok. 4042%, natomiast odsetek
pracownikw socjalnych ze rednim wyksztaceniem utrzymywa si na poziomie ok. 55%
54
. Nie
byy natomiast realizowane plany w odniesieniu do opiekunw spoecznych; poczwszy od 1972
roku ich liczba zacza spada; z jednej strony bowiem trwa naturalny proces wykruszania si gru-
py opiekunw ju powoanych, z drugiej stopniowo zamieraa akcja rekrutacji nowych. W poo-
wie lat 80. utraciy moc prawn przepisy, na ktrych podstawie instytucja opiekunw spoecznych
52 Uzurz Min. 0wiaty Nr 16, poz. 193.
53 L. Marynowioz-etka, Z oow|aooze w ooskona|en|u zawooow,m op|ekunow spoleozn,oh, w: l. Lepalozyk (red.), lrob|em kszraloen|a praoown|kow
spoleozn,oh, 1owarzystwo wolnej wszeohnioy Polskiej, warszawa 1981.
54 1. 3targa-Piasek, 1. Kamierozak, Kaora pomoo, spoleoznej, w: lrob|em, meo,o,n, spoleoznej, Leszyt 14, Polskie 1owarzystwo Medyoyny 3poleoz-
nej, Materialy lv Krajowego Ljazdu Naukowego, warszawa 1984.
LIS 2 15paz2012.indd 123 17.10.2012 08:30
funkcjonowaa
55
, jeszcze aktywnych opiekunw formalnie jednak nie odwoywano pozwalajc,
by z czasem ich dziaalno wygasa samoistnie.
Wprowadzenie pracownikw socjalnych do pomocy spoecznej nie miao na celu wywoanie
w niej jakociowej zmiany, ale popraw sprawnoci w wyniku zastpienia kadry ochotniczej kadr
zawodow. Pracownicy socjalni wchodzili zatem do systemu po to, by pocztkowo uzupenia,
potem sukcesywnie zastpowa opiekunw spoecznych przejmowa ich rol i zadania, a nie po
to, by oferujc nowy typ usug podejmowa dziaania do tej pory w nim nieprowadzone.
Gwoli cisoci naley w tym miejscu zauway, i zgodnie z koncepcj zawodowych sub
socjalnych, ktra wyksztacia si w latach 70., pomoc spoeczna miaa stanowi tylko jeden ob-
szar operowania zawodowej suby socjalnej, pozostae to rehabilitacja i zakady pracy (a cilej
prowadzona w nich tzw. dziaalno socjalna)
56
. W ramach tej koncepcji pracownik socjalny by
zawodem, z ktrym wie si nadzieje na popraw warunkw socjalno-bytowych i kulturalno-
wychowawczych oraz zaspokojenie potrzeb ludzi pracy i ich rodzin
57
. Suby socjalne zatem zo-
stay wprzgnite w realizacj polityki socjalnej pastwa i istniay tak dugo, jak dugo polityka
ta bya prowadzona, tj. do koca PRL. Uwaga ta nie dotyczy pracownikw socjalnych w pomocy
spoecznej w ich przypadku bowiem zawodowe suby socjalne to jedynie pewien historyczny,
a zatem przejciowy, kontekst, w ktrym omawiany tu wzr organizacji sub spoecznych si
znalaz. Niezalenie wszake od obszaru aktywnoci, zgodnie z koncepcj zawodowych sub
socjalnych, pracownicy socjalni mieli: (a) posiada specjalistyczne wyksztacenie; (b) realizowa
zadania wynikajce z celw i wyzwa polityki socjalnej; (c) nie pomoc jednostkom, maym
grupom i spoecznociom, przy uwzgldnieniu ich cech fizycznych i psychicznych na tle spoecz-
nych i kulturalnych warunkw ycia, aby jednostki te i spoecznoci mogy zdrowo y, pracowa
i rozwija si stosujc w praktyce (d) metody pracy socjalnej: metod pracy z indywidualnym
przypadkiem, metod pracy z grup oraz metod organizowanie rodowiska
58
.
Nasycaniu systemu pomocy spoecznej zawodowymi pracownikami socjalnymi towarzyszy
proces krystalizacji jego struktury organizacyjnej. Jej ostateczny charakter wynika z przyjtego
w latach 70. sytemu organizacji opieki zdrowotnej, ktrego podstaw byy tzw. zespoy opieki
zdrowotnej. W skad kadego takiego zespoy wchodziy dziay sub spoecznych, ktrych kluczo-
w komrk organizacyjn byy orodki opiekuna spoecznego. To wanie w nich miejsce pracy
znajdowali pracownicy socjalni. Kady z nich mia wyznaczony swj rejon i by zobowizany do
oceny potrzeb w zakresie pomocy spoecznej wystpujcych wrd mieszkacw powierzonego
mu rejonu oraz wsporganizowania ich zaspokojenia.
Pracownicy socjalni orodkw opiekuna spoecznego zasadniczo dziaali wedug procedury
wypracowanej dla opiekunw spoecznych w latach 60.: u osoby/rodziny wymagajcej lub ubie-
gajcej si o wsparcie pracownik socjalny mia dokona rozpoznania potrzeb w toku wywiadu
55 uohwala nr 92 lao, M|n|srrow z on. 5 maroa 1959 r. w spraw|e powolan|a op|ekunow spoleozn,oh (MP 1959 Nr 32, poz. 145), ktora instytuoj
opiekunow spoleoznyoh reaktywowala, utraoila moo prawn z ohwil uohylenia jej podstawy prawnej, tj. ustawy o systemie rad narodowyoh z 1958 r.,
oo nastpilo w 1984 r.
56 1. Mikulski, C. 0ulda, Slub, sooja|ne w lo|soe, lnstytut wydawniozy Lwizkow Lawodowyoh, warszawa 1981.
57 lb|oem, s. 13.
58 lb|oem, s. 16.
LIS 2 15paz2012.indd 124 17.10.2012 08:30

[[

125
spoecznego (zrobi wywiad), na tej podstawie rozstrzygn, jakich form pomocy dana osoba/
rodzina potrzebuje, a w szczeglnoci do jakich form pomocy si kwalifikuje, sformuowa plan
pomocy i wnioskowa do waciwych organw o jego realizacj. Procedura ta bya prawnie
uregulowana, a jej stosowanie wyposaone w standardowy kwestionariusz (druk) wywia-
du
59
. Wywiad mia by przeprowadzony w miejscu zamieszkania (czyli tzw. rodowisku) osoby/
rodziny zainteresowanej. W szczeglnoci naleao ustali: a) faktyczne rda jej utrzymania
i warunki materialne; b) warunki materialne osb bliskich, przede wszystkim tych, na ktrych
ciy obowizek alimentacyjny; c) warunki zdrowotne, mieszkaniowe i higieniczno-sanitarne;
d) przyczyny, ktre powoduj potrzeb udzielania pomocy spoecznej (np. staro, inwalidztwo,
utrata gwnego ywiciela, czasowa niezdolno do pracy, rodziny wielodzietne, alkoholizm
i in.); e) ewentualne trudnoci w utrzymaniu i wychowaniu dzieci oraz ujemne zjawiska wyst-
pujce w rodzinie i uzasadniajce interwencj (alkoholizm, prostytucja, przestpczo, ebrac-
two itp.). Do sporzdzonego wywiadu (wypenionego druku) naleao doczy odpowiednia
dokumenty (np. orzeczenie grupy inwalidzkiej), odcinek renty, zawiadczenie o wysokoci
zarobkw itp.
Jakkolwiek w wywiadzie spoecznym chciano widzie metod pracy i metod badania potrzeb
wspomniano o tym wczeniej w praktyce istotniejsza bya jego druga, administracyjna, funkcja
mianowicie postpowania wyjaniajcego (dowodowego), na podstawie ktrego moliwe byo
podjcie decyzji o przyznaniu (lub odmowie) wiadcze z zakresu pomocy spoecznej. Tumaczy
to te, dlaczego zosta on ujednolicony w drodze regulacji prawnej. Warto w tym miejscu uwia-
domi sobie, e procedura wywiadu spoecznego, stanowica kluczowy element roli opiekunw
spoecznych/pracownikw socjalnych, jest w swej istocie niczym innym ni wspczesn wersj
wystawiania wiadectwa ubstwa/badania stosunkw osobistych i majtkowych osoby, majcej
z opieki korzysta, do czego powoani zostali najpierw opiekunowie cyrkuowi WTD, a potem
opiekunowie spoeczni w okresie II RP.
Trudno dzi dociec, czy wprowadzenie zawodowych pracownikw socjalnych do systemu po-
mocy spoecznej obiektywnie poprawio jego sprawno porzdne analizy w tym zakresie nie
byy prowadzone, wic kwestia ta musi pozosta nierozstrzygnita. Natomiast subiektywne
oceny, dokonywane w poowie lat 80. z punktu widzenia pracownika socjalnego, s mocno kry-
tyczne: Polityka spoeczna pisa M. Szonert, w tamtym okresie jedna z kluczowych postaci war-
szawskiego rodowiska pracownikw socjalnych wydaje si oczekiwa od pomocy spoecznej
gwnie szybkoci reakcji w sytuacjach zagroe, mniej interesujc si tym, w jaki sposb i jakim
kosztem osiga si t szybko. Ocenie efektywnoci pracy aparatu pomocy spoecznej () su
gwnie kryteria ilociowe, takie jak kwota wykorzystania rodkw pieninych, ilo udzielonych
wiadcze, liczba osb objtych pomoc itd. Nie trzeba chyba dodawa, e tworz one pozorny
obraz sprawnoci pomocy spoecznej. Dotkliwie daje si odczu brak jakociowych kryteriw
oceny, uwzgldniajcych takie elementy, jak: prowadzenie przypadkw zgodnie z zaoeniami
metodyki pracy socjalnej, umiejtnoci pobudzania pomocobiorcw w planowaniu i realizowaniu
59 lnsrrukoja nr 5360 M|n|srra Zorow|a | Up|ek| Spoleoznej z on|a 30 gruon|a 1960 r. w spraw|e w,w|aoow spoleozn,oh (Uzurz MLi03 1961 Nr 1, poz. 6).
LIS 2 15paz2012.indd 125 17.10.2012 08:30
pomocy, efekty wychowawcze podjtych dziaa czy choby skuteczno udzielonej pomocy. Do-
minacja ilociowych kryteriw oceny pomocy spoecznej patologizuje t dziaalno, wypierajc
z codziennej praktyki takie postpowania, ktre s zgodne z zasadami metodyki pracy socjalnej,
a przez to trudniejsze do rejestrowania, bardziej czasochonne, wymagajce specjalnych kwa-
lifikacji, kojarzenia i koordynowania caego szeregu wiadcze. W efekcie wiadczenia pomocy
spoecznej sprowadza si dzi do takich, ktre mona przyzna najszybciej przy najmniejszych
kosztach organizacyjnych, bez dodatkowych inwestycji a wic do pieninych. Zasiki pienine,
ktre winny mie charakter instrumentalny w deniu do realizacji gwnego zadania pomocy
spoecznej, jakim jest usamodzielnienie pomocobiorcy w moliwie najwikszym zakresie, staj si
dzi czsto wiadczeniami samoistnymi, miar zoonych potrzeb ludzkich
60
. Na marginesie opinii
M. Szonerta warto doda, i cytowane wczeniej badania nad opiekunami spoecznymi z Krowo-
drzy ujawniy, e wedle deklaracji blisko 70% spord nich spraw najczciej zaatwian dla
podopiecznych byy zasiki pienine
61
.
Syntetyzujc wyniki bada prowadzonych w latach 80. w Zakadzie Teorii Pomocy Spoecznej
Centrum Medycznego Ksztacenia Podyplomowego nad pracownikami socjalnymi zatrudnionymi
w pomocy spoecznej wskazaem na trzy podstawowe cechy praktyki wczesnej pracy socjalnej
62
.
Po pierwsze, praktyka ta nosia bardziej cechy dziaalnoci potocznej ni racjonalnej, tj. opar-
tej na logice postpowania celowociowego. Jej potoczno polegaa na tym, i: (a)pracownicy
socjalni w ogle nie formuowali celw, ktre w pracy z klientami chcieliby osign lub cele te
byy bardzo oglnikowe; (b) stawiane diagnozy byy zawone i pytkie; (c) plany pomocy schema-
tyczne; brak te byo (d) refleksji oceniajcej dotychczasowe dokonania i ich efekty. Pracownicy
socjalni przejawiali bardzo siln tendencj do wykonywania pracy socjalnej jako zestawu spraw
do zaatwienia. Krya si za tym redukcja roli zawodowej do roli funkcjonariusza organizacji for-
malnej, dla ktrego bardziej naganne jest zawalenie sprawy (tj. niesprostanie wymogom post-
powania administracyjnego) ni nieskuteczne pomaganie. Potoczna praca socjalna to w gruncie
rzeczy nic innego jak rytua zaatwiania spraw podopiecznych; od pracy urzdniczej odrnia
j ogromny zakres uznaniowoci, jakim pracownicy socjalni dysponowali.
Po drugie tym, co w rzeczywistoci organizowao i ukierunkowywao aktywno pracowni-
kw socjalnych, byo pytanie: czy pomc? a nie: po co pomaga i jak to robi skutecznie? Innymi
sowy, praktyka pracy socjalnie regulowana bya ocenami moralnymi, a nie profesjonalnymi.
Postpowanie diagnostyczne w tym ukadzie byo przede wszystkim procesem kwalifikacji mo-
ralnej podporzdkowanej znalezieniu odpowiedzi na pytanie, czy komu pomoc si naley czy nie.
Kwestia: jak pomaga, aby pomoc bya skuteczna (kluczowe z profesjonalnego, a nie moralnego
punktu widzenia) bya mniej wana, albowiem tak naprawd liczyo si jedynie objcie pomoc.
Moralne ramy praktyki skutkowa mogy nawet bardzo silnym zaangaowaniem pracownika, ale
tylko wwczas, gdy dany klient (jednostka lub rodzina) zosta pod wzgldem moralnym oceniony
60 M. 3zonert, leeksje po |ekrurze arr,kulu lrano|szka Ku|p|sk|ego ,Uwoone ,o|e waolawa B||z|sk|ego, ,0piekun 3poleozny", 1985, nr 1-2, s. 64.
61 K. wodz, 1. wodz, Spoleozna oz|ala|noo op|ekuoza w po|sk|m s,srem|e op|ek| spoleoznej, op. oit.
62 1. Kamierozak, Kszraloen|e kaor o|a slub spoleozn,oh - prob|emar,ka wspo|na | swo|sra, w: A. ulek (red.), Spojn, s,srem slub sooja|n,oh o|a
|nwa||oow | |nn,oh osob n|epelnosprawn,oh. Marer|al, z konferenoj|, warszawa 23 wrzen|a 1990 r., Polskie 1owarzystwo walki z Kaleotwem, war-
szawa 1991.
LIS 2 15paz2012.indd 126 17.10.2012 08:30

[[

127
pozytywnie. Zauwamy co byo dla mnie czytelne, gdy niniejsze uwagi o stanie praktyki pracy
socjalnej formuowaem i obecno i rola ocen moralnych w postpowaniu pracownikw so-
cjalnych stanowiy wyraz silnego zakorzenienia w rzeczywistoci spoecznej koncepcji biedy,
wedug ktrej biedni dziel si na zasugujcych i niezasugujcych na pomoc, a wic tej, na ktrej
oparte byo prawo ubogich.
Trzeci cech praktyki pracy socjalnej uksztatowanej do koca lat 80. by deklarowany przez
pracownikw socjalnych prymat dowiadczenia yciowego nad przygotowaniem zawodowym.
Oznaczao to, i wiedza wyniesiona ze szkoy nie korespondowaa z rzeczywistoci zawodow,
w ktrej pracownicy socjalni funkcjonowali i e wiedza ta nie stanowia fundamentu, na jakim
budowana bya praktyka pracy socjalnej.
Wskazane tu cechy praktyki pracy socjalnej warto to podkreli byy spjne. Mona powie-
dzie wicej: moralne ramy, czerpanie z dowiadczenia yciowego to w gruncie rzeczy kolejne
aspekty jej potocznego modelu.
W wietle powyszego zrozumiae byo oczekiwanie, i wraz z upadkiem PRL zmieni si rw-
nie warunki praktykowania pracy socjalnej. Czy oczekiwania te okazay si zasadne?
Podstawowe kwestie dotyczce pracy socjalnej (czym jest?) i pracownikw socjalnych (jakie
maj mie kwalifikacje? jakie przysuguj im uprawnienia?) zostay uregulowane ju na samym po-
cztku III RP za spraw inaczej by nie mogo ustawy o pomocy spoecznej, uchwalonej bardzo
szybko, bo ju w listopadzie 1990 roku
63
. Stao si tak dlatego, e pocztek lat 90. czas krytyczny
z punktu widzenia trwaoci dokonujcej si transformacji by take okresem, kiedy pomoc spo-
eczna nabraa szczeglnej wagi politycznej, co, co zdaje si nigdy wczeniej ani nigdy potem
nie miao ju miejsca: pomoc spoeczna miaa mianowicie do odegrania bardzo istotn rol w pro-
cesie wdraania reformy gospodarczej spocza na niej odpowiedzialno za minimalizowanie
jej spoecznych skutkw. Dla architektw tej reformy byo jasne, i przechodzeniu od socjalizmu
do kapitalizmu towarzyszy bdzie wzrost bezrobocia o skali trudnej do oszacowania, potrzebna
zatem bya safety net sie bezpieczestwa socjalnego, ktra osoni ofiary transformacji i nie
dopuci do jej (transformacji) przerwania na skutek masowej presji i niekontrolowanych wybu-
chw niezadowolenia spoecznego. Do szybko odkryli oni, e takiej sieci nie trzeba budowa
od zera, bo taka sie w istocie ju jest w postaci istniejcego systemu pomocy spoecznej z jej
kadr, zestawem wiadcze oraz wypracowanymi i wywiczonymi wzorami dziaania. System
ten, by sprosta wyzwaniom, potrzebowa wzmocnienia i wzmocniony zosta: najpierw pomoc
spoeczn, po trzydziestu latach, przekazano z powrotem do resortu pracy (i polityki spoecznej),
a potem ju w jego ramach przygotowano jej regulacj ustawow. Prace nad ustaw prowadzo-
ne byy pod du presj czasu, a wdraanie niektrych jej rozwiza, na dobra spraw, zaczo
si zanim jeszcze Sejm ustaw przyj
64
.
63 usrawa z on|a 29 ||sropaoa 1990 r. o pomoo, spoleoznej (Uzu 1998 Nr 64, poz. 414).
64 Chodzi o prooes zakladania w gminaoh orodkow pomooy spoleoznej - zaozly one powstawao ju wiosn, na podstawie proby skierowanej przez
premiera Mazowieokiego do przewodniozoyoh prezydiow gminnyoh i miejskioh rad narodowyoh, powolanyoh jeszoze w okresie PRL, byl to bowiem
ozas jeszoze sprzed reformy samorzdowej.
LIS 2 15paz2012.indd 127 17.10.2012 08:30
Ustawa bez wtpienia umocowaa pomoc spoeczn w instytucjonalnym adzie polityki spo-
ecznej pastwa: daa jej silne podstawy prawne i organizacyjne, wpisujc j w nowo ksztatowany
porzdek organizacji ycia publicznego oparty na samorzdzie terytorialnym, oraz finansowe.
Ustawa nie zmienia jednak kluczowych zasad organizacji pracy i wzorw dziaania pracownikw
socjalnych: pracowali oni tak samo jak poprzednio, i tak samo jako poprzednio zorganizowana
bya ich praca (orodki pomocy spoecznej w istocie stanowiy kopie dawnych orodkw opiekuna
spoecznego), cho ju nie instrukcji Ministra Zdrowia i Opieki Spoecznej mieli przestrzega, ale
artykuw ustawy i wydawanych na ich podstawach aktw wykonawczych i nie tylko do ludzi
starych oraz osb niepenosprawnych zamieszkaych na powierzonym sobie rejonie adresowali
swe dziaania, ale take do innych wymagajcych wsparcia, przede wszystkim dotknitych bezro-
bociem tzw. normalnych rodzin. Nie zmieni si take charakter i rodzaje podstawowych wiadcze
pomocy spoecznej zasikw pieninych: byy i pozostay zasiki celowe (jednorazowe), okresowe
i stae przyznawane uznaniowo, cho ju pod kontrol sdow, na podstawie informacji zebranych
w toku wywiadu spoecznego, ktry suy sprawdzeniu, czy dana osoba/rodzina do pomocy si
kwalifikuje i ewentualnym czy naley j obj pomoc. Co prawda opracowany zosta nowy,
obszerniejszy ni poprzedni, kwestionariusz (druk) takiego wywiadu, ale zakres i gboko do-
konywanego na jego podstawie rozpoznania potrzeb nie ulegy jakociowej zmianie.
Wydaje si, e nie ma w tym miejscu potrzeby charakteryzowania wspczesnego stanu prak-
tyki pracy socjalnej w orodkach pomocy spoecznej w swych zasadniczych cechach nie odbiega
on tego, co byo ponad dwadziecia lat temu i wczeniej. e sposb funkcjonowania pracownikw
socjalnych w orodkach pomocy spoecznej w porwnaniu do orodkw opiekuna spoecznego
nie uleg zmianie dowodz choby bardzo rzetelne, jakociowe badania M. Granosika
65
. Z kolei
badania ilociowe pokazuj, i tak jak byo w latach 80. i 70. kwestie pomocy materialnej do-
minuj w budecie czasu pracownikw socjalnych (a przed nimi opiekunw spoecznych) przy
by moe zwikszonym stopniu zbiurokratyzowania ich codziennej pracy
66
. Potwierdzona jest
take odtwarzajca si pozorno dziaa podejmowanych w orodkach pomocy spoecznej
67
. Nie
chc przez to powiedzie, i praktyka wspczesnych pracownikw socjalnych jest kalk praktyki
z okresu PRL. Absurdem byoby tym bardziej twierdzenie, i praca socjalna prowadzona przez
pracownikw socjalnych jest taka sama jak praca opiekucza opiekunw spoecznych czy opie-
kunw cyrkuowych. Niemniej jednak w kadym przypadku mamy do czynienia z tym samym wzo-
rem organizacji sub spoecznych, ktrego kolejne wcielenia dokonyway si w coraz to innych
kontekstach historycznych. Zmienno warunkw spoecznych, politycznych i gospodarczych
nadawaa im unikatowe oblicza, jednak sama istota wzoru pozostawaa ta sama. Dlatego te nie
dziwi na przykad, i krytyczne uwagi sformuowane ponad 25 lat temu przez M. Szonerta brzmi
jakby wygoszone zostay dzisiaj.
65 M. 0ranosik, lrofesjona|n, w,m|ar prao, sooja|nej, wydawniotwo ,lsk", Katowioe 2006.
66 1. Krzyszkowski, lomoo spoleozna. Szk|o soojo|og|ozn,, lnstytut Rozwoju 3lub 3poleoznyoh, warszawa 2008, M. Rymsza (red.), 0z, pooejo|e akr,-
w|zujoe ma szans7, op. o|r.
67 U. 1rawkowska, lz|alan|a pozorne w pomoo, spoleoznej. lrz,paoek (| prz,paoloo) prao, sooja|nej, ,Problemy Polityki 3poleoznej", 2007, nr 10.
LIS 2 15paz2012.indd 128 17.10.2012 08:30

[[

129
Zamykajc ten fragment niniejszego opracowania wskamy, co wszystkie powyej omwione
od opiekuna cyrkuowego do pracownika socjalnego role czy, co innymi sowy jest owym
wzorem pracy opiekuczej/socjalnej, ktry trwa i trwa zmieniajc jedynie oblicze, a ktry ma
swoje rdo w roli opiekuna ubogich:
funkcja: obsuga systemu publicznej opieki/pomocy adresowanej do osb/rodzin
ubogich/pozostajcych w trudnej sytuacji yciowej/wykluczonych spoecznie przy czym
w sposb jawny lub ukryty owa publiczna opieka/pomoc odwouje si do podziau na
zasugujcych i niezasugujcych na wsparcie;
rola w systemie publicznej opieki/pomocy: ogniwo poredniczce pomidzy osobami/
rodzinami wymagajcymi wsparcia a zasobami opieki/pomocy, przy czym owe zasoby
dzieli si na pomoc/opiek niezakadow (woln, rodowiskow) oraz zakadow
(instytucjonaln);
podstawowy rzeczywisty cel: kwalifikowanie do pomocy (dawniej: wystawianie
wiadectwa ubstwa) std prymat obejmowania pomoc nad skutecznoci tej
pomocy;
zakres opieki/pomocy: koncentracja na potrzebach podstawowych std prymat
wiadcze materialnych kompensujcych niedostatek rodkw do ycia nad formami
pomocy, ktre miayby na celu wywoanie zmian w odniesieniu do innych kategorii
potrzeb, mona by powiedzie prymat jamuny
68
nad miosierdziem;
podstawowa procedura: wywiad spoeczny przeprowadzany w miejscu zamieszkania
ubogiego/podopiecznego/klienta/beneficjenta;
wymagane kompetencje: wiedza potoczna/dowiadczenie yciowe dwa powody tego
stanu rzeczy: po pierwsze, sam omawiany wzr zosta zaprojektowany w jedyny realny
wwczas sposb, tj. z myl o ludziach dobrej woli, a nie inynierach spoecznych
bycie porzdnym czowiekiem byo wystarczajc kwalifikacj do odpowiedniego
sprawowania funkcji opiekuna ubogich; po drugie ten poziom kompetencji jest
najbardziej funkcjonalny: wystarcza, by orzeka o braku/niedostatku rodkw oraz, co
moe nawet waniejsze, pozwala ocenia czy kto jest wart czy nie wart pomocy zgodnie
z nazwijmy to odczuciami spoecznymi;
organizacja pracy: rejonizacja zajmowanie si potrzebujcymi pomocy na
powierzonym terenie niezalenie od charakteru ich potrzeb.
68 Cytowany wozeniej M. 3zonert okrelil PRL-owski system pomooy spoleoznej sperr,hkowan,m s,sremem jalmun|orwa pasrwowego (M. 3zonert,
leeksje po |ekrurze arr,kulu lrano|szka Ku|p|sk|ego ,Uwoone ,o|e waolawa B||z|sk|ego, op. o|r., s. 64).
LIS 2 15paz2012.indd 129 17.10.2012 08:30
Inlerprelac|e i konkluz|e
Przyjmijmy, i przedstawiona powyej hipoteza o cigoci i trwaoci wzoru organizacji i zasad
dziaania rodowiskowej suby spoecznej jest trafna. Dwa pytania nasuwaj si nieodparcie:
dlaczego tak si stao? i jakie ma to konsekwencje praktyczne? Przywoana na wstpie koncepcja
zalenoci od szlaku pozwala pokusi si o wstpne odpowiedzi na oba te pytania.
Teoretycy analiz zalenoci od szlaku zwracaj uwag, i trwao wzorw, rozwiza, in-
stytucji warunkuj m.in. dwa zjawiska: samowzmacnianie (self-reinforcement) oraz zamknicie
si w sobie (lock-in)
69
.
Co zatem zachcao, by, mimo wiadomoci niedostatkw aktualnej praktyki, nie tyle dy
do zmiany wzoru rodowiskowej suby spoecznej, ale go adaptowa do zmieniajcych si oko-
licznoci, na swj sposb unowoczenia? Zauwamy, co nieodkrywcze, e kade kolejne wcie-
lenie tego wzoru powizane byo z zasadnicz zmian adu spoeczno-politycznego: restytucj
niepodlegoci, odwil postalinowsk, upadkiem PRL-u innymi sowy odrzuceniem adu spo-
ecznie nieakceptowanego i zastpienia go adem lepszym. Po tym nowym adzie spodziewano
si, e bdzie funkcjonowa sprawniej ni poprzedni, albowiem zasadnicze powody spoecznego,
politycznego i gospodarczego za wanie ustpiy. Zatem dla rodowisk odpowiedzialnych za
funkcjonowanie suby spoecznej stan po przeomie stwarza nadziej, i w kocu uda si zbu-
dowa nowoczesn opiek/pomoc spoeczn, profesjonalne suby spoeczne itp., a wic co,
co wedle ich najlepszej eksperckiej wiedzy i obywatelskiej odpowiedzialnoci byo potrzebne
i uzasadnione. I ta nadzieja, jak sadz, bya rdem samowzmacniania. Dlatego te opisujc
kolejne wcielenia wzoru rodowiskowej suby spoecznej staraem si to podkrela za kadym
razem wprowadzano takie zmiany, ktre usuwayby podstawowe rda niedostatkw poprzed-
niego wcielenia, a ktrych wczeniej, w minionym szczliwie okresie, wprowadzi nie mona
byo: ustawa o opiece spoecznej z 1923 roku w opiek nad ubogimi wczya pastwo; po 1956
roku reaktywowano instytucje opiekuna spoecznego; gdy opieka/pomoc spoeczna odzyskaa
pen ideologiczna legitymizacj, stworzono zawodowe suby socjalne; po upadku PRL pomoc
spoeczn i suby spoeczne gboko zakorzeniono w adzie instytucjonalnym pastwa i nadano
im mocne ramy prawne. Jeli interpretacja ta jest trafna, oznacza to, i rdo samowzmacniania
si funkcjonujcego od 200 lat wzoru rodowiskowej suby spoecznej wyczerpao si wraz z po
Fukujamowsku rozumianym kocem historii Polski.
Wskazanemu wyej mechanizmowi samowzmacniania omawianego wzoru rodowiskowej
suby spoecznej towarzyszya jego odporno na wchonicie takich modyfikacji, ktre nie od-
powiadaj jego naturze i logice funkcjonowania (lock-in). Mwic w ogromnym skrcie poniewa
suy on dawaniu jamuny, nie akceptowa rozwiza waciwych miosierdziu. Przechodzc na
jzyk wspczesny chc powiedzie, i podejmowane prby rzeczywistej profesjonalizacji sub
spoecznych, przez co rozumiem wprowadzenie i zakorzenienie w praktyce opartych na wiedzy
69 1. Mahoney, larh lepenoenoe |n l|sror|oa| Soo|o|og,, op. o|r., P. Pierson, lnoreas|ng lerurns, larh lepenoenoe, ano rhe Sruo, of lo||r|os, ,Amerioan
Politioal 3oienoe Review", 2000, t. 94, nr 2.
1[3
LIS 2 15paz2012.indd 130 17.10.2012 08:30

[[

131
tzw. metod pracy socjalnej jak do tej pory spezay na niczym. Stosowana strategia bya i jest
taka sama inwestowanie w kapita ludzki. Na kursach organizowanych przez TWWP pewnie
uczono opiekunw spoecznych stosowania zasad, w ktrych atwo dostrzec idee, o ktrych pi-
say M. Richmond czy H. Radliska, ale oni gwnie koncentrowali si na zasikach. Pracownikom
socjalnym od lat w trakcie ksztacenia zawodowego, uniwersyteckiego, specjalizacyjnego wkada
si w gowy metody pracy socjalnej, jakby zapominajc, i kwalifikowaniu do pomocy metody
pracy socjalnej po prostu nie s potrzebne. Nie ma podstaw, by sdzi, e strategia ta w przyszoci
moe okaza si skuteczna.
Pozbawiony machanizmu samowzmacniania si, skutecznie odrzucajc prby rzeczywistej
modernizacji 200-letni wzr rodowiskowej suby spoecznej wydaje si traci swe wewntrz-
ne siy ywotne i racjonaln legitymizacj.
LIS 2 15paz2012.indd 131 17.10.2012 08:30
1. w tekoie autorzy odnosz
si do wynikow bada,
ktoryoh pelne omowienie
zaprezentowane zostanie
w ksioe pod ioh redakoj pt.
,workfare Revisited", ktora
ma si ukazao nakladem
0xford university Press
w 2012 roku. Publikowany
tekst jest przygotowanym
przez redaktorow tomu
polskim tlumaozeniem
ekspertyzy napisanej dla
lnstytutu 3praw Publioznyoh.
LIS 2 15paz2012.indd 132 17.10.2012 08:30
2arzqdzanie aktywizac|q:
Polska na lle Luropy
1
Amlcar Horeira
Ivar Loemel
2
1 w tekoie autorzy odnosz si do wynikow bada, ktoryoh pelne omowienie zaprezentowane zostanie w ksioe pod ioh redakoj pt. ,workfare
Revisited", ktora ma si ukazao nakladem 0xford university Press w 2012 r. Publikowany tekst jest przygotowanym przez redaktorow tomu polskim
tlumaozeniem ekspertyzy przygotowanej dla lnstytutu 3praw Publioznyoh.
LIS 2 15paz2012.indd 133 17.10.2012 08:30
wslp
Chocia Polska jest jednym z krajw najmniej dotknitych kryzysem, kwestia aktywizacji osb
pobierajcych zasiki powrcia na list najpilniejszych zagadnie
2
. Niniejsze opracowanie zam-
wione zostao przez Instytut Spraw Publicznych i ma na celu przyjrzenie si zarzdzaniu aktywiza-
cj osb pobierajcych wiadczenia pomocy spoecznej w Polsce w wietle wnioskw z projektu
Workfare Revisited, ktrego prace koordynowali autorzy niniejszego opracowania. Projekt ten
dotyczy najnowszych trendw w aktywizacji osb pobierajcych zasiek dla osb o minimalnych
dochodach (minimal income MI
3
) w Europie i w Stanach Zjednoczonych.
Pod pojciem aktywizacji rozumiemy polityk ustalania regu wypacania wiadcze oraz
wiadczenia usug zatrudnienia i szkole, z myl o przesuniciu osb pobierajcych wiadczenia
dla bezrobotnych do grupy osb pracujcych. Nie naley myli tego pojcia z workfare systemem
zakadajcym obowizek pracy bez dodatkowego wynagrodzenia dla osb pobierajcych zasiek
dla bezrobotnych. Inaczej ni w przypadku workfare, aktywizacja nie jest ograniczona jedynie
do osb korzystajcych z pomocy spoecznej
4
, i dotyczy rnego rodzaju wiadcze wspomaga-
jcych dochd takich jak ubezpieczenie od bezrobocia, wsparcie dla bezrobotnych czy, w nie-
ktrych przypadkach, wiadczenia z tytuu niepenosprawnoci
5
. Co wicej, inaczej ni workfare
ktry to system dotyczy gwnie pracy lub, w najlepszym razie, pracy w zamian za zasiek
6
ak-
tywizacja uwzgldnia szerszy wachlarz moliwoci przywrcenia osb pobierajcych zasiek na
rynek pracy, w tym szkolenia i edukacj. Nie naley jej take myli z aktywn polityk rynku pracy
(active labour market policies/programmes ALMP
7
). Stanowic cz caego zestawu polityk
majcych na celu aktywizowanie odbiorcw pomocy w ramach MI, ALMP nie zawiera warunkw
ubiegania si o ochron minimum dochodowego, za jej szerszym celem jest rozwizywanie pro-
blemu strukturalnych brakw rwnowagi na rynku pracy takich jak bezrobocie strukturalne,
pomoc sabym branom lub obszarom geograficznym itp.
8
.
Struktura niniejszego opracowania jest nastpujca. Najpierw wyodrbniamy i charakteryzu-
jemy dwie fale reform dotyczcych dziaa aktywizujcych. Pierwsza z nich, sigajca ostatniej
dekady XX wieku, zaznaczya si wprowadzeniem wymogu aktywizacji jako warunku ubiegania
si o wiadczenia minimum dochodowego oraz wprowadzeniem programw aktywizujcych
dla osb pobierajcych takie wiadczenia. Druga fala, ktra zbiega si z pierwsz dekad XXI
2 UF0l Fmp|o,menr Uur|ook 2011, 0LCU, Paris 2011.
3 Ldeoydowalimy si podawao akronimy w wersji oryginalnej - to jest tworzone od angielskioh nazw wlasnyoh i terminow. Akronimy te (i inne skrotow-
oe) wraz z pelnymi tlumaozeniami nazw, od ktoryoh powstaly, podane s w aneksie (przyp. red.).
4 l. Ldemel, . 1riokey, (red.), 4n Uffer You 0anr lefuse. workfare |n lnrernar|ona| lerspeor|ve, Polioy Press, Bristol 2001, s. 9-11.
5 w. Liohhorst, 0. Kaufmann, R. Konle-3eidl, .-1. Reinhard, Br|ng|ng 1he 1ob|ess |nro work7 4n lnrroouor|on ro 4or|var|on lo||o|es, w: w. Liohhorst,
0. Kaufmann, R. Konle-3eidl, .-1. Reinhard, Br|ng|ng rhe 1ob|ess |nro work7 Fxper|enoes w|rh aor|var|on sohemes |n Furope ano rhe uS, 3pringer,
Berlin 2008, s. 7-8. Poza tym naley take odroniao polityk aktywizaoyjn od programow aktywizaoyjnyoh. w niektoryoh krajaoh, np. w wielkiej
Brytanii ozy w olandii tworoy polityki deoyduj si na tworzenie programow aktywizaoyjnyoh, ktore oferuj konkretny zestaw opoji aktywizaoyjnyoh
oraz (ozasami) stosuj konkretny zestaw regul i sankoji. 1ednak jako polityka, aktywizaoja obejmuje take interwenoje w innyoh sferaoh dzialalnooi
publioznej, takioh jak struktura systemu podatkowego w oelu stworzenia zaoht do podejmowania praoy ozy organizaoja systemu wiadozenia uslug
zatrudnienia i szkole dla osob pobierajoyoh zasilek dla bezrobotnyoh.
6 Por. l. Ldemel, . 1riokey, (red.), 4n Uffer You 0anr lefuse., op. o|r., s. 6-7.
7 Rozwinioie tego i innyoh akronimow oraz nazw skrotowyoh - aneks, ramka 3.
8 B. vinden, 4or|var|on. a Noro|o perspeor|ve, w: M. eikkil (red.) l|nk|ng we|fare ano work, Luropean loundation for the lmprovement of Living and
working Conditions, Uublin 1999, s. 28-29, N. Kildal, workfare tendenoies in 3oandinavian welfare polioies, referat przedstawiony na konferenoji
8th BlLN Congress - Loonomio Citizenship Rights for the 21st Century, 6-7 padziernika, Berlin 2000, s. 5.
2[1
LIS 2 15paz2012.indd 134 17.10.2012 08:30
Amlcar Horeira, Ivar Loemel [ Zarzqdzanie aktywizacjq: PoIska na tIe furoy

[[

135
wieku, obejmuje szereg dziaa majcych na celu zarwno jeszcze silniejsze skupienie si na ak-
tywizacji odbiorcw wiadcze MI, jak i popraw wiadczenia usug zgodnie z zasadami Nowego
Zarzdzania Publicznego (new public management NPM). Nastpnie przygldamy si aktualnej
mapie zarzdzania aktywizacj w Europie, ktra, w pewnym stopniu, jest efektem owej drugiej
fali reform. W dalszej czci opracowania opisujemy zarzdzanie aktywizacj osb pobierajcych
wiadczenia pomocy spoecznej w Polsce. W kocowej za czci artykuu, opierajc si na wa-
snej znajomoci reform przeprowadzanych w innych pastwach Europy, staramy si przedstawi
moliwoci reform w tej dziedzinie.
0wie fale reform w ramach polilyki aklywizac|i w Luropie
Jeli spojrzymy na to, co dziao si w dziedzinie aktywizacji osb korzystajcych z zasikw w ra-
mach programw gwarantowania minimum dochodowego w Europie, moemy zauway dwie
(mniej wicej) wyrane fale reform. Pierwsza z nich, wystpujca w ostatniej dekadzie XX wieku,
zaznaczya si wprowadzeniem wymogu aktywizacji, jako warunku ubiegania si o wiadczenia
minimum dochodowego, jak miao to miejsce w przypadku Ustawy o aktywnej polityce spoecz-
nej z roku 1998 w Danii, czy te wprowadzenia programu RMG w Portugalii w roku 1996; a take
wprowadzaniem programw aktywizujcych jak w przypadku programw New Deal for Young
People (NDYP) oraz New Deal for Over 25s (ND25+)
9
w roku 1998 w Wielkiej Brytanii
10
.
Ta pierwsza fala reform wyznacza ciek instytucjonaln dla drugiej generacji reform w ra-
mach polityki aktywizacji. Nie tylko dlatego, e reformy te prbuj rozwiza problemy, ktre
pojawiy si podczas realizacji pierwszej grupy dziaa aktywizujcych
11
, ale take dlatego, e
stworzya ona racjonalne przesanki instytucjonalne, ksztatujce zestaw reform, ktre nast-
piy pniej. Std te nie dziwi fakt, e druga fala reform, zamiast osabia, wzmacnia znaczenie
pracy jako obowizku dla osb otrzymujcych zasiki minimum dochodowego, a take dy do
poprawy jakoci usug zgodnie z zasadami Nowego Zarzdzania Publicznego. Poniej opisujemy
te zagadnienia bardziej szczegowo.
9 Programy: New Ueal for oung People oraz New Ueal for 0ver 25s to programy aktywizujoe dla osob pobierajoyoh 13A. Chooia skierowane s do
ronyoh grup, dzialaj podobnie. Najpierw uozestnioy wohodz w okres wstpny (garewa,), w ktorym otrzymuj pomoo w poszukiwaniu praoy. 1eli pod
konieo tego okresu nie uda im si znaleo praoy (niesubsydiowanej), s ,zapisywani" do ronyoh opoji, np. praoa subsydiowana, samozatrudnienie,
edukaoja i szkolenia ozy wolontariat. 1eli pod konieo tego etapu nie uda im si znaleo praoy (niesubsydiowanej), wohodz w kolejny etap (kontynu-
aoji - fo||ow-rhrough), w ktorym otrzymuj bardziej intensywn pomoo w poszukiwaniu praoy (. 1riokey, R. walker, Sreps ro 0ompu|s|on w|rh|n Br|r|sh
labour Marker lrogrammes, w: l. Ldemel, . 1riokey (red.), 4n Uffer You 0anr lefuse., op. o|r., s. 199-204).
10 Por. 1. Lardley, 1. Bradshaw, 1. Uitoh, l. 0ough, P. whiteford, Soo|a| 4ss|sranoe |n UF0l 0ounrr|es. S,nrhes|s leporr, t. 1, M30, London 1996,
l. Ldemel, . 1riokey, (red.), 4n Uffer You 0anr lefuse., op. o|r., w. anesh, N. Baltzer, 1he ro|e of soo|a| ass|sranoe as means of soo|a| |no|us|on ano
aor|var|on. 4 oomparar|ve sruo, on m|n|mum |noome |n seven Furopean oounrr|es, Report 4: 4or|var|on po||o|es |n rhe oonrexr of soo|a| ass|sranoe,
31AKL3, elsinki 2001, A. Moreira, 1he aor|var|on o||emma. leoono|||ng rhe fa|rness ano effeor|veness of m|n|mum |noome sohemes |n Furope,
Polioy Press, Bristol 2008.
11 Por. R. van Berkel, 1he lrov|s|on of lnoome lroreor|on ano 4or|var|on Serv|oes for rhe unemp|o,eo |n 4or|ve we|fare Srares. 4n lnrernar|ona| 0om-
par|son, ,1ournal of 3ooial Polioy", 2009, t. 39, nr 1.
2[2
LIS 2 15paz2012.indd 135 17.10.2012 08:30
wzmacnianie znaczenia pracy
Jak ju wspomniano, u podstaw drugiej fali reform aktywizacyjnych ley wyrane wzmacnianie
wagi pracy jako obowizku dla osb korzystajcych z zasikw minimum dochodowego. Wida to
w prbach uporzdkowania ram ochrony minimum dochodowego poprzez odniesienie do zdolno-
ci/gotowoci danej osoby do podjcia pracy. Dobrym tego przykadem jest reforma wprowadzo-
na w Niemczech w 2005 roku, w wyniku ktrej osoby korzystajce z pomocy spoecznej uznane
za zdolne do pracy co najmniej 3 godziny dziennie przenoszone s do nowego programu pomocy
bezrobotnym Arbeitslosengeld II (ALG-II)
12
.
Wida to take w reformach, okrelajcych na nowo tre wymogu aktywizacji, ktry wyzna-
cza prawo do ochrony minimum dochodowego. Tak byo w przypadku wprowadzenia Revenu de
Solidarit Active (RSA), w roku 2009, ktry zastpi poprzedni program pomocy spoecznej Reve-
nu Minimum dInsertion (RMI). W programie RMI wiadczeniobiorcy byli zobowizani do uczest-
niczenia w szeregu dziaa, ktre miay im pomc wczy si do spoeczestwa. W tym sensie
obowizek poszukiwania pracy postawiony jest na rwni z innymi dziaaniami/obowizkami,
takimi jak poprawa wyksztacenia czy sytuacji zdrowotnej. Nowy program ustala jasn hierarchi
zawodowych i spoecznych form integracji, w ktrej te ostatnie zarezerwowane s dla mniejszej
grupy beneficjentw uwaanych za niegotowych do podjcia pracy i musz by traktowane jako
pierwszy krok w kierunku integracji zawodowej.
Inny przykad, ilustrujcy silniejszy nacisk na prac, mona znale w prbach ograniczenia ro-
dzajw pracy, ktrej podjcia zasikobiorca moe odmwi, nie tracc prawa do ochrony minimum
dochodowego. Tak byo we Francji, gdzie RSA (2009) wprowadzio zasady dotyczce pracy, ktrej
podjcia zasikobiorca moe odmwi. Nowe przepisy wymagaj, by oferty pracy byy zgodne
z kwalifikacjami i kompetencjami zawodowymi osoby poszukujcej zatrudnienia. Poza tym, po
3 miesicach zwiksza si zestaw ogranicze co do rodzaju pracy, ktrej podjcia zasikobiorca
moe odmwi. Tak wic, w cigu pierwszych 3 miesicy w programie RSA zasikobiorca moe
odmwi podjcia pracy z wynagrodzeniem niszym ni w jego poprzedniej pracy. W cigu kolej-
nych 3 miesicy moe odmwi podjcia tylko takiej pracy, w ktrej wynagrodzenie jest nisze ni
95% jego poprzedniego wynagrodzenia. Po 6 miesicach moe odmwi podjcia pracy z wyna-
grodzeniem niszym ni 85% pacy w poprzedniej pracy. Po 12 miesicach zasikobiorca nie moe
odmwi podjcia pracy z wynagrodzeniem wyszym ni otrzymywany zasiek.
Trzeci (coraz bardziej popularny) sposb zwikszania znaczenia pracy polega na wprowadza-
niu/wzmacnianiu motywowania finansowego. Analizujc reformy wprowadzone w cigu pierw-
szej dekady XXI wieku, moemy wyrni dwa rne podejcia do korzystania z motywowania
finansowego. W niektrych przypadkach motywowanie finansowe wykorzystuje si po to, by
zwikszy zysk finansowy z przejcia do stanu zatrudnienia. Osiga si to poprzez wiadczenia
wypacane w trakcie zatrudnienia, takie jak wiadczenia niewliczane do dochodu, dodatki czy
12 w. Liohhorst, M. 0rienberger-Lingerle, R. Konle-3eidl, 4or|var|on lo||o|es |n Cerman,. lrom Srarus lroreor|on ro Bas|o lnoome Supporr, w: w. Liohhorst,
0. Kaufmann, R. Konle-3eidl, .-1. Reinhard, Br|ng|ng rhe 1ob|ess |nro work7., op. o|r., s. 30-34, . Mosley, Bas|o lnoome Supporr for 1obseekers
|n Cerman,. Sraremenrs ano 0ommenrs, Peer Review 1he New work and 3ooial Assistanoe Aot (wwB), 1he Netherlands, 4-5 ozerwoa 2007, s. 1-3.
LIS 2 15paz2012.indd 136 17.10.2012 08:30

[[

137
kredyty podatkowe. Dobrym przykadem jest wprowadzenie w 2003 roku w Wielkiej Brytanii tzw.
Working Tax Credit (Kredytu podatkowego dla osb zatrudnionych), ktry zastpuje Working Fami-
lies Tax Credit (Kredyt podatkowy dla rodzin pracujcych). Inny dobry przykad to wprowadzenie
systemu Mini- i Midi-Jobs w Niemczech (w 2002 roku), ktry zastpi wczeniejszy mechanizm
redukcji skadek na ubezpieczenie spoeczne dla osb zatrudnionych o niskich dochodach
13
.
W innych przypadkach decydenci wybierali cicia/redukcje wiadcze jako sposb na zmniej-
szenie atrakcyjnoci pozostawania na zasiku. Najlepszym przykadem jest tu uchwalenie w roku
2002 ustawy Wicej pracujcych w Danii, wprowadzajcej limit wiadcze po 6 miesicach po-
bierania zasikw. Co wicej, w ramach dziaa wymierzonych, de facto, w rodziny mniejszoci
narodowych pochodzenia innego ni zachodnie, ustawa ta wprowadza szereg dodatkowych ogra-
nicze w wiadczeniach. I tak, maestwa korzystajce z pomocy spoecznej przez okres duszy
ni 6 miesicy bd otrzymyway zmniejszone wiadczenia. Ponadto, jeli jedno z maonkw
(zwykle kobieta) zostanie uznane za niegotowe do podjcia pracy, pomoc spoeczna zostaje wy-
cofana i zastpiona dodatkiem dla osb prowadzcych dom
14
.
Innym dajcym si zauway przejawem zwikszenia nacisku na prac, cho moe nie tak oczy-
wistym, moe by zmniejszenie wagi przykadanej do szkole i edukacji w aktywizacji osb pobiera-
jcych wiadczenia MI
15
. Dobry przykad tej tendencji to wprowadzenie (w 2009 roku) programu Fle-
xible New Deal (FDN) w Wielkiej Brytanii, ktry zastpi NDYP, ND25+ oraz tzw. Employment Zones
(Strefy Zatrudnienia)
16
. Podczas gdy w ramach NDYP czy ND25+, uczestnicy mieli prawo do oferty
szkole i edukacji, przy FND oferta szkole i edukacji zaley od decyzji agencji wiadczcej usugi
17
.
Co ciekawe, owemu zwikszonemu naciskowi na prac nie towarzyszyo, jak mona by oczeki-
wa, oglne zaostrzenie sankcji. Podczas gdy w niektrych wypadkach miao miejsce skuteczne
zaostrzenie sankcji
18
, w innych reformy czyni systemy sankcji bardziej elastyczne i atwiejsze
do zastosowania. We Francji dokonano tego przez wprowadzenie (tymczasowe) czciowego
zawieszania wiadcze MI osobom odmawiajcym podpisania lub wypenienia zobowiza wy-
nikajcych z zawartych kontraktw integracyjnych
19
. W Holandii dano wadzom lokalnym mo-
liwo usankcjonowan w 2004 roku Ustaw WWB podejmowania wedug wasnego uznania
decyzji o stosowaniu sankcji wobec wiadczeniobiorcw.
13 M. lertig, 1. Kluve, 4 0onoeprua| lramework for rhe Fva|uar|on of 0omprehens|ve labor Marker lo||o, leforms |n Cerman,, lLA Uisoussion Paper,
nr 1099, 2004, http://ftp.iza.org/dp1099.pdf (dostp 9.09.2012), s. 24. wioej szozegolow na temat tyoh programow w dalszej ozoi niniejszego
opraoowania.
14 1. 0oul-Andersen, 1. Pedersen, 0onr|nu|r, ano ohange |n lan|sh aor|ve |abour marker po||o,. 1990-2007. 1he barr|ehe|o berween aor|var|on ano
workfare, CCw3 working paper nr 54, 2007, s. 16.
15 wyjtkiem s tu Niemoy, gdzie wprowadzenie AL0-ll i w konsekwenoji wzmoonienie roli BfA (publioznej sluby zatrudnienia) w aktywizowaniu odbior-
oow pomooy Ml oznaoza zwikszenie znaozenia edukaoji i szkole. l tak, podozas gdy uprzednio pomoo w znalezieniu praoy (zwykle) nie zawierala
oferty edukaoji/szkole, obeonie osoby korzystajoe ze wiadoze Ml mog uozestniozyo w krotkioh (zwykle 4-8- tygodniowyoh) kursaoh, ktore
zazwyozaj obejmuj komponenty, takie jak: uzyskiwanie kwalitkaoji, doradztwo i wsparoie w poszukiwaniu praoy. Ponadto przysluguje im vouoher
szkoleniowy, ktory mog wykorzystao w oelu uozestniotwa w kursaoh przygotowania do zawodu. Por. kwestionariusz niemieoki.
16 3trefy Latrudnienia byly projektami eksperymentalnymi, lokalizowanymi w regionaoh o wysokim bezrobooiu, gdzie rzd testowal rone formy wiad-
ozenia uslug - w niektoryoh przypadkaoh poprzez zawieranie kontraktu na wiadozenie uslug z jednym uslugodawo, w innyoh przypadkaoh poprzez
zawieranie takioh umow z wieloma uslugodawoami. Por. U. linn, B. 3ohulte, Fmp|o,menr l|rsr. 4or|var|ng rhe Br|r|sh we|fare Srare, w: w. Liohhorst,
0. Kaufmann, R. Konle-3eidl, .-1. Reinhard, Br|ng|ng rhe 1ob|ess |nro work7., op. o|r., s. 322-323.
17 lb|oem, s. 322-323.
18 Na przyklad w Czeohaoh okres zawieszenia zasilku dla wiadozeniobioroow korzystajoyoh z Ml, ktorzy odmawiaj skorzystania z (odpowiedniej)
oferty praoy, zostal wydluony (w 2004 r.) z 3 do 6 miesioy.
19 1.-B. Uujol, L. 0rass, la oonsrruor|on ou lS4, ,Uroit 3ooial", marzeo 2009, nr 3, s. 306.
LIS 2 15paz2012.indd 137 17.10.2012 08:30
Reorganizac|a wiaoczenia usug
Jak ju wspomniano, poza zwikszeniem nacisku na prac druga fala reform skupiaa si na poprawie
wiadczenia usug aktywizujcych. Jak za chwil pokaemy, reformy te ksztatowane byy przez kon-
cepcj nazywan przez naukowcw Nowym Zarzdzaniem Publicznym (NPM), opiszemy take, jak
koncepcja ta rozwijaa si przez lata. Pierwotnie koncepcja NPM dotyczya nastpujcych kwestii:
Skupienie si na sprawnoci dziaania i odpowiedzialnoci za wyniki nie za na kwestiach
uniwersalizmu czy rwnoci;
Rozdzielenie tworzenia polityki/finansowania/monitoringu oraz wiadczenia usug;
Tendencja do przekazywania odpowiedzialnoci i kontroli zarzdczej na niszy poziom
w systemie politycznym (tj. decentralizacja);
Preferowanie wyspecjalizowanych organizacji w wiadczeniu usug;
Tendencja do prywatyzowania pewnych usug publicznych lub ich outsourcingu na rzecz
prywatnych usugodawcw;
Tendencja do wykorzystywania mechanizmw rynkowych takich jak motywowanie
finansowe, relacje umowne oraz quasi-rynki w sektorze publicznym w celu zapewnienia
wyszego poziomu efektywnoci w wiadczeniu usug;
Wikszy nacisk na mierzenie/monitorowanie wynikw
20
.
Jako efekt (postrzeganej) poraki NPM w dostarczeniu korzyci zwizanych z efektywnoci,
jakie koncepcja ta obiecywaa, a take w wietle spowodowanych przez ni problemw z koor-
dynacj (pionow i poziom)
21
, pojawia si w latach dziewidziesitych ubiegego wieku nowa
fala reform sektora publicznego, ktre niektrzy nazywali post-NPM
22
. Zamiast zastpowa pe-
ny zakres idei NMP, w nowy zestaw reform wydaje si by skierowany gwnie na rozwizanie
problemw z koordynacj pionow i poziom, powstaych przy realizacji polityk NMP pierwszej
generacji. I tak, aby poprawi koordynacj pionow, wprowadza si rozwizania, takie jak: jed-
nostki strategiczne, przegldy, umowy w sprawie wiadczenia usug publicznych oraz wzmac-
nianie centralnych mechanizmw kontrolnych takich jak silniejsze systemy audytw, cilejsze
zarzdzanie finansowe i zwikszanie rozliczalnoci. W celu poprawy koordynacji poziomej stosuje
si rozwizania idce w kierunku integrowania usug przechodzc od tworzenia tzw. pojedyn-
czych okienek do czenia agencji rzdowych i tworzenia struktur powizanych tematycznie
takich jak grupy zadaniowe, rady midzyresortowe, specjalni penomocnicy rzdu itp.
23
.
W konsekwencji reformy systemw wiadczenia usug aktywizujcych odbiorcom pomocy MI
odzwierciedlaj rozwj koncepcji NMP. I tak, mona wskaza szereg reform zgodnych z zasadami
starego NMP. Dobrym przykadem moe by outsourcing wiadczenia usug zatrudnienia na
rzecz prywatnych usugodawcw. Prawdopodobnie najbardziej radykalnym posuniciem w tej
20 C. Pollitt, 0|ar|f,|ng oonvergenoe. Srr|k|ng s|m||ar|r|es ano ourab|e o|fferenoes |n pub||o managemenr reform, ,Publio Management Review", 2002,
t. 4, nr 1, s. 471-492, s. 474, 1. Boston, Bas|o NlM |oeas ano rhe|r oeve|opmenr, w: 1. Christensen, P. Lgreid (red.), 1he 4shgare lesearoh 0ompa-
n|on ro New lub||o Managemenr, Ashgate, 3urrey 2010, s. 20-21.
21 lb|oem, s. 22-31.
22 P. Christensen, P. Lgreid, Be,ono NMP. Some leve|opmenr learures, w: P. Christensen, P. Lgreid (red.), 1he 4shgare lesearoh 0ompan|on ro New
lub||o Managemenr, op. o|r., s. 395.
23 lb|oem, s. 394-395.
LIS 2 15paz2012.indd 138 17.10.2012 08:30

[[

139
dziedzinie bya, uchwalona w Holandii w 2002 roku, Ustawa o reorganizacji systemu wiadcze
spoecznych (SUWI)
24
. Idc ladem Ustawy o publicznych subach zatrudnienia z 1990 roku, ktra
koczya z monopolem PES w wiadczeniu usug zatrudnienia, ustawa SUWI w rzeczywistoci na-
kazywaa zawieranie kontraktw na wszystkie usugi zatrudnienia z organizacjami komercyjnymi
lub typu not-for-profit
25
. Jednake, w wietle niezadawalajcych efektw tych dziaa, obowiz-
kowy outsourcing usug zatrudnienia zosta pniej zniesiony
26
.
Kolejnym przykadem mylenia wedug zasad starego NPM byo silniejsze skupienie si na
kliencie w wiadczeniu usug aktywizujcych. Tutaj za dobry przykad suy moe wprowadzenie
osobistych planw dziaania jako mechanizmu okrelajcego zestaw usug oferowanych uczest-
nikom Programu Zdobywania Kwalifikacji (Qualification Programme)
27
w Norwegii czy osobom
korzystajcym z pomocy spoecznej w Czechach. Mniej popularne s metody wiadczenia usug
bardziej angaujce zasoby, takie jak wyznaczanie menederw dla konkretnych przypadkw
czy osobistych doradcw. Wyjtek stanowi tutaj Francja, gdzie program Miesiczne Wsparcie
Osobiste (SMP) w ramach ktrego osobie bezrobotnej zarejestrowanej w PES (ANPE) przez okres
duszy ni trzy miesice przydziela si osobistego doradc, z ktrym ma si ona spotyka raz
w miesicu
28
rozszerzono na odbiorcw RSA.
Poza tym, mona take wskaza szereg reform, na ktrych ksztat wpyno mylenie post-
NPM. W niektrych przypadkach, to znaczy tam, gdzie administrowanie wiadczeniami MI prze-
kazano wadzom lokalnym, reformy maj na celu popraw koordynacji pionowej. Tutaj najczciej
stosowane praktyki obejmuj korzystanie z mechanizmw finansowych, ktre maj wzmocni
zdolno rzdu do sterowania wiadczeniem usug w terenie. Na przykad w Danii rzd zwraca
65% kosztw ponoszonych przez wadze lokalne w zwizku z pomoc spoeczn dla osb uczest-
niczcych w aktywizacji, za zwrot ten wynosi tylko 35% wydatkw w przypadku osb nieuczest-
niczcych w dziaaniach aktywizujcych.
W innych przypadkach celem reform jest poprawa koordynacji wiadczenia usug na miejscu
tj. poprawa koordynacji poziomej. W Holandii realizuje si to poprzez wprowadzenie w 2002 r.
pojedynczych okienek, tzw. Punktw Pracy i Dochodu (LWI), gdzie zlokalizowani s rni usu-
godawcy wiadczcy usugi zatrudnienia osobom bezrobotnym oraz Orodki Pracy i Dochodu
(CWI), UVW i lokalne suby socjalne
29
. W Niemczech wybrano rozwizanie polegajce na stwo-
24 Por. analiz reform holenderskioh w opraoowaniu Rika van Berkela w tym tomie (przyp. red.).
25 L. 3ol, M. 3iohbert, . van Lieshout, 1. Koning, 4or|var|on as a Soo|o-Foonom|o ano lega| 0onoepr. laboraror|um rhe Nerher|anos, w: w. Liohhorst,
0. Kaufmann, R. Konle-3eidl, .-1. Reinhard (red.), Br|ng|ng rhe 1ob|ess |nro work7..., op. o|r., s. 189-190.
26 R. van Berkel, w. Ue 0raaf, 1he l|bera| Covernanoe of a Non-l|bera| we|fare Srare7 1he oase of rhe Nerher|anos, w: R. van Berkel, w. de 0raaf,
1. 3irovatka (red.), 1he Covernanoe of 4or|ve we|fare Srares |n Furope, Palgrave Maomillan, Basingstoke 2011, s. 139.
27 Program Ldobywania Kwalitkaoji to program aktywizaoyjny, majoy na oelu popraw jakooi uslug wiadozonyoh osobom dlugotrwale bezrobotnym,
trudnym do zatrudnienia, korzystajoym z pomooy spoleoznej (patrz: kwestionariusz norweski).
28 M. Braud, A. Lydoux, laooompagnemenr vers |emp|o|, approaohe soo|o|nsru|rur|onne||e, w: B. Balzani i in., laooompagnemenr vers |emp|o|.
4oreurs, praor|ques, o,nam|oues, universit Nany, universit Paris, Nany-Paris 2008, s. 6.
29 P. 1ergeist, U. 0rubb, 4or|var|on Srrareg|es ano rhe lerformanoe of Fmp|o,menr Serv|oes |n Cerman,, rhe Nerher|anos ano rhe un|reo K|ngoom, 0LCU
3ooial Lmployment and Migration working Papers, nr 42, 2006, s. 17. 0rodki Praoy i Uoohodu (Cwl) wiadoz uslugi osobom bezrobotnym, ktore
mog latwo znaleo prao. uvw wiadoz uslugi bezrobotnym z problemami utrudniajoymi im znalezienie praoy, ktorym przysluguj zasilki zabezpie-
ozenia spoleoznego. Lokalne sluby soojalne zajmuj si wiadozeniem uslug osobom trudnym do zatrudnienia, pobierajoym zasilki (|b|oem, s. 17).
LIS 2 15paz2012.indd 139 17.10.2012 08:30
rzeniu nowych jednostek, zarzdzanych wsplnie przez wadze lokalne oraz Federaln Agencj
Zatrudnienia (BfA) konsorcjw ARGE
30
.
Zarzqozanie aklywizac|q osb pobiera|qcych zasiki minimum
oochooowego w Luropie
Oczywicie zasig reform, ktre opisalimy powyej, bdzie mia znaczcy wpyw na szerszy obraz
polityki aktywizacji w Europie
31
. Aby uchwyci t now topografi aktywizacji w Europie, przyj-
rzelimy si zarzdzaniu aktywizacj osb pobierajcych wiadczenia minimum dochodowego
w 8 krajach
32
. Kraje te reprezentuj rne modele ochrony socjalnej w Europie
33
i rne formy
gwarantowania minimum dochodu
34
.
Przyjmujc za punkt wyjcia typologi systemw pastwa opiekuczego Fengera (2007), w-
czylimy trzy kraje nalece do kategorii konserwatywno-korporacyjnej. Jak wida w tabeli 1,
podczas gdy we Francji i Holandii prawo do minimalnego dochodu zagwarantowane jest poprzez
oglne programy pomocy spoecznej (odpowiednio RSI i WWB), w Niemczech (od 2005 roku) osoby
zdolne do pracy przez duej ni trzy godziny w tygodniu objte s ALG-II programem pomocy
dla bezrobotnych. Do pewnego stopnia rozwizanie przyjte w Niemczech odpowiada rozwiza-
niu brytyjskiemu, ktre mona traktowa jako przykad bardziej liberalnego modelu udzielania
wiadcze, gdzie (powizany z wysokoci dochodu) zasiek dla osb poszukujcych pracy (JSA),
program pomocy dla bezrobotnych, peni rol zabezpieczenia finansowego dla osb zdolnych
do podjcia pracy. Ponadto, wczylimy do naszego opracowania take dwch przedstawicieli
modelu socjaldemokratycznego Dani i Norwegi. Pomimo braku rodkw na omwienie caego
zestawu modeli pastwa opiekuczego funkcjonujcych w Europie Wschodniej
35
, uwzgldnili-
my Czechy jako przedstawiciela europejskiego modelu postkomunistycznego. Wreszcie, chocia
traktowanie go jako rozwizania modelowego moe by kwestionowane
36
, uwzgldnilimy take
system pomocy spoecznej RSI obowizujcy w Portugalii, jako reprezentanta regionu poudnio-
wej Europy.
30 w. Liohhorst, M. 0rienberger-Lingerle, R. Konle-3eidl, 4or|var|on lo||o|es |n Cerman,. lrom Srarus lroreor|on ro Bas|o lnoome Supporr, op. o|r.,
s. 46-48. Mimo dzialania pod wspolnym przywodztwem, w konsorojaoh AR0L istnieje zasadniozy podzial obowizkow pomidzy BfA a wladzami
lokalnymi. l tak, BfA odpowiada za wyplaoanie zasilkow uBll oraz za wiadozenie uslug aktywizaoyjnyoh ioh odbioroom. wladze lokalne odpowiadaj
za refundaoj kosztow zwizanyoh z mieszkaniem i opiek nad dzieomi, a take za zapewnienie uslug poradniotwa soojalnego.
31 3zozegolowy opis ronyoh modeli aktywizaoji - por. l. Ldemel, . 1riokey, 4n Uffer You 0anr lefuse., op. o|r.
32 La L. Carmel i 1. Papadopoulosem postrzegamy zarzdzanie jako ,prob -sterowania zaohowaniem osob, grup lub instytuoji w kierunku okrelonyoh
spoleoznyoh i polityozno-gospodarozyoh oelow poprzez zestaw instytuoji i prooesow, ktore maj utrzymao lub zmienio srarus quo" (por. L. Carmel, 1. Pa-
padopoulos, 1he new governanoe of soo|a| seour|r, |n Br|ra|n, w: 1. Millar (red.), unoersrano|ng Soo|a| Seour|r,. lssues for Soo|a| lo||o, ano lraor|oe,
Polioy Press, Bristol 2003, s. 94).
33 Por. M. lerrera, A. emerijok, M. Rhodes, 1he lurure of Soo|a| Furope. leoasr|ng work ano we|fare |n rhe New Foonom,, Celta Lditora, 0eiras 2000,
. lenger, we|fare reg|mes |n 0enrra| ano Fasrern Furope. lnoorporar|ng posr-oommun|sr oounrr|es |n an we|fare reg|me r,po|og,, ,Contemporary
lssues and ldeas in 3ooial 3oienoes", 2007, t. 3, nr 2, http://journal.oiiss.net/index.php/oiiss/artiole/view/45/37 (dostp 9.09.2012).
34 Por. . lmmervoll, P. Pearson, 4 Cooo 1|me for Mak|ng work la,7 1ak|ng Srook of ln-work Benehrs ano le|areo Measures aoross rhe UF0l, lLA Polioy
Paper nr 3, 2009.
35 . lenger (. lenger, we|fare reg|mes |n 0enrra| ano Fasrern Furope. lnoorporar|ng posr-oommun|sr oounrr|es |n an we|fare reg|me r,po|og,, op. o|r.,
s. 24-25) wyronia trzy rone systemy pastwa opiekuozego w Luropie wsohodniej: typ bylego L3RR, typ rozwijajoego si pastwa opiekuozego
oraz typ europejski postkomunistyozny.
36 lb|oem, s. 22.
2[3
LIS 2 15paz2012.indd 140 17.10.2012 08:30

[[

141
Aby pokaza rne sposoby podejcia do aktywizacji, przyjrzelimy si trzem zestawom
wskanikw (por. ramka 1). Rozpoczynamy od spojrzenia na typ programu zasikw minimum do-
chodowego w danym kraju oraz na rozkad odpowiedzialnoci w administrowaniu tymi zasikami
pomidzy administracj centraln a lokaln. Nastpnie, zgodnie z zaproponowanym przez Emm
Carmel i Theo Papadopoulosa
37
rozrnieniem pomidzy zarzdzaniem formalnym a operacyj-
nym, przygldamy si formalnemu wymiarowi zarzdzania aktywizacj, tj. reguom i przepisom,
ktre wyznaczaj ramy aktywizacji osb korzystajcych z pomocy MI
38
. Tutaj rozpoczynamy od
przyjrzenia si gwnemu celowi aktywizacji, okrelonemu poprzez charakter wymogu aktywiza-
cji narzuconego osobom korzystajcym z zasiku MI
39
. Szczegln uwag zwracamy na znaczenie
nadane pracy w zestawie zobowiza warunkujcych prawo do gwarantowanego dochodu mini-
malnego oraz na rodzaj pracy, ktrej przyjcia oczekuje si od zasikobiorcw jako warunek otrzy-
mania zasiku MI
40
. Nastpnie patrzymy na ostro sankcji grocych zasikobiorcom w przypadku
odmowy przyjcia oferty aktywizacji lub pracy. Ostro t mierzymy sprawdzajc, czy sankcje
obejmuj odebranie prawa do zasiku minimum dochodowego (sankcje represyjne), a jeli tak nie
jest, patrzymy na maksymalny poziom redukcji miesicznej wypaty zasiku MI w nastpstwie
pierwszej odmowy przyjcia (odpowiedniej) oferty aktywizacji lub pracy.
Tabela 1. Zestawienie (tabela krzyowa) typologii systemw pastwa opiekuczego i wsparcia dla osb o minimalnych
dochodach a, b
Na podstawie: . lenger, op. o|r., M. lerrera,
A. emerijok, M. Rhodes, op. o|r.
wedlug: . lmmervoll, P. Pearson, op. o|r.
Pomoo spoleozna Pomoo dla osob bezrobotnyoh
3oojaldemokratyozny Kontanthjlp, Uania (2010)
ualitoation Programme, Norwegia (2009)
Liberalny 13A/llexible New Ueal, wielka Brytania (2010)
Konserwatywno-korporaoyjny wwB, olandia (2009)
R3A, lranoja (2009)
AL0-ll, Niemoy (2008)
Postkomunistyozny Pomoo materialna w potrzebie,
Czeohy (2009)
Poludniowoeuropejski R3l, Portugalia (2008)
Uwagi:
a wybierajo ramy ozasowe do naszego porownania, zdeoydowalimy si na analiz aktywizaoji osob korzystajoyoh z pomooy Ml w roku 2008, tj.
przed tym jak kryzys tnansowy z roku 2008 i nastpujoy po nim kryzys zadluenia zagranioznego wywarly swoje pitno. w przypadkaoh takioh jak
wielka Brytania, lranoja, olandia ozy Czeohy, gdzie kryzys nie ma bezporedniego wplywu na t polityk, rozoignlimy nasze ramy ozasowe tak,
aby uwzgldnio take efekty reform.
b wybor przypadkow uwzgldnia fakt, e ozasami osoby korzystajoe z pomooy Ml zapisywane s (ozasem obowizkowo) do programow aktywizujoyoh,
oferujoyoh konkretny zestaw opoji aktywizaoyjnyoh i przewidujoyoh rone zestawy regul (glownie dotyozoyoh sankoji). l tak, w Norwegii, zamiast
analizowao to, oo dzieje si z pomoo spoleozn, przygldamy si aktywizaoji uozestnikow programu ualitoation Programme (P), ktorego oelem byla
poprawa jakooi uslug wiadozonyoh osobom dlugotrwale bezrobotnym, trudnym do zatrudnienia, odbioroom pomooy spoleoznej. Podobnie w wielkiej
Brytanii: analizowalimy aktywizaoj osob pobierajoyoh 13A w kontekoie (ostatnio wprowadzonego) programu llexible New Ueal.
rodlo: 0praoowanie wlasne na podstawie literatury przedmiotu.
37 L. Carmel, 1. Papadopoulos, 1he new governanoe of soo|a| seour|r, |n Br|ra|n, op. o|r.
38 lb|oem, s. 94. Pelny opis wskanikow - por. aneks, ramka 2.
39 P. 0uibentif, U. Bouget, 4s lo||r|oas leno|menro M|n|mo na un|o Furope|a, unio das Mutualidades Portuguesas, Lisboa 1997, l. Ldemel, . 1rio-
key, (red.), 4n Uffer You 0anr lefuse., op. o|r.
40 Przyznajo, e detnioja odpowiedniej praoy obejmuje oaly szereg kwestii, skupiamy si na dwooh kryteriaoh, ktore mona uznao za przydatne w osi-
gnioiu bardziej trwalej integraoji zawodowej: ozy oferowana praoa pozwala zasilkobioroy kontynuowao wykonywanie zawodu i ozy zapewnia taki
poziom plaoy, ktory jest oo najmniej rowny poprzedniemu wynagrodzeniu.
LIS 2 15paz2012.indd 141 17.10.2012 08:30
Aby pokaza rne sposoby podejcia do wiadczenia usug zatrudnienia i szkole osobom
korzystajcym ze wiadcze MI, patrzymy, jakie znaczenie przywizuje si do szkole i edukacji
jako rodkw pomocy zasikobiorcom w wejciu lub powrocie na rynek pracy
41
. Zmierzymy to
sprawdzajc, czy istniej prawne gwarancje zapewnienia szkole i edukacji i kiedy opcja taka staje
si dostpna. Na koniec zobaczymy, jak wykorzystuje si motywowanie finansowe jako sposb
na zachcenie odbiorcw pomocy MI do wejcia/powrotu na rynek pracy. Zamiast analizowa
rodzaje narzdzi stosowanych przez politycznych decydentw
42
, stawiamy sobie za cel stwier-
dzenie, czy stosuj oni zasiki wypacane w trakcie zatrudnienia po to, by powikszy dochd
rozporzdzalny zasikobiorcy osigany z pracy zarobkowej (motywowanie pozytywne), czy te
staraj si zredukowa/obniy warto zasikw minimum dochodowego tak, aby uczyni prac
bardziej atrakcyjn (motywowanie negatywne)
43
.
Przyjrzawszy si formalnemu wymiarowi zarzdzania aktywizacj, spojrzymy nastpnie na
jego wymiar operacyjny, tj. rozwizania organizacyjne i procedury suce realizacji polityki
44
.
Tutaj bierzemy pod uwag trzy wskaniki. Po pierwsze, analizujemy poziom zintegrowania ad-
ministracji zasikami MI ze wiadczeniem usug aktywizujcych
45
. Po drugie, przygldamy si
zaangaowaniu prywatnych usugodawcw w wiadczenie usug aktywizujcych, szczeglnie
usug porednictwa pracy, a take organizacji kursw szkoleniowych. Rozrniamy tutaj pomidzy
scentralizowanymi modelami wiadczenia usug, w ktrych nie angauje si prywatnych usugo-
dawcw oraz programami, w ktrych prywatni usugodawcy uczestnicz na zasadach rynkowych
(takich jak przetargi, systemy voucherw) lub w ramach partnerstwa
46
. Na koniec, popatrzymy
w jakim stopniu autorzy polityki organizuj wiadczenie usug w taki sposb, by lepiej dopaso-
wa je do potrzeb osb korzystajcych z pomocy MI, co z kolei mierzymy badajc, czy organiza-
cje odpowiedzialne za wiadczenie usug aktywizujcych s zobowizane do przygotowywania
osobistych planw dziaania, wyznaczania kierownikw prowadzcych dan spraw/osobistych
doradcw (jeden punkt kontaktowy) dla osb korzystajcych z pomocy MI.
41 Ladanie sporzdzenia pelnego obrazu opoji oferowanyoh osobom korzystajoym z pomooy Ml jest szozegolnie trudne. Po pierwsze dlatego, e au-
torzy polityki wzmoonili prawo wladz lokalnyoh do deoydowania, wedlug uznania, o wiadozeniu tego typu uslug, oo dodatkowo utrudnia uohwyoenie
jakiego ogolnego podejoia. Po drugie dlatego, e nastpuje odejoie od rozwiza typu ,jedna usluga dla wszystkioh" w kierunku ofert lepiej dopa-
sowanyoh do potrzeb odbioroow, ktore trudniej sklasytkowao. wreszoie dlatego, e (ooraz ozoiej) oferta, jak odbioroa otrzymuje, zaley od tego,
jak dlugo pobiera on zasilek lub jak dlugo pozostaje bezrobotny. Rozwizanie przyjte w niniejszym opraoowaniu, ohooia nie obejmuje wszystkiego,
pozwala na przyblienie najwaniejszyoh tendenoji w pogldaoh deoydentow oo do oelu aktywizaoji.
42 1est to szozegolnie zloona dziedzina, gdy tnansowe motywowanie do podjoia praoy jest poohodn interakoji dziala skierowanyoh szozegolnie
do osob korzystajoyoh z pomooy Ml, takioh jak zasilki niewliozane do doohodu ozy dodatki integraoyjne, a take szerszyoh polityk regulujoyoh
funkojonowanie rynku praoy (i gospodarki), takioh jak plaoa minimalna, stawki podatku doohodowego (por. . lmmervoll, P. Pearson, 4 Cooo 1|me for
Mak|ng work la,7 1ak|ng Srook of ln-work Benehrs ano le|areo Measures aoross rhe UF0l, op. o|r.). Pamitajo o tym, e przedstawienie tu pelne-
go opraoowania ronyoh typow narzdzi jest niemoliwe, ograniozamy nasz analiz do narzdzi skierowanyoh szozegolnie do osob korzystajoyoh
z pomooy Ml, takioh jak reguly okrelajoe poziom i dostosowanie zasilkow Ml, a take wykorzystanie zasilkow wyplaoanyoh w trakoie zatrudnienia
(zasilki niewliozane do doohodu, kredyty podatkowe, dodatki integraoyjne ozy redukoja praoowniozyoh skladek na ubezpieozenie spoleozne).
43 1e mog sigao od oioia wysokooi zasilkow po wprowadzanie niszyoh zasilkow po okrelonym ozasie ioh pobierania lub, jeli zasilkobioroa nie jest
gotowy do podjoia praoy, po eliminowanie/kwestionowanie meohanizmow stosowanyoh w oelu dopasowania poziomu zasilku do zmian w kosztaoh
utrzymania.
44 L. Carmel, 1. Papadopoulos, 1he new governanoe of soo|a| seour|r, |n Br|ra|n, op. oit., s. 94. 1ak slusznie wspominaj w. 3treeok i K. 1helen (por.
w. 3treeok, K. 1helen (red.), Be,ono 0onr|nu|r,. lnsr|rur|ona| 0hange |n 4ovanoeo lo||r|oa| Foonom|es, 0xford university Press, 0xford 2005, s. 109),
istnieje luka pomidzy zestawem regul a rzeozywistym yoiem, do ktorego si te reguly przyklada. uznajo to, konoentrujemy si tutaj na formalnyoh
regulaoh i strukturaoh rzdzoyoh aktywizaoj osob korzystajoyoh z pomooy Ml, gdy to one s przedmiotem (i poohodn) przemyle, ktore ksztal-
tuj polityk w tej dziedzinie.
45 Por. 1. Bradshaw, lnregrareo approaohes ro aor|ve we|fare ano emp|o,menr po||o|es. oooro|nar|on |n aor|var|on po||o|es for m|n|mum |noome reo|p|enrs,
Luropean loundation for the lmprovement of Living and working Conditions, Uublin 2000, A. Bergmark, R. Minas, 4orors ano Covernanoe 4rrange-
menrs |n rhe l|e|o of Soo|a| 4ss|sranoe, w: . Kazepov, lesoa||ng Soo|a| lo||o|es. 1owaros Mu|r||eve| Covernanoe |n Furope, Ashgate, 3urrey 2010.
46 M. Considine, Fnrerpr|s|ng Srares. 1he lub||o Managemenr of we|fare-ro-work, Cambridge university Press, Cambridge 2001, s. 23-24, 1. Newman,
1he ooub|e o,nam|os of aor|var|on. |nsr|rur|ons, o|r|zens ano rhe remak|ng of we|fare governanoe, ,lnternational 1ournal of 3ooiology and 3ooial
Polioy", 2007, t. 27, nr 9/10, s. 368-371.
LIS 2 15paz2012.indd 142 17.10.2012 08:30

[[

143
Jak wida w tabeli 2, mapa instytucjonalna powstaa w wyniku owej drugiej fali reform jest
do rnorodna z 5 rnymi modelami w 8 analizowanych krajach
47
. W porwnaniu z wczeniej-
szymi prbami sporzdzenia swoistej mapy aktywizacji osb korzystajcych z pomocy spoecz-
nej
48
, widzimy, e mimo wprowadzenia zmiennych uwzgldniajcych operacyjny wymiar akty-
wizacji, sposb w jaki regulowane jest prawo do gwarantowanego dochodu minimum pozostaje
najwaniejszym czynnikiem ksztatujcym rne modele aktywizacji. Jednoczenie rola sankcji
w wyrnianiu odmiennych modeli aktywizacji staje si coraz mniej oczywista (por. rysunek 1).
Wrd wybranych przez nas przypadkw moemy wyrni pierwszy zestaw, gdzie model
zarzdzania jest w sposb zasadniczy ksztatowany przez sposb gwarantowania minimum
dochodowego. S to przypadki Wielkiej Brytanii i Niemiec, gdzie prawo do dochodu minimalne-
go (dla osb zdolnych do pracy) realizowane jest poprzez program pomocy dla bezrobotnych,
nie przez pomoc spoeczn. Takie rozwizanie ksztatuje zarwno cele aktywizacji i sposb jej
przeprowadzania. Dziaania koncentruj si na pomocy odbiorcom w powrocie na rynek pracy,
a nie na rozwizywaniu innych problemw spoecznych. Jednake, jako e zasikobiorcy nie s
postrzegani jako osoby z powanymi trudnociami ze znalezieniem zatrudnienia tak jak typowi
klienci pomocy spoecznej, daje si im du swobod w wyborze pracy. I tak, w Niemczech, oso-
by korzystajce z pomocy MI mog odmwi przyjcia zatrudnienia, ktre nie jest zgodne z ich
poprzednim zajciem. W Wielkiej Brytanii w cigu pierwszych 13 tygodni pobierania zasiku JSA
osoby z niego korzystajce mog ograniczy swoje poszukiwania do prac zapewniajcych zwyke
wynagrodzenie i zwykle wykonywany zawd.
Ponadto, modele zarzdzania w Wielkiej Brytanii i w Niemczech charakteryzuj trzy cechy.
Pierwsza to wykorzystywanie pozytywnego motywowania zacht finansowego w celu zwiksze-
nia atrakcyjnoci perspektywy powrotu na rynek pracy. Jednake oba kraje rni si znacznie
sposobem wdraania tej strategii. W Wielkiej Brytanii odbywa si to poprzez program kredytu
podatkowego Working Tax Credit, w ramach ktrego osoby pobierajce JSA, ktre przechodz do
nisko opacanej pracy maj prawo do uzupenienia dochodu poprzez system podatkowy. W Niem-
czech odbywa si to poprzez zwolnienia/redukcje skadek paconych osobicie na ubezpieczenie
spoeczne. W ramach programu Mini-Jobs prace z wynagrodzeniem do 400 miesicznie s zwol-
nione z podatku dochodowego oraz skadek na ubezpieczenie spoeczne paconych przez pracow-
nika. W programie Midi-Jobs, prace z wynagrodzeniem pomidzy 401 a 800 otrzymuj czciow
redukcj skadek na ubezpieczenie spoeczne paconych przez pracownika, ktr zmniejsza si
proporcjonalnie a do osignicia penej stawki skadki (ok. 21%)
49
.
Druga cecha to angaowanie podmiotw prywatnych, w modelu rynkowym, w wiadczenie
usug aktywizujcych. Podczas gdy w Niemczech jest to jedynie wzgldnie popularne podejcie,
w Wielkiej Brytanii ma ugruntowan ju tradycj, ktrej rde upatrywa naley we wprowa-
dzeniu Stref Zatrudnienia (w 2000 roku), polegajce na zwikszeniu roli prywatnych usugodaw-
cw w wiadczeniu usug zatrudnienia i wykorzystywaniu konkurencji na rynku w celu poprawy
47 Probowalimy ronyoh sposobow grupowania (klastrowania) wynikow. 1ednak aden z nioh nie spelnial kryteriow jakooi oferowanyoh przez 3P33.
48 Por. l. Ldemel, . 1riokey, (red.), 4n Uffer You 0anr lefuse., op. o|r., A. Moreira, 1he aor|var|on o||emma., op. o|r.
49 M. lertig, 1. Kluve, 4 0onoeprua| lramework for rhe Fva|uar|on of 0omprehens|ve labor Marker lo||o, leforms |n Cerman,, op. o|r., s. 24.
LIS 2 15paz2012.indd 143 17.10.2012 08:30
jakoci usug oferowanych osobom poszukujcym pracy. Tendencja ta osiga kulminacj wraz
z wprowadzeniem programu Flexible New Deal, w ktrym usugi zatrudnienia wiadczone s przez
mieszan grup podmiotw: publicznych, prywatnych i reprezentujcych trzeci sektor
50
.
Rysunek 1. Waga zmiennych w grupowaniu wynikw (clustering)
Tabela 2. Modele aktywizacji w Europie (dwustopniowa analiza klastrw)
Cele Program Ml
Model administrowania
zasilkami
Laangaowanie
prywatnyoh
uslugodawoow
Kraje
0dpowiednia
praoa
uA 3oentralizowany
Lorientowany
rynkowo
Niemoy-2008, wielka
Brytania-2010
Praoa 3A
Ldeoentralizowany
- silne sterowanie oentralne
Lorientowany
rynkowo
Uania-2010,
olandia-2009
lntegraoja
spoleozna
3A 3oentralizowany
Lorientowany
sieoiowo
Portugalia-2008
0dpowiednia
praoa
3A -
Lorientowany
rynkowo
lranoja-2009,
Czeohy-2009
wzmoonienie
zatrudnialnooi
CLL0wAN
Ldeoentralizowany
- silne sterowanie oentralne
Lorientowany
rynkowo
Norwegia-2009
rodlo: 0praoowanie wlasne. wyjanienie pojo i skrotow - zob. Aneks.
50 U. linn, B. 3ohulte, Fmp|o,menr l|rsr. 4or|var|ng rhe Br|r|sh we|fare Srare, op. o|r., s. 322-323.
0,00 0,20 0,40 0,60 0,80 1,00
Cele
:DJDQDMQLV]D :DJDQDMZ\V]D
3ankoje
5RG]DMSURJUDPX0,
0RGHODGPLQLVWURZDQLD
]DVLNDPL
=DDQJDRZDQLHSU\ZDWQ\FK
XVXJRGDZFyZ
=QDF]HQLHQDGDZDQH
V]NROHQLRPLHGXNDFML
,QWHJUDFMDXVXJ]ZL]DQ\FK
]Z\SDFDQLHP]DVLNyZLDNW\ZL]DFM
0RW\ZRZDQLHILQDQVRZH
,QG\ZLGXDOQHSRGHMFLH
ZZLDGF]HQLXXVXJ
LIS 2 15paz2012.indd 144 17.10.2012 08:30

[[

145
Trzecia cecha charakterystyczna to fakt, e oba kraje poszy w kierunku integrowania modeli
wiadcze i aktywizacji. Jednake z powodu rnych cieek rozwoju instytucjonalnego, formu-
y integracji usug w obu krajach s zasadniczo rne. W Wielkiej Brytanii, gdzie administrowa-
nie zasikami i wiadczenie usug zatrudnienia leao w gestii agencji rzdowych (odpowiednio:
Agencji ds. wiadcze i Sub Zatrudnienia), rozwizaniem byo poczenie ich w jedn centraln
agencj rzdow: Job-Centre Plus. W Niemczech, biorc pod uwag wczeniejszy podzia midzy
zdecentralizowanym modelem administrowania zasikami (gdzie gwn rol odgrywaj wadze
lokalne) a scentralizowanym modelem wiadczenia usug zatrudnienia (z Federalna Agencj Za-
trudnia BfA na czele), wybrano rozwizanie polegajce na stworzeniu nowych organw, wsplnie
zarzdzanych przez wadze lokalne i BfA konsorcja ARGE
51
.
Podobnie jak w Wielkiej Brytanii i Niemczech, zarzdzanie aktywizacj w Norwegii odzwier-
ciedla szczegln rol, jak program Qualification Programme odgrywa w strukturze ochrony
socjalnej tego kraju. Wprowadzony w 2007 roku Qualification Programme (QP) ma na celu popraw
perspektyw zatrudnienia osb dugotrwale korzystajcych z pomocy spoecznej, uznanych za
osoby o znaczco obnionej zdolnoci do pracy. W tym sensie QP ma zapewnia wyszy poziom
wsparcia ni ten dostpny dla innych osb korzystajcych z pomocy spoecznej. Kluczowe znacze-
nie dla powodzenia tego podejcia miao utworzenie (w 2006 roku) Agencji ds. Opieki Spoecznej
i Zatrudnienia (NAV), czcej pastwowe suby zatrudnienia i ubezpieczenia spoecznego oraz
gminne suby pomocy spoecznej, w celu poprawy zasigu oferty aktywizacyjnej dla uczestnikw
QP. Jednak szczytny cel, jakim bya poprawa zatrudnialnoci osb korzystajcych z QP, zosta nieco
przymiony faktem, e QP nie gwarantuje w sposb skuteczny usug szkoleniowych czy eduka-
cyjnych, pozostawiajc w gestii lokalnych biur NAV decyzje o tym, czy jest to rozwizanie odpo-
wiednie dla danego uczestnika programu (czyli tak, jak miao to miejsce przed wprowadzeniem
QP). Poza tym, zgodnie z praktyk utrwalon w przypadku usug aktywizujcych adresowanych
do klientw pomocy spoecznej, zarwno wiadczenie usug porednictwa pracy, jak i szkole jest
przedmiotem umw z prywatnymi usugodawcami.
Podczas gdy w poprzednich przypadkach wpyw na model zarzdzania mia sposb realizo-
wania prawa do minimum dochodowego, dwa nastpne modele powstay pod wyranym wpy-
wem pogldw ideologicznych co do tego, jak radzi sobie z tymi, ktrzy znajduj si na samym
dole drabiny dochodw jest to tradycyjnie najwaniejsza grupa docelowa programw pomocy
spoecznej. U podstaw modeli zarzdzania w Danii i Holandii ley idea, e rynek to najlepszy
mechanizm alokacji zasobw spoecznych. Mona to zauway w charakterze wymogw zwi-
zanych z aktywizacj regulujcych uprawnienie do zasikw MI, gdzie zasikobiorcy zobowizani
s wrci na rynek tak szybko, jak to moliwe, bez wyjtkw w postaci rodzajw pracy, ktrych
podjcia mog odmwi. Nie ma te adnej skutecznej gwarancji, e zasikobiorca otrzyma mo-
liwo poprawy swoich kwalifikacji przez szkolenie lub edukacj.
51 w. Liohhorst, M. 0rienberger-Lingerle, R. Konle-3eidl, 4or|var|on lo||o|es |n Cerman,. lrom Srarus lroreor|on ro Bas|o lnoome Supporr, op. o|r.,
s. 46-48.
LIS 2 15paz2012.indd 145 17.10.2012 08:30
Wpyw koncepcji rynkowych, przede wszystkim starego NPM, jest take widoczny w tym,
e prywatnym usugodawcom wybieranym za pomoc mechanizmw rynkowych, takich jak
przetargi publiczne powierza si znaczc rol w wiadczeniu usug szkoleniowych i pored-
nictwa pracy. Co wicej, wpyw idei rynkowych widoczny jest take w wykorzystywaniu przez
rzd mechanizmw finansowych jako sposobu na nakonienie wadz lokalnych do silniejszego
skoncentrowania si na aktywizacji i przywrceniu osb korzystajcych z pomocy MI na rynek
pracy. Jak ju wspomniano, w Danii ze rodkw budetu pastwa refunduje si tylko 35% kosztw
pomocy spoecznej udzielonej osobom nie uczestniczcym w aktywizacji, podczas gdy w przy-
padku kosztw zwizanych z pomoc dla osb, ktre w aktywizacji uczestnicz, zwrot ten wynosi
65%. W Holandii motywowanie finansowe polega na dzieleniu finansowania z budetu centralne-
go dla wadz lokalnych na dwa (roczne) budety: jeden na opacenie zasikw, i drugi na dziaania
zwizane z reintegracj spoeczn. Aby wzmocni nacisk na aktywizacj, gminy, ktre wydaj
wicej na wypat zasikw ni pozwala im przyznany budet, musz znale na to rodki w swo-
ich wasnych budetach gminnych. Co wicej, niewykorzystane rodki z budetu na reintegracj
musz zosta oddane do budetu centralnego.
Inaczej ni w przypadku Holandii i Danii, gdzie wyrany jest wpyw idei rynkowych, w Portuga-
lii program aktywizacji odbiorcw pomocy spoecznej (RSI) odzwierciedla bardziej socjologiczne
rozumienie funkcjonowania spoeczestwa, gdzie jednostki postrzegane s jako cz (wikszej)
wielowymiarowej sieci powiza spoecznych. W tym sensie aktywizacja nie polega na przywra-
caniu zasikobiorcw na rynek pracy, ale na angaowaniu ich w proces, ktry pomaga im w po-
nownym wczeniu si w t sie powiza. A co za tym idzie, obowizek poszukiwania pracy sta-
wiany jest na rwni z innymi obowizkami spoecznymi, takimi jak radzenie sobie z problemami
zdrowotnymi czy uzalenieniami, poprawa sytuacji mieszkaniowej czy dopilnowanie, eby dzieci
chodziy do szkoy. W takim podejciu wspierajcym ogromn wag przywizuje si do szkolenia
i edukacji, nie stosuje si natomiast negatywnego motywowania finansowego jako metody poma-
gania w powrocie na rynek pracy. To bardziej socjologiczne pojmowanie istoty funkcjonowania
w spoeczestwie stanowi take podstaw dla przyjtego modelu wiadczenia usug. Program
pomocy wdraany jest przez czciowo zdecentralizowane struktury oparte na Lokalnych Komi-
sjach Wsparcia (CLAs
52
), ktre maj uatwia koordynacj sieci rnych podmiotw (ministerstw,
wadz lokalnych, CSO) zaangaowanych w wiadczenie usug odbiorcom RSI
53
.
W przeciwiestwie do omwionych powyej modeli, mniej lub bardziej zintegrowanych, mo-
dele zarzdzania we Francji i w Czechach s trudniejsze do zaklasyfikowania. Z jednej strony
charakter wymogu aktywizacji oparty na przekonaniu, e osoby korzystajce z pomocy MI po-
winny prbowa znale sobie odpowiedni prac lokuje je bliej modelu aktywizacji przyjtego
w Niemczech czy w Wielkiej Brytanii. I tak, w Czechach zasikobiorcy mog odmwi podjcia
52 Comisses Looais de Aoompanhamento.
53 L. Capuoha, leno|menro M|n|mo Caranr|oo. 4va||o oa fase exper|menra|, Cl3/M13, Lisboa 1998, s. 32-36. Powinnimy jednak zwrooio uwag, e
pomimo zamiaru zdeoentralizowania wdraania programu, Ministerstwo Labezpieozenia 3poleoznego odgrywa kluozowa rol w realizaoji tyoh dziala.
Po pierwsze, regionalne sluby zabezpieozenia spoleoznego odpowiadaj za okrelenie prawa do doohodu minimalnego. Po drugie, koordynator CLA
jest zwykle reprezentantem regionalnego biura slub zabezpieozenia spoleoznego. Po trzeoie, zabezpieozenie spoleozne zapewnia rodki (tnansowanie,
lokale, praoownikow soojalnyoh i obslug administraoyjn) potrzebne do wdraania programu. Patrz: Law (le|) 19-A/96, art. 15, nr 1 oraz art. 16, nr. 4.
LIS 2 15paz2012.indd 146 17.10.2012 08:30

[[

147
pracy niezgodnej ze swoim zawodem
54
. We Francji, poza tym, e mog odmwi przyjcia pracy
niezgodnej z poprzednio wykonywanym zawodem, w cigu pierwszych 3 miesicy pozostawania
na zasiku RSA mog odmwi podjcia pracy za wynagrodzenie mniejsze ni w poprzedniej pracy.
Jednake po 12 miesicach pobierania zasiku zasikobiorcy nie mog odmwi podjcia pracy
zapewniajcej wynagrodzenie, ktre jest wysze ni pobierany przez nich zasiek.
Z drugiej strony, zdecentralizowany model administrowania zasikami umieszcza te kraje bliej
holenderskiego lub duskiego modelu aktywizacji
55
. Istniej jednake istotne rnice dotyczce mo-
liwoci sterowania przez rzd dziaaniami w terenie. Odnosi si to gwnie do kosztw ponoszonych
przez wadze lokalne przy administrowaniu zasikami MI, zwracanych przez rzd centralny. W Cze-
chach rzd rekompensuje gminom cao kosztw zwizanych z pomoc spoeczn, bez dodatko-
wych warunkw
56
. Natomiast we Francji pastwo opnia zwrot tych kosztw przez okres dwch lub
trzech lat, co mona potraktowa jako prb kontrolowania wzrostu wydatkw na wiadczenia RSA.
Aklywizac|a osb korzysla|qcych z zasikw z pomocy spoeczne|
w Polsce
Struktura ochrony minimum dochodowego w Polsce obejmuje trzy rodzaje zasikw: zasiki stae,
skierowane do osb, ktre z powodu wieku lub trwaej fizycznej niepenosprawnoci nie s zdol-
ne do pracy; zasiki okresowe, skierowane do osb w potrzebie z powodu bezrobocia, czasowej
choroby, bezdomnoci lub innego zagroenia; oraz zasiki celowe, jednorazowe, majce zaspo-
koi podstawowe potrzeby lub wesprze prby osignicia samowystarczalnoci
57
. W tej czci
omwimy aktywizacj osb korzystajcych z zasikw okresowych (przejciowych) w Polsce. Aby
utrzyma jednolity charakter analizy, bdziemy si trzyma ram opracowania porwnawczego
z poprzedniej czci niniejszej pracy.
Administrowanie zasikami MI odzwierciedla (nieco skomplikowan) struktur administracji
publicznej w Polsce
58
. I tak, ministerstwo odpowiada za stworzenie ram regulacyjnych udzielania
wiadcze MI
59
, a mianowicie wyznacza poziom zasikw okresowych. Jednak to wadze lokal-
ne (gminy) zabezpieczaj wypacanie wiadcze w terenie funkcja ta jest (w szerokim sensie)
nadzorowana przez wadze regionalne (wojewdzkie). Wadze lokalne (gminy) s, co do zasady,
54 Por. kwestionariusz ozeski.
55 we lranoji deoyzja o tym, ozy komu przysluguje R3A oraz wladza deoydowania o egzekwowaniu sankoji spoozywa w rkaoh przewodniozoego Con-
seil 0nral (wladzy lokalnej). 1ednake zasilek jest wyplaoany w imieniu wladz lokalnyoh przez Caisse d'Allooations lamiliales. Patrz: kwestionariusz
franouski.
56 1. 3irovatka, Polioy of aotivation in the Czeoh Republio: what effeots on sooial oitizenship?, referat przedstawiony na konferenoji ClNLl000, Paris,
14-16 lutego 2007, s. 4, 7.
57 l. woyoioka, M|n|mum lnoome Sohemes. 4 sruo, of Nar|ona| lo||o|es - lo|ano, Peer Review in 3ooial Proteotion and 3ooial lnolusion and Assessment
of 3ooial lnolusion 2009, http://www.peer-review-sooial-inolusion.eu/network-of-independent-experts/2009/minimum-inoome-sohemes (dostp
9.09.2012).
58 Pastwo polskie zorganizowane jest w doo skomplikowan struktur. Administraoja publiozna sklada si z: rzdu oentralnego, wladz regionalnyoh
(wojewodzkioh), wladz na poziomie ponadlokalnym (powiat) oraz wladz lokalnyoh (gmina) (1. 3targa-Piasek, P. Matela, l. woyoioka, B. Piotrowski,
lesoa||ng Soo|a| we|fare lo||o|es |n lo|ano, Luropean Centre lor 3ooial welfare Polioy and Researoh, vienna 2006, s. 24).
59 warto zaznaozyo, e w Polsoe nie ma instytuoji minimalnego doohodu gwarantowanego, zasilki wyplaoane przez pomoo spoleozn maj wio w duym
stopniu oharakter uznaniowy, a nie roszozeniowy (przyp. red.).
2[4
LIS 2 15paz2012.indd 147 17.10.2012 08:30
odpowiedzialne za finansowanie programu zasikw okresowych, ale mog uzyska dotacj ce-
low z budetu pastwa, pokrywajc do 50% kosztw programu
60
.
Inaczej ni w innych krajach analizowanych w naszym projekcie, w Polsce osoby korzystajce
z zasikw MI nie maj wyranego obowizku poszukiwania/podjcia pracy. Zgodnie z prawem,
pracownicy socjalni mog obci lub wstrzyma wypat zasiku, jeli zasikobiorca nie wykazuje
wystarczajcej woli wsppracy. Jednak nie ma konkretnych zapisw o obowizku pracy naoo-
nym na osoby korzystajce z zasiku MI
61
. Kontrakty socjalne, rodzaj indywidualnego planu dzia-
ania okrelajcego zestaw krokw, jakie dana osoba musi przej, aby poprawi swoj sytuacj,
wi si z zasad warunkowoci uprawnienia do zasikw MI. Odmowa podpisania kontraktu
socjalnego lub wypenienia jego zapisw, w tym odmowa podjcia zatrudnienia lub innej formy
pracy zarobkowej, moe uzasadnia przerwanie wypaty zasiku MI
62
. Jednake, i to ma znaczenie
kluczowe, podpisanie kontraktu socjalnego nie jest obowizkowe i jego stosowanie pozostawione
jest do decyzji pracownikw socjalnych
63
.
Konsekwencj decentralizacji administracji publicznej w Polsce jest to, e wadze lokalne maj
du wadz decydowania o organizacji aktywnych programw rynku pracy skierowanych do
osb korzystajcych z zasikw MI. Wadze lokalne (gmina) mog organizowa aktywne programy
rynku pracy (ALMP) dla beneficjentw pomocy spoecznej, a mianowicie:
Kluby pracy gdzie zasikobiorcy przechodz szkolenie w aktywnym szukaniu pracy
i musz aktywnie poszukiwa pracy przez 5 kolejnych dni, a take uczestniczy we
wsplnych spotkaniach, podczas ktrych mog wymienia informacje na temat ofert
pracy i dowiadczenia z poszukiwania zatrudnienia;
Roboty publiczne przez ten program wadze lokalne w niektrych wypadkach razem
z organizacjami pozarzdowymi mog tworzy miejsca pracy w projektach dotyczcych
ochrony rodowiska, edukacji, kultury, ochrony zdrowia. Organizatorzy otrzymuj peen
zwrot kosztw wynagrodze, do maksymalnego poziomu 50% redniej pensji, przez
maksimum 12 miesicy;
Prace spoecznie uyteczne ten program skierowany jest do osb korzystajcych
z pomocy spoecznej, zarejestrowanych w powiatowych urzdach pracy, ktre mog
zosta zaangaowane do dziaa majcych na celu rozwj spoecznoci lokalnej.
Uczestnicy mog wykonywa prac, za ktr otrzymuj wiadczenie, do 10 godzin
tygodniowo
64
. Wadze lokalne (gminy) mog uzyska zwrot do 60% kosztw tych
wiadcze od wadz ponadlokalnych (powiatowych);
60 1. 3targa-Piasek, P. Matela, l. woyoioka, B. Piotrowski, lesoa||ng Soo|a| we|fare lo||o|es |n lo|ano, op. o|r., s. 35, l. woyoioka, M|n|mum lnoome
Sohemes. 4 sruo, of Nar|ona| lo||o|es - lo|ano, op. o|r., s. 15.
61 U. Kaluna, Ma|n learures of rhe lub||o Fmp|o,menr Serv|oe |n lo|ano, 0LCU 3ooial and Migration working Papers, nr 80, 2009, s. 50.
62 l. woyoioka, M|n|mum lnoome Sohemes. 4 sruo, of Nar|ona| lo||o|es - lo|ano, op. o|r., s. 14, . Meoyoh, M. Chylek, lo||sh exper|enoe of aor|ve |no-
|us|on roo|s rargereo ro rhe mosr vu|nerab|e groups - oommenrs on Norweg|an gooo praor|oe of rhe Nar|ona| ua||hoar|on lrogramme, Peer Review
Ueveloping well-1argeted 1ools for the Aotive lnolusion of vulnerable People, Norway, 2009. s. 2.
63 U. Kaluna, Ma|n learures of rhe lub||o Fmp|o,menr Serv|oe |n lo|ano, op. o|r., s. 50.
64 1est to wio praoa spoleozna, ale o oharakterze aktywizaoji zawodowej, gdy przyslugujoy zasilek pelni funkoj quasi-wynagrodzenia (przyp. red.).
LIS 2 15paz2012.indd 148 17.10.2012 08:30

[[

149
Dowiadczenie zawodowe zdobywane w spdzielniach socjalnych w ramach tego
programu mona tworzy dotowane miejsca pracy w spdzielniach socjalnych, aby da
uczestnikom moliwo zdobycia dowiadczenia zawodowego
65
.
Ponadto od roku 2003 wadze lokalne (gminy) mog tworzy Centra Integracji Spoecznej
(CIS)
66
, ktrych celem jest zapewnienie intensywnego wsparcia osobom z powanymi problema-
mi, tak aby pomc im w reintegracji spoecznej i zawodowej. Uczestnicy s tam kierowani przez
orodki pomocy spoecznej, chocia uczestnictwo w centrum nie jest obowizkowe, i podpisuj
kontrakt socjalny. W czasie trwania programu otrzymuj wiadczenie integracyjne. Uparte a-
manie zasad programu moe prowadzi do wykluczenia z CIS. Jednake, jeli uczestnik wykazuje
postpy, moe otrzyma premi w wysokoci ponad 20% swojego wiadczenia
67
. Chocia ich misja
jest podobna, Kluby Integracji Spoecznej stanowi mniej intensywn form wsparcia
68
.
Wadze lokalne (gminne) mog take wsppracowa z urzdami pracy, prowadzonymi przez
wadze wyszego szczebla (powiatowe) w tworzeniu moliwoci reintegracji osb korzystajcych ze
wiadcze MI z rynkiem pracy. Element ten zosta znaczco zmodyfikowany w 2009 roku nowelizacj
Ustawy z 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy
69
. Przede wszyst-
kim nowelizacja okrela pewne grupy takie jak bezrobotni poniej 25 roku ycia lub po 50 roku ycia,
dugotrwale bezrobotni (na kontraktach socjalnych) czy osoby bez kwalifikacji lub dowiadczenia
zawodowego jako posiadajce specjalny status na rynku pracy i przez to uprawnione do specjal-
nego traktowania przez powiatowe urzdy pracy
70
. W wyniku tej nowelizacji suby zatrudnienia
z urzdw pracy zobowizane s proponowa osobom korzystajcym z pomocy spoecznej, zalicza-
nym do grup o specjalnym statusie na rynku pracy, zarejestrowanym duej ni 6 miesicy zatrud-
nienie, szkolenia, stae, oferty pracy przy robotach publicznych lub moliwo uznania kwalifikacji.
Nowelizacja z 2009 roku ma take dwie dalsze implikacje dla aktywizacji osb korzystajcych
z pomocy MI w Polsce. Po pierwsze, rozszerza moliwo proponowania indywidualnych planw
dziaania na wszystkich bezrobotnych i czyni to dziaanie obowizkowym w przypadku wszyst-
kich osb poszukujcych zatrudnienia, zarejestrowanych przez okres duszy ni 6 miesicy
wzmacniajc w ten sposb indywidualny charakter wiadczenia usug, czego rde (w pomocy
spoecznej) mona upatrywa we wprowadzonych w 2004 roku kontraktach socjalnych
71
.
Po drugie, nowelizacja upraszcza procedur rejestracji prywatnych agencji porednictwa
pracy w krajowym rejestrze i agodzi ramy regulujce ich funkcjonowanie
72
. To jeszcze bardziej
wzmacnia rol podmiotw prywatnych w wiadczeniu usug zatrudnienia, co byo ju (i nadal jest)
65 . Meoyoh, M. Chylek, lo||sh exper|enoe of aor|ve |no|us|on roo|s rargereo ro rhe mosr vu|nerab|e groups - oommenrs on Norweg|an gooo praor|oe of
rhe Nar|ona| ua||hoar|on lrogramme, op. o|r., s. 6-7, U. Kaluna, Ma|n learures of rhe lub||o Fmp|o,menr Serv|oe |n lo|ano, op. o|r., s. 16-17, 37,
1. Kluve, U. Card, M. lertig, M. 0ora, L. 1aoobi, P. 1ensen, R. Leetmaa, L. Nima, L. Pataoohini, 3. 3ohaffner, C. 3ohmidt, B. van der Klaauw, A. weber,
4or|ve labor Marker lo||o|es |n Furope. lerformanoe ano lerspeor|ves, 3pringer, Berlin 2007, s. 129-131, l. woyoioka, M|n|mum lnoome Sohemes.
4 sruo, of Nar|ona| lo||o|es - lo|ano, op. o|r., s. 22-23.
66 Centra mog w Polsoe zakladao i prowadzio take organizaoje trzeoiego sektora (przyp. red.).
67 U. Kaluna, Ma|n learures of rhe lub||o Fmp|o,menr Serv|oe |n lo|ano, op. o|r., s. 53-55.
68 l. woyoioka, M|n|mum lnoome Sohemes. 4 sruo, of Nar|ona| lo||o|es - lo|ano, op. o|r., s. 23.
69 Uzu 2008 Nr 69, poz. 415 ze zm.
rhe Nar|ona| ua||hoar|on lrogramme, op. o|r., s. 3.
71 lb|oem, s. 4.
72 lb|oem, s. 4, K. 3ztandar-3ztanderska, 4or|var|on of rhe unemp|o,eo |n lo|ano. from po||o, oes|gn ro po||o, |mp|emenrar|on, ,lnternational 1ournal of
3ooiology and 3ooial Polioy", 2009, t. 29, nr 11/12, s. 629.
LIS 2 15paz2012.indd 149 17.10.2012 08:30
do powszechne w pomocy spoecznej, gdzie organizacje non-profit oraz kocielne organizacje
spoeczne mog by angaowane na podstawie umowy z wadzami publicznymi do wiadczenia
usug bdcych zadaniem gmin
73
. Kontraktowanie prywatnych usugodawcw odbywa si na
zasadzie przetargu publicznego
74
, w oparciu o zasad pomocniczoci (tj. jeli wiadczenie usug
przez podmiot zewntrzny jest ekonomicznie uzasadnione) i efektywnoci kosztowej
75
.
wne wyzwania i moliwoci reform
Biorc pod uwag, e najbardziej powszechnym powodem pobierania zasikw okresowych jest
brak pracy
76
, nasz przegld sugeruje, e mimo znaczcych krokw, jakie podjto w ostatnich la-
tach najwaniejszym bezporednim wyzwaniem dla twrcw polityki w tej dziedzinie bdzie
zwikszenie nacisku na aktywizacj. Tutaj najbardziej oczywistym krokiem byoby uczynienie
kontraktw socjalnych obowizkowymi dla wszystkich osb otrzymujcych zasiki okresowe. Nie
chodzi tu tylko o sprecyzowanie indywidualnych obowizkw danej jednostki, ale take o okrele-
nie odpowiedzialnoci publicznej i spoecznej w zakresie wspomagania tej jednostki w powrocie
na rynek pracy. Mona by to uzupeni doprecyzowaniem obowizkw zasikobiorcw w zakresie
zobowizania do poszukiwania/przyjcia zatrudnienia. Mona to zrobi przez okrelenie, kto musi
si zaangaowa w aktywne poszukiwanie pracy, przez odniesienie do sytuacji zawodowej, zdro-
wotnej i rodzinnej oraz okrelenie podjcia jakiej pracy zasikobiorca moe odmwi na przykad
zgodnie z tymi samymi zasadami, jak te obowizujce osoby pobierajce zasiek dla bezrobotnych
77
.
Rwnoczenie mona poda argumenty za wprowadzeniem systemu sankcji, ktry byby jasny
w tym sensie, e stwierdzaby wyranie, jakie kary gro za naruszenie zasad, a jednoczenie atwy
do stosowania, inaczej ni ma to miejsce w przypadku najciszych sankcji, z ktrych stosowa-
niem pracownicy socjalni maj pewne problemy. Wymagaoby to przyjcia systemu sztywnych
kar, ktre zwikszayby si w miar jak zasikobiorcy regularnie naruszaliby postanowienia kon-
traktu socjalnego.
Wreszcie, konieczna jest poprawa poziomu i jakoci usug dla osb bezrobotnych pobiera-
jcych zasiki okresowe. Tu najbardziej oczywistym krokiem jest zwikszenie poziomu wydat-
kw na ALMP, ktre w tej chwili s bardzo ograniczone
78
. Poza niskim poziomem inwestowania
w ALMP, problematyczna wydaje si take skuteczno tych programw. Przegld ewaluacji ALMP,
73 1. 3targa-Piasek, P. Matela, l. woyoioka, B. Piotrowski, lesoa||ng Soo|a| we|fare lo||o|es |n lo|ano, op. o|r., s. 18.
74 warto zaznaozyo, e kontraktowanie uslug z podmiotami o oharakterze non-prott (organizaoje pozarzdowe i kooielne organizaoje spoleozne) moe
si te odbywao w trybie konkursu ofert, uregulowanym w usraw|e z on|a 24 kw|ern|a 2003 roku o oz|ala|noo| po,rku pub||oznego | o wo|onrar|ao|e,
Uzu 2003 Nr 96, poz. 873 ze zm. (przyp. red.).
75 1. 3targa-Piasek, P. Matela, l. woyoioka, B. Piotrowski, lesoa||ng Soo|a| we|fare lo||o|es |n lo|ano, op. o|r., s. 37-38.
76 Por. l. woyoioka, M|n|mum lnoome Sohemes. 4 sruo, of Nar|ona| lo||o|es - lo|ano, op. o|r., s. 10.
77 Por. U. Kaluna, Ma|n learures of rhe lub||o Fmp|o,menr Serv|oe |n lo|ano, op. o|r., s. 44. w Polsoe osoby pobierajoe zasilek dla bezrobotnyoh
musz przyjo odpowiedni dla nioh ofert praoy, tj. prao z wynagrodzeniem oo najmniej na poziomie plaoy minimalnej, ktora jest zgodna z kwali-
tkaojami danej osoby lub jej dowiadozeniem zawodowym (ohooia w niektoryoh wypadkaoh osoba taka moe zostao poproszona o podjoie praoy
powyej jej kwalitkaoji), nie jest szkodliwa dla zdrowia i nie wymaga dojedania do praoy dluej ni trzy godziny (|b|oem, s. 45).
78 1. Kluve, U. Card, M. lertig, M. 0ora, L. 1aoobi, P. 1ensen, R. Leetmaa, L. Nima, L. Pataoohini, 3. 3ohaffner, C. 3ohmidt, B. van der Klaauw, A. weber,
4or|ve labor Marker lo||o|es |n Furope. lerformanoe ano lerspeor|ves, op. o|r., s. 128.
2[5
LIS 2 15paz2012.indd 150 17.10.2012 08:30

[[

151
dokonany przez Jochena Kluve i wsppracownikw
79
, sugeruje, e wikszo programw jest
nieefektywna, szczeglnie roboty publiczne. Wedug Kluve i wsppracownikw
80
moe to by
odzwierciedlenie faktu, e wadze lokalne nie maj rodkw, aby zapewni odpowiedni poziom ja-
koci opracowywania i wdraania tych programw. Poza tym wydaje si, i tworzenie programw
wykorzystywane jest jako metoda na pozyskanie rodkw z budetu centralnego, a nie sposb na
rozwizywanie lokalnych problemw zwizanych z bezrobociem.
Ramka 1. Moliwoci reform
1. wzmoonienie naoisku na aktywizaoj:
wprowadzenie obowizkowyoh kontraktow soojalnyoh,
wyrane rozronienie pomidzy tymi, ktorzy s zdolni do praoy, a tymi, ktorzy nie s,
3preoyzowanie warunkow odpowiedzialnooi za poszukiwanie/przyjoie oferty praoy (np. detnioja odpowiedniego zatrudnienia dla osob
pobierajoyoh zasilek dla bezrobotnyoh),
Lwikszenie inwestyoji w ALMP,
Poprawa jakooi ALMP.
2. Przejoie na strategi bardziej adekwatnyoh wiadoze i pozytywnego motywowania tnansowego:
Lwikszenie zasilkow okresowyoh,
Rozszerzenie i zwikszenie wiadoze integraoyjnyoh,
wiadozenia niewliozane do doohodu.
3. Laoienienie wspolpraoy pomidzy orodkami pomooy spoleoznej a lokalnymi urzdami praoy:
Przetestowanie ronyoh modeli integraoji uslug (,jedno okienko" na poziomie gminy).
Inne szczeglnie istotne wyzwanie w tej dziedzinie wie si z rzeczywicie niskim poziomem
zasikw MI w Polsce
81
. Chocia ich wysoko nie zniechca osb na zasiku do podjcia pracy
82
,
oznacza jednak porak pastwa polskiego, ktre nie jest w stanie zapewni odpowiedniego po-
ziomu ochrony najbardziej potrzebujcym czonkom spoeczestwa.
Wyzwaniem dla Polski jest wic przestawienie si na nowy model, oparty na bardziej adekwat-
nych zasikach okresowych, zapewniajcy w ten sposb skuteczne zabezpieczenie finansowe dla
osb w potrzebie, jak i wprowadzenie mechanizmw zwikszajcych dochd rozporzdzalny tych,
ktrzy przechodz do zatrudnienia. Tutaj moliwym rozwizaniem moe by przeduenie i pod-
niesienie wysokoci wiadczenia aktywizacyjnego. Byoby to wiadczenie wypacane: (1) osobom
otrzymujcym wczeniej zasiek dla bezrobotnych ze rodkw Funduszu Pracy, ktre podejm
prac w niepenym wymiarze, zaproponowan przez powiatowy urzd pracy, z wynagrodzeniem
poniej pacy minimalnej oraz (2) wiadczeniobiorcom, ktrzy znajd prac bez adnej pomocy,
a otrzymyway zasiek okresowy
83
. Inna opcja to wprowadzenie elementw niewliczanych do do-
chodu branego pod uwag przy wyliczaniu prawa do zasiku okresowego.
79 lb|oem, s. 124, 131-133.
80 lb|oem, s. 24.
81 Por. l. woyoioka, M|n|mum lnoome Sohemes. 4 sruo, of Nar|ona| lo||o|es - lo|ano, op. o|r., s. 9.
82 lb|oem, s. 20-21. wedlug l. woyoiokiej przejoie do zatrudnienia z wynagrodzeniem na poziomie plaoy minimalnej moe oznaozao dla rodziny ko-
rzystajoej z zasilku Ml oo najmniej podwojenie doohodu rozporzdzalnego - ohooia ta dodatkowa wartoo wydaje si ulegao zmniejszeniu wraz
z rosno liozb dzieoi w gospodarstwie domowym.
83 Por. U. Kaluna, Ma|n learures of rhe lub||o Fmp|o,menr Serv|oe |n lo|ano, op. o|r., s. 44-45. wedlug przywolywanej autorki niski poziom wiadoze-
nia aktywizaoyjnego doprowadzil do znaozoego spadku w pobieraniu tego zasilku w ostatnioh lataoh.
LIS 2 15paz2012.indd 151 17.10.2012 08:30
Ostatnie i najwaniejsze wyzwanie dla decydentw politycznych w tej dziedzinie dotyczy
potrzeby poprawy wsppracy pomidzy gminnymi subami spoecznymi a powiatowymi urz-
dami pracy, ktra w naszym badaniu okazuje si by jedn z kluczowych barier utrudniajcych
popraw jakoci wsparcia udzielanego osobom korzystajcym z pomocy MI w powrocie na rynek
pracy
84
. Jest to problem szczeglnie trudny do rozwizania, gdy wie si ze struktur organiza-
cyjn pastwa. Niemniej jednak dokonana w 2009 roku nowelizacja Ustawy z 20 kwietnia 2004 r.
o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy prbuje podj ten problem przez umoliwienie
powiatowym urzdom pracy tworzenia lokalnych centrw informacji i konsultacji na poziomie
gminy
85
. Kluczowym zadaniem jest ocena, na ile to rozwizanie realnie poprawia wspprac
pomidzy gminami a powiatami w aktywizacji osb korzystajcych z pomocy MI. Jednak na pod-
stawie naszego dowiadczenia sugerujemy, aby rozway take inne formy integracji usug, takie
jak jedno okienko, chociaby po to, by sprawdzi, czy wnosz one jak warto dodan.
84 Por. l. woyoioka, M|n|mum lnoome Sohemes. 4 sruo, of Nar|ona| lo||o|es - lo|ano, op. o|r., s. 4, 1. 3targa-Piasek, P. Matela, l. woyoioka, B. Piotrow-
ski, lesoa||ng Soo|a| we|fare lo||o|es |n lo|ano, op. o|r., s. 48.
rhe Nar|ona| ua||hoar|on lrogramme, op. o|r., s. 4.
LIS 2 15paz2012.indd 152 17.10.2012 08:30

[[

153
Aneks
Ramka 2. Cechy charakterystyczne i rozwizania stosowane w programach aktywizujcych
Rodzaj programu Ml
3A (Soo|a| 4ss|sranoe) - Program pomooy spoleoznej
uA (unemp|o,menr 4ss|sranoe) - Program pomooy bezrobotnym
1AR0L1LU - program ,oelowany", adresowany do konkretnej grupy benetojentow
Model administrowania zasilkami
Soenrra||zowan, - instytuoja/agenoja rzdowa deoyduje o tym, ozy wiadozenia Ml przysluguj.
Zoeoenrra||zowan, z s||n,m srerowan|em oenrra|n,m - wladze na poziomie niszym ni ogolnokrajowy deoyduj o tym, ozy wiadozenia Ml
przysluguj. 1ednake wysokoo zasilku i wykorzystanie funduszy z budetu oentralnego zale od administraoji oentralnej.
Zoeoenrra||zowan, ze slab,m srerowan|em oenrra|n,m - wladze na poziomie niszym ni ogolnokrajowy deoyduj o tym, ozy wiadozenia
Ml przysluguj i (w stosownyoh przypadkaoh) odpowiadaj w pelni za sposob wykorzystania rodkow z budetu oentralnego. 1ednake
administraoja oentralna jest w stanie wplywao na deoyzje dotyozoe wysokooi zasilkow Ml.
w peln| zoeoenrra||zowan, - wladza na poziomie niszym ni ogolnokrajowy odpowiada w pelni za okrelanie wysokooi zasilkow oraz
(w stosownyoh przypadkaoh) za sposob wykorzystania rodkow z budetu oentralnego.
Cele i zadania
lraoa - znalezienie praoy jest najwaniejszym obowizkiem osoby korzystajoej z pomooy. Lasilkobioroa musi podjo prao, nawet jeli
nie jest ona zgodna z jego poprzednim zawodem ozy poziomem wynagrodzenia.
Uopow|eon|a praoa - znalezienie praoy jest najwaniejszym obowizkiem osoby korzystajoej z pomooy. Lasilkobioroa moe odmowio
podjoia praoy, jeli nie jest ona zgodna z jego poprzednim zawodem lub poziomem wynagrodzenia.
wzmoon|en|e zarruon|a|noo| - znalezienie praoy jest glownym oelem osoby korzystajoej z pomooy, jednak system uwzgldnia fakt,
i moe si to wizao z innymi dzialaniami (edukaoja, szkolenie, kwestie zdrowotne, dowiadozenie zawodowe), ktoryoh oelem jest
poprawa zoo|noo| zarruon|en|owej (emp|o,ab|||r,) danej osoby.
lnregraoja spoleozna - znalezienie praoy to ozo szeregu obowizkow, ktoryoh oelem jest reintegraoja danej osoby ze spoleozestwem.
3ankoje
Represyjne - pierwsze naruszenie zasad prowadzi do wstrzymania wyplaty zasilku Ml.
3urowe kompensujoe - pierwsze naruszenie zasad prowadzi do oboioia wyplaty zasilku w nastpnym miesiou o oo najmniej 66.
3ilne kompensujoe - pierwsze naruszenie zasad prowadzi do oboioia wyplaty zasilku w nastpnym miesiou o 33 do 65.
Lekkie kompensujoe - pierwsze naruszenie zasad prowadzi do oboioia wyplaty zasilku w nastpnym miesiou o mniej ni 33.
Lnaozenie nadawane szkoleniom i edukaoji
wysokie - opoja szkole lub edukaoji jest dostpna, za okres oozekiwania nie przekraoza 12 miesioy.
rednie - opoja szkole lub edukaoji jest dostpna, jednak dopiero po 12 miesioaoh pobierania zasilku.
Niskie - brak gwaranoji szkole lub edukaoji.
Motywowanie tnansowe
Mor,wowan|e o szerok|m zakres|e - osoby korzystajoe z pomooy Ml, ktore podejmuj prao, maj prawo do zasilkow wyplaoanyoh
w trakoie trwania zatrudnienia. 1o rozwizanie powizane jest z narzdziami sluoymi do zredukowania poziomu zasilkow Ml lub do
uniezalenienia ioh poziomu od zmian w kosztaoh utrzymania.
Mor,wowan|e negar,wne - autorzy polityki w tej dziedzinie stosuj narzdzia sluoe ograniozeniu poziomu zasilkow Ml lub
uniezalenieniu ioh od zmian w wysokooi kosztow utrzymania. Lasilkobioroy, ktorzy podejm prao, nie maj prawa do zasilkow
wyplaoanyoh w trakoie trwania zatrudnienia.
Mor,wowan|e poz,r,wne - osoby korzystajoe z zasilkow Ml, ktore podejm prao, maj prawo do zasilkow wyplaoanyoh w trakoie trwania
zatrudnienia. Lasilki Ml w mniejszym lub wikszym stopniu odzwieroiedlaj zmiany w wysokooi kosztow utrzymania.
Brak mor,wowan|a - osoby korzystajoe z zasilkow Ml, ktore podejm prao, nie maj prawa do zasilkow wyplaoanyoh w trakoie trwania
zatrudnienia. Lasilki Ml pozostaj na niezmienionym poziomie i w mniejszym lub wikszym stopniu odzwieroiedlaj zmiany w wysokooi
kosztow utrzymania.
lntegraoja uslug zwizanyoh z wyplaoaniem zasilkow i aktywizaoj
Z|nregrowane - administrowaniem zasilkami i wiadozeniem uslug aktywizujoyoh zajmuje si jedna instytuoja/agenoja pod jednym
kierowniotwem - na poziomie ogolnokrajowym bd niszym.
wspo|na |oka||zaoja - administrowaniem zasilkami i wiadozeniem uslug aktywizujoyoh zajmuj si rone instytuoje, ale dzieje si to za
poredniotwem ,jednego okienka". 1o rozwizanie niekonieoznie oznaoza wspolne kierowniotwo.
0zo|owe rozoz|e|en|e - jedna instytuoja/agenoja odpowiada za administrowanie zasilkami Ml i wiadozenie uslug aktywizujoyoh, ale
niektore uslugi aktywizujoe wiadozone s przez inn instytuoj.
lozoz|e|en|e - administrowaniem zasilkami i wiadozeniem uslug aktywizujoyoh zajmuj si rone instytuoje/agenoje - ozy to na
poziomie krajowym, ozy niszym.
LIS 2 15paz2012.indd 153 17.10.2012 08:30
3ystem korzystania z prywatnyoh uslugodawoow
Zor|enrowan, r,nkowo - prywatne podmioty odgrywaj rol w oo najmniej jednej dziedzinie wiadozenia uslug, odbywa si to poprzez
przetargi publiozne, umowy z preferowanym uslugodawo lub system vouoherow.
Zor|enrowan, s|eo|owo - prywatne podmioty odgrywaj rol w oo najmniej jednej dziedzinie wiadozenia uslug, odbywa si to poprzez
formalne partnerstwo.
lasrwow, - prywatne podmioty nie bior udzialu w wiadozeniu uslug.
Konoentraoja na klienoie w wiadozeniu uslug
S||na - angaowanie menederow dla konkretnyoh przypadkow.
lrooeoura|na - osobiste plany dzialania s obowizkowe. Nie angauje si menederow dla konkretnyoh przypadkow.
Slaba - osobiste plany dzialania nie s obowizkowe. Nie angauje si menederow dla konkretnyoh przypadkow.
Ramka 3. Wykaz akronimw programw aktywizujcych i instytucji odpowiedzialnych za ich realizacj w wybranych
pastwach europejskich
AL0-ll ( Arbeitslosengeld II) - Program pomooy bezrobotnym w Niemozeoh (wprowadzony w 2005 roku)
ALMP (Active Labor Market Policy) - Aktywna polityka rynku praoy
ANPL (Agence Nationale pour lEmploi) - lranouska Agenoja uslug Latrudnienia
BfA - lederalna Agenoja Latrudnienia (Niemoy)
NUP (New Deal for Young People) - Nowy Lad dla Ludzi Mlodyoh. Program aktywizujoy dla osob
pobierajoyoh 13A w wieku poniej 25 lat (wielka Brytania)
NU25+ (New Deal for Over 25s) - Nowy Lad dla 0sob 25+. Program aktywizujoy dla osob pobierajoyoh 13A
w wieku powyej 25 lat (wielka Brytania)
13A (Jobseekers Allowance) - zasilek dla osob poszukujoyoh zatrudnienia. Program pomooy dla
bezrobotnyoh (wprowadzony w wielkiej Brytanii w 1995 roku)
Ml (Minimum Income) - Program minimum doohodowego. wsparoie dla osob o niskioh doohodaoh
NPM (New Public Management) - Nowe Larzdzanie Publiozne
PL3 (Public Employment Services) - Publiozne 3luby Latrudnienia
P (Qualification Program) - Program Ldobywania Kwalitkaoji. Program aktywizujoy dla osob przez dluszy
ozas pobierajoyoh zasilki z pomooy spoleoznej (wprowadzony w Norwegii w 2007 roku)
RM0 (Rendimento Mnimo Garantido) - Program Pomooy 3poleoznej (wprowadzony w Portugalii w 1996
roku i zastpiony w 2003 roku programem R3l)
RMl (Revenu Minimum dInsertion) - Program Pomooy 3poleoznej (wprowadzony we lranoji w 1989 roku,
zastpiony w roku 2009 programem R3A)
R3A (Revenu de Solidarit Active) - Program Pomooy 3poleoznej (wprowadzony we lranoji w 2009 roku)
R3l (Rendimento Social de Insero) - Program Pomooy 3poleoznej (wprowadzony w Portugalii w 2003 roku)
3uwl (Structure Implementation Work and Income Act) - ustawa o reorganizaoji systemu wiadoze
spoleoznyoh (uohwalona w olandii w 2002 roku)
wwB - Program Pomooy 3poleoznej (wprowadzony w olandii w 2004 roku)
LIS 2 15paz2012.indd 154 17.10.2012 08:30

[[

155
T
a
b
e
l
a

3
.

O
p
i
s

s
y
s
t
e
m
w

M
I
K r a j e
3 y s t e m M l
M o d e l
a d m i n i s t r o w a n i a
z a s i l k a m i
C e l e
3 y s t e m s a n k o j i
L n a o z e n i e n a d a w a n e
s z k o l e n i o m i e d u k a o j i
P o d e j o i e d o
m o t y w o w a n i a
t n a n s o w e g o
l n t e g r a o j a u s l u g
z w i z a n y o h
z w y p l a o a n i e m
z a s i l k o w
i a k t y w i z a o j
3 y s t e m a n g a o w a n i a
p r y w a t n y o h
u s l u g o d a w o o w
K o n o e n t r a o j a
n a k l i e n o i e
w w i a d o z e n i u u s l u g
C
L
-
2
0
0
9
3
A
L
d
e
o
e
n
t
r
a
l
i
z
o
w
a
n
y

-

s
i
l
n
e

s
t
e
r
o
w
a
n
i
e

o
e
n
t
r
a
l
n
e
0
d
p
o
w
i
e
d
n
i
a

p
r
a
o
a
3
i
l
n
e

k
o
m
p
e
n
s
u
j
o
e
w
y
s
o
k
i
e
3
z
e
r
o
k
i
e
R
o
z
d
z
i
e
l
e
n
i
e
L
o
r
i
e
n
t
o
w
a
n
y

r
y
n
k
o
w
o
P
r
o
o
e
d
u
r
a
l
n
a
U
L
-
2
0
0
8
u
A
3
o
e
n
t
r
a
l
i
z
o
w
a
n
y
0
d
p
o
w
i
e
d
n
i
a

p
r
a
o
a
L
e
k
k
i
e

k
o
m
p
e
n
s
u
j
o
e
w
y
s
o
k
i
e
M
o
t
y
w
o
w
a
n
i
e

p
o
z
y
t
y
w
n
e
L
i
n
t
e
g
r
o
w
a
n
e
L
o
r
i
e
n
t
o
w
a
n
y

r
y
n
k
o
w
o
3
l
a
b
a
U
K
-
2
0
1
0
3
A
L
d
e
o
e
n
t
r
a
l
i
z
o
w
a
n
y

-

s
i
l
n
e

s
t
e
r
o
w
a
n
i
e

o
e
n
t
r
a
l
n
e
P
r
a
o
a
L
e
k
k
i
e

k
o
m
p
e
n
s
u
j
o
e
N
i
s
k
i
e
3
z
e
r
o
k
i
e
L
i
n
t
e
g
r
o
w
a
n
e
L
o
r
i
e
n
t
o
w
a
n
y

r
y
n
k
o
w
o
P
r
o
o
e
d
u
r
a
l
n
a
l
R
-
2
0
0
9
3
A
L
d
e
o
e
n
t
r
a
l
i
z
o
w
a
n
y

-

s
i
l
n
e

s
t
e
r
o
w
a
n
i
e

o
e
n
t
r
a
l
n
e
0
d
p
o
w
i
e
d
n
i
a

p
r
a
o
a
3
i
l
n
e

k
o
m
p
e
n
s
u
j
o
e
w
y
s
o
k
i
e
M
o
t
y
w
o
w
a
n
i
e

p
o
z
y
t
y
w
n
e
R
o
z
d
z
i
e
l
e
n
i
e
L
o
r
i
e
n
t
o
w
a
n
y

r
y
n
k
o
w
o
3
i
l
n
a
P
1
-
2
0
0
8
3
A
3
o
e
n
t
r
a
l
i
z
o
w
a
n
y
l
n
t
e
g
r
a
o
j
a

s
p
o
l
e
o
z
n
a
3
i
l
n
e

k
o
m
p
e
n
s
u
j
o
e
w
y
s
o
k
i
e
M
o
t
y
w
o
w
a
n
i
e

p
o
z
y
t
y
w
n
e
R
o
z
d
z
i
e
l
e
n
i
e
L
o
r
i
e
n
t
o
w
a
n
y

s
i
e
o
i
o
w
o
P
r
o
o
e
d
u
r
a
l
n
a
N
0
-
2
0
0
9
3
A
L
d
e
o
e
n
t
r
a
l
i
z
o
w
a
n
y

-

s
l
a
b
e

s
t
e
r
o
w
a
n
i
e

o
e
n
t
r
a
l
n
e
w
z
m
o
o
n
i
e
n
i
e

z
a
t
r
u
d
n
i
a
l
n
o
o
i
R
e
p
r
e
s
y
j
n
e
N
i
s
k
i
e
M
o
t
y
w
o
w
a
n
i
e

p
o
z
y
t
y
w
n
e
L
i
n
t
e
g
r
o
w
a
n
e
L
o
r
i
e
n
t
o
w
a
n
y

r
y
n
k
o
w
o
P
r
o
o
e
d
u
r
a
l
n
a
N
1
-
2
0
0
9
3
A
L
d
e
o
e
n
t
r
a
l
i
z
o
w
a
n
y

-

s
i
l
n
e

s
t
e
r
o
w
a
n
i
e

o
e
n
t
r
a
l
n
e
P
r
a
o
a
3
u
r
o
w
e

k
o
m
p
e
n
s
u
j
o
e
N
i
s
k
i
e
B
r
a
k

m
o
t
y
w
o
w
a
n
i
a
w
s
p
o
l
n
a

l
o
k
a
l
i
z
a
o
j
a
L
o
r
i
e
n
t
o
w
a
n
y

r
y
n
k
o
w
o
3
i
l
n
a
u
K
-
2
0
1
0
u
A
3
o
e
n
t
r
a
l
i
z
o
w
a
n
y
0
d
p
o
w
i
e
d
n
i
a

p
r
a
o
a
3
u
r
o
w
e

k
o
m
p
e
n
s
u
j
o
e
N
i
s
k
i
e
M
o
t
y
w
o
w
a
n
i
e

p
o
z
y
t
y
w
n
e
L
i
n
t
e
g
r
o
w
a
n
e
L
o
r
i
e
n
t
o
w
a
n
y

r
y
n
k
o
w
o
3
i
l
n
a
*
C
Z

C
z
e
c
h
y
;

D
E

N
i
e
m
c
y
;

D
K

D
a
n
i
a
;

F
R

F
r
a
n
c
j
a
;

P
T

P
o
r
t
u
g
a
l
i
a
;

N
O

N
o
r
w
e
g
i
a
;

N
T
H

N
i
d
e
r
l
a
n
d
y
;

U
K

W
i
e
l
k
a

B
r
y
t
a
n
i
a
LIS 2 15paz2012.indd 155 17.10.2012 08:30
LIS 2 15paz2012.indd 156 17.10.2012 08:30
Femidzy |amunikiem
a reIes|ena|istq.
wybrane paszczyzny
realizac|i roli pracownika
soc|alnego w perspeklywie
baoawcze|
Hariola 8ieko
3
LIS 2 15paz2012.indd 157 17.10.2012 08:30
Slalus profes|i pracownika soc|alnego
Podstawowa kwestia, ktra wyania si obecnie w analizach pracy socjalnej jako zawodu, dotyczy
osignicia przez ni poziomu profesjonalizacji. Profesjonalne kompetencje s niezbdne w osi-
ganiu podstawowego celu pracy socjalnej, ktrym jest pomoc jednostkom, rodzinom i spoeczno-
ciom w przezwycianiu trudnoci yciowych i odzyskiwaniu zdolnoci samodzielnego radzenia
sobie z nimi. Profesjonalizm w znaczeniu socjologicznym odnosi si do dziaalnoci zawodowej,
opierajcej si na specjalistycznej wiedzy teoretycznej, zdobywanej przez formalne wykszta-
cenie i doskonalonej przez praktyk zawodow; cieszy si uznaniem i autorytetem spoecznym,
wynikajcym z posiadanych kompetencji; osoby wykonujce zawd dysponuj istotnym zakre-
sem autonomii, maj wasny kodeks etyczny i kultur profesjonaln
1
. Profesjonalizacja w wielu
subach spoecznych staje si jednym z wymiarw specjalizacji zawodowej, profesjonalista po-
siada wystandaryzowan wiedz, kompetencje i umiejtnoci. Zdobywanie statusu profesji przez
dany zawd jest kulturowo usankcjonowanym procesem uzyskiwania autonomii i legitymizacji
spoecznej. Profesjonalizacja dokonuje si na drodze spoeczno-symbolicznej konstrukcji danego
zawodu oraz jego statusu.
Polscy pracownicy socjalni, zdaniem Tomasza Kamierczaka, s profesjonalistami, reprezen-
tujc postaw rzetelnoci, odpowiedzialnoci i zaangaowania w wykonywan prac. Z kolei
ich profesjonalizm jest dyskusyjny, jeeli chodzi o sposb wykonywania tej pracy, polegajcy na
stosowaniu opartych na wiedzy, ugruntowanych teoretycznie, modeli, metod i technik
2
. Artyku
jest prb odpowiedzi na pytanie, czy pracownika socjalnego w Polsce postrzega si jako uzna-
nego w spoeczestwie, niezalenego profesjonalist, wykonujcego prac na podstawie wyspe-
cjalizowanej wiedzy, czy jedynie jako rzetelnego i zaangaowanego porednika w dostarczaniu
wiadcze materialnych. Mona zaryzykowa tez, e jest on wspczesnym jamunikiem, ktry,
jak w przeszoci jego poprzednicy, zajmuje si dystrybucj zasobw materialnych, jest zaanga-
owany w zbieranie informacji, wykorzystywanych do okrelenia, w jaki sposb rodki powinny
by przydzielane oraz niekiedy w sam proces podejmowania decyzji
3
.
Dziaalno w sferze pracy socjalnej jako wyodrbnionej dziedziny praktyki spoecznej su-
cej w sposb celowy i zorganizowany pomocy jednostkom i grupom, w przeszoci zwizana
bya z dziaalnoci filantropijn. Poczwszy od ustanowienia tzw. prawa o ubogich w XVI wieku
w Anglii, ustanawia si specjalnych urzdnikw nazywanych opiekunami lub nadzorcami ubogich,
w Ameryce intendentami do spraw ubogich. Na ziemiach polskich prekursorami pracownikw
socjalnych byli wizytatorzy i szafarze, dozorcy ubogich, radcy ubogich, opiekunowie spoeczni,
ratownicy spoeczni
4
. Wykonywanie tych funkcji podlegao swoistej ewolucji: od wolontariuszy
do pracownikw etatowych.
1 K. wodz, lrofesjona||zm jako poosrawow, w,znaozn|k rosamoo| zawooowej praoown|ka sooja|nego, w: A. Niesporek, K. wodz (red.), lraoa sooja|na
w lo|soe, baoan|a, kszraloen|e, porrzeb, prakr,k|, ,lsk" wydawniotwo Naukowe, Katowioe 1999, s. 137.
2 1. Kamierozak, 0z, praoa sooja|na we wspolozesnej lo|soe jesr nowoozesna7, w: w 3zymozak (red.), wspolozesne w,zwan|a | meroo, prao, sooja|-
nej, 1owarzystwo Naukowe KuL, Katolioki uniwersytet Lubelski im. 1ana Pawla ll, Lublin 2009, s. 134.
3 Ch. Beokett, loosraw, reor|| o|a prakr,kow prao, sooja|nej, przel. M. 1asiski, B. Maliszewska, wydawniotwo Akademii Pedagogiki 3peojalnej, warsza-
wa 2010, s. 22. 1ermin ,jalmunik" wystpuje tu jako nazwa jednej z rol wykonawozyoh praoownika soojalnego.
4 1. Kamiski, lraoa sooja|na | ohar,rar,wna, wydawniotwo Kardynala 3tefana wyszyskiego, warszawa 2004, s. 17.
3[1
LIS 2 15paz2012.indd 158 17.10.2012 08:30
Hariola 8ieko [ Pomidzy jamunikiem a rofesjonaIistq. wybrane aszczyzny reaIizacji roIi racownika socjaInego w ersektywie badawczej [[

159
W ubiegych stuleciach eksperci przyznawali, e bezinteresowne powicenie moe wypenia
prac socjaln duchem profesjonalizmu, jednak, podobnie jak dzieje si to teraz, powszechnie
podwaano twierdzenie, e praca socjalna zasuguje na miano profesji. Pod koniec XIX wieku Mary
Richmond w swoich wystpieniach powiconych filantropii stosowanej zapocztkowaa dysku-
sje i starania o ksztacenie zawodowych sub socjalnych w Ameryce. Polemizowa z ni Abraham
Flexner w referacie z 1915 roku Czy praca socjalna jest profesj? Jego opinia, odmawiajca pracy
socjalnej statusu profesji, przyspieszya powstanie standardw profesjonalnego ksztacenia w tej
dziedzinie. Dziesi lat pniej, w 1925 roku, Helena Radliska zainicjowaa w Polsce denie do
profesjonalizacji pracy socjalnej, otwierajc w Warszawie Studium Pracy Spoeczno-Owiatowej
dla zawodowych sub socjalnych
5
. Wedug obecnie obowizujcej Ustawy o pomocy spoecznej
z 12 marca 2004 roku, praca socjalna jest profesjonalnym dziaaniem spoecznym, realizowanym
w okrelonej przestrzeni spoecznej i czasie
6
. W nowoczesnym modelu pracy socjalnej kompetent-
ny profesjonalista mobilizuje dobr wol klienta, jego i wasne zasoby, aby pomc mu poradzi
sobie z problemem. Interakcja pomidzy kompetentnym profesjonalist (skoncentrowanym na
kliencie, wyksztaconym, wyposaonym w umiejtnoci warsztatowe) a klientem jest podstawo-
wym sposobem pracy socjalnej. Wrd zasadniczych waciwoci wspczesnej pracy socjalnej
naley wymieni budowanie strukturalnych powiza lub modyfikacj wzoru relacji pomidzy
defaworyzowanymi pozycjami spoecznymi a pozycjami spoecznie aprobowanymi, moliwymi
do zajmowania przez odbiorcw usug socjalnych; wyposaenie klientw w taki potencja wiedzy,
ktry umoliwia im dalszy rozwj spoeczny oraz zmniejszanie nadwraliwoci spoecznej po-
przez szeroko rozumian edukacj spoeczn zmierzajc do minimalizacji pitna spoecznego
7
.
Pracownicy socjalni to szczeglna grupa profesjonalistw od pomagania. Z jednej strony
stawiane s im wymagania waciwe dla profesjonalnych oddziaywa psychologicznych i peda-
gogicznych, z drugiej strony wymagania waciwe dla urzdnikw, funkcjonariuszy instytucji
publicznych
8
. Profesjonalici powinni posiada autonomi w procesie podejmowania przez nich
decyzji, wiksza za autonomia niesie ze sob relatywn wadz nad klientami, a co za tym idzie,
take wiksz odpowiedzialno. Chris Beckett wskazuje na wadz eksperck, zdobywan w wy-
niku posiadania waciwej wiedzy lub umiejtnoci i wadz referencyjn, wynikajc z podziwu
i szacunku ze strony innych osb. Niektrzy pracownicy socjalni maj duy autorytet lub chary-
zm, ktre mog by wykorzystane przez nich konstruktywnie, ale mog by take naduyte
9
.
Badani przez Ew Kantowicz
10
polscy pracownicy instytucji pomocy spoecznej w ogle nie wi
profesjonalnego dziaania z moliwoci wystpowania z pozycji wadzy.
5 1. 3zmagalski, lrofesje we wspolozesnej perspekr,w|e reorer,oznej a w,zwan|a profesjona||zaoj| prao, sooja|nej w lo|soe, w: K. Pitek, K. 3zyma-
ska-Lybertowioz (red.), lrofesjona|na praoa sooja|na. Now, parao,gmar oz, n|eookoozone zaoan|e7, wydawniotwo Ldukaoyjne Akapit, 1oru 2011,
s. 21-23, 28.
6 Uzu 2009 Nr 175, poz. 1361 ze zm., art. 119, pkt 1 i 2.
7 K. lrysztaoki, . Kaszyski, lraoa sooja|na - soojo|og|ozna rekonsrrukoja, w: K. wodz, K. laliszek (red.), lrzeobraen|a w pomoo, spoleoznej a eou-
kaoja | ooskona|en|e zawooowe praoown|kow sooja|n,oh w lo|soe | lepub||oe Slowaok|ej, wydawniotwo Ldukaoyjne Akapit, 1oru 2010, s. 76-77.
8 A. 0leoh, Fr,ka w profesjona|n,oh sranoaroaoh praoown|kow sooja|n,oh (na poosraw|e baoa emp|r,ozn,oh), w: w. Kaozyska, U er,oe slub spoleoz-
n,oh, lP3iR, uniwersytet warszawski, warszawa 2010, s. 118.
9 Ch. Beokett, loosraw, reor|| o|a prakr,kow prao, sooja|nej, op. o|r., s. 172-173.
10 L. Kantowioz, M|oz, profesjona||zmem a osob|sr,m zaangaowan|em - o,|emar, er,ozne prao, sooja|nej, w: M. Czeohowska-Bieluga, A. Kanios,
L. Adamowska (red.), Nowe przesrrzen|e oz|alan|a w prao, sooja|nej w w,m|arze er,ozno-prakseo|og|ozn,m, 0toyna wydawnioza ,lmpuls", Kra-
kow 2010, s. 25.
LIS 2 15paz2012.indd 159 17.10.2012 08:30
Dobroniega Trawkowska podkrela, e w przypadku zawodu pracownika socjalnego gwnym
ograniczeniem autonomii jest podwjna odpowiedzialno zawodowa: Odpowiedzialno ta
jest zobowizaniem do respektowania wymaga pracodawcy, ktre czsto s ograniczeniem
dla profesjonalnego dziaania oraz respektowania odpowiedzialnoci w stosunku do klientw
11
.
Zasadnicz przeszkod w profesjonalizacji pracy socjalnej zdaje si by wanie brak autonomii
polityczno-ideologicznej ze wzgldu na to, e praca wykonywana jest w ramach hierarchicznie
zorganizowanych sub publicznych. Podobnie w Polsce, najbardziej krytycznie oceniany jest
poziom profesjonalizacji z punktu widzenia autonomii dziaania pracownika socjalnego. Skoro
dziaania pracownikw socjalnych nie s w peni autonomiczne, nie mona mwi o penej pod-
miotowoci pracownikw socjalnych oraz o ponoszeniu przez nich penej odpowiedzialnoci za
podejmowane decyzje
12
. Wskazuje si, e zarwno rola pracownika socjalnego, jak i przedmiot
jego zawodowej aktywnoci problemy spoeczne jednostek czy grup s definiowane przez
struktury administracyjno-instytucjonalne bez penego udziau samych pracownikw socjalnych.
Badacze podkrelaj, e autonomiczno pracy socjalnej oraz moliwoci utrzymania jej profesjo-
nalnych standardw ogranicza rwnie organizowanie usug pomocy spoecznej z wykorzysta-
niem technik biznesowych, opartych na ilociowym pomiarze efektywnoci pracy
13
.
W realizowanej obecnie w krajach demokratycznych strategii reprofesjonalizacji, ktra wedug
Karen Heally i Gabrielle Meagher, objawia si jako nowy profesjonalizm, dy si do akcentowania
specyfiki kwalifikacji pracownikw socjalnych i wsppracy z klientami oraz innymi subami
spoecznymi, a take czenia si zwizkw zawodowych pracownikw wszystkich sub spo-
ecznych w negocjowaniu wsplnych interesw z pracodawcami
14
. W deniu do profesjonalizacji
i standaryzacji w wykonywaniu zawodu pracownika socjalnego w Polsce ograniczono do niego
dostp pod wzgldem wymaga dotyczcych posiadania odpowiednich kwalifikacji i wykszta-
cenia. Rozporzdzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego z dnia 13 czerwca 2006 roku
15

wprowadzono prac socjaln jako kierunek studiw wyszych. Wspczesne podejcie do zjawi-
ska profesjonalizacji rozumiane jest nie tylko jako dziaalno oparta na wiedzy i dowiadczeniu,
ale take jako moliwo zdobycia przez wybran grup zawodow wewntrznej kontroli nad
okrelonym rodzajem pracy czy usugi w wyniku dziaania autonomicznego stowarzyszenia lub
samorzdu. W Polsce co prawda podjto prace nad projektem ustawy o zawodzie pracownika so-
cjalnego, zakadajcym midzy innymi powoanie samorzdu zawodowego, ale od wielu lat trwaj
dyskusje nad celowoci takiego stowarzyszenia oraz przeksztacenia pracy socjalnej w zawd
zaufania publicznego. Dla samych pracownikw socjalnych nie jest ostatecznie rozstrzygnit
kwestia, czy samorzd zawodowy ma by obligatoryjny czy fakultatywny.
11 U. 1rawkowska, lorrrer wspolozesnego praoown|ka sooja|nego. Sruo|um soojo|og|ozne, Biblioteka Praoownika 3oojalnego, wydawniotwo Naukowe
,lsk", Katowioe 2006, s. 15.
12 1. Krzyszkowski, M|oz, pasrwem op|ekuoz,m a op|ekuoz,m spoleozesrwem. lererm|nanr, funkojonowan|a rooow|skowej pomoo, spoleoznej
na poz|om|e |oka|n,m, wydawniotwo uniwersytetu Lodzkiego, Lod 2010, s. 248.
13 1. 3zmagalski, lrofesje we wspolozesnej perspekr,w|e reorer,oznej a w,zwan|a profesjona||zaoj| prao, sooja|nej w lo|soe, op. o|r., s. 31.
14 K. eally i 0. Meagher, oyt. za. |b|oem, s. 33.
15 lozporzozen|e M|n|srra Nauk| | Szko|n|orwa w,szego z on|a 13 ozerwoa 2006 r. w spraw|e nazw k|erunkow sruo|ow (Uzu 2005 Nr 164, poz. 1365
oraz 2006 Nr 46, poz. 328).
LIS 2 15paz2012.indd 160 17.10.2012 08:30

161
0sobowociowo-zawooowe wymiary roli profes|onalnego
pomagacza
Wraz z ogln tendencj do profesjonalizacji zawodw helpworkerw daje si zauway zmiana
wzorca osoby pomagajcej. Pierwotnie pracownikiem spoecznym (socjalnym) by czowiek do-
brej woli, bezinteresownie dziaajcy w stowarzyszeniach, instytucjach dobroczynnoci, pomocy
spoecznej, owiaty ludowej, upowszechnianiu kultury
16
. By to lider o gorcym sercu i charyzmie,
wzr osobowy, ktry umia upora si sam ze swoimi yciowymi problemami. Obecnie w zawodzie
pracownika socjalnego poszukuje si wysoko wyspecjalizowanego, wyszkolonego profesjonali-
sty cile trzymajcego si zasad, take w kwestii zachowania odpowiedniego dystansu wobec
klientw
17
. Z drugiej strony, w bezporedniej relacji z osob poszukujc pomocy punktem wyjcia
jest znoszenie dominacji profesjonalisty, minimalizacja dystansu, suchanie oczekiwa, ale rw-
nie jednoznaczne oczekiwanie jej wczenia i partycypacji
18
. Klient ma potrzeb dostrzeenia
w pracowniku socjalnym konkretnego czowieka
19
.
Praca socjalna jest zarwno nauk, jak i sztuk, w znacznej swojej czci jest konstruktem
dynamicznym, stanowi system wzajemnie oddziaujcych wartoci, teorii i praktyki. Professional
helpers zostali upowanieni przez spoeczestwo do profesjonalnego udzielania pomocy, w wy-
miarze etycznym stawia si wic nacisk na analiz podstawowych cech zawodowych, takich jak:
uczciwo, szacunek, zaufanie, bezstronno, odpowiedzialno, niezaleno, nieszkodzenie,
wyrozumiao, sprawiedliwo, wierno, lojalno, wielkoduszno, wspaniaomylno, wsp-
czucie i yczliwo
20
.
Podstawowym warunkiem wykonywania zawodu pracownika socjalnego jest zdobycie odpo-
wiedniego poziomu formalnego wyksztacenia. Jest to warunek konieczny, ale niewystarczaj-
cy, poniewa potrzebne s rwnie dowiadczenie, praktyka oraz posiadanie specyficznych dla
tego zawodu predyspozycji osobowociowych. Jzef Podgrecki wskazuje na dwie grupy zmien-
nych osobowociowych charakteryzujcych pracownika socjalnego. S to cechy funkcjonalne
zwizane z wykonywaniem pracy socjalnej na zajmowanym stanowisku subowym, takie jak:
wraliwo, bezinteresowno uczciwo, opiekuczo, troskliwo, yczliwo, bezstronno,
poszanowanie godnoci kadego czowieka, gotowo niesienia pomocy, stwarzanie poczucia
oparcia psychicznego, zdolno do samokontroli, empatii, wspdziaania, tolerancji oraz komu-
nikatywno. Do drugiej grupy Podgrecki zalicza cechy instrumentalne, bdce rnego rodzaju
sprawnociami, uzdolnieniami, a nawet talentem, umoliwiajcym wypenianie obowizkw za-
wodowych. Na cechy instrumentalne pracownikw socjalnych skadaj si: zdolnoci organizator-
skie, aktywno, zdecydowanie i konsekwencja w dziaaniu, obowizkowo i systematyczno,
16 A. Kamiski, lunkoje peoagog|k| spoleoznej, PwN, warszawa 1974.
17 A. wiliska, Fr,ka slub, kurarorsk|ej, w: w. Kaozyska (red.), U er,oe slub spoleozn,oh, op. o|r., s. 244.
18 K. lrysztaoki, . Kaszyski, lraoa sooja|na - soojo|og|ozna rekonsrrukoja, op. o|r., s. 72.
19 M. Uavies, 0zerpan|e przez praoown|ka sooja|nego z zasobow wlasnego ,1a, w: 1. Kwaniewski (red.), lraoa sooja|na - pomoo spoleozna, wydaw-
niotwo Naukowe ,lsk", Katowioe 1998, s. 109-110.
20 l.0. Reamer, warroo| | er,ka prao, sooja|nej. reeksje o oo,se| profesj|, w: 1.0. Ualey (red.), losrp, w prao, sooja|nej. lozo baoan|a, eoukaoj
| prakr,k, tlum. 1. Karwaoka, Uom wydawniozy Llipsa, wydawniotwo wyszej 3zkoly Pedagogioznej 1wP w warszawie, warszawa 2010, s. 44.
3[2
LIS 2 15paz2012.indd 161 17.10.2012 08:30
odpowiedzialno, spostrzegawczo i wyobrania spoeczna, pogoda ducha i poczucie humoru,
zaradno, dyskrecja i wytrwao oraz identyfikacja z zawodem
21
.
Rola zawodowa polskiego pracownika socjalnego powinna ewoluowa wraz ze zmianami
spoecznymi, prawnymi i ekonomicznymi zachodzcymi w kraju. Szeroki i zrnicowany katalog
zada wskazuje na wiele rl, jakie powinien wspczenie wypenia pracownik socjalny. Wrd
najczciej wymienianych w literaturze znajduj si role: planisty, analityka danych, badacza, ad-
ministratora usug, konsultanta, superwizora, nauczyciela, mentora, przewodnika, koordynatora,
ewaluatora, kierownika, adwokata, rzecznika, arbitra, porednika, osoby zarzdzajcej przypad-
kiem, mediatora, negocjatora, terapeuty, doradcy, reformatora, osoby kierujcej i odsyajcej do
waciwych rde pomocy, animatora dziaa spoecznych, ucznia
22
. Chris Beckett dzieli role
odgrywane przez pracownikw socjalnych na trzy grupy: role rzecznika usugobiorcy, role spraw-
cze zmiany bezporedniej i role wykonawcze
23
. Pracownik socjalny staje si pracownikiem pierw-
szej linii, podmiotem zmiany. Role penione przez pracownikw socjalnych skupione na praktyce
bezporedniej to na przykad:case and care manager (mobilizacja zasobw instytucjonalnych),
konsultant i terapeuta (rozwizywanie problemw, skupienie na rozwizywaniu zada), coach
i konsultant
24
.
Wobec tak imponujcego katalogu rl, pracownik socjalny powinien posiada predyspozy-
cje do elastycznego przechodzenia z jednej roli do drugiej lub wypeniania kilku rl jednocze-
nie. W praktyce zawodowej, jak dowodz wyniki bada, jest to bardzo trudne i staje si czsto
powodem frustracji zawodowej. Anna Kotlarska-Michalska proponuje zestawianie koalicji rl
w rozwizywaniu problemw spoecznych wedug zasady uzupeniania i komplementarnoci.
Poszerzone tym sposobem zakresy rl mog suy dokadniejszemu wypenianiu zada, unikaniu
dublowania dziaa oraz wikszej efektywnoci caego procesu udzielania pomocy. Role, ktre
doskonale daj si poczy i jednoczenie realizowa to, zdaniem Kotlarskiej-Michalskiej, rola
stratega wraz z rol kreatora polityki socjalnej oraz rola badacza problemw spoecznych z rol
odkrywcy nowych obszarw spoecznego oddziaywania pracy socjalnej. Pracownik socjalny
penicy dwie komplementarne role bdzie, wedug autorki, bardziej rozpoznawalny i czytelny
w rodowisku zawodowym i spoecznym bdzie te do czego zmierza si w procesie profe-
sjonalizacji zawodowym pomagaczem ukierunkowanym na problemy, a nie tylko na metody
i techniki pracy socjalnej
25
.
Pojawia si pytanie, a zarazem dylemat: Czy pracownicy socjalni to gwnie urzdnicy apa-
ratu pastwa, czy raczej sojusznicy osb spoecznie wykluczonych z systemu? Klienci orodkw
pomocy spoecznej pytani o role pracownika socjalnego okrelaj go najczciej jako kuratora
21 1. Podgoreoki, Usobowoo praoown|ka sooja|nego, w: 1. Brgiel, l. Mudreoka (red.), lrob|em, kszraloen|a | ooskona|en|a zawooowego praoown|kow
sooja|n,oh, wydawniotwo uniwersytetu 0polskiego, 0pole 1998, s. 121-128.
22 Lob. M. Luozyska, lnsr,ruoja pomoo, spoleoznej, w: 1. Kamierozak, M. Luozyska (red.), wprowaozen|e oo pomoo, spoleoznej, ,lsk" wydawnio-
two Naukowe, Katowioe 1998, s. 86, B. UuBois, K.K. Miley, lraoa sooja|na - zawoo, kror, oooaje s|l, tlum. K. Czekaj, ,lsk" wydawniotwo Naukowe,
Katowioe 1999, t. 1, s . 212, A. ukiewioz, lraoa sooja|na orookow pomoo, spoleoznej, wydawniotwo uniwersytetu wroolawskiego, wroolaw 2002,
s. 52-55, A. Kotlarska-Miohalska, Mo||woo| rozw|z,wan|a prob|emow spoleozn,oh poprzez poszerzan|e zakresow ro| zawooow,oh praoown|kow
sooja|n,oh, w: K. Pitek, K. 3zymaska-Lybertowioz (red.), lrofesjona|na praoa sooja|na, op. o|r.
23 Ch. Beokett, loosraw, reor|| o|a prakr,kow prao, sooja|nej, op. o|r., s. 20-26.
24 K. lrysztaoki, . Kaszyski, lraoa sooja|na - soojo|og|ozna rekonsrrukoja, op. o|r., s. 77.
25 A. Kotlarska-Miohalska, Mo||woo| rozw|z,wan|a prob|emow spoleozn,oh poprzez poszerzan|e zakresow ro| zawooow,oh praoown|kow sooja|n,oh,
op. o|r., s. 56-60.
LIS 2 15paz2012.indd 162 17.10.2012 08:30

163
majcego nadzr nad swoimi podopiecznymi, nauczyciela aktywizujcego jednostk do dziaa-
nia, prawnika orientujcego si w przepisach i uregulowaniach prawnych, adwokata stajcego
w obronie beneficjentw przed nieadekwatnymi dziaaniami instytucjonalnymi oraz mediatora
negocjujcego z innymi instytucjami oraz osobami dobre warunki do rozwoju podopiecznych
26
.
Wizerunek medialny jest odzwierciedleniem obrazu roli pracownika socjalnego w sferze pu-
blicznej. Analiza prasy lokalnej sugeruje istnienie trzech podstawowych modeli tego wizerunku:
poprawnego urzdnika wykonujcego swoje obowizki (kontroluje, dyuruje, orzeka, wyjania,
obserwuje, pomaga, udziela porad), waciwego czowieka na waciwym stanowisku, osoby,
dla ktrej praca stanowi tre ycia (twrczy, obdarzony empati, dobry organizator, bezintere-
sowny, zaangaowany, o szerokich horyzontach) oraz osob niekompetentn, ktrej dziaania
przynosz klientom, a take obrazowi grupy zawodowej najwicej szkd (bdnie ocenia sytuacj,
podejmuje niewaciwe decyzje, nie potrafi udzieli informacji, nie ma kwalifikacji formalnych,
jest nieuczciwy, nie ma rozeznania na swoim terenie)
27
.
Pierwsz prb odczarowania wizerunku polskiego pracownika socjalnego w mediach jest
emitowany w telewizji polskiej serial, ktrego bohaterami s pracownicy orodka pomocy spo-
ecznej. Zaoone na Facebooku forum zawiera wypowiedzi pracownikw socjalnych z caej Polski,
komentujcych na gorco kolejne odcinki serialu. Wypowiedzi te mwi niekiedy wicej o kondycji
polskiego pracownika socjalnego ni jakiekolwiek naukowe analizy badawcze. Wielu uytkowni-
kw forum jest rozczarowanych nierealistycznym i nadmiernie uproszczonym medialnym wize-
runkiem ich roli zawodowej: Jestem pracownikiem socjalnym od 20 lat. () Nasza praca tak nie
wyglda. Biurokracja (...) dokumenty, zawiadczania tysice papierw. Przed wydaniem decyzji
wane s paragrafy, artykuy, sprawozdania, liczby, statystyki, prognozy itp. Czowiek w biedzie
jest na szarym kocu, na ktrego nie mamy czasu (). A gdzie prawda o naszych wynagrodzeniach,
e czsto brakuje nam od 10-go do 10-go. Dlaczego nie [jest] pokazane, e bezrobotny jest zare-
jestrowany tylko dla ubezpieczenia, e nasze dzieci nie jed na kolonie, bo nie mamy na to pie-
nidzy ()!!!!!!
28
. Fabularny wizerunek pracownika socjalnego wywouje niekiedy skrajne emocje
zbiorowe, odbiorcy serialu nie potrafi zachowa dystansu wobec filmowej opowieci, rzdzcej
si innymi prawami ni reporta czy dokument o pracy w terenie: W imieniu wszystkich pra-
cownikw MOPS jestemy oburzeni rzekomym profesjonalizmem pracownikw socjalnych. Film
w naszej ocenie nie odzwierciedla pracy pracownikw. Pracownik socjalny jest pokazany gorzej
jak zwyky klient pomocy spoecznej: prosty, biedny, bezradny. Niektre wypowiedzi wiadcz
o potrzebie identyfikacji zawodowej oraz o tsknocie pracownikw socjalnych do bycia prawdzi-
wym bohaterem spoecznym: Od 11 lat w pomocy spoecznej jako pracownik socjalny, terenowy.
od roku dyrektor opsu. podoba mi si ten odcinek, bo ja nadal chodz w teren. nie potrafi tylko
siedzie za biurkiem. tony papierw... to rzeczywisto, ale czasami trzeba popatrze na czowie-
ka. i tyle. i pomimo tylu lat czynnej pracy w zawodzie, dzi ogldajc ten film beczaam jak bbr.
26 R. Kowal, loraooa zawooow,, praoown|k sooja|n,, wo|onrar|usz - rea||zarorz, zaoa prao, sooja|nej, w: M. Czeohowska-Bieluga, A. Kanios, L. Adamow-
ska (red.), Nowe przesrrzen|e oz|alan|a w prao, sooja|nej w w,m|arze er,ozno-prakseo|og|ozn,m, 0toyna wydawnioza ,lmpuls", Krakow 2010, s. 141.
27 A. Roaski, Ubraz praoown|ka sooja|nego - ana||za rreo| reksru w |oka|nej pras|e, w: M. Czeohowska-Bieluga, A. Kanios, L. Adamowska (red.), Nowe
przesrrzen|e oz|alan|a w prao, sooja|nej w w,m|arze er,ozno-prakseo|og|ozn,m, op. o|r., s. 155.
28 Laohowana zostala oryginalna pisownia wszystkioh oytowanyoh wypowiedzi.
LIS 2 15paz2012.indd 163 17.10.2012 08:30
moe po tym serialu spoeczestwo bdzie wreszcie wiedziao, czym si zajmuj, kiedy zapytana
o zawd, z dum powiem, e jestem pracownikiem socjalnym; Policjanci, lekarze maj swoje
seriale, to i my te moemy mie. Ciekawe, co klienci na film powiedz :). Bardzo dua cz wpi-
sw zawiera krytyk braku profesjonalizmu w dziaaniach serialowych pracownikw socjalnych:
Dzisiejszy pracownik socjalny to profesjonalista, a nie osoba z przypadku, jak mona prezentowa
film, gdzie pracownik socjalny nie do, e jest wiadkiem przemocy domowej, sam dowiadcza
przemocy i nic z tym nie robi. A gdzie jest ustawowy obowizek podjcia dziaa, gdzie Zesp
Interdyscyplinarny?????.
Zoono pracy socjalnej jest, w ujciu Carole Sutton
29
, wypadkow czterech nastpujcych
czynnikw: niezwykle wymagajcego charakteru pracy, krtkotrwaoci przygotowania zawodo-
wego, skumulowania danych o zjawiskach bdcych przyczyn wielu dolegliwoci spoecznych
oraz wzrastajcych oczekiwa spoecznych. Badania wskazuj na wystpowanie tych samych
od lat obiektywnych i subiektywnych trudnoci w realizacji roli zawodowej pracownikw socjal-
nych w Polsce. Obiektywne trudnoci tworz: ze warunki materialne, nadmierne obcienie pra-
c, przerost biurokracji, brak specjalistw, ograniczone moliwoci awansu zawodowego, stres
zawodowy i niskie wynagrodzenia. Do trudnoci subiektywnych zalicza si: dylematy moralne
zwizane z podejmowaniem decyzji, brak satysfakcji zawodowej, niskie poczucie uytecznoci
i skutecznoci pracy socjalnej, przecienie psychiczne odpowiedzialnoci za losy klienta, po-
czucie alienacji, niedowartociowanie, wysoki poziom stresu i wypalenie zawodowe
30
.
Zdobywaniu tosamoci indywidualnej (kim jestem jako pracownik socjalny) towarzyszy cay
czas proces kreacji tosamoci instytucjonalnej, pozwalajcej na precyzyjne zdefiniowanie roli
zawodowej. Dobrego pracownika socjalnego, zdaniem Podgreckiego, charakteryzuje profesjo-
nalny pragmatyzm, ktry jest zarazem sprawdzianem czowieczestwa. Cechami, ktre warun-
kuj osignicie tego stanu, s: ekstrawersja, wewntrzne umiejscowienie kontroli, makiawelizm,
empatia
31
.
(Nie)profes|onalne schemaly oziaania w pracy polskich
pracownikw soc|alnych. wnioski z raporlu baoawczego
Badania przeprowadzone we wrzeniu 2010 roku na reprezentatywnej losowo-warstwowej prbie
1210 osb, zatrudnionych na stanowiskach pracownikw socjalnych, dotyczyy profesjonalizacji
pracy socjalnej, tosamoci i rl zawodowych pracownikw, a take ich potencjau modernizacyj-
nego. Warto przeledzi niektre z wnioskw i przyjrze si dodatkowej, pogbionej analizie wy-
powiedzi pracownikw socjalnych zatrudnionych w orodkach pomocy spoecznej, powiatowych
centrach pomocy rodzinie oraz jednostkach specjalistycznych (schroniskach i noclegowniach dla
29 C. 3utton, ls,oho|og|a o|a praoown|kow sooja|n,oh, tlum. L. 1ozefowioz, 0daskie wydawniotwo Psyohologiozne, 0dask 2004, s. 223.
30 A. Keplinger, ls,ohospoleozn, porrrer r,powego praoown|ka sooja|nego, ,3tudia 3oojologiozne" 1995, nr 1-2, s. 91-101.
31 1. Podgoreoki, Usobowoo praoown|ka sooja|nego, op. o|r., s. 126-127.
3[3
LIS 2 15paz2012.indd 164 17.10.2012 08:30

165
osb bezdomnych, rodowiskowych domach samopomocy i centrach integracji spoecznej), majc
na uwadze stopie zaawansowania procesu profesjonalizacji pracy socjalnej w Polsce
32
. Przedsta-
wione w tym rozdziale kwestie, zaczerpnite z raportu badawczego, koncentruj si wok podsta-
wowych empirycznych wskanikw profesjonalizacji pracy socjalnej (wasna baza teoretyczna,
publiczne uznanie, monopol specjalistycznych umiejtnoci i wiadczenia usug, profesjonalna
autonomia w dziaaniu i w podejmowaniu decyzji, profesjonalne ksztacenie, standardy etyczne,
profesjonalna organizacja zrzeszajca pracownikw socjalnych, presti i wynagrodzenie).
Profesjonalici d do uzyskania moliwie wysokiego prestiu spoecznego, do zdobycia
uznania dla caego swojego rodowiska i poszczeglnych jego czonkw. Pozycja zawodowa i spo-
eczna pracownika socjalnego w Polsce nie jest zbyt wysoka, z czego uczestnicy bada zdaj
sobie spraw. Niski status zawodowy, spoeczny i ekonomiczny polskiego pracownika socjalnego
wynika z niskiego uposaenia, nadmiaru obowizkw administracyjno-biurowych, braku prestiu
i szacunku u klientw oraz poczucia bezradnoci wobec narastajcej roszczeniowoci rodowi-
ska. Pracownicy socjalni przypuszczaj, e wysze oceny dotyczce prestiu ich zawodu maj
mieszkacy rodowisk, w ktrych pracuj, ni Polacy ogem (rnica jest istotna statystycznie
sign<0,005). Moliwo podniesienia prestiu zawodu badani pracownicy socjalni widz w przed-
siwziciach polegajcych na zwikszeniu uznania finansowego i spoecznego za wykonywan
prac. Due znaczenie miaoby rwnie podniesienie profesjonalizmu oraz wzrost standardw
pracy (samorzd zawodowy, dofinansowanie studiw, samochd subowy). W deklaracjach ba-
danych pracownikw socjalnych na wikszy presti ma wpyn wiksza autonomia wykonywa-
nia zawodu, w mniejszym stopniu zminimalizowanie stopnia feminizacji profesji, konkursy na
obsadzanie stanowisk, a w najmniejszym zmiana statusu zawodu na samodzieln dziaalno
gospodarcz (rnica jest istotna statystycznie sign<0,005). Nie stwierdzono zbyt wielu rnic
pomidzy grup lepiej i gorzej oceniajc presti, jeeli chodzi o ich pomysy na dziaania majce
podnie presti zawodu.
O profesjonalizacji decyduje oparcie aktywnoci zawodowej na systematycznej wiedzy teo-
retycznej oraz prospoeczne przesanie wykonywanej pracy. Badanych pracownikw socjalnych
charakteryzuje silna orientacja prospoeczna, ale stosunkowo niski poziom systematyzacji wie-
dzy. Respondenci s przekonani o posiadaniu wystarczajcej wiedzy oglnej i specjalistycznej.
Deklaruj, e maj braki, ale uzupeniaj je we wasnym zakresie, chocia w badanej populacji
samodoskonalenie nie jest wartoci szczeglnie cenion.
Pracownicy socjalni w Polsce znajduj si w niekomfortowej sytuacji maj wiadomo ni-
skiej oceny spoecznej, niskiej rangi pracy socjalnej oraz braku odpowiedniego prestiu zawodu
poczon z przekonaniem o posiadaniu dobrego formalnego przygotowania do wykonywania
obowizkw zawodowych. Ponad poowa badanych pracownikw socjalnych legitymowaa si
odpowiednim przygotowaniem do zawodu, popartym odpowiednim dyplomem uczelni wyszej.
32 Uane przedstawione w tym rozdziale poohodz z analiz zespolu badawozego: Marty Luozyskiej, 1omasza Kamierozaka, Marka Rymszy i Marioli
Bieko, nie oznaozone przypisami dane s wynikiem analizy wlasnej, por. M. Bieko, w,brane rosamoo|owe aspekr, zawoou praoown|ka sooja|ne-
go, w: M. Rymsza (red.), 0z, pooejo|e akr,w|zujoe ma szans7 lraoown|o, sooja|n| | praoa sooja|na w lo|soe 20 |ar po reform|e s,sremu pomoo,
spoleoznej. lnstytut 3praw Publioznyoh, warszawa 2011, s. 111-140.
LIS 2 15paz2012.indd 165 17.10.2012 08:30
Jednak w odpowiedziach badanych na pytanie, co jest waniejsze w ich pracy przygotowanie za-
wodowe czy dowiadczenie yciowe, uwidocznia si tendencja do pomniejszania roli fachowego
przygotowania zawodowego w pracy pracownika socjalnego na korzy yciowego dowiadcze-
nia
33
. Profesjonalista legitymuje si rozleg wiedz, stale aktualizowan, majc zastosowanie
w praktyce. W badanej populacji fachowa wiedza jako empiryczny wskanik profesjonalizmu
ustpuje miejsca dowiadczeniu yciowemu i chci pomagania.
Pracownicy socjalni deklaruj zadowolenie z wykonywania zawodu, ktrego podstaw sta-
nowi satysfakcja z niesienia pomocy potrzebujcym, obcowanie z ludmi, rozwizywanie pro-
blemw, a wic dziaania zwizane z bezporedni relacj z klientem. Badani pracuj z osobami
i grupami, ktre nie rokuj natychmiastowego efektu udzielanej pomocy, s to osoby bezrobotne,
bezdomne, uzalenione, niepenosprawne. Do kategorii klientw trudnych pracownicy socjalni
zaliczaj przede wszystkim osoby z zaburzeniami psychicznymi oraz osoby uzalenione od alko-
holu. Wykonywana przez respondentw praca socjalna opiera si na bliskich relacjach z klientem,
czyli kolejnym atrybucie profesji.
Optymalny model pracy socjalnej musi uwzgldnia gwarancj autonomii w zakresie prowa-
dzonej dziaalnoci. Profesjonalici d do autonomii, zmierzajc do redukowania zewntrznych
zalenoci i kontroli, tymczasem w badanej grupie pracownicy socjalni s i chc by pracownikami
etatowymi placwek wsparcia, a nie wykonywa wolny zawd na wasny rachunek. Samodzielne
podejmowanie decyzji, a wic niezwykle istotny wskanik profesjonalizacji pracy socjalnej jest
nisko cenion zalet w zawodzie.
Z deklaracji badanych wynika, e funkcjonowanie w roli pracownika socjalnego jest zajciem
stresujcym i obciajcym psychicznie. Na poziom odczuwanego stresu zdecydowanie sfemi-
nizowanej grupy badanych wydaje si silnie rzutowa konieczno pogodzenia obowizkw
zawodowych i rodzinnych. Wypalenie zawodowe przejawia si w kategoriach wyczerpania emo-
cjonalnego, depersonalizacji i ograniczenia samorealizacji. Poczucie przecienia, chronicznego
zmczenia, obojtny stosunek do klientw, utrata entuzjazmu, rutynizacja dziaa to skutki wypa-
lenia zawodowego zaobserwowane w badanej grupie. W caej badanej populacji wymieniono trzy
czynniki, ktre s najczciej rdem stresu: postawy i zachowania klientw, brak spoecznego
szacunku dla zawodu pracownika socjalnego oraz niskie wynagrodzenie finansowe za wykonywa-
n prac. Dwie ostatnie kategorie stoj na przeszkodzie realizacji pracy socjalnej w standardach
profesjonalnych. W badanej grupie stosunkowo rzadko wystpuj deklaracje wiadczce o d-
eniu do wzrostu kompetencji, do samorealizacji, ktre pomagayby skutecznie w ograniczaniu
przejaww wypalenia zawodowego.
33 M. Luozyska, w,brane e|emenr, or|enraoj| zawooowej | s,ruaoj| spoleoznej praoown|kow sooja|n,oh, w: M. Rymsza (red.), 0z, pooejo|e akr,w|zujoe
ma szans7, op. o|r., s. 81.
LIS 2 15paz2012.indd 166 17.10.2012 08:30

167
Tra|ekloria yciowa pracownikw soc|alnych a proces profes|onalizac|i
Zmienne zwizane z trajektori ycia: wiek, sta pracy, stan cywilny i miejsce zamieszkania r-
nicuj profesjonalne obszary funkcjonowania pracownika socjalnego w zawodzie.
Wyrni mona grup najmodszych pracownikw socjalnych do 25 roku ycia ze staem
w zawodzie do 2 lat, na og zatrudnionych na najniszym stanowisku aspiranta pracy socjalnej.
S to badani, ktrzy legitymuj si najniszymi zarobkami w caej badanej populacji. Deklaruj
wyszy presti zawodu, w istotnie mniejszym stopniu odczuwaj brak spoecznego szacunku dla
przedstawicieli swojego zawodu ni starsi pracownicy. Im nisze stanowisko pracy, a zarazem
modszy wiek i krtszy sta wykonywania zawodu, tym wysza rednia spodziewanej oceny pre-
stiu zawodu pracownika socjalnego w Polsce i w rodowisku lokalnym respondentw (rnica
jest istotna statystycznie sign<0,005). Na starcie drogi zawodowej odczuwaj zdecydowanie wik-
szy ni starsi pracownicy stres dotyczcy wsppracy ze specjalistami z zewntrz, postaw i zacho-
wa klientw, czciej odczuwaj bezsilno wobec ich problemw. Ceni sobie wysoko wrd
wartoci pracy socjalnej opiekuczo, wolno decyzji i wyboru. Wan zalet pracy jest dla
nich moliwo wasnego rozwoju w porwnaniu ze starszymi pracownikami (rnica jest istot-
na statystycznie sign<0,005). W przypadku podstaw pedagogiki, socjologii, znajomoci jzykw
obcych i obsugi komputera deklaruj bardziej usystematyzowan wiedz ni starsi pracownicy.
Na drugim biegunie profesjonalnej charakterystyki pracownika socjalnego wyrnia si grupa
starszych badanych w wieku 41 50 lat ze staem 16 20-letnim i na og na wyszym stanowisku.
Pracownicy socjalni w wieku rednim i dojrzaym oraz osoby owdowiae i rozwiedzione mog
napotka na wiksze bariery profesjonalizacji. Istotnie czciej deklaruj najwyszy poziom
stresu (sign<0,005) oraz wiksz liczb obszarw funkcjonowania w pracy, bdcych rdem
stresu, a take symptomw wypalenia zawodowego. Starszy wiek, duszy sta pracy i wysze
stanowisko warunkuj mniejsze rednie przekonanie badanych pracownikw socjalnych o pre-
stiu ich zawodu w Polsce i w lokalnym rodowisku pracy. Wraz z wiekiem i duszym staem
oraz wyszym stanowiskiem wzrastaj oczekiwania dotyczce standardu pracy, jako bardziej
prestiowe postrzega si wysze wynagrodzenie, powoanie samorzdu zawodowego, przydzie-
lenie samochodu subowego, refundowanie studiw, wiksz autonomi w pracy, zmniejszenie
feminizacji zawodu.
W miar osigania przez pracownikw socjalnych wieku redniego i dojrzaego zwiksza si
liczba deklaracji o wyszym stopniu satysfakcji zawodowej z udzielania pomocy i pracy w tere-
nie. Mniej przeszkadzaj postawy i zachowania klientw. Wzrasta jednoczenie niezadowolenie
zwizane z deklarowan pul odczuwanych ogranicze i niedogodnoci (jak np. niskie wynagro-
dzenie, brak spoecznego uznania dla zawodu, ze warunki lokalowe, nagromadzenie zada pra-
cowniczych, biurokracja).
Najwysza rednia wypalenia zawodowego wystpowaa u starszych i dowiadczonych pra-
cownikw socjalnych z duszym staem pracy. Im starszy wiek oraz wysze stanowisko, tym
statystycznie istotnie czciej pojawiaj si deklaracje dotyczce znuenia, utraty entuzjazmu
dla pracy z klientem, niechci do innowacji, inercji (sign<0,005). Obok rosncego obcienia zwi-
LIS 2 15paz2012.indd 167 17.10.2012 08:30
zanego z prac ronie rwnie deklarowana wiedza, dowiadczenie i umiejtnoci zawodowe.
Wyej cenion wartoci jest odpowiedzialno i lojalno, na wartoci za traci wolno decyzji
i wyboru.
Miejsce zamieszkania uzupenia charakterystyk profesjonalnego obrazu funkcjonowania
pracownika socjalnego w zawodzie. Im wiksza miejscowo, tym wiksza liczba i rnorodno
klientw, z ktrymi pracuj badani, wysze zarobki, wicej zgaszanych rde stresu w pasz-
czynie zawodowej oraz symptomw wypalenia zawodowego. W mniejszych miejscowociach,
pomimo niszych dochodw, deklarowana jest wiksza satysfakcja z kontaktu i procesu poma-
gania klientowi, ktry jest mniej anonimowy. Mieszkacy wsi najczciej deklaruj konieczno
uzupenienia swojej profesjonalnej wiedzy.
cieka zawooowa pracownikw soc|alnych a proces profes|onalizac|i
Istotn zmienn rnicujc proces profesjonalizacji jest miejsce zatrudnienia. Ten podstawowy
element cieki zawodowej badanych pracownikw socjalnych zwizany jest rwnie z ich wie-
kiem i staem pracy, gdy redni wiek i redni sta pracy respondentw jest najwyszy w przy-
padku pracownikw socjalnych z orodkw pomocy spoecznej i najniszy w przypadku pracow-
nikw socjalnych z placwek specjalistycznych. Z analizy uzyskanych wynikw bada wyania
si szczeglnie zrnicowany obraz standardw usug socjalnych w dwch grupach: w badanej
kadrze orodkw pomocy spoecznej i placwek specjalistycznych.
Pracownicy orodkw pomocy spoecznej w warstwie deklaratywnej jawi si jako bardziej
sfrustrowana grupa zawodowa ni pracownicy jednostek specjalistycznych. Na obraz ten skadaj
si: najniszy poziom oceny prestiu zawodu w kraju oraz w rodowisku lokalnym, najwyszy po-
ziom stresu zawodowego oraz najwysze natenie symptomw wypalenia zawodowego wrd
wszystkich badanych warstw. Przeszkadza im nadmiernie rozbudowany zakres zada instytucji
i obowizkw personelu w wikszym stopniu ni pracownikom placwek specjalistycznych. Po-
wan bolczk jest rwnie brak spoecznego szacunku dla zawodu pracownika socjalnego,
ktry nie jest a tak istotnym rdem stresu w placwkach specjalistycznych. Due nasilenie
stresu badani pracownicy wi z niskimi zarobkami. Polski pracownik socjalny, ze wzgldu na
niskie wynagrodzenia, paradoksalnie mieci si w tradycyjnym ujciu pojmowania profesji, ozna-
czajcej ten rodzaj praktyki, ktry ma charakter raczej publicznej suby dla publicznego dobra
ni zajmowania si czym ze wzgldu na wymierne, materialne korzyci.
Bardziej zinstytucjonalizowany urzdniczy charakter pracy w orodkach pomocy spoecz-
nej wynika z przywizania do posady, wyej ni w placwkach specjalistycznych ceniona jest
praca w terenie i poczucie pewnoci zatrudnienia, stanowczo odrzuca si moliwo wikszej sa-
modzielnoci i autonomii zawodowej. Udzielanie pomocy materialnej, finansowej, rzeczowej jest
dla pracownikw orodkw pomocy spoecznej istot wsparcia w wikszym stopniu ni dla pra-
cownikw placwek specjalistycznych. Pracownicy orodkw pomocy spoecznej gorzej oceniaj
si w zakresie aktywizowania klientw i nawizywania z nimi kontaktu. Czciej ni pracownicy
placwek specjalistycznych deklaruj konieczno szkole dla uzupenienia wiedzy. Kompletno
LIS 2 15paz2012.indd 168 17.10.2012 08:30

169
i pewno wasnej profesjonalnej wiedzy jest najniej oceniana przez pracownikw orodkw
pomocy spoecznej w caej badanej populacji.
Pracownicy placwek specjalistycznych postrzegaj swoj dziaalno zawodow w wik-
szoci badanych obszarw w sposb bardziej profesjonalny. Jako gwne zalety pracy socjalnej,
oprcz oczywicie pomocy klientowi, wymieniaj autonomi i rozwj. Zakadaj najwyszy wrd
wszystkich badanych warstw poziom oceny prestiu zawodu w kraju oraz w gminie/powiecie. Po-
stuluj podniesienie prestiu zawodu poprzez wyszy standard w pracy: przyznanie samochodu
subowego, refundowanie studiw, moliwo podejmowania samodzielnych decyzji, zmniejsze-
nie ingerencji zewntrznej. S najbardziej zainteresowani budowaniem korporacji zawodowej.
Pracownicy placwek specjalistycznych zgaszaj najmniejsze nasilenie stresu zawodowe-
go w porwnaniu z badanymi pracownikami orodkw pomocy spoecznej oraz pracownikami
powiatowych centrw pomocy rodzinie. Wymieniane rda stresu w pierwszej kolejnoci do-
tycz bezporednio klienta jego postaw i zachowa lub bezsilnoci wobec jego problemw,
a w dalszej kolejnoci niskich wynagrodze (otrzymuj najnisze rednie dochody netto w caej
badanej populacji), braku spoecznego uznania dla zawodu czy trudnoci we wsppracy z wa-
dzami lokalnymi.
W placwkach specjalistycznych czciej oferta dotyczy konkretnych usug specjalistycznych
oraz wsparcia w zakresie wyraania troski, okazywania zaufania, zrozumienia, wspczucia oraz
uznania, akceptacji dla wysikw klienta ni w orodkach pomocy spoecznej.
Marek Rymsza
34
stawia tez, e pracownicy socjalni ze specjalistycznych placwek wspar-
cia stanowi najbardziej prorozwojow cz polskich sub spoecznych. Pracownicy jednostek
specjalistycznych najwyej w caej badanej populacji oceniaj kompletno i pewno wasnej
wiedzy. O profesjonalizmie i deniu do rozwoju w dziedzinie zawodowej wiadczy moe fakt, e
zatrudnieni w jednostkach specjalistycznych najczciej te w caej badanej populacji uzupeniaj
wiedz we wasnym zakresie. Czciej w wielu obszarach dziaa deklaruj wiksz swobod
i brak wtpliwoci w porwnaniu z pracownikami orodkw pomocy spoecznej i powiatowych
centrw pomocy rodzinie.
Z analizy danych raportu wynika, e orientacje respondentw odnonie pracy socjalnej s
bardziej produktem warunkw, w ktrych pracuj, ni ich formalnej edukacji. Proces profesjona-
lizacji przez instytucjonalizacj widoczny jest wyraniej wrd pracownikw orodkw pomocy
spoecznej i powiatowych centrw pomocy rodzinie jako trzonu kadr instytucjonalnej pomocy
spoecznej ni wrd pracownikw socjalnych zatrudnionych w placwkach specjalistycznych.
Dowiadczenia zawodowe pracownikw socjalnych okazuj si by dla nich, wbrew temu, co
sami deklaruj, zdecydowanie waniejsze ni ich dowiadczenia yciowe. Wyniki bada dowo-
dz, e mechanizm profesjonalizacji przez instytucjonalizacj jest silniejszy ni mechanizm pro-
fesjonalizacji przez edukacj. W procesie profesjonalizacji problemem nie jest brak formalnych
kwalifikacji, ale raczej ograniczone moliwoci ich wykorzystania w codziennej zrutynizowanej
34 M. Rymsza, w srron profesjona||zaoj| prao, sooja|nej7 wn|osk| kooowe, w: M. Rymsza (red.), 0z, pooejo|e akr,w|zujoe ma szans7, op. o|r.,
s. 242, patrz take opraoowanie M. Rymszy zawarte w niniejszym tomie.
LIS 2 15paz2012.indd 169 17.10.2012 08:30
pracy, wykonywanej przede wszystkim przez pracownikw socjalnych zatrudnionych w orod-
kach pomocy spoecznej
35
.
Rnorodno czynnikw skorelowanych z profesjonalizacj w zawodzie pracownika socjal-
nego a ujawnionych w opisywanym raporcie potwierdza, jak zoone jest to zjawisko i jak bardzo
niedookrelony pozostaje charakter wzajemnych powiza midzy rnymi zmiennymi majcymi
wpyw na jego poziom. Praca socjalna, jej eklektyzm przejawia si w jednoczesnym konstruowaniu
swego profesjonalnego obrazu oraz dekonstruowaniu fragmentw tego, co skada si na konwen-
cjonalnie rozumian profesjonalizacj
36
.
Na zakoczenie warto podkreli, e przedstawione wnioski dotycz gwnie kobiet. Kobiety
stanowiy w badaniu a 94,2 % respondentw, a mczyni jedynie 5,8%. Wyniki raportu po-
twierdziy, e praca socjalna to w Polsce zawd wysoce sfeminizowany. Na wiecie, podobnie
jak w Polsce, prac socjaln charakteryzuje si jako kobiec
37
. Zawd ten identyfikowany jest
spoecznie jako opiekuczy, a nie pomocowy. Profesje zwizane z szeroko rozumian opiek
wydaj si by, w opinii publicznej, modyfikowanymi tradycyjnymi zajciami domowymi. Wyko-
nywana gwnie przez kobiety praca zarobkowa, zwizana ze spoeczn reprodukcj, zajmuje na
og nisk pozycj w hierarchii zawodw
38
.
W Polsce feminizuj si zawody o zarobkach na niskim i rednim poziomie, niechtnie wyko-
nywane przez mczyzn, spoecznie niezbdne, o ograniczonym zakresie odpowiedzialnoci,
zawody usugowe, zbiurokratyzowane oraz takie, ktre przynajmniej z pozoru umoliwiaj po-
godzenie pracy zawodowej z obowizkami domowymi
39
.W t charakterystyk wpisuje si zawd
pracownic socjalnych i zwizane z nim, deklarowane w raporcie, problemy: niskie uposaenie,
niski poziom satysfakcji z pracy, nadmiar obowizkw administracyjno-biurowych, brak prestiu
i szacunku u klientw oraz poczucie bezradnoci wobec narastajcej roszczeniowoci rodowiska.
W perspektywie gender studies stereotypowo postrzegana tre rl pciowych ma ogrom-
ny wpyw na psychospoeczne aspekty funkcjonowania kobiet w roli zawodowej. Zdecydowana
wikszo klientw widzi relacj pomocy w perspektywie przypisanych kobiecie cech i zdetermi-
nowanych nimi moliwoci dziaania
40
. Pe wyznacza spoeczno-kulturowy skrypt wykonywania
zawodu pracownika socjalnego. Kobiecie przypisuje si stereotypowo bierno i pasywno w sfe-
rze prywatnej i publicznej, a wic problemem staje si autonomia oraz niezaleno w realizacji
zada zawodowych, przejawiajcych si moliwoci planowania dziaa i swobodnego wyboru
metod pracy oraz ich oceny.
Kulturowe stereotypy pci mog mie wpyw nie tylko na proces budowania relacji pomocowej
i na jej rezultat, ale rwnie na tosamo kobiet wykonujcych zawd pracownika socjalnego.
Klienci oczekuj od opiekunki spoecznej altruizmu, szacunku, empatii, wyrozumiaoci, tym-
35 lb|oem, s. 243.
36 K. lrysztaoki, S|la | slaboo prooesow profesjona||zaoj| prao, sooja|nej, w: B. Matyjas, M. Porbanieo (red.), w orooze ku profesjona||zaoj| zawoou
praoown|ka sooja|nego, wydawniotwo Akademii witokrzyskiej, Kieloe 2008, s. 25.
37 L. Uominelli, lem|n|sr Soo|a| work 1heor, ano lraor|oe, Palgrave, New ork 2002, s. 53.
38 A. Chiristie, Negor|ar|ng rhe unoomforrab|e |nrerseor|ons berween genoer ano profess|ona| |oenr|r|es |n soo|a| work, ,Critioal 3ooial Polioy", May
2006, nr 26, s. 390-411.
39 A. 3ekleoka, 1osamoo plo|owa wobeo w,zwa \\l w|eku, oz,|| moz,n| w zawooaoh sfem|n|zowan,oh, w: M. 1ezierski, M. winolawska, B. Brodzi-
ska (red.), lleo w ,o|u pub||ozn,m. lonoroonoo prob|emow | perspekr,w, wydawniotwo Naukowe uMK, 1oru 2009, s. 101-102.
40 U. 1rawkowska, lorrrer wspolozesnego praoown|ka sooja|nego. Sruo|um soojo|og|ozne, op. o|r., s. 385.
LIS 2 15paz2012.indd 170 17.10.2012 08:30

171
czasem profesjonalizm kojarzony jest czciej ze stereotypowymi cechami mskimi, takimi jak:
logika, racjonalno, opanowanie, niezaleno czy stanowczo.
Zakoczenie, czyli oylemaly wspczesnego |amunika
Jednym z najwikszych zagroe dla wspczesnego wiata jest eksplozja problemw spoecznych.
Proces globalizacji oraz intensywne przyspieszenie rozwoju cywilizacyjnego determinuj zmiany
w obszarze problemw i kwestii spoecznych. Transformacji podlegaj mechanizmy i modele funk-
cjonowania jednostek, rodzin i grup w spoecznociach lokalnych. Zmianom spoecznym towarzysz
dynamiczne przeobraenia systemw wspomagajcych czowieka w procesie dostosowania si do
coraz szybszych zmian warunkw ycia. Dotyczy to zarwno perspektywy wyznaczajcej okrelony
sposb postrzegania czowieka i jego zasobw, jak rwnie refleksji teoretycznej oraz praktyki i in-
strumentw dziaania wykorzystywanych w procesie adaptacji do zmieniajcej si rzeczywistoci
spoecznej, kulturowej, gospodarczej, politycznej. Praca socjalna w coraz wikszym stopniu staje
wobec koniecznoci uwzgldnienia globalnego oraz wielokulturowego kontekstu pomocy.
Wspczenie obowizujcy model pracy socjalnej stawia pytania dotyczce tosamoci
spoecznej, ale rwnie wie prby odpowiedzi z podejciem systemowym, poszukiwaniem
wzorw redystrybucji wadzy oraz kierunkw ich przeksztacania. Globalna pomoc spoeczna.
odpowiadajc na nowe problemy spoeczne, przechodzi w swoim rozwoju od skoncentrowania na
moralnoci w kierunku standardw i zarzdzania ryzykiem
41
. W rozwinitych krajach zachodnich
realnym staje si niebezpieczestwo deprofesjonalizacji w pracy socjalnej. Proces ten przejawia
si w rutynizacji, fragmentaryzacji oraz utracie kreatywnoci, refleksyjnoci i samodzielnoci
w podejmowaniu decyzji; relatywnym spadku zatrudnienia wysoko kwalifikowanych specjalistw
na rzecz niej kwalifikowanych i niej patnych pracownikw oraz w zatrudnianiu pracownikw
socjalnych z profesjonalnym wyksztaceniem na stanowiskach, na ktrych ich kwalifikacje nie s
potrzebne ani w peni wykorzystywane
42
.
W dobie wspczesnego upodobania do medykalizacji i patologizacji ludzkiego zachowa-
nia praca socjalna w coraz wikszym stopniu staje wobec koniecznoci skutecznego wiadczenia
usug z uwzgldnieniem gotowych diagnoz, etykiet i tosamoci. Pomaganie potrzebujcemu
czowiekowi opiera si w coraz wikszym stopniu na podstawach naukowych. Wiedza profesjo-
nalna jest zwykle charakteryzowana jako ekskluzywna, poza zasigiem atwego zrozumienia,
wymagajca szczeglnych predyspozycji i stara. Liczne kursy i szkolenia pracownikw pomocy
spoecznej s potwierdzeniem stale rosncych kwalifikacji i umiejtnoci tej grupy zawodowej.
Jak pokazuj liczne analizy badawcze, polscy pracownicy socjalni wysoko oceniaj swoje przygo-
41 1.0. Ualey, larrzo przez pr,zmar. s,nrez posrpow prao, sooja|nej, w: 1.0. Ualey (red.), losrp, w prao, sooja|nej. lozo baoan|a, eoukaoj | prak-
r,k, op. o|r., s. 309-314.
42 K. eally i 0. Meagher, oyt. za: 1. 3zmagalski, lrofesje we wspolozesnej perspekr,w|e reorer,oznej a w,zwan|a profesjona||zaoj| prao, sooja|nej w lo|-
soe, op. o|r., s. 33.
3[4
LIS 2 15paz2012.indd 171 17.10.2012 08:30
towanie zawodowe, uwaaj, e s dobrze wyksztaceni, a w swoich dziaaniach profesjonalni
43
.
Mog by przekonani, e posiadaj wiedz niedostpn klientom i z tego tytuu przysuguje im
prawo do decydowania o ich losach. Stoi to w sprzecznoci z ide partnerstwa i podmiotowego
traktowania klienta, a tym samym w sprzecznoci z rzeczywistym profesjonalizmem.
Wan kwesti jest problem formacji pracownikw socjalnych nie tylko jako sprawnych i kom-
petentnych profesjonalistw, ale i wraliwych ludzi. Nie wszyscy pracownicy socjalni legitymuj
si odpowiednim wyksztaceniem specjalistycznym, przekonanie o profesjonalizmie moe u nich
wynika w duej mierze ze wiadomoci posiadania bogatego dowiadczenia zawodowego i ycio-
wego. Pomimo tego, e pracownicy socjalni czuj si wrcz mistrzami w umiejtnociach prak-
tycznych i spoecznych
44
, polski wzr pracy socjalnej jest w ocenie spoecznej identyfikowany
przede wszystkim z urzdniczym systemem dystrybucji wiadcze. Zadania spoczywajce na
pracownikach socjalnych s tak absorbujco czasowo, e w istocie cay mechanizm funkcjonowa-
nia placwek pomocy spoecznej koncentruje si na dystrybucji wiadcze, biurokratycznych pro-
cedurach i na dziaaniach doranych. Niewiele osb wie zawd pracownika socjalnego z misj
i spoecznym autorytetem. Wskie oczekiwania klientw pomocy spoecznej wobec pracownikw
socjalnych, niech ze strony klientw pomocy spoecznej do pozamaterialnych form pomocy
umacniaj biurokratyczny styl uprawiania pracy socjalnej w Polsce.
Pracownicy socjalni identyfikuj dziaania profesjonalne z prac zgodn z zasadami etyki za-
wodowej, z funkcjami instytucji, w ktrej pracuj, z uywaniem metod i technik profesjonalnego
dziaania, opartych na przepisach prawa
45
. W czasach decentralizacji, renesansu lokalizmu i in-
dywidualizacji ryzyka pojawiajce si w pracy socjalnej nowe role animatora, organizatora sieci
spoecznych, lokalnego polityka spoecznego wymagaj koncentracji na grupach i organizacjach
oraz rnych rodowiskach spoecznych. Jednak dziaalno pracownika socjalnego w zasadzie
sprowadza si do wypeniania zada urzdnika administracji publicznej, niemajcego czasu na
prac socjaln i rodowiskow, gwnie z powodu przecienia obowizkiem nadmiernie rozbu-
dowanej sprawozdawczoci. Pogbiajca si decentralizacja zada spoecznych w gminach bez
tworzenia nowych stanowisk pracy powoduje, e pracownik socjalny jest zmuszony realizowa
niemal peen zestaw zada znajdujcych si w Ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy spo-
ecznej
46
. Konieczno interdyscyplinarnoci zawodu pracownika socjalnego w zakresie meryto-
rycznym, przy jednoczesnej koniecznoci bycia urzdnikiem administracyjnym, skutkuje brakiem
profesjonalizmu w realizacji pracy socjalnej i rodowiskowej w terenie
47
.
Jak pokazuj wyniki raportu z 2011 roku, mamy do czynienia, zwaszcza w przypadku dowiad-
czonych pracownikw orodkw pomocy spoecznej, ze zjawiskiem formalnej profesjonalizacji,
a zarazem faktycznej deprofesjonalizacji pracy socjalnej. Formalnie coraz lepiej wyksztaceni pra-
43 L. Kawozyska-Butrym, lraoown|o, sooja|n|, w: L. Kawozyska-Butrym (red.), Konoepoje op|ek| | zawoo, op|ekuoze, wydawniotwo uniwersytetu
warmisko-Mazurskiego, 0lsztyn 2001, s. 181, A. 0leoh, Fr,ka w profesjona|n,oh sranoaroaoh praoown|kow sooja|n,oh, op. o|r., s. 132, U. wolska-
-Pryliska, lrojekr sooja|n, w kszraloen|u | oz|alan|u spoleozn,m, ,lsk" wydawniotwo Naukowe, Katowioe 2010, s. 30.
44 B. Kromolioka, w,brane bar|er, oz|alan|a spoleoznego praoown|kow sooja|n,oh , w: L. Kantowioz, A. 0lubiski (red.), lz|alan|e spoleozne w prao,
sooja|nej na progu \\l w|eku, wydawniotwo Ldukaoyjne Akapit, 1oru 2003, s. 245.
45 L. Kantowioz, M|oz, profesjona||zmem a osob|sr,m zaangaowan|em - o,|emar, er,ozne prao, sooja|nej, op. o|r., s. 23-24.
46 1ekst jednolity - Uzu 2009 Nr 175, poz. 1362 ze zm., art. 119, ust. 1.
47 M. 0rewiski, Uo aom|n|srrowan|a oo zarzozan|a uslugam| spoleozn,m|, w: M. 0rewiski, B. 3krzypozak (red.), rooow|skowe uslug| spoleozne -
nowa perspekr,wa po||r,k| | peoagog|k| spoleoznej, wydawniotwo wyszej 3zkoly Pedagogioznej 1wP w warszawie, warszawa 2011, s. 32-33.
LIS 2 15paz2012.indd 172 17.10.2012 08:30

173
cownicy socjalni okrelaj si jako rzetelni, odpowiedzialni i zaangaowani nieomylni eksperci,
dziaajcy dla publicznego dobra, postrzegajcy swoj profesj w kategoriach podporzdkowa-
nia si odgrnym dyrektywom. W rzeczywistoci, pozbawieni autonomii, zdajc sobie spraw
z niskiego statusu wasnej profesji, zajmuj si oni przede wszystkim dystrybucj wiadcze po-
mocowych w wietle obowizujcych ustaw.
Sami pracownicy socjalni w badaniach powiconych statusowi ich profesji nie identyfikuj
si z uznanym w spoeczestwie niezalenym profesjonalist wykonujcym prac na podstawie
wyspecjalizowanej wiedzy. Z analiz wynikw bada wyania si obraz wspczesnego jamunika,
funkcjonujcego w administracyjnej, redystrybucyjnej i diagnostyczno-analitycznej paszczynie
pracy socjalnej. Brakuje w tym rysopisie profesjonalnego animatora i organizatora rodowiska, od
ktrego mobilnoci i kreatywnoci zaley w duej mierze efektywno wzmacniania potencjau
ludzkiego w rodowisku lokalnym.
W spoeczestwach ponowoczesnych oczekuje si elastycznoci zawodowej. Coraz powszech-
niej mwi si o domenach zawodowych lub ekspertyzie, bez podkrelania samego zawodu jako
takiego. Wane jest, eby zawd by powszechnie rozpoznawalny, uznany i akceptowany
48
. W ob-
liczu mnocych si problemw spoecznych, zoonych patologii, bezradnoci jednostek, margi-
nalizacji i wykluczenia pracownik socjalny w Polsce pozostaje jedynie nisko cenionym rzemielni-
kiem, a wic wspczesnym jamunikiem, chocia powinien i czsto sam pragnie by kreatywnym
twrc przestrzeni zawodowej profesjonalnego pomagacza.
48 . von Lwijk, lraoa w,sok|ej jakoo|. naj|srorn|ejsze jesr uznan|e., w: A. Brandstaetter, P. errmann, C. 0'Connell (red.), lehn|owan|e uslug sooja|-
n,oh w konreko|e europejsk|m - oo ogolu oo szozegolu, przel. L. 1aroszewska, M. witkowska, wydawniotwo wyszej 3zkoly Pedagogioznej 1wP
w warszawie, warszawa 2010, s. 107.
LIS 2 15paz2012.indd 173 17.10.2012 08:30
LIS 2 15paz2012.indd 174 17.10.2012 08:30
Faradeks e|skie| emecy
seeczne|:
profes|onalizac|a pracy
soc|alne| na obrzeach
syslemu
Harek Rymsza
4
LIS 2 15paz2012.indd 175 17.10.2012 08:30
Tosamo zawooowa pracownikw soc|alnych w Polsce:
miozy urzonikami pomocy spoeczne| a spec|alislami oo pracy
soc|alne|
Budowa systemu pomocy spoecznej jest jednym z niewielu przedsiwzi polskiej transformacji
konsekwentnie realizowanych w duszym ni na przykad jedna kadencja parlamentarna wy-
miarze czasowym
1
. W ramach tego przedsiwzicia przeksztacenia instytucjonalne zwizane
z budowaniem najpierw sieci orodkw pomocy spoecznej w miejsce funkcjonujcej w okresie
socjalizmu sieci orodkw opiekuna spoecznego, a nastpnie powiatowych centrw pomocy
rodzinie poczone zostay z profesjonalizacj sub spoecznych, a w szczeglnoci najwaniej-
szego korpusu tych sub pracownikw socjalnych. Niestety, dziaania w sferze instytucjonalnej
i edukacyjnej nie zostay odpowiednio skoordynowane. Ksztacenie ukierunkowane zostao na
podniesienie wiedzy i umiejtnoci przedstawicieli sub spoecznych w zakresie wiadczenia
pracy socjalnej jako kwalifikowanej usugi adresowanej gwnie do sabszych, nieprzystosowa-
nych spoecznie i niezaradnych ekonomicznie jednostek
2
. Natomiast zbudowana sie gminnych
orodkw pomocy spoecznej i powiatowych centrw pomocy rodzinie nie stworzya przyja-
znych ram instytucjonalnych do praktykowania pracy socjalnej. Gminne orodki i powiatowe
centra s bowiem w duej mierze urzdami do spraw socjalnych, ktrych zadaniem jest udzielanie
wymiernych finansowo i materialnie form wsparcia i w ktrych praca socjalna jest faktycznie
marginalizowana lub jak wskazuje Dobroniega Trawkowska
3
jedynie pozorowana
4
.
Warto podkreli, e ustawodawca, projektujc zasady funkcjonowania pomocy spoecznej,
uzna dziaania osonowo-opiekuczo-redystrybucyjne i dziaania ukierunkowane na usamodziel-
nienie klientw jako rwnowane
5
. Rzeczywisto okazaa si jednak odmienna. W orodkach po-
mocy spoecznej i powiatowych centrach pomocy rodzinie dominuj procedury administracyjne
niejako wciskajce zatrudnianych tam pracownikw socjalnych w gorset urzdniczy zwizany
z ustalaniem kryteriw uprawniajcych do wsparcia, prowadzeniem dokumentacji udzielanej
pomocy i wypat wiadcze pieninych kosztem pracy socjalnej jako kwalifikowanej usugi
spoecznej ukierunkowanej na yciowe usamodzielnianie klientw. Przygotowani (lepiej lub go-
rzej to temat na odrbne opracowanie) do takiej kwalifikowanej pracy z klientami adepci pracy
socjalnej jako kierunku ksztacenia dowiadczaj w tych placwkach klasycznego dysonansu
poznawczego midzy posiadan wiedz i umiejtnociami, ktre chcieliby wykorzysta w dzia-
alnoci zawodowej, a oczekiwaniami instytucji, w ktrej podejmuj prac. Jak uczy psychologia
1 1. Krzyszkowski, M|oz, pasrwem op|ekuoz,m a op|ekuoz,m spoleozesrwem. lererm|nanr, funkojonowan|a rooow|skowej pomoo, spoleoznej
na poz|om|e |oka|n,m, wydawniotwo uniwersytetu Lodzkiego, Lod 2005.
2 wyranie zaniedbana zostala praoa soojalna z rodzin i spoleoznooi lokaln. Ldukaoyjn ,dziur" w tym zakresie probuje si zapelnio dopiero od
niedawna poprzez upowszeohnianie w ramaoh pomooy spoleoznej asystentury rodziny oraz praoy rodowiskowej opartej na organizowaniu i animaoji
spoleoznooi lokalnyoh. Por. omowienie programow ksztaloenia w: B. Matyjas, M. Porbanieo (red.), w orooze ku profesjona||zaoj| zawoou praoown|ka
sooja|nego, wydawniotwo Akademii witokrzyskiej, Kieloe 2008.
3 U. 1rawkowska, lz|alan|a pozorne w pomoo, spoleoznej. lrz,paoek (| prz,paoloo) prao, sooja|nej, ,Problemy Polityki 3poleoznej" 2007, nr 10.
4 Por. te omowienie dziala pozornyoh w: 1. Lutyski, Nauka | po|sk|e prob|em,. Komenrarz soojo|oga, Pastwowy lnstytut wydawniozy, warszawa
1990, s. 105-120.
5 Por. usrawa z on|a 29 ||sropaoa 1990 roku o pomoo, spoleoznej (Uzu 1990 Nr 87, poz. 506 ze zm.), zapisy oo do zasadniozej konstrukoji i orientaoji
pomooy spoleoznej zostaly te powtorzone w usraw|e z 12 maroa 2004 roku o pomoo, spoleoznej (Uzu 2004 Nr 64, poz. 593 ze zm.), ktora zastpila
ustaw z 1990 roku.
4[1
LIS 2 15paz2012.indd 176 17.10.2012 08:30
Harek Rymsza [ Paradoks oIskiej omocy soecznej: rofesjonaIizacja racy socjaInej na obrzeach systemu

[[

177
spoeczna
6
, funkcjonowanie przez duszy okres w sytuacji odczuwanego dysonansu poznawcze-
go jest bardzo trudne, wrcz niemoliwe, dlatego ludzie podejmuj (wiadomie lub niewiadomie
na zasadzie mechanizmw obronnych) dziaania na rzecz jego zniwelowania. Jak si wydaje,
pracownicy socjalni podejmujcy prac w orodkach pomocy spoecznej wspomniany dysonans
poznawczy niweluj, przystosowujc si na poziomie zachowa do norm, wzorw i procedur
urzdniczych obowizujcych w instytucji. Celnie okrela to przystosowanie Mariusz Granosik,
przywoujc w tytule swego opracowania lapidarn deklaracj jednego z respondentw: mwi,
jak jest, robi, co mi ka
7
. Nie bez znaczenia jest to okoliczno zalenoci od szlaku (path
dependancy), ktr analizuje Tomasz Kamierczak
8
, czyli wpyw rozwiza utrwalonych przed
modernizacj sub zwizan z transformacj ustrojow. Chodzi o to, e we wzorach tych wicej
byo opieki i kontroli ni pracy socjalnej.
Jak daleko zaszed ten instytucjonalny konformizm sub spoecznych? Czy mamy w Polsce
placwki wsparcia, w ktrych stworzone s dobre warunki do praktykowania pracy socjalnej
i w ktrych tego wanie oczekuje si i wymaga od pracownikw socjalnych? W niniejszym opra-
cowaniu staram si pokaza, e takie warunki, paradoksalnie, znajduj si na obrzeach systemu
pomocy spoecznej w placwkach oferujcych wsparcie dla okrelonych kategorii klientw,
oparte na odpowiednio sprofilowanych, specjalistycznych usugach. Zaznaczmy, e wiele z tych
placwek prowadzonych jest przez stowarzyszenia, fundacje oraz kocielne podmioty trzeciego
sektora
9
. Pracownicy socjalni w takich placwkach (lub mniej sformalizowanych programach
rodowiskowych) stanowi zazwyczaj uzupenienie kadr zdominowanych przez przedstawicieli
innych zawodw pomocowych (helping professions), jak: terapeuci, pedagodzy rodowiskowi,
streetworkerzy, trenerzy pracy, psycholodzy itp.
10
. Niemniej jednak to wanie tam pracownikw
socjalnych traktuje si jako wykwalifikowanych specjalistw od pomagania i oczekuje od nich
wiadczenia pracy socjalnej. Uywajc analogii ze wiatem ochrony zdrowia, w placwkach tych
zatrudnia si pracownikw socjalnych jako lekarzy-specjalistw, a nie lekarzy oglnych bez
specjalizacji. Pracownicy socjalni zatrudnieni w takich placwkach, a czasem take poza placw-
kami w rnych programach rodowiskowych realizowanych w elastycznej kulturze projektowej,
nie tworz jednorodnego rodowiska zawodowego. Ale wanie owo rozproszone rodowisko
specjalistw od pomagania stanowi potencja rozwojowy dla pracy socjalnej w Polsce. Potencja,
ktry powinien zosta najpierw dostrzeony i doceniony przez decydentw publicznych, a na-
stpnie wykorzystany dla waciwie sprofilowanej profesjonalizacji pracy socjalnej w Polsce. To
najwaniejsza teza tego opracowania.
6 1eori dysonansu poznawozego przedstawil w lataoh 50. XX wieku Leon lastinger, teoria ta zyskala ugruntowan pozyoj w psyohologii spoleoznej.
Por. przystpne omowienie tej teorii w: L. Aronson, 0zlow|ek |srora spoleozna, tlum. 1. Radzioki, PwN, warszawa 2001.
7 M. 0ranosik, ,Mow|, jak jesr, rob|, oo m| ka - o |nrerprerao,jn,m rozoaro|u wspolozesnego praoown|ka sooja|nego, w: M. Rymsza (red.), lraoow-
n|o, | praoa sooja|na w lo|soe. M|oz, slub spoleozn | urzoem, lnstytut 3praw Publioznyoh, warszawa 2012, s. 187.
8 Por. opraoowanie 1omasza Kamierozaka w tym tomie.
9 Por. B. Kromolioka (red.), lraoa sooja|na w organ|zaojaoh pozarzoow,oh. Z prob|emow oz|alan|a | kszraloen|a, wydawniotwo Ldukaoyjne Akapit,
1oru 2005, 1. Kamiski, 0ar|ras | po||r,ka. loom|or, w,znan|owe w s,srem|e pomoo, spoleoznej, wydawniotwo uniwersytetu Kardynala 3tefana
wyszyskiego, warszawa 2012.
10 Por. analiz praoy soojalnej jako dzialalnooi zawodowej na tle innyoh zawodow pomooowyoh w: A. 0leoh, lraoa sooja|na a |nne profesje - punkr,
sr,ozne | rozlozne, w: M. Rymsza (red.), lraoown|o, | praoa sooja|na w lo|soe., op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 177 17.10.2012 08:30
Hiozy subq spoecznq a urzoem werykac|a empiryczna
W 2010 roku w Instytucie Spraw Publicznych przeprowadzilimy badanie na prbie reprezenta-
tywnej pracownikw socjalnych. Jego wyniki zostay opublikowane w raporcie pt. Czy podejcie
aktywizujce ma szans? Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce 20 lat po reformie systemu
pomocy spoecznej
11
. W raporcie tym przedstawilimy zbiorowy portret polskich pracownikw
socjalnych anno domini 2011, koncentrujc si na tosamoci i orientacji zawodowej tej kluczo-
wej kategorii sub spoecznych
12
. Duo uwagi powicilimy rozumieniu przez badanych pracy
socjalnej i zainteresowaniu jej praktykowaniem. W szczeglnoci przedmiotem zainteresowania
byy: stosunek respondentw do wsparcia warunkowego
13
, pracy socjalnej metod kontraktu
socjalnego
14
oraz podejmowania rodowiskowych rl zawodowych
15
.
Warto zaznaczy, e chocia wanym celem badania bya rekonstrukcja na podstawie analizy
deklaracji i wypowiedzi badanych zbiorowego portretu caego rodowiska zawodowego pracow-
nikw socjalnych, reprezentatywna prba badawcza bya prb losowo-warstwow i skadaa
si z trzech warstw. Warstwy te zostay tak skonstruowane i byy na tyle liczebne, e mona ana-
lizowa wyniki zrealizowanego badania take w odniesieniu do kadej z nich. Wyrnione trzy
warstwy to: (1) pracownicy socjalni zatrudnieni w orodkach pomocy spoecznej, (2) pracownicy
socjalni z powiatowych centrw pomocy rodzinie oraz (3) pracownicy socjalni z innych ni wyej
wymienione placwek wsparcia, ktre okreli mona jako placwki specjalistyczne, wiadczce
pomoc adresow do okrelonych grup/kategorii klientw. Uwzgldnilimy trzy rodzaje takich pla-
cwek specjalistycznych: (1) placwki wsparcia dla osb bezdomnych i wychodzcych z bezdom-
noci (noclegownie, schroniska, hostele), (2) rodowiskowe domy samopomocy, oferujce pomoc
osobom chorym psychicznie i z zaburzeniami psychicznymi oraz (3) centra integracji spoecznej,
prowadzce programy reintegracji spoecznej i zawodowej osb ze rodowisk marginalizowanych
na rynku pracy oraz nieaktywnych ekonomicznie
16
.
Zgodnie z przyjt koncepcj badania
17
, wyrnienie tych trzech warstw miao na celu wery-
fikacj gwnej hipotezy badawczej dotyczcej wpywu procesu instytucjonalizacji pomocy spo-
ecznej na tosamo zawodow sub spoecznych. Uznalimy, e preferowana przez decydentw
publicznych koncepcja funkcjonowania pomocy spoecznej, ktr odzwierciedlaj przepisy praw-
11 M. Rymsza (red.), 0z, pooejo|e akr,w|zujoe ma szans7 lraoown|o, sooja|n| | praoa sooja|na w lo|soe 20 |ar po reform|e s,sremu pomoo, spoleoz-
nej, lnstytut 3praw Publioznyoh, warszawa 2011.
12 M. Luozyska, w,brane e|emenr, or|enraoj| zawooowej | s,ruaoj| spoleoznej praoown|kow sooja|n,oh, w: M. Rymsza (red.), 0z, pooejo|e akr,w|zujoe
ma szans7, op. o|r., M. Bieko, w,brane rosamoo|owe aspekr, zawoou praoown|ka sooja|nego, |b|oem.
13 M. Rymsza, w,brane aspekr, profesjona||zaoj| prao, sooja|nej w lo|soe. samorzo zawooow,, rooow|skowe ro|e zawooowe, wsparo|e warunkowe,
w: M. Rymsza (red.), 0z, pooejo|e akr,w|zujoe ma szans7, op. o|r.
14 1. Kamierozak, lrakr,ka akr,w|zaoj| w orookaoh pomoo, spoleoznej, w: M. Rymsza (red.), 0z, pooejo|e akr,w|zujoe ma szans7, op. o|r.
15 1. Kamierozak, lraoown|o, sooja|n| wobeo now,oh ro| zawooow,oh, w: M. Rymsza (red.), 0z, pooejo|e akr,w|zujoe ma szans7, op. o|r., M. Rymsza,
w,brane aspekr, profesjona||zaoj| prao, sooja|nej w lo|soe. samorzo zawooow,, rooow|skowe ro|e zawooowe, wsparo|e warunkowe, op. o|r.
16 Blisza oharakterystyka proby badawozej w: M. Rymsza, Zaloen|a | rez, baoawoze. 0harakrer,sr,ka popu|aoj| praoown|kow sooja|n,oh. lobor prob,,
w: M. Rymsza (red.), 0z, pooejo|e akr,w|zujoe ma szans7, op. o|r., M. Uudkiewioz, Up|s prob, | przeb|egu rea||zaoj| rerenowej baoan|a ||oo|owego,
|b|oem.
17 Por. M. Rymsza, Konoepoja badania ilooiowego na probie reprezentatywnej praoownikow soojalnyoh, lnstytut 3praw Publioznyoh, warszawa 2010,
maszynopis.
4[2
LIS 2 15paz2012.indd 178 17.10.2012 08:30

[[

179
ne zawarte w ustawie o pomocy spoecznej
18
i zwizanych z ni rozporzdzeniach wykonawczych
biurokratyzuje prac pracownikw socjalnych. To z kolei przekada si na tosamo zawodow
pracownikw socjalnych jako urzdnikw do spraw socjalnych kosztem orientacji specjalista
w zakresie pracy socjalnej.
Jednym z najbardziej spektakularnych przejaww orientacji urzdniczej jest praktyka prze-
prowadzania wywiadw rodowiskowych. Su one jako biurokratyczna podkadka pod decyzje
o przyznaniu wiadcze pieninych i rzadko kiedy stanowi narzdzie diagnozy, ktra zapoczt-
kowywaaby, zgodnie z metodyk pracy socjalnej
19
, ustrukturyzowany i prowadzony metodycznie
proces yciowego usamodzielniania klientw. Praktyka ta, chocia powszechnie krytykowana,
w orodkach pomocy spoecznej ugruntowaa si. A jednoczenie tak wanie rutynowo i do
bezrefleksyjnie przeprowadzane wywiady rodowiskowe traktowane s przez rodowisko pra-
cownikw socjalnych jako wyznacznik odrbnoci ich profesji. Dlatego z brakiem akceptacji ze
strony pracownikw socjalnych spotyka si przeprowadzanie podobnych wywiadw przez przed-
stawicieli innych helping professions, na przykad kuratorw sdowych
20
.
Przejaww urzdniczej orientacji pracownikw socjalnych jest jednak wicej. Procesowi wpy-
chania w urzdniczy gorset w najwikszym stopniu zostay poddane kadry orodkw pomo-
cy spoecznej, gdy to one w gwnej mierze obarczone zostay zadaniami redystrybucyjnymi.
Ponadto orodki duej ni inne placwki poddawane s procesowi instytucjonalizacji, gdy to
wanie od utworzenia tych orodkw w 1990 roku rozpoczto w Polsce budow obecnego syste-
mu pomocy spoecznej
21
. Wreszcie, jak pokazao nasze badanie, redni sta pracy pracownikw
socjalnych zatrudnionych w orodkach pomocy spoecznej jest duszy ni redni sta pracy pra-
cownikw socjalnych w innych placwkach
22
. Kadry powiatowych centrw pomocy rodzinie rw-
nie poddane zostay profesjonalizacji przez biurokratyzacj, ale proces ten trwa tam znacznie
krcej centra powstay bowiem dopiero w 1999 roku w ramach drugiej reformy samorzdowej.
W dodatku centra nie przejy wbrew intencjom reformatorw dowiadczonych pracownikw
socjalnych z gminnych orodkw ale zatrudniy wwczas nowy, czsto przypadkowy personel
23
.
Mona byo wic zakada, e rezultaty procesu instytucjonalizacji bd w ich przypadku mniej-
sze, cho rwnie zauwaalne.
18 ustawodawstwo soojalne po 1989 roku podlegalo bardzo ozstym nowelizaojom. w lataoh 1990-2003 obowizywala pierwsza usrawa z on|a 29
||sropaoa 1990 roku o pomoo, spoleoznej (Uzu 1990 Nr 87, poz. 506 ze zm.), ktora w 2004 roku zostala zastpiona now ustawa o takim samym
tytule (Uzu 2004 Nr 64, poz. 593 ze zm.). Nie bylo to jednak zasadnioza zmiana sytuaoji prawnej plaoowek pomooy spoleoznej, gdy znaozna ozo
przepisow starej ustawy zostala przeniesiona do nowej. Pomimo zastpienia jednej ustawy przez drug i wielokrotnyoh nowelizaoji obu mona mowio
o oiglooi sytuaoji prawnej.
19 1. Kamiski, lraoa sooja|na | ohar,rar,wna, wydawniotwo uniwersytetu Kardynala 3tefana wyszyskiego, warszawa 2004, Ch.U. 0arvin, B.A. 3eabu-
ry, lz|alan|a |nrerpersona|ne w prao, sooja|nej, tlum. 1. Banasiak, wydawniotwo lsk, Katowioe 1998 - s to jedynie przykladowe pozyoje literatury
przedmiotu, przekonanie o kluozowym znaozeniu diagnozy soojalnej w prooesie yoiowego usamodzielniania klientow pomooy spoleoznej jest jednym
z ogolnie podzielanyoh w teorii i praktyoe praoy soojalnej.
20 Por. M. Raolaw-Markowska (red.), lomoo oz|eo|om | rooz|n|e w rooow|sku |oka|n,m. lebara o now,m s,srem|e, lnstytut 3praw Publioznyoh, warsza-
wa 2005.
21 warto zaznaozyo, e w lataoh 90. XX wieku w Luropie dominowala tendenoja odwrotna, polegajoa na ,wyprowadzaniu" praoownikow soojalnyoh
z instytuoji publioznyoh na rzeoz ioh wikszego zaangaowania zawodowego w organizaojaoh sektora obywatelskiego. w kategoriaoh ekonomioznyoh
prooes ten przedstawiany byl w kategoriaoh transferu etatow z sektora publioznego do pozarzdowego lub szerzej - jako rekonstrukoja we|fare srare
w kierunku we|fare soo|er,, oo odpowiadalo raozej uobywatelnieniu ni biurokratyzaoji praoy soojalnej - por. 1.1. Rodger, lrom a we|fare Srare ro
a we|fare Soo|er,. 1he 0hang|ng 0onrexr of Soo|a| lo||o, |n a losrmooern Fra, Maomillan Press i 3t. Martin's Press, London i New ork 2000.
22 M. Rymsza, Zaloen|a | rez, baoawoze. 0harakrer,sr,ka popu|aoj| praoown|kow sooja|n,oh. lobor prob,, w: M. Rymsza (red.), 0z, pooejo|e akr,w|-
zujoe ma szans7, op. o|r.
23 1. rynkiewioz (red.), leoenrra||zaoja funkoj| spoleoznej pasrwa, lnstytut 3praw Publioznyoh, warszawa 2001.
LIS 2 15paz2012.indd 179 17.10.2012 08:30
Natomiast pracownicy socjalni zatrudnieni w placwkach wsparcia funkcjonujcych niejako na
obrzeach publicznego systemu pomocy spoecznej w mniejszym stopniu poddani zostali wspo-
mnianemu procesowi instytucjonalizacji. Takimi placwkami s: (1) placwki funkcjonujce sto-
sunkowo krtko jak centra integracji spoecznej powoywane na mocy Ustawy z dnia 13 czerwca
2003 roku o zatrudnieniu socjalnym
24
, (2) placwki w zdecydowanej wikszoci prowadzone przez
podmioty trzeciego sektora (organizacje pozarzdowe i kocielne podmioty trzeciego sektora) jak
placwki wsparcia dla osb bezdomnych oraz (3) placwki usytuowane na pograniczu systemu po-
mocy spoecznej i innych systemw wsparcia jak rodowiskowe domy samopomocy, udzielajce
pomocy osobom chorym psychicznie, wsptworzce system rodowiskowego wsparcia z zakresu
zdrowia psychicznego. Zaoylimy, e zatrudnieni w takich placwkach pogranicza pracownicy
socjalni nie s wciskani we wspomniany gorset urzdnikw do spraw socjalnych. Okrelenie, na
ile owa wolno przekada si na ich wiksze zainteresowanie wiadczeniem pracy socjalnej,
pozostawao dla nas pewnego rodzaju niewiadom hipotez do empirycznej weryfikacji.
Charakleryslyka pracownikw soc|alnych placwek
spec|alislycznych
Wyniki badania stanowiy mocne potwierdzenie hipotezy o wpywie instytucjonalizacji pomocy
spoecznej na urzdnicz orientacj zawodow pracownikw socjalnych: w najwikszym stop-
niu wanie tych pracujcych w orodkach pomocy spoecznej, a w najmniejszym tych z plac-
wek specjalistycznych z pobrzea systemu pomocy spoecznej. Uzyskane wyniki w tym zakresie
mona podsumowa nastpujco:
Przeprowadzone analizy zebranego materiau empirycznego pozwoliy pozytywnie zwe-
ryfikowa hipotez o wpywie instytucjonalizacji pomocy spoecznej na profesjonalizacj
pracy socjalnej i ksztatowanie si tosamoci zawodowej pracownikw socjalnych. Po-
rwnanie rozkadw odpowiedzi w trzech badanych grupach () unaoczniy (), jak cennym
rodowiskiem dla rozwoju profesjonalnej pracy socjalnej w Polsce s pracownicy socjalni
z placwek specjalistycznych. Maj oni wyszy (zwaszcza w stosunku do kadr orodkw
pomocy spoecznej) poziom samooceny i zadowolenia z wykonywanej pracy, wiksze poczu-
cie sprawstwa, bardziej systematycznie praktykuj prac socjaln. Respondenci z trzeciej
warstwy wyranie czciej deklarowali wiadome wybranie zawodu pracownika socjalnego,
z kolei badani zatrudnieni w orodkach pomocy spoecznej czciej stwierdzali, e w grun-
cie rzeczy zadecydowa o tym przypadek. Pracownicy socjalni z placwek specjalistycz-
nych znacznie czciej ni pozostali badani deklarowali rwnie, e raz jeszcze wybraliby
swj zawd. Respondenci ze wszystkich trzech warstw wskazali na niski presti wykony-
24 Uzu 2003 Nr 122, poz. 1143 ze zm.
4[3
LIS 2 15paz2012.indd 180 17.10.2012 08:30

[[

181
wanego przez siebie zawodu, ale najbardziej pesymistyczni okazali si pracownicy socjalni
orodkw pomocy spoecznej. Badani z orodkw byli rwnie najbardziej niezadowoleni
z otrzymywanego wynagrodzenia, chocia jednoczenie zadeklarowali najwysze zarobki.
Z kolei pracownicy socjalni z placwek specjalistycznych zadeklarowali zarobki najnisze,
ale byli mniej sfrustrowani od pozostaych z powodu osiganych dochodw. Sygnalizowali
ponadto najnisze poczucie stresu (najwysze byo wrd respondentw z orodkw pomocy
spoecznej). Syndromy wypalenia zawodowego wystpuj wrd badanych z trzeciej war-
stwy rzadziej ni wrd pozostaych respondentw. To naprawd mocne i czytelne sygnay
wyszej samorealizacji zawodowej respondentw z trzeciej warstwy
25
.
Dodajmy jeszcze kilka innych wskanikw, wiadczcych o lepszej socjalizacji do wykony-
wania zawodu pracownika socjalnego jako przedstawiciela helping profession a nie urzdnika
socjalnego, zachodzcej w placwkach specjalistycznych wzgldem tej zachodzcej w orodkach
pomocy spoecznej:
Badani z placwek specjalistycznych wyranie czciej ni badani z orodkw jako motyw
wyboru zawodu pracownika socjalnego wskazywali ch pomagania innym (odpowiednio:
65,2% i 54,9%) oraz moliwo samorealizacji (38,7% i 25,5%
26
);
Respondenci ze specjalistycznych placwek czciej ni respondenci z orodkw
wskazywali jako zalet pracy w zawodzie moliwo samodzielnego podejmowania
decyzji (odpowiednio: 26,0% i 19,4 %
27
);
Badani z orodkw wyranie czciej ni badani z placwek specjalistycznych rdo
stresu w pracy wskazywali natomiast nadmiernie rozbudowany zakres zada instytucji
i obowizkw personelu (odpowiednio 46,9% i 25,5%
28
);
Pracownicy socjalni z placwek specjalistycznych wyranie czciej ni pracownicy socjalni
z orodkw pomocy spoecznej deklaruj, e najwaniejsz form wspierania przez nich
klientw jest udzielanie konkretnych usug (odpowiednio: 22,3% oraz 11,1%), a zdecydowanie
rzadziej, e udzielanie pomocy materialnej, finansowej i rzeczowej (16,4% i 41,0%
29
).
Na koniec przywoywania ustale czonkw zespou badawczego zacytujmy charakterystyk
pracownikw socjalnych z placwek specjalistycznych, zawart w podsumowaniu analizy Marioli
Bieko: Pracownicy socjalni z placwek specjalistycznych postrzegaj swoj dziaalno zawodo-
w w wikszoci badanych obszarw bardziej profesjonalnie. Jako gwne zalety pracy socjalnej,
oczywicie oprcz pomocy klientowi, wymieniaj autonomi i rozwj, s gotowi w wikszym stop-
niu ni personel orodkw pomocy spoecznej prowadzi samodzieln dziaalno gospodarcz.
Zakadaj najwyszy wrd wszystkich badanych warstw poziom oceny prestiu zawodu w kraju
oraz w gminie lub powiecie, jednoczenie postuluj podniesienie prestiu zawodu przez wyszy
25 M. Rymsza, lraoown|o, | praoa sooja|na w lo|soe, w: M. Rymsza (red.), lraoown|o, | praoa sooja|na w lo|soe, op. o|r., s. 23.
26 M. Luozyska, w,brane e|emenr, or|enraoj| zawooowej | s,ruaoj| spoleoznej praoown|kow sooja|n,oh, op. o|r., s. 51, tab. 1.
27 M. Bieko, w,brane rosamoo|owe aspekr, zawoou praoown|ka sooja|nego, op. o|r., s. 119, wykres 15.
28 lb|oem, s. 121, wykres 16.
29 lb|oem, s. 128, wykres 19.
LIS 2 15paz2012.indd 181 17.10.2012 08:30
standard w pracy (). Pracownicy socjalni z placwek specjalistycznych najwyej w caej badanej
populacji oceniaj kompletno i pewno wasnej wiedzy. O profesjonalizmie i deniu do rozwoju
w dziedzinie zawodowej moe wiadczy to, e respondenci z trzeciej warstwy najczciej w caej
badanej populacji uzupeniaj wiedz we wasnym zakresie. Czciej w wielu obszarach dziaa de-
klaruj wiksz swobod i brak wtpliwoci w porwnaniu z pracownikami pozostaych warstw
30
.
rooowisko nie oo koca rozpoznane
W raporcie opublikowanym w 2011 roku
31
, z ktrego pochodz powysze ustalenia, scharakteryzo-
walimy cae rodowisko pracownikw socjalnych oraz dokonalimy porwna midzy badanymi
z trzech warstw. Z kolei w ksice Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Pomidzy sub
spoeczn i urzdem, opublikowanej w 2012 roku
32
na podstawie wynikw bada dokonalimy
midzy innymi pogbionej charakterystyki pracownikw socjalnych z dwch warstw: orodkw
pomocy spoecznej
33
oraz powiatowych centrw pomocy rodzinie
34
. Marta uczyska scharak-
teryzowaa pracownikw socjalnych orodkw pomocy spoecznej, dokonujc przy tym porw-
nania wynikw badania z 2010 roku z wynikami wczeniejszych bada: pracownikw socjalnych
orodkw pomocy spoecznej (1995 rok) oraz pracownikw socjalnych orodkw opiekuna spo-
ecznego (1988 rok), ktre zostay u pocztku transformacji ustrojowej
35
przeksztacone w orodki
pomocy spoecznej. Zdaniem Marty uczyskiej kierunek tosamociowej ewolucji rodowiska
pracownikw socjalnych nie napawa optymizmem, a zmiany zachodzce w ich podejciu do pracy
socjalnej wrcz stawiaj pod znakiem zapytania, czy poczwszy od poowy lat 90. (lata 19901994
byy dla cytowanej autorki okresem rzeczywistego kompetencyjnego rozwoju sub spoecznych
w Polsce) pomimo kontynuowanych wysikw edukacyjnych
36
w ogle mona mwi o post-
pujcej profesjonalizacji pracy socjalnej w Polsce
37
, przynajmniej w odniesieniu do kadr orodkw
pomocy spoecznej. Diagnoz Marty uczyskiej potwierdzili, a nawet wyostrzyli przywoywany
ju Mariusz Granosik oraz Mariola Racaw. Mariusz Granosik
38
stwierdzi wrcz interpretatywne
rozdarcie pracownikw socjalnych, zawieszonych pomidzy wiatem urzdu socjalnego a wia-
tem profesjonalnego pomagania. Stan ten zwizany jest z refleksyjnym aspektem dowiadczenia
30 lb|oem, s. 137-138.
31 M. Rymsza (red.), 0z, pooejo|e akr,w|zujoe ma szans7, op. o|r.
32 M. Rymsza (red.), lraoown|o, | praoa sooja|na w lo|soe, op. o|r.
33 M. Luozyska, lraoown|o, sooja|n| w prooes|e zm|an - na poosraw|e baoa z 1933, 1995 | 2010 roku, w: M. Rymsza (red.), lraoown|o, | praoa
sooja|na w lo|soe, op. o|r.
34 M. Bieko, l,|emar, profesj| | ro|| w reeks,jn,m projeko|e rosamoo| wspolozesnego praoown|ka sooja|nego na prz,klaoz|e praoown|kow pow|aro-
w,oh oenrrow pomoo, rooz|n|e, w: M. Rymsza (red.), lraoown|o, | praoa sooja|na w lo|soe, op. o|r.
35 Chooia powstanie ogolnopolskiej sieoi funkojonujoyoh na poziomie lokalnyoh (gminy) orodkow pomooy spoleoznej lozy si z reform samorz-
dow z 1990 roku i z uohwaleniem zwizanej z ni ustawy o pomooy spoleoznej z 1990 roku, to, jak zauwaa Marta Kozak (M. Kozak, lozwoj slub
spoleozn,oh po 1939 roku oozam| prakr,ka, w: M. Rymsza (red.), lraoown|o, | praoa sooja|na w lo|soe, op. o|r.), wiele orodkow powstawalo jeszoze
przed uohwaleniem tej ustawy w trybie zarzdzania ,doranego", a nie deoyzji systemowej.
36 Charakterystyka systemu ksztaloenia praoownikow soojalnyoh i jego ewoluoji po 1989 roku - por. 1. 3zmagalski, Kszraloen|e oo prao, sooja|nej
w lo|soe po 1939 roku, w: M. Rymsza (red.), lraoown|o, | praoa sooja|na w lo|soe, op. o|r.
37 Marta Luozyska, z ozym osobioie si zgadzam, wskazuje zwlaszoza na niewykorzystanie dla oelow profesjonalizaoji slub spoleoznyoh drugiej refor-
my samorzdowej z 1999 roku.
38 M. 0ranosik, ,Mow|, jak jesr, rob|, oo m| ka - o |nrerprerao,jn,m rozoaro|u wspolozesnego praoown|ka sooja|nego, op. o|r.
4[4
LIS 2 15paz2012.indd 182 17.10.2012 08:30

[[

183
zawodowego uwiadamian przez pracownika socjalnego zasadnicz niespjnoci uoglnio-
nej perspektywy postrzegania klientw przez orodek jako placwk socjaln a osobistymi do-
wiadczeniami zawodowymi z kontaktw z tymi klientami. Mariola Racaw
39
za zauwaya, e
nowe rozwizania w pomocy spoecznej, wprowadzane dodajmy, ju w okresie docenienia wagi
dziaa usamodzielniajcych, aktywizujcych i integracyjnych
40
su raczej administracyjnemu
zarzdzaniu rodzc si polsk underclass rodowisk klientw pomocy spoecznej ni stworzeniu
przestrzeni i ram prawno-instytucjonalnych dla pracy socjalnej z tymi rodowiskami.
Rwnie Mariola Bieko
41
, charakteryzujc pracownikw socjalnych powiatowych centrw
pomocy rodzinie, podkrelia ich pewnego rodzaju zawieszenie midzy wiatem urzdu socjal-
nego a wiatem helping professions. Zaznaczya przy tym, e wykonywanie zawodu pracownika
socjalnego ze swej natury zwizane jest z pewnym nieusuwalnym napiciem midzy penieniem
funkcji bezporedniego wspierania klientw, co czsto wie si z braniem jego strony w spo-
rach narosych w jego relacjach z rnymi instytucjami (np. konflikt ze spdzielni mieszkaniow
zwizany z zalegociami w opatach czynszowych, gdzie pracownik socjalny zazwyczaj stara si
przeciwdziaa ryzyku eksmisji), a penieniem funkcji kontrolnych (czy to kontroli spoecznej jako
przedstawiciel spoecznoci lokalnej, czy wrcz kontroli publicznej jako przedstawiciel instytucji
samorzdowej)
42
. Niemniej jednak obraz kadr powiatowych centrw pomocy rodzinie, jaki wyania
si z opracowania Marioli Bieko, nie jest tak pesymistyczny jak charakterystyka sub spoecz-
nych z orodkw pomocy spoecznej, nakrelona przez trjk wspomnianych wyej autorw.
W tej sytuacji szczeglnego znaczenia nabieraj dowiadczenia zawodowe pracownikw socjal-
nych rozproszonych po rnych specjalistycznych placwkach wsparcia, ktrzy w przeciwiestwie
do swych koleanek i kolegw z gminnych orodkw pomocy spoecznej oraz powiatowych cen-
trw pomocy rodzinie nie stanowi zwartego rodowiska zawodowego, gdy, jak ju wspomniano,
funkcjonuj jako uzupeniajcy personel wzgldem przedstawicieli innych helping professions, ale
ktrym jednak paradoksalnie atwiej o rozwijanie wasnej tosamoci zawodowej jako profesjona-
listw od pomagania i ktrzy maj realnie wiksze moliwoci wiadczenia pracy socjalnej.
Warto bliej przyjrze si pracownikom socjalnym zatrudnianym poza instytucjonalnym trzo-
nem pomocy spoecznej, a wic w specjalistycznych placwkach wsparcia sytuujcych si na
obrzeach tego systemu lub wrcz poza nim, a take w organizacjach pozarzdowych
43
i organi-
zacjach kocielnych prowadzcych dziaalno socjaln i charytatywn
44
. Przywoywane badanie
zrealizowane w Instytucie Spraw Publicznych w 2010 roku, cho przynosi wiele ciekawych infor-
39 M. Raolaw, Zm|an, w prao, sooja|nej z rooz|n - w srron konrro|| sr,|u ,o|a | zarzozan|a marg|na||zaoj, w: M. Rymsza (red.), lraoown|o, | praoa
sooja|na w lo|soe, op. o|r.
40 0dnonie dominaoji dziala oslonowyoh w praktyoe pomooy spoleoznej lat 90. w Polsoe - zob. M. Rymsza, Zaloen|a | rez, baoawoze. 0harakrer,-
sr,ka popu|aoj| praoown|kow sooja|n,oh. lobor prob,, op. o|r., M. Rymsza, lo|a slub spoleozn,oh w upowszeohn|an|u akr,wnej po||r,k| spoleoznej,
w: M. 0rewiski, 1. 1yrowioz (red.), 4kr,w|zaoja, parrnersrwo, parr,o,paoja - o oopow|eoz|a|nej po||r,oe spoleoznej, Mazowieokie Centrum Polityki
3poleoznej, warszawa 2007.
41 M. Bieko, l,|emar, profesj| | ro|| w reeks,jn,m projeko|e rosamoo| wspolozesnego praoown|ka sooja|nego na prz,klaoz|e praoown|kow pow|aro-
w,oh oenrrow pomoo, rooz|n|e, op. o|r.
42 Por. te wiele oiekawyoh spostrzee o przenikaniu si funkoji pomooowyoh i kontrolnyoh w pomooy spoleoznej w: U. Lalewski, Up|eka | pomoo spo-
leozna. l,nam|ka |nsr,ruoj|, wydawniotwa uniwersytetu warszawskiego, warszawa 2005. wioej informaoji o kontrolnej funkoji ronyoh instytuoji ma-
joyoh w swej misji pomaganie osobom marginalizowanym, ktore to funkoje ozasem mog wroz zdominowao funkoje pomooowe, w: 1. Kwaniewski
(red.), Konrro|a spoleozna prooesow marg|na||zaoj|, lnterart, warszawa 1997.
43 B. Kromolioka (red.), lraoa sooja|na w organ|zaojaoh pozarzoow,oh, op. o|r.
44 1. Kamiski, lraoa sooja|na | praoown|o, sooja|n| w koo|e|n,oh organ|zaojaoh pozarzoow,oh, w: M. Rymsza (red.), lraoown|o, | praoa sooja|na
w lo|soe, op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 183 17.10.2012 08:30
macji o tym rodowisku, nie pozwala na jego caociow charakterystyk. Trzeba bowiem mie
na uwadze, co zaznaczalimy ju w wyjciowym raporcie z badania
45
, e uwzgldniona w prbie
badawczej trzecia warstwa respondentw nie jest reprezentatywna dla ogu pracownikw so-
cjalnych wykonujcych w Polsce swj zawd poza strukturami orodkw pomocy spoecznej
i powiatowych centrw pomocy rodzinie. Skonstruowanie operatu dla takiej prby ze wzgldu
na trudnoci w pozyskaniu danych (brak statystyk urzdowych w tym zakresie) przekraczao
moliwoci zespou badawczego.
Dlaczego wic uwzgldniono tak nie w peni reprezentatywn warstw w reprezentatywnej
prbie losowo-warstwowej? Po pierwsze, skad tej warstwy by wystarczajcy dla statystycznej
weryfikacji hipotezy gwnej o (negatywnym) wpywie procesu instytucjonalizacji pomocy spo-
ecznej na tosamo zawodow pracownikw socjalnych, co omwione zostao ju powyej. Ze
wzgldu na logik analizy trzecia warstwa bya wic de facto warstw kontroln (sprawdzajc)
46
.
Po drugie, uwzgldnienie pracownikw socjalnych z wybranych placwek specjalistycznych miao
charakter uwraliwiajcy: stanowio wyraz dostrzeenia przez zesp badawczy tej, pomijanej
zazwyczaj, czci aktywnych zawodowo pracownikw socjalnych i ich potencjau rozwojowego.
Mielimy nadziej, e suy to bdzie ich spoecznej i rodowiskowej legitymizacji. Po trzecie,
wskazalimy w ten sposb na szkodliwy redukcjonizm w sprowadzaniu aktywnoci zawodowej
pracownikw socjalnych do pracy w orodkach pomocy spoecznej i powiatowych centrach pomo-
cy rodzinie, zwaszcza e respondenci z warstwy trzeciej faktycznie okazali si by rodowiskiem
najbardziej zorientowanym na prac socjaln. Po czwarte, wytyczylimy kierunek dla kolejnych
bada, podkrelajc potrzeb skonstruowania prby obejmujcej cao instytucjonalnie rozpro-
szonej populacji pracownikw socjalnych. Piszcy te sowa chciaby mie moliwo przygotowa-
nia i zrealizowania takiego badania w przyszoci.
Warto zaznaczy, e prorozwojowy potencja respondentw z trzeciej warstwy mgby si oka-
za mniejszy, gdyby uwzgldni w niej pracownikw socjalnych z tradycyjnych placwek specjali-
stycznych. Uwzgldnione w badaniu centra integracji spoecznej, rodowiskowe domy samopomo-
cy i schroniska dla bezdomnych to placwki wsparcia powstae w odpowiedzi na nowe problemy
spoeczne okresu transformacji gospodarki. Takim problemem jest bezdomno, potgujca si
wraz ze wzrostem bezrobocia oraz postpujcym w warunkach gospodarki rynkowej i przy braku
adekwatnej polityki mieszkaniowej pastwa utowarowieniem mieszka. Takim problemem jest
te wykluczenie z rynku pracy osb sabszych, spoecznie nieprzystosowanych czy o niskich kompe-
tencjach zawodowych, rwnie potgujce si wraz ze wzrostem bezrobocia. Do kategorii nowych
problemw spoecznych mona te zaliczy problemy redefiniowane w zwizku z transformacj
samej polityki spoecznej; przykadem reorientacja systemu wsparcia dla ludzi psychicznie chorych:
z dominujcego w okresie PRL podejcia instytucjonalno-hospitalizacyjnego w kierunku wsparcia
rodowiskowego. Dziaania ukierunkowane na rozwizywanie nowych czy na nowo definiowa-
nych problemw wymagaj pewnej innowacyjnoci ze strony odpowiedzialnych sub i instytucji.
45 M. Rymsza, Zaloen|a | rez, baoawoze. 0harakrer,sr,ka popu|aoj| praoown|kow sooja|n,oh. lobor prob,, op. o|r.
46 lb|oem, s. 32.
LIS 2 15paz2012.indd 184 17.10.2012 08:30

[[

185
Dziaania takie maj wic charakter aktywizujcy tak klientw, jak i same suby, co odpowiada
zreszt zaoeniom podejcia aktywizujcego w polityce spoecznej
47
. Tymczasem na przykad
domy pomocy spoecznej dwadziecia lat po zmianie systemowej mog funkcjonowa w zblionej
formule jak w okresie przedtransformacyjnym, a one rwnie zatrudniaj pracownikw socjalnych.
0laczego warlo rozwi|a prac soc|alnq na obrzeach syslemu
pomocy spoeczne|!
Poniej formuuj na podstawie wynikw przeprowadzonego badania argumenty na rzecz
inwestowania w rozwj pracy socjalnej w placwkach specjalistycznych, wspierania procesu
szerszego zatrudniania pracownikw socjalnych w organizacjach pozarzdowych oraz wykorzy-
stywania dowiadcze zawodowych rozproszonej czci rodowiska pracownikw socjalnych
w ksztaceniu do pracy socjalnej.
Po pierwsze, wydaje si, e istotnym impulsem dla rozwoju pracy socjalnej jest jej
organizacyjne oddzielenie od udzielania wsparcia materialnego, a zwaszcza wypacania
zasikw pieninych. Kwestia ta okazaa si najbardziej problematyczn dla naszych
respondentw. Podzielili si oni na mniej wicej trzy rwne grupy: zwolennikw
rozdzielenia, zwolennikw status quo i niezdecydowanych. Przy tym podobny rozkad
gosw odnotowalimy we wszystkich trzech warstwach z zaznaczeniem, e jako zasad
niesuszn wyranie czciej wskazywali j respondenci z powiatowych centrw pomocy
rodzinie (por. tabela 1).
Tabela 1. Opinie pracownikw socjalnych o zasadzie organizacyjnego czenia pracy socjalnej z wypacaniem zasikw (w %)*
3tosunek do zasady
Praoownioy soojalni zatrudnieni w:
0golem
orodkaoh pomooy
spoleoznej
powiatowyoh
oentraoh pomooy
rodzinie
plaoowkaoh
speojalistyoznyoh
(1) Lasada jest sluszna 31,9 32,5 25,3 32,1
(2) Lasada jest niesluszna 39,9 39,6 45,8 36,4
(3) 1rudno powiedzieo,
wady i zalety zasady
rownowa si 28,2 28,0 28,9 31,4
Razem (2) + (3) 68,1 67,6 74,7 66,8
0golem 100 100 100 100
Rozklady prooentowe po zaokrgleniu do dziesitnyoh ozoi prooenta nie sumuj si w kolumnie do 100.
rodlo: Badanie praoownikow soojalnyoh, l3P 2010.
47 A. Karwaoki, lap|erowe skrz,ola. lzeoz o spojnej po||r,oe akr,w|zaoj|, wydawniotwo uniwersytetu Mikolaja Kopernika, 1oru 2010.
4[5
LIS 2 15paz2012.indd 185 17.10.2012 08:30
Uzyskane wyniki mona rnie interpretowa
48
. Moim zdaniem wskazuj one na niski poziom
legitymacji tej zasady w rodowisku pracownikw socjalnych. W momencie badania bya to prze-
cie zasada powszechnie obowizujca (obecnie obserwujemy w czci orodkw dziaania po-
dejmowane na rzecz oddzielenia pracy socjalnej od procedur zasikowych), a popieraa j jedynie
1/3 badanych. Innymi sowy: strategia kija i marchewki (ten sam pracownik socjalny moe i co
rozdawa, i czego od klienta wymaga) w znacznej mierze wyczerpaa si.
Zauwamy jednak, e badani z placwek specjalistycznych w swych pogldach bynajmniej
nie okazali si bardziej radykalni od swych koleanek i kolegw z orodkw pomocy spoecznej
(ich pogldy w porwnaniu z pogldami pracownikw powiatowych centrw pomocy rodzinie
s wrcz zachowawcze). W czym wic tkwi potencja placwek specjalistycznych? Wydaje si, e
w organizacji ich aktywnoci. Jak pokazuje tabela 2, pracownicy socjalni z placwek specjalistycz-
nych w znacznie wikszym stopniu ni pozostali koncentruj si na wiadczeniu usug, a badani
z orodkw pomocy spoecznej na udzielaniu pomocy materialnej (finansowej i rzeczowej).
Tabela 2. Rodzaje wsparcia najczciej udzielane przez pracownikw socjalnych w poszczeglnych rodzajach placwek (w %)*
Czstoo wskazywania danego
rodzaju wsparoia jako udzielanego
najozoiej
0golem
orodkaoh
pomooy
spoleoznej
powiatowyoh
oentraoh pomooy
rodzinie
plaoowkaoh
speojalistyoznyoh
wyraanie uznania, okazywanie
akoeptaoji dla wysilkow klientow
8,2 8,2 5,9 12,9
0ferowanie konkretnyoh uslug, np.
opiekuozyoh, speojalistyoznyoh,
terapeutyoznyoh, szkolenia
zawodowego, poredniotwa praoy
11,3 11,1 9,2 22,3
udzielanie pomooy materialnej,
tnansowej, rzeozowej
39,2 41,0 29,8 16,4
wyraanie troski, okazywanie
zaufania, zrozumienia,
wspolozuoia
20,1 19,9 19,7 27,1
udzielanie porad, informaoji
pomoonyoh w rozwizaniu
problemow
48,9 47,9 57,4 55,2
Kolumny nie sumuj si do 100.
Innymi sowy, w placwkach specjalistycznych postulowany model rozdzielenia wsparcia
materialnego usug spoecznych (w tym pracy socjalnej) jest ju w znacznej mierze rzeczywisto-
ci; placwki te nie zostay bowiem powoane dla realizowania zada redystrybucyjnych. Ich
powstanie nie jest elementem strategii osonowej w pomocy spoecznej, ale przeciwnie wyra-
zem orientacji na polityk aktywizacji.
48 Por. nieoo odmienn interpretaoj w: 1. Kamierozak, lraoown|o, sooja|n| wobeo now,oh ro| zawooow,oh, op. o|r., s. 160-162.
LIS 2 15paz2012.indd 186 17.10.2012 08:30

[[

187
Po drugie, w orodkach pomocy spoecznej pogbia si tendencja do
dowartociowywania zada stricte administracyjnych. Jest to odzwierciedleniem
oglnoeuropejskiej tendencji do wzmacniania administracyjno-kontrolnych funkcji sub
spoecznych w ramach zarzdzania ryzykiem marginalizacji, a de facto zarzdzania
underclass
49
, co powizane jest z rosncym zakresem kontroli pastwa nad sfer ycia
prywatnego obywateli oraz tendencj do wprowadzania zarzdzania biznesowego
do pomocy spoecznej
50
. Przykadem nurt walki z przemoc domow, ktry opiera
si na koncepcji zero tolerancji, wypracowanej przez nowojorsk policj w ramach
zwalczania przestpczoci i wandalizmu na ulicach i majcej niewiele wsplnego
z koncepcj interwencji socjalnej, rozwijan w ramach teorii pracy socjalnej
51
. Tendencja
ta jest te przejawem de recentralizacyjnych, zwizanych z nowymi moliwociami
technologicznymi w zakresie gromadzenia i przetwarzania danych, a take skierowanych
na ograniczenie uprawnie samorzdw lokalnych. Jest ona rwnie przejawem
urzdniczej orientacji samych pracownikw socjalnych, z ktrych znaczna cz (i znw
nie tylko w Polsce) marzy nie o wykonywaniu wolnego zawodu zaufania publicznego
i samodzielnym rozstrzyganiu zwizanych z tym rnych dylematw towarzyszcych
interwencji socjalnej, ale o wykonywaniu procedur wskazanych przez ustawodawc/
zwierzchnikw
52
. W polskich warunkach jest to, jak si wydaje, wiadomym lub
podwiadomym kompensowaniem niskiego prestiu wasnego zawodu. Administracyjne
wadztwo nad klientem staje si substytutem spoecznego uznania i powaania. Dlatego,
tak hipotez stawiam, pracownicy socjalni orodkw pomocy spoecznej (znw:
nie wszyscy, ale znaczca ich cz) akceptuj uczestnictwo w procedurach kontroli
i zarzdzania underclass w gruncie rzeczy kosztem misji skutecznego pomagania
potrzebujcym opartego na zasadzie poufnoci i zaufaniu. Dane z tabeli 3 pokazuj, e
na tak kompensacj pracownicy socjalni orodkw s jako osoby mniej zadowolone
z pracy, bardziej przekonane o niskim prestiu swej profesji i mniej zidentyfikowane
z wasnym zawodem po prostu bardziej podatni ni majcy wicej optymizmu
i zawodowo bardziej spenieni pracownicy socjalni z placwek specjalistycznych.
49 M. Raolaw, Zm|an, w prao, sooja|nej z rooz|n - w srron konrro|| sr,|u ,o|a | zarzozan|a marg|na||zaoj, op. o|r.
50 1. Krzyszkowski, Nowa ro|a slub spoleozn,oh w jeonoozoej s| Furop|e a pomoo spoleozna w lo|soe, w: K. lrysztaoki, K. Pitek (red.), w|e|ow,m|a-
rowoo prao, sooja|nej, wydawniotwo Ldukaoyjne Akapit, 1oru 2002, s. 88.
51 M. Rymsza, leformowan|e s,sremu op|ek| zasrpozej w lo|soe. oo konsensu oo konfronraoj|, w: U. 1rawkowska (red.), lomoo spoleozna wobeo
rooz|n. lnrero,so,p||narne rozwaan|a o pub||oznej rrosoe o oz|eoko | rooz|n, wydawniotwo Ldukaoyjne Akapit, 1oru 2011.
52 M. 0ranosik, ,Mow|, jak jesr, rob|, oo m| ka - o |nrerprerao,jn,m rozoaro|u wspolozesnego praoown|ka sooja|nego, op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 187 17.10.2012 08:30
Tabela 3. Podatno pracownikw socjalnych z rnych placwek wsparcia na kompensacj typu wadztwo
administracyjne w miejsce prestiu zawodowego (dane wskanikowe w %)*
orodkaoh
pomooy
spoleoznej
powiatowyoh
oentraoh pomooy
rodzinie
plaoowkaoh
speojalistyoznyoh
Ladowolenie z praoy w zawodzie (wskazania:
bardzo zadowolony/-a, zadowolony/-a, razem) 37,9 43,1 55,9
Ladowolenie z praoy w instytuoji zatrudniajoej
respondenta (wskazania: bardzo
zadowolony/-a, zadowolony/-a, razem) 38,4 49.2 59.3
Cho ponownego wyboru zawodu praoownika
soojalnego 52,0 57,5 69,3
Przekonanie o niskim prestiu wykonywanego
zawodu (wskazania: bardzo niski i niski razem) 45,9 35,2 33,6
Brak spoleoznego szaounku dla zawodu
praoownika soojalnego jako rodlo stresu 61,1 54,3 45,3
Podatnoo na kompensaoj typu wladztwo
administraoyjne w miejsoe prestiu wysoka rednia niska
1abela zawiera dane zebrane w ramaoh ronyoh pyta, kolumny nie sumuj si do 100..
Po trzecie, jestemy obecnie w Polsce wiadkami rozwoju licznych nowych zawodw
pomocowych (helping professions). Wymieni mona tutaj bliej omawianych w tym
tomie coachw
53
, doradcw zawodowych aktywizujcych osoby marginalizowane na
rynku pracy
54
oraz animatorw spoecznych
55
, a take asystentw rodziny, asystentw
osb niepenosprawnych, asystentw seniorw wymagajcych opieki pielgnacyjnej
czy streetworkerw (list mona by jeszcze wyduy)
56
. W organizacjach pomocowych
trzeciego sektora mamy do czynienia po dwudziestu latach jego rozwoju z akumulacj
i zorganizowanym przekazywaniem nowym wsppracownikom i wolontariuszom
dowiadcze w skutecznym pomaganiu przy wykorzystaniu rnych innowacyjnych
metod i podej, ale bez ich przypisywania konkretnym profesjom. Tak wic rozwj helping
professions w Polsce nastpuje czciowo w obrbie sub spoecznych a czciowo poza
nimi. Stajemy przez pytaniem, czy i jak integrowa dziaania tych sub. W Europie w ramach
nurtu aktywnej polityki spoecznej istnieje silna tendencja do tworzenia activation services
nie jako nowego rodzaju suby publicznej/usugi spoecznej, ale wanie funkcjonalnego
skoordynowania wysikw rnych sub, instytucji i organizacji ukierunkowanych na yciowe
i ekonomiczne usamodzielnienie klientw i ich spoeczn oraz zawodow (re)integracj.
53 Por. opraoowanie Karoliny Lignar-Paozoohy w tym tomie.
54 Por. tekst Lwy 3zarzyskiej-Mazurek w tym tomie.
55 Por. opraoowanie Magdaleny Uudkiewioz w tym tomie.
56 Lista he|p|ng profess|ons, uwzgldniajoa take bardziej ju osadzone profesje pomooowe, jest naprawd dluga - por. A. 0leoh, lraoa sooja|na a |nne
profesje - punkr, sr,ozne | rozlozne, op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 188 17.10.2012 08:30

[[

189
Jerzy Szmagalski pisze o potrzebie ochrony profesjonalizmu w pomaganiu raczej przez budo-
wanie wsplnej reprezentacji rnych helping professions, uznajc elitarne dziaania pracow-
nikw socjalnych na rzecz utrzymania specjalnego statusu pracy socjalnej za skazane w gruncie
rzeczy na porak
57
. Nie rozstrzygajc tego zasadniczego dylematu zwizanego z budowaniem
reprezentacji zawodowej profesjonalnych pomagaczy (razem, w ramach helping professions czy
osobno dla kadego zawodu) i nie przesdzajc, czy na pewno jest to klasyczny dylemat wyboru
(a moe daoby si budowa reprezentacje na obu poziomach?), warto zauway, e w placwkach
specjalistycznych ju dochodzi do funkcjonalnej wsppracy przedstawicieli rnych zawodw
pomocowych. I to nie w ramach rozstrzygania jakiego scalania czy rozmywania tosamoci
zawodowych poszczeglnych profesji, ale odwrotnie kojarzeniu mocnych stron kadej w celu
integracji dziaa na rzecz usamodzielnienia klientw.
Przekonanie, e pomoc spoeczna w Polsce jest w zbyt duym stopniu zbiurokratyzowana, co
odbija si na marginalizacji pracy socjalnej jako formy wsparcia najbardziej charakterystycznej
dla tej wanie instytucji systemu zabezpieczenia spoecznego, nie jest przekonaniem odkryw-
czym, ale znajduje potwierdzenie w szeregu bada nad rozwojem pomocy spoecznej i pracy
socjalnej we wspczesnej Polsce
58
. Oznacza to, e praca socjalna moe si skuteczniej rozwi-
ja i profesjonalizowa w warunkach funkcjonalnej wsppracy jej adeptw z przedstawiciela-
mi innych sub i zawodw pomocowych. Warunki do takiej wsppracy stwarzaj w pierwszej
kolejnoci placwki specjalistyczne, a take prowadzce programy rodowiskowe organizacje
trzeciego sektora. Z kolei w instytucjach wydzielonych dla pracownikw socjalnych, w ktrych
s oni profesj dominujc, warunkw takich obecnie nie ma. Gminne orodki pomocy spoecznej
i powiatowe centra pomocy rodzinie s bowiem de facto urzdami socjalnymi, w ktrych koncen-
tracja na zadaniach redystrybucyjnych z jednej strony i kontroli rodzcej si polskiej underclass
klientw pomocy spoecznej z drugiej prowadzi do trwaej marginalizacji pracy socjalnej. Jeli
diagnoza ta jest poprawna (a takie przekonanie wyraa autor niniejszego opracowania), oznacza
to, e dla wikszego otwarcia orodkw pomocy spoecznej, a take powiatowych centrw po-
mocy rodzinie na prac socjaln potrzebny jest rozwj teje pracy socjalnej w placwkach spe-
cjalistycznych oraz w ramach mniej sformalizowanych inicjatyw rodowiskowych realizowanych
metod projektow przez organizacje trzeciego sektora na obrzeach publicznego systemu po-
mocy spoecznej. A moe nie tyle rozwj (bo ten ju ma miejsce), ile dostrzeenie i uprawomocnie-
nie tego rozwoju przez budowanie tosamoci pracownikw socjalnych nie wok miejsca pracy
(pracownik socjalny jako pracownik publicznego systemu pomocy spoecznej/urzdnik socjalny),
ale wok pracy socjalnej jako profesjonalnej aktywnoci zawodowej (pracownik socjalny jako
specjalista od pomagania sabszym i potrzebujcym, pojawiajcy si wszdzie tam, gdzie taka
zorganizowana pomoc jest wiadczona i wnoszcy do procesu pomagania/interwencji socjalnej
swoje profesjonalne kompetencje.
57 1. 3zmagalski, Kszraloen|e oo prao, sooja|nej w lo|soe po 1939 roku, op. o|r.
58 Por. przegld literatury przedmiotu w tym zakresie w: U. 1rawkowska, lraoown|o, sooja|n| jako rooow|sko zawooowe. lorrrer oz, porrrer, praoown|-
kow sooja|n,oh7, w: M. Rymsza (red.), lraoown|o, | praoa sooja|na w lo|soe, op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 189 17.10.2012 08:30
1. 1ekst jest przetlumaozon
i przygotowan do druku
przez redaktorow tomu wersj
opraoowania R. van Berkela
pt. 4or|var|on |n rhe oonrexr
of soo|a| po||o,, governanoe
ano fronr||ne work reforms.
4 oase sruo, of lurohSoo|a|
4ss|sranoe, przedstawionego
przez autora na seminarium
lnstytutu 3praw Publioznyoh
3 wrzenia 2010 roku
(przyp. red.).
LIS 2 15paz2012.indd 190 17.10.2012 08:30
Aktywizac|a w he|andii
w kentekcie e|ityki
spoeczne| oraz
zarzqozania i organizac|i
fronlowe| pracy soc|alne|.
Sluoium przypaoku
1
Rik van 8erkel
5
1 1ekst jest przetlumaozon i przygotowan do druku przez redaktorow tomu wersj opraoowania R. van Berkela pt. 4or|var|on |n rhe oonrexr of soo|a|
po||o,, governanoe ano fronr||ne work reforms. 4 oase sruo, of lurohSoo|a| 4ss|sranoe, przedstawionego przez autora na seminarium lnstytutu 3praw
Publioznyoh 3 wrzenia 2010 roku (przyp. red.).
LIS 2 15paz2012.indd 191 17.10.2012 08:30
Aklywizac|a w konlekcie reform polilyki spoeczne|, sposobu
rzqozenia oraz fronlowe| pracy soc|alne|
Aktywizacja
2
osb bezrobotnych w codziennej praktyce instytucji prywatnych i publicznych nie
powinna by traktowana jedynie jako wdraanie okrelonej polityki, ale take jako zoony pro-
ces generowania usug
3
. Oznacza to, e aby dobrze zrozumie, jaki ksztat przybiera aktywizacja
w konkretnej praktyce usugowej (czy te waciwie go zaprojektowa), nie mona skupi si tyl-
ko na analizie cech charakterystycznych polityki aktywizacji jako okrelonej koncepcji polityki
spoecznej. Bo chocia zaoenia polityki spoecznej daj wane wskazwki co do dziaa podej-
mowanych na pierwszej linii przez instytucje zaangaowane w proces aktywizacji, nie s one
jedynym czynnikiem determinujcym te dziaania. Innymi sowy, zrozumienie zaoe polityki
aktywizacji nie daje nam wystarczajcych podstaw do tego, by przewidzie praktyk dziaa
aktywizacyjnych. Aby zrozumie, co aktywizacja oznacza w praktyce (i, patrzc z pozycji twrcy
polityki, by zrozumie, jak polityka i jej zmiany wpyn na dziaania praktyczne), musimy poczy
perspektyw polityki spoecznej z dwiema innymi perspektywami: (1) perspektyw sposobu za-
rzdzania oraz (2) perspektyw organizacyjn frontowej pracy socjalnej.
Sposb zarzqozania
Praktyczne dziaania aktywizacyjne powstaj w konkretnym kontekcie zarzdzania (governan-
ce), przy czym moemy zdefiniowa tu sposb zarzdzania jako cao zarwno publicznych, jak
i prywatnych interakcji podejmowanych, by rozwizywa problemy spoeczne i tworzy dla tych
rozwiza spoeczne warunki. Obejmuje ono formuowanie i stosowanie zasad rzdzcych tymi
interakcjami oraz trosk o instytucje, ktre to umoliwiaj
4
. Perspektywa sposobu zarzdzania
skupia nasz uwag na aktorach publicznych i prywatnych zaangaowanych w tworzenie i realizo-
wanie polityki w dziedzinie aktywizacji oraz na strukturze ich relacji pomidzy nimi w tym procesie.
Jak wiadomo z literatury na temat pastwa opiekuczego (welfare state) w ogle, a aktywizacji
w szczeglnoci
5
, liczba i rnorodno aktorw zaangaowanych w tworzenie i realizacj polityki
wspczenie zwikszaj si; nalee do nich mog instytucje publiczne, prywatne organizacje
for-profit (np. agencje pracy tymczasowej czy organizacje specjalizujce si w usugach z zakresu
zarzdzania zasobami ludzkimi), a take niepubliczne organizacje non-profit (takie jak organizacje
pozarzdowe czy zwizki zawodowe). Interakcje pomidzy tymi organizacjami maj pewn struk-
2 Angielski termin aor|var|on tu tlumaozony na ,aktywizaoja" odpowiada w duej mierze stosowanemu w polskiej literaturze powioonej problemowi
wykluozenia spoleoznego i sposobom jego rozwizywania okreleniu ,(re)integraoja zawodowa i spoleozna" (przyp. red.).
3 L. Brodkin, Bureauorao, reoux. managemenr reform|sm ano rhe we|fare srare, ,1ournal of publio administration researoh and theory", 2007, 17(1),
L. Brodkin, 1he po||r|os ano governanoe of workfare |n rhe uS, w: l. Larsen,R. van Berkel (red.), 1he new governanoe ano |mp|emenrar|on of |abour
marker po||o|es, U10l, Copenhagen 2009, R. van Berkel, Bureauorao|es unoer pressure7 low luroh |ooa| we|fare ageno|es oope w|rh po||o, ano
governanoe reforms, w: l. Larsen, R. van Berkel (red.), 1he new governanoe ano |mp|emenrar|on of |abour-marker po||o|es, U10Ll publishing, Copen-
hagen 2009.
4 1. Kooiman, M. Bavinok 1he governanoe perspeor|ve, w: 1. Kooiman, M. Bavinok, 3. 1entoft, R. Pullin (red.), l|sh for ||fe. lnreraor|ve governanoe for
hsher|es, Amsterdam university Press, Amsterdam 2005, s. 17.
5 1. Newman, Mooern|s|ng governanoe. New labour, po||o, ano soo|er,, 3age, London 2001, N. 0ilbert, 1ransformar|on of rhe we|fare srare. 1he s||enr
surrenoer of pub||o respons|b|||r,, 0xford university Press, 0xford 2002, P. enman, M. lenger, (red.) 4om|n|srer|ng we|fare reform. lnrernar|ona|
rransformar|on |n we|fare governanoe, Polioy Press, Bristol 2006, v. Borghi, R. van Berkel, New mooes of governanoe |n lra|, ano rhe Nerher|anos.
1he oase of aor|var|on po||o|es, ,Publio Administration", 2007, 85(1).
5[1
LIS 2 15paz2012.indd 192 17.10.2012 08:30
Rik van 8erkel [ Aktywizacja w hoIandii w kontekcie oIityki soecznej oraz zarzqdzania i organizacji frontowej racy socjaInej. Studium rzyadku

[[

193
tur i mog przybiera rne formy: mog dotyczy (1) regu i przepisw (kiedy od zleceniobiorcy
oczekuje si, e bdzie wdraa reguy i przepisy wydane przez jego mocodawc), (2) nowych zasad
zarzdzania publicznego (gdzie mocodawca tworzy system zacht, majcy kierowa dziaaniami
zleceniobiorcw), (3) form konkurencji (gdy wiadczcy usugi pastwa opiekuczego konkuruj
na quasi-rynku o kontrakty na wiadczenie usug) lub te (4) form wsppracy (gdzie rni aktorzy
i instytucje angauj si we wsplne dziaanie w celu realizacji wsplnie uzgodnionych celw)
6
.
Owe struktury zarzdzania, dotyczce tworzenia i realizacji programw danej polityki, maj
wpyw na codzienn praktyk w instytucjach i organizacjach biorcych udzia w ostatecznej re-
alizacji tych programw. Tak naprawd reformy systemu zarzdzania (jak np. reformy w obszarze
polityki spoecznej) czsto wprost zawieraj intencj zmiany owych codziennych praktyk. Na przy-
kad instytucje, od ktrych oczekuje si wdraania i stosowania zasad i przepisw, bd dziaa
zgodnie z inn logik ni ta, do ktrej s zobowizane czy to zawart umow, czy w inny sposb
do osigania okrelonych wynikw w sposb sprawny i efektywny. Z kolei od dostarczycieli usug
funkcjonujcych na quasi-rynku oczekuje si, e bd si bardziej koncentrowa na kwestii ceny
i jakoci ni ci, ktrzy nie musz mierzy si z konkurencj.
Praca na pierwsze| linii i |e| konleksl organizacy|ny.
Druga perspektywa, ktrej przyjcie pomoe nam lepiej zrozumie praktyczne znaczenie akty-
wizacji, to perspektywa wica si z zagadnieniami organizacyjnymi i prac na pierwszej linii
(front-line work)
7
, w bezporednim kontakcie z obywatelem. Z opracowa na temat tak zwanej
biurokracji na poziomie ulicy (street-level bureaucracy
8
) wiadomo, e kontekst organizacyjny,
w ktrym pracownicy pierwszej linii, bdcy rzeczywistymi agentami pastwa opiekuczego
9

wdraaj zaoenia polityki spoecznej, stanowi bardzo wany czynnik w ksztatowaniu warun-
kw, w jakich oficjalna polityka jest przekadana na praktyk. W badaniach nad implementacj
stale podkrela si, e rzeczywiste wprowadzanie w ycie polityki i reform politycznych nie
jest oczywiste i e polityka w praktyce moe si znacznie rni od oficjalnej polityki, czciowo
z powodu organizacyjnych warunkw jej wdraania oraz sposobu, w jaki te warunki organizuj
prac na pierwszej linii. Niemniej jednak w Europie niewiele jest bada nad zagadnieniami poli-
tyki aktywizacyjnej, z pewnymi tylko wyjtkami
10
: wikszo bada z zakresu polityki spoecznej
6 M. Considine, Fnrerpr|s|ng srares. 1he pub||o managemenr of we|fare-ro-work, Cambridge university Press, Cambridge 2001, R. van Berkel, 1he
prov|s|on of |noome proreor|on ano aor|var|on serv|oes for rhe unemp|o,eo |n aor|ve we|fare srares. 4n |nrernar|ona| oompar|son, ,1ournal of sooial
polioy", 2010, 39/1.
7 Poniewa w dalszej ozoi opraoowania prao na pierwszej linii autor odnosi, zgodnie z tytulem, glownie do zaangaowania praoownikow orodkow
pomooy spoleoznej, termin fronr||ne work tlumaozony jest te jako ,frontowa praoa soojalna". w polskiej literaturze przedmiotu uywane jest rownie
rownoznaozne okrelenie ,praoa soojalna w terenie", adekwatne jest te bardziej opisowe okrelenie ,praoa soojalna w bezporedniej styoznooi
z klientami". warto jednak zaznaozyo, e w kooowej ozoi opraoowania Autor pisze o niskioh formalnyoh kwalitkaojaoh tyohe praoownikow fronto-
wyoh i okrela ioh jako ,profesjonalistow bez profesji", oo mona uznao za wyraz kwestionowania ioh tosamooi zawodowej zarowno jako tradyoyj-
nyoh praoownikow soojalnyoh, jak i speojalistow ,od aktywizaoji" (przyp. red.).
8 Por. M. Lipsky, Srreer-|eve| bureauorao,, Russell 3age loundation, New ork 1980.
9 C. 1ewell, 4genrs of rhe we|fare srare. low oaseworkers respono ro neeo |n rhe un|reo Srares, Cerman,, ano Sweoen, Palgrave MaoMillan, New ork 2007.
10 Np. 3. wright, 1he aom|n|srrar|on of rransformar|on. a oase sruo, of |mp|emenr|ng we|fare reform |n rhe uK, w: P. enman, M. lenger (red.), 4om|n|-
srer|ng we|fare reform. lnrernar|ona| rransformar|ons |n we|fare governanoe, Polioy Press, Bristol 2006, C. 1ewell, 4genrs of rhe we|fare srare, op. o|r.,
K. 1horn, '4or|var|on po||o, |n aor|on. a srreer-|eve| sruo, of soo|a| ass|sranoe |n rhe Sweo|sh we|fare srare, vxjo university Press, vxjo 2008, R. van
Berkel, l. Larsen, 0rganising professionalism in 'aotivating' welfare agenoies in Uenmark and the Netherlands, referat przedstawiony podozas sesji
,0rganizing professionalism: oomparative perspeotives on (managing) publio professionalism" na konferenoji lR3PM, Berno 2010 (3zwajoaria).
LIS 2 15paz2012.indd 193 17.10.2012 08:30
skupia si na oficjalnej polityce spoecznej i nie powica wiele uwagi praktycznej realizacji tej
polityki ani kontekstowi zarzdczemu czy organizacyjnemu, w jakim polityka ta powstaje. Typowe
badania nad polityk spoeczn daj nam wgld w oficjalne programy tej polityki, ale, jak stwier-
dziem powyej, nie musz i to moe by najlepszy prognostyk tego, jak programy te wygldaj
w momencie ich faktycznej realizacji w kontakcie z obywatelami.
Podsumowujc dotychczasow argumentacj, zapoznanie si z oficjaln polityk aktywizacji
jest niewystarczajce, by zrozumie, jaki konkretny ksztat przybiera aktywizacja w codziennej
praktyce realizacji tej polityki. Na ksztat aktywizacji generowanej przez frontowe instytucje
zaangaowane w dziaania praktyczne wpywaj bowiem nie tylko programy polityki spoecznej,
ale take okrelone struktury zarzdzania i warunki organizacyjne. Ilustruje to rysunek 1.
Rysunek 1. Ramy analityczne dla analizy praktycznego generowania aktywizacji
rodlo: opraoowanie wlasne
Powysze ramy analityczne dla analizy praktyk aktywizacyjnych zostan w dalszej czci
niniejszego opracowania zilustrowane przykadem holenderskiej pomocy spoecznej, potrakto-
wanej tu jako studium przypadku.
Przypaoek holenoerskie| pomocy spoeczne|
Holenderska pomoc spoeczna (social assistance) to rodzaj pastwowej sieci bezpieczestwa
socjalnego (safety net) dla osb o niewystarczajcych dochodach z pracy, innych zasikw lub ma-
jtku
11
. Na sie t skadaj si lokalne orodki pomocy spoecznej, podlegajce wadzy samorzdu
lokalnego. Obecnie, dla okoo 300 000 holenderskich gospodarstw domowych wiadczenia otrzy-
11 w trakoie sprawdzania, ozy naley si wiadozenie z pomooy spoleoznej, przeprowadzany jest zarowno test doohodu, jak i test majtkowy. 0soby,
ktoryoh majtek (na przyklad oszozdnooi ozy nieruohomooi) przekraoza okrelon kwot, nie bd mialy prawa do wiadoze z pomooy spoleoznej.
3URJUDP\SROLW\NLVSRHF]QHM
3UDNW\NLDNW\ZL]DF\MQH
6WUXNWXU\]DU]G]DQLDJRYHUQDQFH 3UDFDQDSLHUZV]HMOLQLLIURQWOLQHZRUN
LMHMNRQWHNVWRUJDQL]DF\MQ\
5[2
LIS 2 15paz2012.indd 194 17.10.2012 08:30

[[

195
mywane w ramach tej sieci s gwnym lub jedynym rdem utrzymania. Holenderska pomoc
spoeczna stanowi ciekawy przypadek ilustrujcy wzajemne zalenoci i powizania pomidzy
polityk spoeczn, wsprzdzeniem oraz organizacj frontowej pracy socjalnej, powstae w ra-
mach realizacji programw aktywizujcych. Powody s nastpujce.
Po pierwsze, Holandia rozpocza wdraanie podejcia aktywizujcego form dotyczcych ak-
tywizacji w swym systemie zabezpieczenia spoecznego stosunkowo wczenie, bo pod koniec lat
80. XX wieku. Od tego czasu przeprowadzono znaczce reformy polityki spoecznej, take w dzie-
dzinie pomocy spoecznej: w roku 1996 oraz w 2004 uchwalono dwie kolejne nowe akty prawne
dotyczce pomocy spoecznej, ktrych gwnym celem byo wzmocnienie aktywizujcej roli tej
instytucji wsparcia. Ponadto, w perspektywie europejskiej, Holandia inwestuje stosunkowo due
kwoty w usugi aktywizujce (1,1% PKB w 2007 roku, w ktrym to roku europejska rednia wynosia
0,66% PKB
12
). Tak wic, oglnie ujmujc, aktywizacja klientw pomocy spoecznej jest w Holandii
wanym celem polityki spoecznej, co znajduje odzwierciedlenie w nakadach finansowych.
Po drugie, rwnolegle ze zmianami w zaoeniach polityki spoecznej Holandia przesza take
powane reformy zarzdzania (governance) systemem wsparcia dla osb o niskich dochodach
i aktywizacji czy usug zwizanych z rynkiem pracy, skierowanych do osb bezrobotnych w ogle,
a do osb korzystajcych z pomocy spoecznej w szczeglnoci. Przeprowadzone reformy spo-
sobu zarzdzania nie s typowe dla tych akurat dziedzin polityki spoecznej: Holendrzy maj
opini modernizatorw
13
, jeli chodzi o reformowanie sektora publicznego i wiadczenia usug
publicznych. W niniejszym opracowaniu skupimy si na dwch reformach dotyczcych sfery za-
rzdzania. Pierwsza z nich jest dobrze znana na arenie midzynarodowej: chodzi o wprowadzenie
na pocztku lat 2000. quasi-rynkw w dziedzinie wiadczenia usug aktywizujcych
14
. Reforma
ta dotyczya aktywizacji wszystkich bezrobotnych, zarwno otrzymujcych zasiek dla bezro-
botnych, jak i korzystajcych z pomocy spoecznej. Mniej znany, ale niemniej doniosy, by proces
decentralizacji i deregulacji systemy wsparcia, uruchomiony przez uchwalenie w 2004 roku Usta-
wy o pracy i pomocy WWB
15
. Jedn z najwaniejszych zapisw tej ustawy byo niemal cakowite
zniesienie oglnokrajowej regulacji wiadczenia usug aktywizujcych dla osb korzystajcych
z pomocy spoecznej, zarwno w odniesieniu do ich zawartoci, jak i rozwiza organizacyjnych.
Kompetencje w tym zakresie posiadaj struktury lokalne.
Po trzecie, frontowa praca socjalna w lokalnych orodkach pomocy spoecznej take podlega
stopniowym zmianom, co jest czci procesu przeksztacania tych orodkw z instytucji admi-
nistracyjnych w instytucje usugowe. Odzwierciedla to zmian profilu podstawowej dziaalnoci
tych agencji: od administrowania zasikami w kierunku aktywizacji. Jedn z konsekwencji tych
dziaa jest zwikszajca si niezaleno frontowych pracownikw socjalnych w podejmowaniu
decyzji dotyczcych sposobu aktywizacji konkretnych klientw (individual cases)
16
.
12 Uane Lurostatu.
13 C. Pollitt, 0. Bouokaert, lub||o managemenr reform. 4 oomparar|ve ana|,s|s, 0xford university Press, 0xford 2000.
14 L. 3truyven, 0. 3teurs, les|gn ano reoes|gn of a quas|-marker for rhe re|nregrar|on of jobseekers. emp|r|oa| ev|oenoe from 4usrra||a ano rhe Nerher-
|anos, ,1ournal of Luropean sooial polioy", 2005, 15(3), R. van Berkel, P. van der Aa, 1he marker|zar|on of aor|var|on serv|oes. a mooern panaoea7
Some |essons from rhe luroh exper|enoe, ,1ournal of Luropean sooial polioy", 2005, 15(4).
15 R. van Berkel, 1he oeoenrra||zar|on of Soo|a| 4ss|sranoe |n rhe Nerher|anos, ,lnternational journal of sooiology and sooial polioy", 2006, 26(1/2).
16 R. van Berkel, l. Larsen, Urgan|s|ng profess|ona||sm |n aor|var|ng we|fare ageno|es |n lenmark ano rhe Nerher|anos, op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 195 17.10.2012 08:30
0ziaania aklywizu|qce, slruklury zarzqozania i praca na pierwsze| linii
Reformy w sferze polityki spoecznej, majce na celu promowanie aktywizujcych form wsparcia,
mog przybiera rne formy, jak to pokazuje literatura na temat strategii i reimw aktywiza-
cji
17
. Wydaje si, e zmiany na poziomie zaoe polityki spoecznej (natura reform aktywizujcych)
oraz zmiany struktury zarzdzania i organizacji pracy frontowej s wspzalene. Nie znaczy to, e
cechy charakterystyczne polityki spoecznej s jedynymi czynnikami istotnymi w projektowaniu
struktur zarzdzania i organizacji pracy frontowej w instytucjach realizujcych t polityk. Na
przykad powstanie i rozpowszechnianie si idei nowego zarzdzania w sektorze publicznym
(new public management) w latach 80. XX wieku uczynio pewne struktury zarzdzania i reformy
zarzdzania bardziej modnymi i politycznie akceptowalnymi ni inne, i to niezalenie od kon-
kretnych zaoe polityk, ktre struktury te miay realizowa.
Podobnie ma si sprawa z frontow prac socjaln. Zagadnienia i problemy zwizane z or-
ganizacj i zarzdzaniem, takie jak: dostpne rodki, umiejtnoci frontowych pracownikw so-
cjalnych, potrzeba pewnej swobody (dyskrecjonalnoci) dziaania i autonomii tych pracownikw,
maj znaczenie przy planowaniu pracy na pierwszej linii, poza oficjalnymi zadaniami, jaki suby
te wykonuj, realizujc przydzielone im programy. Niemniej jednak, w zalenoci od charakteru
polityki aktywizujcej, niektre opcje w planowaniu struktur zarzdczych i pracy frontowej bd
bardziej prawdopodobne ni inne. Z podobnych powodw niektre zmiany w zaoeniach samej
polityki spoecznej czyni reform w zakresie sposobu rzdzenia i organizacji pracy frontowej
bardziej piln ni inne zmiany systemowe.
Charakler polilyk aklywizacy|nych: lrzy slralegie aklywizac|i
Aby zilustrowa powysze stwierdzenia, moemy wyrni kilka strategii aktywizacyjnych.
Wszystkie one maj na celu promowanie udziau adresatw wsparcia w rynku pracy, ale czyni
to w rny sposb. Poniej przedstawiamy trzy strategie aktywizacji:
(1) strategia koncentrujca si na reformie programw zabezpieczenia dochodw;
(2) strategia skupiajca si na wzmacnianiu obowizku pracy;
(3) strategia skupiajca si na wiadczeniu usug aktywizujcych.
Pierwsza strategia aktywizacji opiera si na reformach systemu zabezpieczenia dochodw
przez zmiany kryteriw uprawniajcych do wsparcia. Chodzi tu o to, by poprzez zmian regu
i kryteriw przyznawania zasikw, wysokoci wiadcze kompensujcych brak dochodu z pracy,
okresu ich otrzymywania itp. ogranicza dostpno wiadcze pieninych lub sprawia, by y-
cie na zasiku byo mniej atrakcyjne. Zwolennicy tych reform oczekuj, e zachc one osoby bez-
17 Np. 1. andler, Soo|a| o|r|zensh|p ano workfare |n rhe un|reo Srares ano wesrern Furope. 1he paraoox of |no|us|on, Cambridge university Press, Cam-
bridge 2004, 1.-C. Barbier, 0|r|zensh|p ano rhe aor|var|on of soo|a| proreor|on. a oomparar|ve approaoh, w: 1. 0oul Andersen, A.M. 0uillemard, B. Pfau-
-Lftnger (red.), 1he new faoe of we|fare. Soo|a| po||o,, marg|na||zar|on ano o|r|zensh|p, Polioy Press, Bristol 2005, A. 3errano Pasoual, L. Magnusson
(red.), leshap|ng we|fare srares ano aor|var|on reg|mes |n Furope, Peter Lang, Brussels 2007.
LIS 2 15paz2012.indd 196 17.10.2012 08:30

[[

197
robotne do szukania i podejmowania patnej pracy. Ten rodzaj strategii aktywizacji, cho zakada
odejcie od pasywnej polityki redystrybucyjnej (ochrony dochodw), ma stosunkowo niewielkie
konsekwencje dla sposobu zarzdzania systemem wsparcia i organizacji pracy w bezporedniej
stycznoci z klientem, gdy nie zmienia on w sposb zasadniczy polityki dostarczania wsparcia
socjalnego. Reguy i przepisy mog si zmieni, ale niezmieniona pozostaje koncentracja na admini-
strowaniu wiadczeniami oraz sprawdzaniu, czy dany bezrobotny spenia kryteria ich otrzymania.
Druga wyrniona strategia aktywizacji gwny nacisk kadzie na zobowizaniu do pracy osb
korzystajcych z programw zabezpieczenia dochodw lub na cilejszym egzekwowaniu ju
istniejcych zobowiza w tym zakresie. Tutaj moemy ju mie do czynienia z powaniejszymi
zmianami w zakresie zarzdzania i pracy na pierwszej linii, gdy moe tu nastpowa przejcie
od zada typowo administracyjnych (stosowanie oglnych regu i przepisw do indywidualnych
przypadkw) do dziaa, takich jak: analizowanie, monitoring, ocena, wyciganie konsekwencji
bd nagradzanie zachowa osb otrzymujcych wiadczenia, jak te i konieczno pooenia
wikszego nacisku na ocen moraln
18
. Jeeli chodzi o sposb zarzdzania, moe to pociga za
sob, na przykad, wzmocnienie wsppracy i koordynacji pomidzy rozmaitymi agencjami mog-
cymi dostarcza dane i informacje potrzebne do monitorowania zachowa osb korzystajcych
ze wsparcia. Dla pracownikw frontowych takie zmiany take bd miay znaczce konsekwencje,
niezalenie od tego, czy do tej pory ich praca skupiaa si na administrowaniu wiadczeniami, czy
obejmowaa take zadania z zakresu pracy socjalnej. W porwnaniu z tradycyjn prac socjaln
zwikszony zostaje nacisk na kontrolowanie i dyscyplinowanie adresatw wsparcia oraz wyci-
ganie konsekwencji w przypadku niewaciwych zachowa, co z kolei wymaga innych metod
podejcia do osb bezrobotnych, a w rezultacie doprowadzi do zmiany relacji na linii pracownik
socjalny klient.
Trzeci rodzaj strategii aktywizacji dotyczy wiadczenia usug aktywizujcych, tj. usug, ktrych
celem jest rozwijanie zdolnoci do znalezienia pracy i udziau w rynku pracy osb otrzymujcych
zasiki (welfare-to-work) przez porednictwo pracy, pomoc dla osb poszukujcych pracy (kluby
pracy), projekty pomagajce w zdobywaniu dowiadczenia zawodowego, szkolenia rozwijajce
tzw. umiejtnoci mikkie, programy zdobywania kwalifikacji itp. Kiedy wiadczenie usug staje
si czci tak pojmowanej strategii aktywizacji, powizania pomidzy sam polityk aktywizacji,
strukturami zarzdzania oraz organizacj frontowej pracy socjalnej staj si bardziej zoone.
Sposoby zarzqozania usugami aklywizu|qcymi
Analizujce podejcie aktywizujce w odniesieniu do sfery zarzdzania, warto uwzgldni trzy
wane dla organizacji frontowej pracy socjalnej zagadnienia. S to:
1) oglnokrajowa regulacja i standaryzacja usug aktywizacyjnych;
2) modele wiadczenia usug i rola rynku;
3) zintegrowane usugi aktywizujce.
18 . asenfeld, Urgan|zar|ona| forms as mora| praor|oes. rhe oase of we|fare oeparrmenrs, ,3ooial 3ervioe Review", 2000, 74(3).
LIS 2 15paz2012.indd 197 17.10.2012 08:30
W poszczeglnych pastwach rny jest stopie centralizacji i standaryzacji programw ak-
tywizujcych i procedur kierowania osb bezrobotnych do uczestnictwa w tych programach.
Jeeli zakres regulacji i standaryzacji na poziomie krajowym jest wysoki, rola lokalnych orodkw
pomocy spoecznej i frontowych pracownikw socjalnych w aktywizacji konkretnych jednostek
moe by ograniczona, gdy ich praca skupia si bdzie na decydowaniu, czy dane osoby spenia-
j kryteria udziau w danym programie. Szczeglnie gdy okrelone na poziomie krajowym kryteria
odnonie grup docelowych konkretnych programw s atwe do weryfikacji (np. wiek czy okres
pozostawania bez pracy), frontowa praca socjalna jest raczej procesem administrowania. Jednak-
e zarwno badacze, jak i decydenci argumentuj, e usugi aktywizujce zindywidualizowane
i dostosowane do potrzeb konkretnych osb mog by bardziej skuteczne ni standardowe pro-
gramy. Aby do takiej indywidualizacji wsparcia doszo, musi nastpi proces deregulacji i decen-
tralizacji
19
, przekazania gminom, lokalnym orodkom pomocy spoecznej czy nawet frontowym
pracownikom socjalnym uprawnie w zakresie podejmowania decyzji co do formy aktywizacji.
Drugie zagadnienie dotyczce sposobu zarzdzania to charakterystyka modeli wiadczenia
usug wykorzystywanych przy organizowaniu programw wsparcia
20
. W rozwinitych pastwach
dobrobytu coraz wiksz popularno zyskuje wprowadzanie quasi-rynkw jako modelu wiadcze-
nia usug, w tym take usug aktywizujcych. Obecnie w wielu pastwach korzysta si z usug akty-
wizujcych wiadczonych przez usugodawcw dziaajcych w warunkach konkurencji rynkowej.
Czasami zawiera si kontrakty na wiadczenie konkretnych usug aktywizujcych z konkretnymi pod-
miotami dziaajcymi na rynku, czasami poddaje si publiczne suby zatrudnienia procedurom kon-
kurencji, a czasami cakowicie likwiduje wiadczenie usug aktywizujcych przez sektor publiczny.
Konsekwencje urynkowienia usug dla frontowej pracy socjalnej nie s jednoznaczne; cz-
ciowo dlatego, e wiadczenie usug przez sektor publiczny oraz owo urynkowione nie s znw
tak diametralnie sobie przeciwne istnieje cay szereg hybrydowych modeli wiadczenia usug.
wiadczenie usug aktywizujcych w sposb rynkowy moe sprowadza rol frontowych pracow-
nikw sub publicznych do urzdnikw kierujcych adresatw wsparcia w odpowiednie miej-
sce
21
: pracownicy socjalni z sektora publicznego odsyaj po prostu bezrobotnych do zakontrak-
towanych agencji, ktrym przekazano zadania aktywizujce. Ale mona take korzysta z innych
rozwiza, np. takich, w ktrych podmioty rynkowe s zakontraktowane tylko do wiadczenia
niektrych specjalistycznych usug lub gdzie funkcje, takie jak decydowanie o indywidualnych
planach aktywizacji i monitorowanie postpw, pozostaj w rkach instytucji publicznych. Innymi
sowy, obecno quasi-rynkw w wiadczeniu usug aktywizujcych cigle niewiele nam mwi
o zadaniach frontowych pracownikw socjalnych w ramach prowadzonych dziaa.
Trzecie zagadnienie dotyczce zarzdzania, o ktrym warto wspomnie, pojawia si, kiedy
usugi aktywizujce maj obj nie tylko osoby bezrobotne, ktrych ponowna integracja z ryn-
kiem pracy jest stosunkowo atwa, ale take osoby najbardziej bezradne, ktre poza bezrobociem
19 Por. np. . Mosley, leoenrra||sar|on ano |ooa| ex|b|||r, |n emp|o,menr serv|oes, w: l. Larsen, R. van Berkel (red.), 1he new governanoe ano |mp|e-
menrar|on of |abour marker po||o|es, op. o|r.
20 R.B. Uenhardt, 1.v. Uenhardt, 1he new pub||o serv|oe. serv|ng rarher rhan sreer|ng, ,Publio Administration Review", 2000, nr 60.
21 C. 1ewell, 4genrs of rhe we|fare srare, op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 198 17.10.2012 08:30

[[

199
dowiadczaj wielu innych problemw i trudnoci, takich jak: zaduenie, problemy zdrowotne,
uzalenienie, problemy wychowawcze z dziemi, problemy mieszkaniowe itp. Promowanie aktywi-
zacji w grupach takich bezrobotnych, bezradnych yciowo osb czsto wymaga szerszego wachla-
rza usug i interwencji ni te majce na celu przede wszystkich (szybki) powrt na rynek pracy
22
.
Oznacza to czsto, e oprcz usugodawcw specjalizujcych si w usugach aktywizujcych,
konieczny staje si udzia w procesie aktywizacji take innych podmiotw. Z perspektywy zarz-
dzania oznacza to, e szereg instytucji, sub i profesjonalistw musi wsppracowa w procesie
wiadczenia usug i koordynowa podejmowane dziaania. Dla frontowej pracy socjalnej wane
jest to, e aktywizacja zawodowa osb bezrobotnych z najbardziej zagroonych grup czsto po-
lega na organizowaniu wsppracy midzy instytucjami i midzy specjalistami.
Aklywizac|a klienlw pomocy spoeczne| w Folanoii
Warto przyjrze si, jak zmiany na poziomie polityki spoecznej, sposobu zarzdzania oraz organiza-
cji frontowej pracy socjalnej wpyny na praktyk generowania usug i procesw aktywizujcych
w przypadku holenderskiej pomocy spoecznej. Jak ju wspomniano, w porwnaniu z innymi pa-
stwami czonkowskimi Unii Europejskiej w Holandii w ramach reform pastwa opiekuczego stosun-
kowo wczenie dokonano reorientacji pomocy spoecznej w kierunku programw aktywizujcych.
W pewnym sensie jest to do zaskakujce, gdy reformy polegajce na wprowadzeniu roz-
wiza typu welfare-to-work oznaczay cakowit zmian kierunku wobec praktykowanego przez
wiksz cz lat 80. XX wieku podejcia do walki z wysokim poziomem bezrobocia opartego na
redukcji zasobw siy roboczej, ktre zaowocowao masowym odchodzeniem z rynku pracy
gwnie starszych pracownikw, korzystajcych z prawa do wczeniejszej emerytury czy renty.
Od momentu rozpoczcia reform przeprowadzono wiele zmian ukierunkowanych na aktywizacj
beneficjentw przez instytucje holenderskiego systemu zabezpieczenia spoecznego. Midzy
innymi uchwalono wspomniane ju dwie nowe ustawy i kilka zmian mniejszego kalibru, regu-
lujce funkcjonowanie pomocy spoecznej w duchu podejcia aktywizujcego, uchwalono take
kilka innych ustaw zmieniajcych zasady wiadczenia wsparcia klientom pobierajcym zasiki
z pomocy spoecznej, a take inne wiadczenia socjalne
23
.
Trzy slralegie aklywizacy|ne a reformy holenoerskie| pomocy spoeczne|
Holenderskie reformy upowszechniajce podejcie aktywizujce czy elementy trzech omwio-
nych wczeniej strategii aktywizacji. Na przykad, prawo modych bezrobotnych do wiadcze
pieninych z pomocy spoecznej ograniczono ju na pocztku lat 90. XX wieku. Oglnie rzecz
22 Lob. U. Perkins, lmprov|ng emp|o,menr parr|o|par|on for we|fare reo|p|enrs fao|ng persona| barr|ers, ,3ooial Polioy and 3ooiety" 2007, nr 7, t. 1.
23 Por. R. van Berkel, 1he oeoenrra||zar|on of Soo|a| 4ss|sranoe |n rhe Nerher|anos, op. o|r.
5[3
LIS 2 15paz2012.indd 199 17.10.2012 08:30
biorc, w tym okresie powikszya si rnica pomidzy wysokoci wiadcze pieninych z po-
mocy spoecznej a wysokoci dochodw z pracy. Nie oznacza to, e osoby korzystajce z pomocy
spoecznej maj z zaoenia mniejsze dochody ni osoba aktywne na rynku pracy, ale oznacza
jednak, e redni poziom zamonoci osb korzystajcych z pomocy spoecznej pozostaje w tyle
za rednim poziomem zamonoci osb utrzymujcych si z pracy.
Reformy miay take miejsce, jeli chodzi o drugi typ dziaa aktywizujcych (drug wyr-
nion strategi aktywizacji): wzmocnienie zobowizania do pracy i jego rzeczywiste egzekwo-
wanie. W okresie poprzedzajcym polityk aktywizacji, lokalne orodki pomocy spoecznej byy
stosunkowo agodne w egzekwowaniu obowizku pracy (ktry w Holandii istnia zawsze, take
w czasach pasywnego podejcia do kwestii socjalnej). To zmienio si w sposb znaczcy w cigu
ostatnich dziesicioleci, a w dodatku czym zwyczajnym stao si stosowanie sankcji w sytuacji,
gdy osoby korzystajce z pomocy spoecznej uchylaj si od swoich zobowiza. Ponadto same
zobowizania stay si surowsze. Na przykad bezrobocie na yczenie (dobrowolnie wybrane
voluntary unemployment) skutkuje cakowit utrat prawa do wiadcze pomocy spoecznej na
okres kilku miesicy. Co wicej, ograniczona zostaa take swoboda osb korzystajcych z pomocy
spoecznej w akceptowaniu ofert pracy. Pocztkowo, osoby te musiay przyj tylko oferty pracy
dopasowane do ich kwalifikacji i dowiadczenia (wymg zaoferowania pracy odpowiedniej).
W latach 90. to si zmienio: osoby dugotrwale korzystajce z pomocy spoecznej musiay ju
przyj kad zaproponowan im ofert pracy. Obecnie wszyscy odbiorcy pomocy spoecznej
maj obowizek przyjcia przedstawionej im oferty pracy (oglnie akceptowana praca): pojcie
odpowiedniej pracy zostao zarzucone. Oznacza to, e obowizek przyjcia oferty pracy nie
ogranicza si ju do pracy odpowiadajcej kwalifikacjom i dowiadczeniu zawodowemu osb
korzystajcych z pomocy spoecznej.
Trzeci rodzaj dziaa aktywizujcych to wprowadzanie programw i usug aktywizujcych.
Przez lata w tej dziedzinie wiele si wydarzyo. Na poziomie oglnonarodowym wprowadzone
zmiany podsumowa mona nastpujco. Po pierwsze, wiksza ni to miao miejsce wczeniej
dotychczas cz osb korzystajcych z pomocy spoecznej zostaa oficjalnie objta obowiz-
kiem pracy i obowizkowym udziaem w programach aktywizacji. Dotyczy to szczeglnie star-
szych bezrobotnych, rodzicw samotnie wychowujcych mae dzieci oraz bezrobotnych o duym
stopniu oddalenia od rynku pracy (tzn. trudnych do zatrudnienia). Gminom nie wolno ju zwalnia
osb z tych korzystajcych z pomocy spoecznej z obowizku pracy i udziau w programach ak-
tywizujcych na zasadzie samej przynalenoci do danej kategorii spoecznej; mona to zrobi
tylko w indywidualnych przypadkach.
Po drugie, aktywizacja bya kiedy regulowana przez programy oglnokrajowe, ktre obej-
moway standardowe programy dla szeroko okrelonych grup docelowych, szczeglnie modych
bezrobotnych i dugotrwale bezrobotnych. Stopniowo wprowadzano reformy majce na celu
uelastycznienie, decentralizacj, zrnicowanie i zindywidualizowanie usug aktywizujcych.
Wzrosa liczba instrumentw polityki aktywizacji, a jednoczenie definicje grup docelowych stay
si mniej cise. Regulacje krajowe daway gminom wicej miejsca na rozwijanie programw dla
bezrobotnych z obu wspomnianych najbardziej zagroonych grup. Ustawa o pomocy spoecz-
LIS 2 15paz2012.indd 200 17.10.2012 08:30

[[

201
nej z 1996 roku stworzya moliwo lokalnego eksperymentowania z tak zwanymi programami
aktywizacji spoecznej, ktre powinny promowa wczanie tych grup w gwny nurt ycia spo-
ecznego, niekoniecznie majc na celu reintegracj z rynkiem pracy. Obecnie nie ma ju adnych
programw aktywizacji okrelonych na poziomie krajowym (reforma sposobu zarzdzania pro-
wadzca do deregulacji omwiona zostanie w dalszej czci opracowania): przepisy ustawowe
reguluj jedynie obowizek uczestniczenia w programach aktywizujcych osb korzystajcych
z pomocy spoecznej, ale pozostawiaj gminom i ich lokalnym orodkom pomocy spoecznej okre-
lenie charakteru usug aktywizacyjnych, a take grup docelowych dla tych usug.
Po trzecie, zdecentralizowane zostay take procedury diagnostyczne zwizane z okrelaniem
profilw klientw pomocy spoecznej w celu przygotowania / przedstawienia odpowiednich ofert
aktywizacyjnych
24
. W rezultacie, procedury te oraz instrumenty wykorzystywane do okrelania
potrzeb aktywizacyjnych osb korzystajcych z pomocy spoecznej s teraz przedmiotem de-
cyzji podejmowanych na poziomie lokalnym: gminy maj swobod decydowania o tym, jak zorga-
nizowa procedury diagnozy (oceny) klientw i jakie instrumenty zastosowa.
Tak wic, jeli chodzi o regulacje na poziomie oglnokrajowym, w Holandii aktywizacja staa
si dziedzin polityki spoecznej wzgldnie ubog w regulacje. Regulacje na poziomie krajowym
dotycz gwnie obowizku osb bezrobotnych uczestniczenia w programach aktywizujcych
oraz, w przypadku modych bezrobotnych, obowizku gmin przygotowania oferty aktywizacyjnej
lub edukacyjnej ten obowizek zosta wprowadzony w roku 2009.
Reformowanie slruklur zarzqozania
Ju na pocztku lat 90. XX wieku, kilka lat po tym jak ruszyy programy aktywizujce, parlament
holenderski wprowadzi kilka postpowa kontrolnych wobec organizacji prowadzcych dzia-
ania aktywizujce i zarzdzajcych pomoc spoeczn oraz ubezpieczeniem spoecznym. Jeli
chodzi o pomoc spoeczn, dwie komisje ujawniy powane problemy z wdraaniem polityki ogl-
nokrajowej, a take nieprawidowoci w kwestiach odpowiedzialnoci i kontroli
25
. Dochodzenia
te stay si pocztkiem caej fali reform sposobu zarzdzania, ktre kontynuowane s do dnia
dzisiejszego i maj na celu stworzenie struktur administrowania zasikami i wiadczeniem usug
wspierajcych aktywn polityk spoeczn (active welfare state).
Innymi sowy, uznano, e reformy sfery zarzdzania powinny sprzyja realizacji zmian w prio-
rytetach polityki spoecznej. Na przykad powinny przyczynia si do rzeczywistego wdraania
i egzekwowania zasad i przepisw dotyczcych obowizku pracy, indywidualnych zobowiza
osb pobierajcych wiadczenia oraz stosowania sankcji w przypadkach uchylania si od obo-
wizkw. Powinny te przyczynia si do rozwijania bardziej skutecznych usug aktywizujcych,
24 l|agnose b|j re|nregrar|e. ana|,se en aanbeve||ngen, Rwl, ague 2009.
25 ler reohr op b|jsrano. Naar een beheersr prooes b|j oe roekenn|ng van oe b|jsrano, vu0A, ague 1993, 0nderzoeksoommissie toepassing ABw
1993.
5[4
LIS 2 15paz2012.indd 201 17.10.2012 08:30
w ktrych uczestniczyoby coraz wicej osb bezrobotnych zdolnych do pracy oraz do promo-
wania zindywidualizowanych usug aktywizujcych (tailor-made activation services), dostoso-
wanych do potrzeb konkretnych odbiorcw, co z kolei ograniczyoby dziaania bezproduktywne
i zapobiegao wyczaniu z aktywizacji osb bezrobotnych, ktrym najtrudniej znale prac.
Cele najwikszego przedsiwzicia reformatorskiego Struktura organizacji administracji na
rzecz pracy i dochodu (SUWI nazwa potoczna) to: (1) prymat pracy nad wsparciem finansowym, (2)
poprawa efektywnoci oraz (3) wzmocnienie orientacji na klienta w procesach wiadczenia usug
26
.
wprowaozanie mooelu molywacy|nego w ramach reform sfery zarzqozania
Interesujcym aspektem analizowanych reform jest to, e nie tylko zmieniy one struktury za-
rzdzania, ale take lecy u ich podstaw tryb zarzdzania (mode of governance). Na poczt-
ku w reformach dominowa tryb biurokratyczny i hierarchiczny, w ktrym prbowano zmienia
praktyk przez ogaszanie (promulgacj) nowych zasad i przepisw. Stopniowo wprowadzano
jednak elementy nowego stylu w zarzdzaniu publicznym, szczeglnie za strategie inspirowane
podejciem new public management. T zmian trybu okrela si w literaturze jako stopniowe
wprowadzanie modelu motywacyjnego
27
. Tradycyjny, biurokratyczny tryb zarzdzania cigle
jeszcze dominowa w latach 90., kiedy to wprowadzono szereg nowych zasad i przepisw w celu
wzmocnienia funkcji aktywizujcej w holenderskim systemie zabezpieczenia spoecznego w od-
niesieniu do osb w wieku produkcyjnym oraz w celu zapewnienia realizacji tych zasad. W dzie-
dzinie pomocy spoecznej wyrane oznaki upowszechniania nowych metod zarzdzania pojawiy
si, gdy rzd zacz zawiera porozumienia (agreements) z gminami, co miao miejsce na poczt-
ku pierwszej dekady lat dwutysicznych. Umowy te zawieray, midzy innymi, zorientowane na
zwikszenie efektywnoci zapisy odnonie liczby klientw pomocy spoecznej, ktrzy powinni
uczestniczy w programach aktywizujcych oraz procentowy wskanik odnonie uczestnikw
tych programw, ktrzy powinni znale prac. Wielko rodkw przekazywanych przez rzd
na aktywizacj zaleay od tego, czy gminy zdoay zrealizowa zapisane w porozumieniach cele
i wskaniki. W przypadku trzydziestu najwikszych gmin, rzd negocjowa umowy indywidualnie,
mniejsze gminy musiay zawiera standardowe kontrakty
28
.
Dokonane oceny ujawniy znaczne rnice pomidzy gminami odnonie realizacji zaoonych
w porozumieniach celw. Na przykad gmina, ktra osigna w roku 2003 najlepszy wynik, jeli
chodzi o liczb uczestnikw programw aktywizujcych, zrealizowaa postawiony przed ni cel
w 121%, podczas gdy gmina najsabsza tylko w 31%. Rnice byy jeszcze wiksze tam, gdzie
chodzio o procent uczestnikw programw aktywizujcych, ktrzy znaleli prac: najlepsza gmi-
na zrealizowaa cel w 91%, najsabsza w 0%
29
. Wydaje si, e rnice te, przynajmniej czciowo,
26 Suwl-eva|uar|e 2006. Fen eva|uar|e van oe wer srruoruur u|rvoer|ngsorgan|sar|e werk en lnkomen, PrioewaterhouseCoopers, 2006.
27 R. van der veen, w. 1rommel, Manageo ||bera||zar|on of rhe luroh we|fare srare. a rev|ew ano ana|,s|s of rhe reform of rhe luroh soo|a| seour|r,
s,srem, 1935-1993, ,0overnanoe: an international journal of polioy and administration" 1999, nr 12/3.
28 M. van den Berg, . Bosselaar, M. den oedt, 1erugb|aoeren |n oe agenoa van oe roekomsr, Ministerstwo 3praw 3poleoznyoh i Latrudnienia, aga
2006.
29 Lob. R. van Berkel, 1he oeoenrra||zar|on of Soo|a| 4ss|sranoe |n rhe Nerher|anos, op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 202 17.10.2012 08:30

[[

203
naleaoby przypisa rnicom w obiektywnych moliwociach organizowania i prowadzenia
usug aktywizujcych przez poszczeglne gminy oraz, prawdopodobnie, rnicom w priorytetach
lokalnych polityk, np. dotyczcych koncentrowania dziaa aktywizujcych wobec wybranych
grup docelowych. Jednak niezalenie od sposobw tumaczenia tych rnic, pozostaje faktem
(na ktry wskazuj przywoane tu liczby), e podobne zaoenia i cele polityki krajowej mog
w rezultacie przynie bardzo rne efekty na poziomie lokalnym.
urynkowienie wiaoczenia usug aklywizacy|nych
W okresie funkcjonowania wspomnianych wyej porozumie umw wykonawczych wprowa-
dzono jedn z najbardziej znaczcych reform w sferze zarzdzania: prywatyzacj i urynkowienie
usug aktywizujcych w poczeniu z penym rozdzieleniem funkcji nabywcy i dostarczyciela tych
usug
30
. Urynkowienie byo czci wspomnianej ju wczeniej reformy SUWI. Lokalne orodki po-
mocy spoecznej, a take agencje administrujce zasikami dla bezrobotnych zostay zobowizane
do zawierania kontraktw z zewntrznymi usugodawcami na wikszo usug aktywizujcych
wiadczonych ich klientom. Outsourcing wiadczenia tych usug gwnie na rzecz prywatnych
firm komercyjnych oraz niemal cakowite zakoczenie prowadzenia aktywizacji przez sektor
publiczny (co, oczywicie, miao powane konsekwencje dla publicznych suby zatrudnienia)
sprawio, e przypadek holenderski sta si zupenie wyjtkowy w Europie.
Aklywizac|a, urynkowienie i publiczne suby zalruonienia
Przed urynkowieniem usug aktywizujcych holenderskie publiczne suby zatrudnienia (PES)
odgryway kluczow rol w aktywizowaniu osb bezrobotnych i we wdraaniu krajowych progra-
mw aktywizujcych. We wczesnych latach polityki aktywizacji PES odpowiaday za aktywizacj
zarejestrowanych osb bezrobotnych (bezrobotni musieli rejestrowa si w PES, aby mie prawo
do zasiku dla bezrobotnych lub wiadcze z pomocy spoecznej). W latach 90. XX wieku gwna
odpowiedzialno za aktywizacj zostaa przeniesiona z PES na agencje odpowiadajce za admi-
nistrowanie zasikami (agencje ds. wiadcze) oraz administrowanie pomoc spoeczn (lokalne
orodki pomocy spoecznej). Relacja midzy PES i agencjami ds. wiadcze oraz orodkami po-
mocy spoecznej staa si relacj typu zleceniodawca-zleceniobiorca. Dalsze zmiany nastpiy,
kiedy urynkowiono usugi aktywizujce: urynkowienie oznaczao koniec dotychczasowej roli
i zada PES w aktywizacji (z pewnymi wyjtkami, patrz poniej), a Departament ds. Publicznych
Sub Zatrudnienia, dotychczas odpowiedzialny za aktywizacj, zosta sprywatyzowany i sta si
jednym z prywatnych dostawcw usug na rynku.
30 M. Considine, Fnrerpr|s|ng srares., op. o|r., L. 3ol, M. westerveld (red.), 0onrraorua||sm |n emp|o,menr serv|oes - a new form of we|fare srare
governanoe, Kluwer Law lnternational, ague 2005, R. van Berkel, P. van der Aa, 1he marker|zar|on of aor|var|on serv|oes. a mooern panaoea7
Some |essons from rhe luroh exper|enoe, op. o|r., L. 3truyven, 0. 3teurs, les|gn ano reoes|gn of a quas|-marker for rhe re|nregrar|on of jobseekers.
emp|r|oa| ev|oenoe from 4usrra||a ano rhe Nerher|anos, op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 203 17.10.2012 08:30
Pozosta po urynkowieniu cz PES przeksztacono w tak zwane Orodki ds. Pracy i Docho-
dw (Centers for Work and Income CWI). Orodki te miay funkcjonowa na zasadzie jednego
okienka szczeglnie dla nowych bezrobotnych, niezalenie od rodzaju wiadczenia, do jakiego
maj oni prawo. Z mocy prawa orodkom tym powierzono nastpujce zadania:
Zbieranie informacji od nowych bezrobotnych, na podstawie ktrych agencje ds.
wiadcze lub lokalne orodki pomocy spoecznej mogyby decydowa o uprawnieniu do
odpowiednich wiadcze z tytuu niskich dochodw;
Okrelanie oddalenia nowych bezrobotnych od rynku pracy, aby pomc agencjom lub
orodkom w decyzjach co do konkretnych ofert aktywizujcych;
Oferowanie osobom bezrobotnym, ktrym atwo powrci na rynek pracy, podstawowego
zatrudnienia oraz usug aktywizujcych w okresie pierwszych szeciu miesicy
bezrobocia
31
(po szeciu miesicach agencje ds. wiadcze lub lokalne orodki pomocy
spoecznej przejmoway odpowiedzialno za aktywizacj).
Orodki CWI znalazy si w skomplikowanej sytuacji: musiay z jednej strony wsppracowa
z zarzdzanymi na poziomie krajowym agencjami ds. wiadcze, a z drugiej z ponad 400 holen-
derskimi gminami i ich lokalnymi orodkami pomocy spoecznej. W procesie wsppracy lokalne
orodki pomocy spoecznej day od CWI elastycznoci, by mc stworzy zdecentralizowane,
dostosowane do potrzeb formy wsppracy, co dla orodkw CWI okazao si trudne do zrealizo-
wania
32
. Nie dziwio wic, e gminy nie byy zadowolone z jakoci usug wiadczonych przez CWI.
W roku 2009 agencje ds. wiadcze oraz Orodki ds. Pracy i Dochodw zostay poczone
w agencje UWV/CWI. Jednake ta fuzja miaa niewielki wpyw na charakter wsppracy midzy
nowymi agencjami UWV/CWI a lokalnymi orodkami pomocy spoecznej. I jedne, i drugie mu-
sz wsplnie lokowa swoje usugi w tak zwanych Centrach Pracy (Work Plaza). Poniewa liczba
agencji UWV/CWI jest mniejsza ni liczba gmin, wiele lokalnych orodkw pomocy spoecznej
musi wsppracowa z jedn i t sam agencj UWV/CWI w ramach wikszoci Centrw Pracy.
Okrelono etapy wsppracy midzy agencjami, ktre s poddane regularnemu monitoringowi.
Pokazuje on, e sytuacja jest mocno zrnicowana
33
.
Rezullaly urynkowienia
Pocztkowe rezultaty urynkowienia usug aktywizujcych nie byy jednoznacznie pozytyw-
ne. Urynkowienie rzeczywicie przynioso zwikszenie liczby bezrobotnych uczestniczcych
w dziaaniach aktywizujcych
34
. Jednoczenie, opracowania ewaluacyjne pokazuj, e rezultaty
aktywizacji nie poprawiy si w wyniku urynkowienia. Innymi sowy, urynkowienie przynioso
w efekcie sytuacj, w ktrej wiksza liczba bezrobotnych uczestniczya w dziaaniach aktywizuj-
cych z wykorzystaniem instrumentw o takiej samej (nie)skutecznoci jak przed urynkowieniem.
31 uslugi te wiadozone byly przez agenoje Cwl: agenojom nie wolno bylo korzystao z outsouroingu uslug ani podnajmowao do ioh wiadozenia prywat-
nyoh uslugodawoow.
32 Suwl-eva|uar|e 2006, op. o|r.
33 Por. http://landkaart.samenvoordeklant.nl
34 Suwl-eva|uar|e 2006, op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 204 17.10.2012 08:30

[[

205
W dodatku, usugi wiadczone przez podmioty zewntrzne byy czsto bardzo standardowe. Co
wicej, bezrobotni, ktrym najtrudniej znale zatrudnienie, najmniej skorzystali na urynkowie-
niu, gdy usugodawcy skupili swoje wysiki na tych, ktrych atwiej przywrci na rynek pracy.
Innymi sowy, cele urynkowienia, jakimi byy zwikszenie efektywnoci, dostosowanie usug do
potrzeb oraz silniejszy nacisk na prac z najbardziej bezradnymi grupami bezrobotnych nie zosta-
y osignite. W tym kontekcie nie dziwi, e gminy nie byy szczeglnie zadowolone z wynikw
prywatnych usugodawcw: w roku 2005 dwie trzecie lokalnych orodkw pomocy spoecznej
uznao prywatyzacj usug aktywizacyjnych za nieudan
35
. Jednak same gminy take przyczyniy
si do tych niezadowalajcych wynikw. Na przykad prywatni usugodawcy skaryli si, e kon-
kurencja opieraa si bardziej na cenie ni na jakoci, wic gwny nacisk przy wiadczeniu usug
pooony by raczej na usugi tanie ni usugi wysokiej jakoci i o charakterze innowacyjnym. To
zjawisko zostao jeszcze pogbione przez fakt, e wielu usugodawcw miao kontrakty zawarte
tylko na stosunkowo krtki okres, co sprawiao, e nie byli zbyt chtni do inwestowania w jako.
Co wicej, De Koning zwrci uwag na brak fachowej wiedzy i profesjonalizmu wielu nabywcw
w organizowaniu postpowa przetargowych
36
.
0ecenlralizac|a i oeregulac|a w aklywizowaniu klienlw pomocy spoeczne|
Po reformie SUWI przeprowadzono reform jeszcze bardziej brzemienn w skutki dla lokalnych
orodkw pomocy spoecznej. Wizaa si ona z Ustaw o pomocy spoecznej z 2004 roku. Uchwa-
lenie tej ustawy pocigno za sob podwjn decentralizacj: reforma czya zwikszenie au-
tonomii lokalnej polityki ze zwikszeniem odpowiedzialnoci finansowej za wydatki na pomoc
spoeczn.
Gminy i ich lokalne orodki pomocy spoecznej maj teraz cakiem spor swobod decydowa-
nia o zawartoci usug aktywizujcych. Poza tym maj take swobod decydowania o sposobie
organizacji wiadczenia usug: wkrtce po wprowadzeniu nowego prawa zniesiono obowizek
zawierania kontraktw na wiadczenie usug aktywizujcych z zewntrznymi prywatnymi pod-
miotami. W dodatku nowa ustawa doprowadzia do wspomnianej decentralizacji odpowiedzial-
noci finansowej: teraz gminy otrzymuj od rzdu dotacj ogln (scalony budet zasikw)
na finansowanie wszystkich wiadcze z pomocy spoecznej. Co roku rzd decyduje o wielkoci
budetu na pomoc spoeczn dla caego kraju, ktry nastpnie rozdzielany jest pomidzy gminy
na podstawie modelu dystrybucji zawierajcego szereg zmiennych, na ktre wadze lokalne nie
maj wpywu, a ktre dotycz gwnie kwestii demograficznych oraz rynku pracy
37
.
Takie budetowanie funduszy na pomoc spoeczn ma na celu zachcenie gmin do inwe-
stowania w dziaania, ktre ogranicz liczb osb korzystajcych z pomocy spoecznej. Jeeli
gmina wyda na pomoc spoeczn mniej ni otrzyma od rzdu w postaci dotacji, nadwyk moe
35 wwB mon|ror 2005. Fen jaar wer werk en B|jsrano, Uivosa, utreoht 2005.
36 1. Ue Koning, leforms |n luroh aor|ve |abour po||o, our|ng rhe |asr 20 ,ears. an eva|uar|on, 3L0R working paper No. 2, Rotterdam 2009, por. take
L. Mallee, 1. Mevissen, 1. 3oethout, . weening, le re|nregrar|emarkr ge|jkr. Fva|uar|e |nrroouor|e markrwerk|ng b|j re-|nregrar|e van n|er-werkenoen,
Regioplan, Amsterdam 2006.
37 http://gemeenteloket.szw.nl
LIS 2 15paz2012.indd 205 17.10.2012 08:30
wyda w dowolny sposb. Jednake jeeli budet ten nie wystarczy na pokrycie patnoci pomo-
cy spoecznej, gminy musz sign do wasnych rodkw, aby pokry deficyt. Poza budetem
zasikw kada gmina otrzymuje take od rzdu tak zwany budet pracy (dzi nazywany bud-
etem uczestnictwa), ktry wykorzystywany jest na finansowanie usug aktywizujcych. I znw,
krajowy budet na ten cel okrelany jest co roku. Przy rozdzielaniu tych rodkw pomidzy gminy
bierze si pod uwag liczb osb korzystajcych z pomocy spoecznej w danej gminie, a take
cechy lokalnego rynku pracy.
0ecenlralizac|a, oeregulac|a i lokalna praklyka aklywizac|i
Chcc zrozumie, w jaki sposb zwikszenie swobody w kreowaniu lokalnej polityki spoecznej
wpywa na lokaln praktyk dziaa aktywizujcych, nie wolno nie docenia konsekwencji no-
wego systemu finansowania. Procent gmin, u ktrych wystpi deficyt, gdy wydatki na pomoc
spoeczn przekroczyy wysoko dotacji, by pocztkowo wysoki, zmniejszy si nieco w roku
2006, a nastpnie znowu wzrs w roku 2008 (por. tabela 1), kiedy to okoo poowa gmin musiaa
si zmierzy z deficytem w budecie zasikw. Pokazuje to jasno wag dla gmin redukowania
wydatkw na pomoc spoeczn. Co ciekawe, wikszo gmin nie wydaa w caoci kwot z budetu
pracy. W latach 20042006 procent gmin z nadwyk w budecie pracy zwikszy si z 77% do
81%, ale nastpnie raptownie spad (do poziomu 50% w roku 2008).
Tabela 1. Procent gmin z deficytem i/lub nadwyk budetw (budet zasikw I; budet pracy W) (dane w %)
2004 2006 2008
Uetoyt l, detoyt w 11 9 25
Uetoyt l, nadwyka w 35 26 24
Nadwyka l, detoyt w 11 10 25
Nadwyka l, nadwyka w 42 55 26
rodlo: l|vosa mon|ror 2007. versoh|| maken. lr|e jaar wer werk en B|jsrano. Uivosa, utreoht 2007, l|vosa mon|ror 2009. Meer oan oo|r. Soo|a|e o|en-
sren en parr|o|par|ebevoroer|ng, Uivosa, utreoht 2009.
W roku 2008 rzd krajowy ogosi redukcj wydatkw na aktywizacj, za trwajcy kryzys go-
spodarczy prawdopodobnie doprowadzi do jeszcze wikszych ci. Zmusza to gminy do jeszcze
pilniejszego przyjrzenia si kwestiom budetowym, co nie pozostanie bez wpywu na lokalne
dziaania aktywizacyjne: w 2008 roku 71% gmin zapowiedziao, e w przypadku koniecznoci ci
budetowych bdzie zwraca mniejsz uwag na aktywizacj osb korzystajcych z pomocy spo-
ecznej o wikszym stopniu oddaleniu od rynku pracy, tj. najbardziej bezradnej grupy odbiorcw
tej formy wsparcia
38
. Ju w pierwszych latach dziaania nowej ustawy o pomocy spoecznej stao
si jasne, e wiele gmin skupiao swoj uwag raczej na tych bezrobotnych, ktrych atwo przy-
38 l|vosa mon|ror 2003. worsre|en mer |nv|oeo. v|er jaar wer werk en B|jsrano. Uivosa, utreoht 2008.
LIS 2 15paz2012.indd 206 17.10.2012 08:30

[[

207
wrci na rynek pracy. W roku 2005 63% gmin stwierdzio, e traktuj priorytetowo aktywizacj
nowych odbiorcw pomocy spoecznej oraz tych, ktrych najatwiej z powrotem zintegrowa
z rynkiem pracy. Procent ten zmniejszy si do 46% rok pniej
39
. Badanie konsekwencji wprowa-
dzenia w ycie przepisw Ustawy o pomocy spoecznej z 2004 roku w czterech lokalnych orod-
kach pomocy spoecznej
40
pozwolio zaobserwowa podobne tendencje. Pocztkowo pierwszym
zmartwieniem orodka byo zredukowanie liczby osb korzystajcych z pomocy, a spodziewano
si to osign dziki strategii polegajcej na staranniejszym przesiewaniu kandydatw oraz ak-
tywizowaniu tych, ktrych najatwiej zatrudni. Dopiero ostatnio orodki zaczy opracowywa
projekty z myl o grupach bardziej bezradnych osb, gdy dua cz grup bliszych rynkowi
pracy znalaza ju prac lub uczestniczya w programach aktywizujcych. Wydaje si bardzo
prawdopodobne, e nie bdzie to trway trend: kryzys gospodarczy zwikszy napyw klientw
pomocy spoecznej. Nie trzeba by cynikiem, by oczekiwa, e spowoduje to powrt do przesie-
wania kandydatw oraz stosowania innych ukierunkowanych na nowych (czyli nie korzystajcych
dugookresowo z pomocy spoecznej) klientach.
wsplne lenoenc|e w lokalnych polilykach i priorylelach
Mona byo zasadnie oczekiwa, e proces decentralizacji i deregulacji rozpoczty Ustaw o po-
mocy spoecznej z 2004 roku zwikszy rnice pomidzy lokalnymi politykami i programami
aktywizujcymi. Przecie, jak ju wspomniano, ustawa daa gminom i ich lokalnym orodkom
pomocy spoecznej znaczn swobod w tej dziedzinie. Jednake mona zaobserwowa pewne
wsplne tendencje w sposobie, w jaki nowe rozwizania w zakresie zarzdzania wpyny na
aktywizacj prowadzon na poziomie lokalnym. Wydaje si prawdopodobne, e nowy system
finansowania rozpocz proces, ktry mona by nazwa ukryt centralizacj, gdy spowodowa
on konwergencj lokalnych polityk i priorytetw. Konwergencja ta dotyczy szczeglnie sposobu
traktowania trzech grup docelowych: (1) osb trudno zatrudnialnych
41
, (2) nowych klientw po-
mocy spoecznej oraz (3) osb ju zalenych od pomocy spoecznej, ktre jednak uwaa si za
moliwe do zatrudnienia.
Usugi aktywizacyjne adresowane do klientw pomocy spoecznej o niskich zdolnociach
zatrudnieniowych (trudnych do reintegracji) wydaj si zmienia. wiadczeniodawcy coraz bar-
dziej skupiaj si raczej na aktywizacji zawodowej ni na szerzej pojtej reintegracji spoecznej.
Jak wspomniano wczeniej, ustawa o pomocy spoecznej z roku 1996 dawaa gminom moliwo
rozwijania tak zwanych programw aktywizacji spoecznej stawiajcych sobie za cel szersze for-
my wczania adresatw wsparcia w ycie spoeczne. Jeszcze w roku 2006 aktywizacja spoeczna
i praca z osobistym trenerem (personal coaching) byy najpopularniejszymi formami aktywizacji
klientw pomocy spoecznej z najbardziej bezradnych grup. Jednak ju w 2007 roku trzy najcz-
39 wwB mon|ror 2005, op. o|r., wwB mon|ror 2006. Meer perspeor|ef voor mensen. 1wee jaar wer werk en B|jsrano, Uivosa, utreoht 2006.
40 R. van Berkel, Bureauorao|es unoer pressure7 low luroh |ooa| we|fare ageno|es oope w|rh po||o, ano governanoe reforms, op. o|r., R. van Berkel,
l. Larsen, Urgan|s|ng profess|ona||sm |n aor|var|ng we|fare ageno|es |n lenmark ano rhe Nerher|anos, op. o|r., nasze badanie zostalo przeprowa-
dzone przed kryzysem gospodarozym.
41 w jzyku dokumentow unijnyoh ohodzi o osoby o tzw. niskim poziomie zatrudnialnooi (emp|o,ab|||r,) (przyp. red.).
LIS 2 15paz2012.indd 207 17.10.2012 08:30
ciej stosowane programy to: dopaty do pensji, projekty pozwalajce na zdobycie dowiadczenia
zawodowego oraz doradztwo
42
, a wic programy, ktre koncentruj si na integracji z rynkiem
pracy. Tak wic, jak si wydaje, nowy system finansowania przyczyni si do powstania sytuacji,
w ktrej usugi aktywizacyjne majce na celu promowanie innych form wczania w ycie spoecz-
ne ni uczestnictwo w rynku pracy nie s ju uwaane za wystarczajco skuteczne i efektywne.
A mwic powaniej, moliwe, e stopniowe wycofywanie programw ukierunkowanych na szer-
sze formy uczestnictwa spoecznego bdzie miao konsekwencje dla tych bezrobotnych, ktrych
z rnych powodw szybka reintegracja na rynku pracy jest niewykonalna lub nierealna.
Druga tendencja, ktr mona zaobserwowa, dotyczy traktowania nowych klientw pomo-
cy spoecznej. Oferty aktywizacji adresowane do nowych klientw ubiegajcych si o wsparcie
z pomocy spoecznej wydaj si podlega raczej ujednoliceniu ni dywersyfikacji. Moe by to
skutkiem popularyzacji projektw typu Najpierw Praca (Work First)
43
: w 2006 roku 46% gmin
prowadzio projekty typu Najpierw Praca adresowane do osb dopiero ubiegajcych si pomoc,
a kolejne 12% opracowao projekty Najpierw Praca dla modych wnioskodawcw (z ktrych zresz-
t wielu prawdopodobnie stanie si nowymi klientami pomocy spoecznej). Liczba gmin, ktre
nie prowadz programw typu Najpierw Praca, zmniejszya si: z 33% w roku 2005 do 15% w roku
2006 (por. tabela 2). Niemniej jednak naley podkreli, e pod nazw Najpierw Praca znale mo-
na cakiem rne inicjatywy
44
.
Tabela 2. Grupy docelowe projektw Najpierw Praca (dane w %)
2005 2006
Mlodzi odbioroy pomooy 17 12
Nowi odbioroy pomooy 31 46
lnne 20 27
adne 33 15
rodlo: wwB mon|ror 2006. Meer perspeor|ef voor mensen. 1wee jaar wer werk en B|jsrano, Uivosa, utreoht 2006.
Pojawiaj si oznaki, e usugi dostpne dla tych, ktrzy ju korzystaj z pomocy spoecznej,
s coraz bardziej rnorodne, chocia nie mona znale na ten temat informacji dotyczcych ca-
ego kraju. W czterech lokalnych orodki pomocy spoecznej uwzgldnionych w naszym badaniu
rnorodno dostpnych programw aktywizacyjnych stopniowo zwikszaa si w kolejnych
latach po wejciu w ycie przepisw Ustawy o pomocy spoecznej z 2004 roku. Za w raporcie na
temat usug aktywizacyjnych w miecie Amsterdam
45
stwierdza si, e w miecie tym dostpnych
jest ponad 250 usug reintegracyjnych.
42 l|vosa mon|ror 2003, op. o|r.
43 0golny zamysl kryjoy si za projektami Najpierw Praoa polega na tym, by umieszozao odbioroow pomooy spoleoznej w programie aktywizaoyjnym jak
najszyboiej, w zamian za oo otrzymuj oni pomoo z tytulu niskioh doohodow. Projekty te mog byo wykorzystywane jako instrumenty zapobiegajoe
uzalenieniu si od pomooy spoleoznej: gminy mog zdeoydowao si plaoio wynagrodzenie za udzial w projekoie Najpierw Praoa z budetu aktywiza-
oyjnego zamiast z budetu zasilkow.
44 ln oe b|jsrano, en oan. war gemeenren ooen aan aor|ver|ng van pas |ngesrroomoe b|jsranoso||nren, lwl, 2007.
45 Rapport 0emeentelijke 0mbudsman 2009.
LIS 2 15paz2012.indd 208 17.10.2012 08:30

[[

209
Reformy sposobu zarzqozania a organizac|a wiaoczenia usug
aklywizacy|nych na poziomie lokalnym
Reformy sfery zarzdzania miay wpyw nie tylko na zawarto usug aktywizacyjnych, ale take
na organizacj wiadczenia tych usug na poziomie lokalnym. Wkrtce po wejciu w ycie Ustawy
o pomocy spoecznej z 2004 roku zniesiono obowizek kupowania przez lokalne orodki pomocy
spoecznej usug aktywizacyjnych od prywatnych usugodawcw. Biorc pod uwag wczeniejsze
niezadowolenie gmin z usug wiadczonych przez prywatnych usugodawcw, reforma zaowo-
cowaa odrynkowieniem i odprywatyzowaniem wiadczenia usug aktywizujcych. Czstsze
stao si wiadczenie tyche usug siami wasnymi orodkw, jak i przez innych usugodawcw
z sektora publicznego. Ponisze dane pokazuj zmniejszajc si rol prywatnych usugodawcw:
w roku 2005 56% rodkw wydanych na usugi aktywizacyjne trafio do prywatnych usugodaw-
cw
46
, a w roku 2007 ju tylko 40%
47
. Oczywicie s to wartoci rednie: niektre gminy prawie
wcale nie angauj prywatnych podmiotw do wiadczenia usug, podczas gdy inne w dalszym
cigu kontraktuj wikszo usug na zewntrz, zawierajc umowy z podmiotami prywatnymi.
Strategiczne wybory lokalnych orodkw pomocy spoecznej dotyczce organizacji wiadczenia
usug aktywizujcych wi si jednak nie tylko z podejmowaniem decyzji, czy wiadczenie tych
usug zleca podmiotom zewntrznym, czy te nie. Wi si take z decyzjami dotyczcymi sposo-
bu, w jaki orodki te wykorzystuj i jak ksztatuj swoje stosunki z zewntrznymi usugodawcami.
Nasz projekt badawczy pokaza rny rozwj sytuacji w tym aspekcie w czterech lokalnych
orodkach pomocy spoecznej. Pocztkowo orodki miay tendencj do masowego kierowania
klientw do zewntrznych usugodawcw, przekazujc wikszo decyzji, co do indywidualnych
usug aktywizujcych tyme usugodawcom. Dawao to prywatnym usugodawcom znaczn nie-
zaleno w decydowaniu o tym, jak aktywizacja ma wyglda. Oczywicie fakt, e outsourcing
by obowizkowy, odgrywa tutaj rol, ale wane byy take inne wzgldy. Lokalne orodki pomocy
spoecznej i ich pracownicy frontowi nie mieli wielkich tradycji w pracy aktywizujcej: szkolono
ich do tego, by stosowali w konkretnych przypadkach oglne zasady i przepisy dotyczce pomocy
spoecznej oraz zbierali informacje potrzebne do tego by podejmowa decyzje o uprawnieniu do
wiadcze, a nie do tego, by zmienia motywacje i zachowania klientw. I nie do tego, by poznawa
rynek pracy i pomaga bezrobotnym wej na ten rynek. Odsyajc jednak klientw do prywat-
nych usugodawcw, pracownicy socjalni sprawiali, e zmiany organizacyjne i zmiany w zakresie
pracy socjalnej nie byy a tak palce.
Orodki pomocy spoecznej wkrtce odkryy, e taka strategia ma take wady: orodki mia-
y niewielk kontrol nad tym, co prywatni usugodawcy robili z klientami. Stao si to jeszcze
bardziej problematyczne wraz z nastaniem nowego systemu finansowania, ktry skuteczn
aktywizacj uczyni podstawowym priorytetem orodkw. Od tego czasu nastpio wiele r-
nych zmian wywoanych zniesieniem obowizku outsourcingu. Liczba prywatnych podmiotw
46 wwB mon|ror 2006, op. o|r.
47 l|vosa mon|ror 2003, op. o|r.
LIS 2 15paz2012.indd 209 17.10.2012 08:30
kontraktowanych przez orodki zwikszya si. Co wicej, lokalne orodki pomocy spoecznej
zaczy kupowa usugi take w inny sposb: zamiast nabywa u konkretnego usugodawcy peny
pakiet usug aktywizujcych, zakupuj te usugi w sposb bardziej moduowy. Ponadto, postpy
czynione przez klientw s cilej monitorowane ni w przeszoci, a umowy zawieraj wicej
szczegowych zapisw dotyczcych wymaga, ktre usugodawcy musz speni.
Wydaje si, e przyczynio si to do zwikszenia biurokracji, z ktr musz radzi sobie prywat-
ni usugodawcy, ktrzy zobowizani s do dotrzymywania okrelonych terminw i regularnego
skadania lokalnym orodkom pomocy spoecznej raportw o postpach
48
. Podobn tendencj
dao si zauway na podstawie analizy dokumentacji przetargowej w 20 gminach
49
. Badanie to
ujawnio silny nacisk na wymogi zwizane z samym procesem (a nie z wynikami), jak te i ozna-
ki, e lokalne orodki pomocy spoecznej chc utrzyma kontrol nad zarzdzaniem procesami
wiadczenia usug i przebiegiem aktywizacji przez swoich frontowych pracownikw socjalnych.
Tak wic podczas gdy pierwszy okres urynkowienia usug aktywizujcych naley okreli
jako czas eksportowania na zewntrz (ograniczenia) dyskrecjonalnych uprawnie pracowni-
kw socjalnych
50
, kiedy to podejmowanie decyzji dotyczcych szczegw usug aktywizujcych
pozostawiano wiadczcym je podmiotom, teraz obserwujemy, e swoboda ta jest z powrotem
importowana (przywracana), a eksportuje si biurokracj, prbujc wzmocni kontrol sub
publicznych nad wiadczeniem usug i zwizanymi z tym procesami.
Reformy oolyczqce organizac|i i pracy na pierwsze| linii
Niestety, niewiele jest systematycznie zbieranych, twardych danych dotyczcych sposobw, w ja-
kie lokalne orodki pomocy spoecznej w Holandii reformuj organizacj i zarzdzanie frontow
prac socjaln w kontekcie reform polityki spoecznej i sposobu zarzdzenia, a take konsekwen-
cji takich reform dla dziaa aktywizujcych. Przywoane powyej opracowania Divosy pokazuj
jednak, e proces reorientacji trwa i e lokalne orodki pomocy spoecznej wydaj si poszukiwa
nowej tosamoci
51
, przeksztacajc si z podmiotw skupionych na uzupenianiu dochodw
osb ubogich (gdzie najwiksz wartoci jest suszno decyzji) w agencje koncentrujce si na
aktywizacji (gdzie gwn wartoci jest skuteczno). W tym kontekcie naley podkreli, e
od lat 80. XX wieku funkcja stricte socjalna peniona przez frontowych pracownikw socjalnych
stopniowo zanika, co wida take w profilu kwalifikacji tych pracownikw. Przy deniu lokalnych
orodkw pomocy spoecznej do wzmocnienia swojej roli w aktywizacji (zarwno przez samo-
dzielne wiadczenie usug i przez nowe formy wsppracy z podmiotami zewntrznymi patrz
48 M. 3oentken, Bureauoratie, managerialisme of professionalisme in de spreekkamer? Len kwalitatief vergelijkend onderzoek naar de inriohting en
aansturing van de uitvoeringspraktijk binnen het uwv, een gemeentelijke sooiale dienst en een privaat reintegratiebedrijf in een grote Nederlandse
stad, LuR, Rotterdam 2009 (praoa magisterska).
49 A. Corra, M. Plantinga, New modes of governanoe in the Uutoh reintegration market. Analyzing the prooess of oontraoting out", referat przedstawiony
na konferenoji Aotivation and 3eourity", Brno 2009.
50 L. Brodkin, Bureauorao, reoux. managemenr reform|sm ano rhe we|fare srare, op. o|r.
51 Por. l|vosa mon|ror 2003, op. o|r.
5[5
LIS 2 15paz2012.indd 210 17.10.2012 08:30

[[

211
powyej), potrzebny jest nowy typ pracownika frontowego, ktry jest nie tyle (lub nie tylko) admi-
nistratorem wiadcze, ile (lub take) jest w stanie podnosi poziom zatrudnialnoci (employabi-
lity) osb korzystajcych z pomocy spoecznej oraz ich rzeczywiste uczestnictwo w rynku pracy.
Pokazuje to, e lokalne orodki pomocy spoecznej musz by w stanie poczy procesy r-
nych typw. Z jednej strony chodzi o administrowanie wiadczeniami, z drugiej o aktywizacj.
Niemal poowa holenderskich lokalnych orodkw pomocy zintegrowaa ze sob oba te zadania
i powierzya je pracownikom frontowym, podczas gdy pozostae rozdzieliy je
52
. Liczba klientw
powierzanych pracownikom socjalnym jest rna i zaley od zakresu i rodzaju powierzonych im
obowizkw. rednio na jednego frontowego pracownika socjalnego czcych zadania socjalne
z zatrudnieniowymi oraz ze wiadczeniami w 2006 przypadao 60 klientw. rednia liczba klientw
przypadajcych na jednego pracownika wyspecjalizowanego w realizacji zada okrelonego typu
wahaa si pomidzy 91 w przypadku tych, ktrzy zajmowali si wycznie aktywizacj a 130 w przy-
padku tych odpowiadajcych za opiek, czyli dziaania na rzecz klientw, ktrym najtrudniej jest
znale zatrudnienie
53
. Dua liczba klientw w tej ostatniej grupie pracownikw frontowych moe
wiadczy o niskim priorytecie nadanym pracy z t grup bezrobotnych, ale moe take wiza si
z faktem, e wiele usug dla takich bezrobotnych kontraktowanych jest na zewntrz.
Podsumowujc, dane dotyczce liczby obsugiwanych klientw nie wiadcz automatycznie
o tym, ile czasu i uwagi mona byo powici konkretnym osobom. Niemniej jednak frontowi
pracownicy socjalni z czterech badanych przez nas orodkw pomocy spoecznej zgaszali pro-
blemy z nadmiern liczb klientw, co uniemoliwiao im powicanie odpowiednio duo uwagi
konkretnym osobom. Liczba obsugiwanych klientw rni si nie tylko w zalenoci od typu
pracownika, ale jest take rna w rnych gminach. Na przykad dla frontowych pracownikw
socjalnych odpowiedzialnych za wiadczenia opiekucze wynosi ona rednio 167 w gminach po-
wyej 60 tysicy i tylko 52 w gminach o liczbie mieszkacw 4060 tysicy
54
.
Ironlowa praca soc|alna profes|onalizu|e si
Podejmowane przez orodki prby wzmocnienia kontroli nad aktywizacj i nad zewntrznymi
usugodawcami, moliwo wiadczenia usug aktywizujcych wasnymi siami i zrnicowanie
tyche usug (przynajmniej adresowanych do osb ju korzystajcych ze wiadcze pomocy
spoecznej), w sposb nieunikniony prowadz do podnoszenia kwestii kwalifikacji, umiejtnoci
i zakresu dyskrecjonalnoci pracownikw frontowych z lokalnych orodkw pomocy spoecznej
w podejmowaniu decyzji. Teoretycznie moliwych jest kilka opcji: (1) biurokratyczny i hierarchicz-
ny sposb zarzdzania frontow prac socjaln, (2) profesjonalizacja pracy na pierwszej linii oraz
(3) menederski styl zarzdzania, ktry koncentruje si na wynikach i wydajnoci pracownikw
socjalnych pracujcych bezporednio z klientami
55
. W czterech badanych przez nas orodkach
52 l|vosa mon|ror 2007. versoh|| maken. lr|e jaar wer werk en B|jsrano. Uivosa, utreoht 2007.
53 lb|oem.
54 lb|oem.
55 Por. np. . asenfeld, luman serv|oe organ|zar|ons, Prentioe all, Lnglewood Cliffs 1983, . Mintzberg, Srruorure |n hves. les|gn|ng effeor|ve orga-
n|zar|ons, Prentioe all, Lnglewood Cliffs 1983.
LIS 2 15paz2012.indd 211 17.10.2012 08:30
obserwowalimy mieszanie strategii dotyczcych organizacji i zarzdzania frontow prac socjal-
n, nie za przechodzenie od jednej dominujcej strategii zarzdzania do innej. Wszystkie cztery
orodki wyranie stwierdziy, e zasady, przepisy i hierarchia stay si mniej wane i e potrzebna
jest profesjonalizacja pracy socjalnej z klientami
56
. Chc one, by pracownicy frontowi odgrywali
aktywn rol w podejmowaniu rnych decyzji w ramach procesu aktywizacji, takich jak: dia-
gnozowanie i okrelanie profilw osb bezrobotnych, decyzje o rodzaju podejmowanych wobec
nich dziaa aktywizujcych i organizacji procesu wiadczenia usug, monitorowania postpw
osb uczestniczcych w procesie aktywizacji itp. Powinno to przyczyni si do rozwoju zindywi-
dualizowanego i dostosowanego do potrzeb klienta sposobu wiadczenia usug. Wszystkie cztery
orodki wprowadziy reformy idce w tym wanie kierunku. Tradycyjny hierarchiczny sposb
podejmowania decyzji w lokalnych orodkach pomocy spoecznej polegajcy na tym, e frontowy
pracownik socjalny przygotowywa propozycje rozwiza i rekomendacje, a urzdnik stojcy
wyej w hierarchii, ktry nie mia bezporedniego kontaktu z klientem, faktycznie podejmowa
decyzj nie jest ju stosowany w dziaaniach z zakresu aktywizacji. Frontowi pracownicy socjalni
maj teraz uprawnienia do podejmowania samodzielnie decyzji w indywidualnych przypadkach.
Ponadto wprowadza si zwyczaj konsultowania i omawiania ze wsppracownikami indywidu-
alnych przypadkw, co przyczynia si do promowania kultury profesjonalnego rozwizywania
problemw. Niektre orodki wprowadziy stanowiska specjalisty do spraw jakoci. Taki specjali-
sta wspiera proces profesjonalizacji oraz peni funkcj konsultanta. Dla pracownikw socjalnych
zajmujcych si aktywizacj organizuje si programy szkoleniowe i edukacyjne.
ale biurokralyczne zarzqozanie ciqgle islnie|e
Jednoczenie biurokratyczne procedury oraz instrumentalne zarzdzanie nie zniky. Jedn z biu-
rokratycznych praktyk o najgorszej sawie, a cigle funkcjonujcych, jest co, co okrela si jako
praca wedug listy. Na przykad kontrakty z prywatnymi usugodawcami czsto cho nie za-
wsze zawieraj uzgodnienia, co do liczby klientw, ktrych lokalny orodek pomocy spoecznej
powinien skierowa do usugodawcy. Kiedy liczba spontanicznych skierowa jest zbyt niska
w stosunku do zaoe, pracownicy frontowi otrzymuj polecenie wybrania pewnej liczby klien-
tw z grupy tych, z ktrymi pracuj i skierowania ich do prywatnego usugodawcy. Wielu fronto-
wych pracownikw socjalnych odbiera to jako ograniczanie im moliwoci opracowania szytych
na miar programw aktywizacji konkretnych klientw: skierowania na aktywizacj musz by
bowiem zrealizowane niezalenie od potrzeb i sytuacji klientw. Podobne procedury mog by
stosowane, kiedy lokalny orodek pomocy spoecznej przejmuje inicjatyw lub otrzymuje polece-
nie od wadz lokalnych przygotowania programw awaryjnych, np. na wypadek wzrostu liczby
klientw. Kierowanie konkretnej liczby osb do konkretnych programw zamiast zapewniania
klientom odpowiednich usug staje si wwczas gwnym celem frontowej pracy socjalnej.
56 Niedawno grupa lokalnyoh orodkow pomooy spoleoznej rozpoozla projekt wyranie skierowany ku profesjonalizaoji praoy aktywizaoyjnej praoowni-
kow pierwszej linii. 1ake krajowe stowarzyszenie dyrektorow lokalnyoh orodkow pomooy spoleoznej (Uivosa) opraoowuje szereg iniojatyw promuj-
oyoh profesjonalizaoj praoy na pierwszej linii.
LIS 2 15paz2012.indd 212 17.10.2012 08:30

[[

213
wprowaoza si lake zarzqozanie wyoa|nociq
W naszym badaniu znalelimy take oznaki tego, i menederskie style zarzdzania zaczynaj
nabiera znaczenia. Chocia stosowanie wskanikw wydajnoci nie jest w orodkach pomocy
spoecznej zjawiskiem cakiem nowym, obserwujemy wyrane przejcie od wskanikw produktu
do wskanikw rezultatu. W rozmowach ewaluacyjnych, jakie pracownicy socjalni zajmujcy si
aktywizacj odbywaj ze swoimi menederami, wikszy nacisk kadzie si na to, jaki jest procent
ich klientw, ktrzy opucili system pomocy spoecznej.
W dwch badanych przez nas orodkach szczegowo opisano cele do osignicia. Jeden z nich
wprowadzi system wydajnoci, w ramach ktrego frontowi pracownicy socjalni musz wybra
40 klientw z oglnej liczby 125 obsugiwanych przez siebie osb, ktrych chc uniezaleni od
pomocy spoecznej w cigu roku. W orodku tym rozwaa si podejmowanie dalszych krokw na
drodze upowszechniania podejcia menederskiego: uzalenienia podwyki pac pracownikw
frontowych od wynikw liczby ich klientw, ktrzy opuszczaj system wsparcia, co spowodo-
waoby znaczce, jeli nie rewolucyjne, zerwanie z tradycyjnym systemem wynagradzania urzd-
nikw pastwowych opartym na funkcji i stau pracy, a nie na wydajnoci.
Drugi orodek take rozpocz okrelanie wskanikw do osignicia przez pracownikw fron-
towych zajmujcych si aktywizacj, chocia kilku pracownikw tego orodka, z ktrymi rozma-
wialimy, nie wydawao si traktowa tego zbyt powanie. Nie uwaali postawionych przed nimi
celw za realistyczne (niektrzy nie wiedzieli nawet, jakie one s) i skaryli si, e nie brali udziau
w ustalaniu tych celw. Niektrzy frontowi pracownicy socjalni krytykowali to, co odbierali jako
wskie skupianie si na wskanikach odnoszcych si do liczby osb opuszczajcych system,
bez zwracania uwagi na jakociowe aspekty aktywizacji i pomocy w znajdowaniu zatrudnienia.
Moemy wnioskowa, e orodki, ktre zaczy stosowa podejcie menederskie do zarz-
dzania frontow prac socjaln i aktywizacj, wydaj si robi to w ramach strategii zwikszania
zakresu odpowiedzialnoci pracownikw socjalnych pracujcych bezporednio z klientami. Za-
rzdzanie wydajnoci jest jeszcze cigle na wczesnym etapie rozwoju, co sprawia, e trudno jest
w tej chwili wycign poparte dowiadczeniem wnioski co do tego, jak takie podejcie wpywa
na dziaania aktywizujce. Niemniej jednak naley si pewnie spodziewa, e bdzie ono miao
wpyw np. na wybr klientw, ktrym pracownicy frontowi bd powica wicej czasu i energii,
na charakter programw, ktre bd wdraa czy na cele, ktre bd si starali osign przez
dziaania aktywizujce.
Oglnie rzecz biorc, wszystko to wskazuje na przejcie w niektrych orodkach pomocy spo-
ecznej od biurokratycznego zarzdzania fontow prac socjaln do profesjonalizacji powizanej
z elementami podejcia menederskiego. Tendencja do profesjonalizacji moe by zgodna z pr-
bami oferowania usug aktywizujcych bardziej dopasowanych do potrzeb klientw, ale niesie ze
sob take pewne ryzyko. Rosnca niezaleno frontowych pracownikw socjalnych w podejmo-
waniu decyzji dotyczcych rodzaju stosowanych dziaa aktywizacyjnych i ich organizacji rodzi
pytanie, jak pracownicy ci wykorzystuj t niezaleno. W idealnym profesjonalnym wiecie
pracownicy pierwszej linii wykorzystuj swoj fachow wiedz, dowiadczenie i umiejtnoci
LIS 2 15paz2012.indd 213 17.10.2012 08:30
w procesie podejmowania decyzji. Jednake, przynajmniej w Holandii, aktywizacja nie rozwina
si jeszcze w idealn profesj i dlatego nazwano kiedy pracownikw zajmujcych si aktywi-
zacj profesjonalistami bez profesji
57
. Wielu frontowych pracownikw nie ma wyksztacenia
odpowiedniego do wykonywanej pracy w zakresie aktywizacji, nie ma adnej organizacji zawodo-
wej pracownikw zajmujcych si aktywizacj, nie ma te bazy wiedzy (naukowo uzasadnionej
czy opartej na praktyce), z ktrej mona by czerpa profesjonalne wskazwki. Innymi sowy, danie
pracownikom pierwszej linii wicej niezalenoci moe skaza ich z powrotem na poleganie na
wasnej intuicji, pogldach itp., i wydaje si, e dokadnie to dzieje si w orodkach, ktre bada-
limy. W tym kontekcie indywidualizacja aktywizacji nie tylko otwiera moliwoci oferowania
usug szytych na miar. Uzalenia take odbiorcw pomocy spoecznej od pracujcych z nimi
frontowych pracownikw, zmniejsza przejrzysto procesu pracy z klientem i wiadczenia usug,
wreszcie moe uczyni proces aktywizacji nieprzewidywalnym.
wnioski
W niniejszym opracowaniu przedstawiono tez, e dziaania aktywizujce nie s tylko spraw
wdraania zaoe polityki spoecznej, ale te funkcj odpowiednich struktur zarzdzania i wa-
runkw organizacyjnych. Oznacza to, e jeli chcemy dowiedzie si, jak procesy i usugi aktywi-
zujce wygldaj w praktyce i jak ingeruj w ycie osb bezrobotnych, musimy wyj poza stu-
diowanie oficjalnej (oglnokrajowej) polityki aktywizacji, i przenie ciar badania na analiz
frontowej pracy prowadzonej przez agencje i organizacje zaangaowane w wiadczenie usug
aktywizujcych. Niestety, tego typu bada nie ma w Europie wiele. Sporo publikacji koncentruje
si na analizie oficjalnych polityk i reformach tych polityk; ostatnio obserwujemy rosnce zainte-
resowanie reformami sfery zarzdzania w odniesieniu do programw wspierania osb o niskich
dochodach i aktywizacji osb bezrobotnych oraz wpywem tych reform na charakter i zawarto
procesw i usug aktywizujcych. Istnieje jednak niewiele opracowa, ktre zwracaj uwag na
codzienn praktyk aktywizacji osb bezrobotnych.
W niniejszym opracowaniu przeanalizowano przypadek holenderskiej pomocy spoecznej
w celu pokazania, e praktyka aktywizacji jest pochodn okrelonych zaoe polityki spoecznej,
sposobu zarzdzania i organizacji bezporedniej pracy z klientami. W pewnym sensie przypa-
dek holenderski nie jest typowy, jeli patrze z perspektywy midzynarodowej. Silne w Holandii
przesunicie akcentw w stron decentralizacji i deregulacji w sposb oczywisty ogranicza rol
krajowej polityki spoecznej w okrelaniu charakteru aktywizacji i zwiksza wpyw na prakty-
k aktywizacji lokalnych uwarunkowa i podejmowanych na dole decyzji. Jeli spojrze z tej
perspektywy, wzgldna waga struktur zarzdzania i warunkw organizacyjnych jest z definicji
istotna w przypadku holenderskiej polityki aktywizacji. Inne kraje mog (i niektre z pewnoci to
czyni) polega bardziej na oglnokrajowych regulacjach dotyczcych aktywizacji jak to zreszt
57 R. van Berkel, l. Larsen, Urgan|s|ng profess|ona||sm |n aor|var|ng we|fare ageno|es |n lenmark ano rhe Nerher|anos, op. o|r.
5[6
LIS 2 15paz2012.indd 214 17.10.2012 08:30

[[

215
byo w samej Holandii w latach 90. XX wieku. Jednake nie umniejsza to prawdziwoci przedsta-
wionej tu tezy. Pokazuje jedynie, e podana rola krajowej polityki spoecznej w ksztatowaniu
dziaa aktywizujcych sama zalena jest od decyzji i reform dotyczcych sposobu zarzdzania.
Przypadek holenderski pokaza take, e polityka spoeczna, struktury zarzdzania i warunki
organizacyjne wpywaj na aktywizacj na rne sposoby i e sposoby te niekoniecznie si uzu-
peniaj, a czasem mog by sprzeczne. Chocia wydaje si, e urynkowienie usug zwikszyo
liczb osb bezrobotnych uczestniczcych w programach aktywizujcych, co byo zgodne z ce-
lami polityki spoecznej, sprzyjao ono raczej standaryzacji usug ni ich indywidualizacji, czyli
odwrotnie ni przyjte zaoenia polityki spoecznej. Rnego rodzaju reformy sfery zarzdzania
take wydaj si dziaa wbrew zaoeniu polityki spoecznej, by adresowa usugi aktywizacyjne
w pierwszej kolejnoci do klientw pomocy spoecznej o najniszym poziomie zatrudnialnoci.
Z perspektywy badawczej ciekawe jest zatem zbadanie, w jaki sposb reformy polityki, sposo-
bu zarzdzania, praktyk organizacyjnych/pracy na pierwszej linii wzmacniaj lub neutralizuj si
nawzajem. Interakcje pomidzy polityk, strukturami zarzdzania i warunkami organizacyjnymi
sprawiaj, e dokonanie takiej oceny jest zadaniem niezwykle zoonym, gdy trudniej jest inter-
pretowa sukces lub porak programw aktywizujcych wycznie w kategoriach programowych.
Z perspektywy wdraania polityki spoecznej interakcje te wskazuj na potrzeb uwzgldniania
tego, jak struktury zarzdzania i warunki organizacyjne wpywaj na realizacj celw tej polityki
(pozytywnie lub negatywnie). Okazuje si, e gdy rzd zrzuca win na gminy a lokalne orodki po-
mocy spoecznej oskaraj zakontraktowanych usugodawcw o to, e nie przywizuje si wagi
do wiadczenia usug adresowanych do najbardziej bezradnych bezrobotnych, wprowadza si
zachty do podejmowania przez owe gminy i zakontraktowanych przez nie usugodawcw takich
dziaa na rzecz powrotu na rynek pracy, ktre sprzyjaj powstaniu krytykowanej sytuacji. Bo jeeli
nagradzaj si za liczb osb, ktre opuciy system pomocy spoecznej, to zgodnie z modelem
motywacyjnym, ktremu owi zleceniodawcy hoduj zrozumiae jest, e gminy i usugodawcy
nie s chtni do inwestowania w usugi adresowane do osb bezradnych, ktrych szanse na za-
trudnienie czy wczenie w ycie spoeczne mona wprawdzie poprawi, ale ktrych rzeczywista
integracja z rynkiem pracy jest mao prawdopodobna, a ju na pewno nie w krtkim czasie.
Podobn argumentacj mona przeprowadzi w odniesieniu do dziaa na rzecz upowszech-
niania usug zindywidualizowanych i dopasowanych do potrzeb traktowanych jako realizacja
wanego celu polityki spoecznej. Jeeli celowi temu nie towarzysz inwestycje zmierzajce do
wzmocnienia profesjonalnej bazy pracy aktywizacyjnej na pierwszej linii np. przez wspieranie
pracy socjalnej opartej na dowodach (evidence based) lub dowiadczeniach praktycznych oraz
przez promowanie szkolenia i przeszkalania pracownikw socjalnych trudno wyobrazi sobie,
jak organizacje i pracownicy frontowi zajmujcy si aktywizacj maj realizowa ten cel. Przypa-
dek holenderski pokazuje, e obarczanie organizacji i frontowych pracownikw odpowiedzialno-
ci za profesjonalne usugi w sytuacji, gdy tak naprawd odpowiednia profesja nie zostaa jeszcze
wyodrbniona, moe w efekcie przynie sytuacj, w ktrej twrcy-decydenci odpowiedzialni za
polityk spoeczn na szczeblu oglnonarodowym wymiguj si od odpowiedzialnoci zamiast
przyczynia si do wiadczenia bardziej udanych i bardziej efektywnych usug.
LIS 2 15paz2012.indd 215 17.10.2012 08:30
LIS 2 15paz2012.indd 216 17.10.2012 08:30
Podsumowanie
LIS 2 15paz2012.indd 217 17.10.2012 08:30
1. B. 1essop, 1owaros
a Sohumperer|an workfare
Srare7 lre||m|nar, lemarks
on losr-loro|sr lo||r|oa|
Foonom,, ,3tudies in Politioal
Loonomy" 1993, nr 40.
LIS 2 15paz2012.indd 218 17.10.2012 08:30
w stren aktywnych sub
spoecznych!
Tomasz Kamierczak
Harek Rymsza
Aklywno i aklywizac|a, |ak |u zaznaczylimy we wprowaozeniu oo ninie|szego
lomu, lo sowa-klucze ola zrozumienia nalury ycia we wspczesnym spoecze-
slwie i logiki konslruowania i regulowania |ego inslyluc|onalnego aou. Aklywni
ma|q by obywalele, albowiem nie mogq |u liczy na opiek i ochron ze slrony
paslwa oo kolebki a po grb. welfare slales na naszych oczach przechoozq
bowiem zasaoniczq rekonslrukc| i nie |esl oczywisle, czy nazwa paslwo opie-
kucze |esl |eszcze aoekwalna. Ale welfare slales nie aboyku|q. wspomniana
rekonslrukc|a nie oznacza, wbrew poslulalom neoliberalnym, proslego zwi|ania
paslwa (rolling back lhe slale). Paslwo ma by paslwem aklywizu|qcym oby-
waleli. Nieklrzy piszq wprosl o workfare slale |ako nowym obliczu welfare slale
1
.
1 B. 1essop, 1owaros a Sohumperer|an workfare Srare7 lre||m|nar, lemarks on losr-loro|sr lo||r|oa| Foonom,, ,3tudies
in Politioal Loonomy" nr 40, 1993.
LIS 2 15paz2012.indd 219 17.10.2012 08:30
220 [[ Fedsumewanie
Problem polega na tym, e wspczesne europejskie pastwo pracy nie jest bynajmniej
strukturalnym rozwizaniem problemw welfare state. Paradoks tego pastwa polega na tym,
e im bardziej oczywistym staje si, i w warunkach rewolucji informatycznej i globalizacji w roz-
winitej gospodarce liczba miejsc pracy raczej si kurczy ni rozrasta, tym bardziej praca jest
ceniona i tym silniejszy jest trend, aby pracowali wszyscy. Nie ma jak do tej pory dobrego pomysu,
jak ow kwadratur koa rozwiza. Wskazuje to take na ograniczenia paradygmatu aktywizacji.
Jak pisalimy o tym w innym miejscu, nie mona traktowa koncepcji aktywnej polityki spoecznej
jako leku na wszystkie choroby
2
. Niemniej jednak jest oglna zgoda co do tego, e nie moe by
tak, i w pastwie dobrobytu (to chyba bardziej adekwatne tumaczenie wspczesnego welfare
state ni termin pastwo opiekucze) z racji deficytu miejsc pracy ludzie sabsi, mniej wydajni,
z ograniczeniami i dysfunkcjami (takimi jak: niepenosprawno, zaburzenia psychiczne, nieprzy-
stosowanie spoeczne, niskie wyksztacenie itp.) pozostaj trwale poza rynkiem pracy
3
. To jest
podstawowy rodzaj uprawomocnienia dla wspczesnej polityki aktywizacji, ktrej kluczowym
elementem s programy (re)integracji zawodowej i spoecznej osb marginalizowanych na rynku
pracy. Wane zadania w tym zakresie powierzone zostaj subom spoecznym, nowym su-
bom spoecznym
4
.
W tym kontekcie trzeba patrzy na wspczesne polskie suby spoeczne. Na dobr spraw
nie ma innego wyjcia musz one by aktywne, chyba e godzimy si na to, by spoeczne i eko-
nomiczne koszty dokonujcej si transformacji cywilizacyjnej, w tym take skutki wiatowego
kryzysu ekonomicznego, przerzuca na barki spoeczestwa. Czyli obcia nimi w pierwszej ko-
lejnoci najsabszych, bo do tego sprowadzaj si na przykad podwyki VAT, energii, benzyny itp.
* * *
U progu Trzeciej Rzeczpospolitej polskie suby spoeczne zostay zreformowane. Na mocy
Ustawy z dnia 29 listopada 1990 roku o pomocy spoecznej
5
dziaajcym w jej instytucjonalnych
ramach subom spoecznym powierzono niesychanie odpowiedzialne zadanie agodzenia spo-
ecznych kosztw dokonujcej si transformacji ustrojowej, w tym wprowadzenia mechanizmw
rynkowych do gospodarki. Warto przypomina i to tym mocniej, im odleglejsze s tamte, trudne
czasy i suby spoeczne wywizay si z tej roli; w Polsce nie doszo do niepokojw spoecz-
nych, ktre zablokowayby lub nawet odwrciy procesy reformowania gospodarki. Dziki temu,
mimo wahni i mimo rnych podkrelanych przez krytykw polskiej transformacji jej niedostat-
kw, Polska wesza na drog rozwoju. Oczywicie, absurdem byoby utrzymywanie, e sukces ten
to zasuga sub spoecznych, jednak rwnie bdne i znieksztacajce obraz rzeczywistoci jest
niedocenianie ich wczesnej roli.
Doceniajc katalizujc i cywilizujc rol sub spoecznych w pierwszych latach transfor-
macji ustrojowej Polski, naley podkreli, i po osigniciu transformacyjnej masy krytycznej,
2 1. Kamierozak, M. Rymsza, 4kr,wna po||r,ka spoleozna. Sran obeon, | szanse upowszeohn|en|a konoepoj|, ,Analizy i 0pinie" nr 48, lnstytut 3praw
Publioznyoh, warszawa, wrzesie 2005.
3 Por. A. Karwaoki, M. Rymsza, Zarruon|en|e sooja|ne w ozasaoh kr,z,su. 1aka prz,szloo oenrrow |nregraoj| spoleoznej, zaklaoow akr,wnoo| zawooo-
wej | k|ubow |nregraoj| spoleoznej7, ,1rzeoi 3ektor" 2012, nr 27.
4 1. Kamierozak, 0z, now, parao,gmar slub spoleozn,oh7, w: K. wodz, K. laliszek, A. Karwaoki, M. Rymsza (red.), Nowe pr|or,rer, | renoenoje w po-
||r,oe spoleoznej - wokol |nregraoj| | akr,w|zaoj| zawooowej, wydawniotwo Ldukaoyjne Akapit, 1oru 2012.
5 Uzu 1990 Nr 87, poz. 506 ze zm. (ustawa uohylona w 2004 roku).
LIS 2 15paz2012.indd 220 17.10.2012 08:30
Tomasz Kamierczak, Harek Rymsza [ w stron aktywnych sub soecznych!

[[

221
co nastpio w poowie lat dziewidziesitych, kwestia rozwoju sub spoecznych zesza z po-
litycznej agendy. Zmiany, ktre w ich organizacji i funkcjonowaniu pniej nastpoway, miay
charakter dostosowawczy, czy to do reformy administracyjnej z koca lat dziewidziesitych
(utworzenie powiatowych centrw pomocy rodzinie), czy do wymogw Unii Europejskiej (uchwa-
lenie w 2004 roku nowej-starej ustawy o pomocy spoecznej
6
). I nawet jeli wprowadzay jakie
nowe jakoci (regulacje dotyczce instytucji kontraktu spoecznego, nowe regulacje dotyczce
tzw. zatrudnienia socjalnego), to bardzo poowicznie i w sposb fragmentaryczny. Rozwizania
te nie skaday si wic na nowy model funkcjonowania sub spoecznych, a formua dziaa
osonowych wyranie wyczerpywaa si. W gruncie rzeczy podstawowa instytucjonalno-prawna
i nazwijmy to metodyczna formua funkcjonowania sub spoecznych od ponad dwudziestu
lat pozostaje ta sama.
Potrzeba modernizacji sub spoecznych stawaa si coraz bardziej widoczna. Dalimy temu
wyraz w opublikowanej w 2003 roku ksice W stron aktywnej polityki spoecznej
7
. Nie by to
rzecz jasna jedyny gos tego typu. W toku minionej dekady poczucie, e co powinno by zrobio-
ne artykuowane byo na rne sposoby przez zajmujcych si problematyk sub spoecznych
ekspertw
8
. rodowisko pracownikw socjalnych remedium na kryzys znalazo w pomyle uchwa-
lenia ustawy o zawodzie pracownika socjalnego, ktra zbliyaby ten zawd do grupy zawodw
zaufania publicznego. Nie wnikajc, na ile to bya trafna idea, przypomnijmy, i podjta przez nich
inicjatywa nie zakoczya si sukcesem; wtpliwe te, by w najbliszej przyszoci, w sytuacji
spodziewanego wdroenia polityki deregulacji zawodw
9
, miaa ona jakiekolwiek perspektywy.
rodowisko eksperckie co prawda nie wystpio z jakim konkretnym postulatem czy projektem,
ale potrzeba zmian jest w nim niekwestionowana. wiadczy o tym choby dyskusja ekspercka
zainicjowana przez Ryszarda Scharfenberga i Dobronieg Trawkowsk na amach Problemw
Polityki Spoecznej
10
i podjta po to, by wyj naprzeciw dostrzeonej gotowoci rnych ro-
dowisk do wprowadzenia radykalnych zmian w pomocy spoecznej. wiadcz o tym take pro-
wadzone w ostatnich latach badania empiryczne i studia na dobr spraw trudno byoby w nich
znale fakty i opinie, ktre wskazywayby na jakie mocne strony istniejcego stanu rzeczy lub
choby podjy jego obron.
Jednoczenie ostatnia dekada to okres swoistego cichego sabotau systemu publicznych sub
spoecznych i jego centralnego ogniwa orodka pomocy spoecznej. Chodzi o to, e inicjatywy
legislacyjne podejmowane z myl o zaradzaniu problemom z natury rzeczy lecym w obszarze
6 Uzu 2004 Nr 64, poz. 593 ze zm., w ustawie tej znalazlo si szereg regulaoji tosamyoh z zawartymi w ,starej" ustawie z 1990 roku.
7 1. Kamierozak, M. Rymsza (red.), w srron akr,wnej po||r,k| spoleoznej, lnstytut 3praw Publioznyoh, warszawa 2003.
8 Por. 1. 0rozyk, M. ukowski (red.), 4kr,w|zujoa po||r,ka spoleozna, wydawniotwo Akademii Lkonomioznej w Poznaniu, Pozna 2007 , M. 0rewiski,
1. 1yrowioz (red.), 4kr,w|zaoja, parrnersrwo, parr,o,paoja - o oopow|eoz|a|nej po||r,oe spoleoznej, Mazowieokie Centrum Polityki 3poleoznej, warsza-
wa 2007, A. Karwaoki, . Kaszyski (red.), lo||r,ka akr,w|zaoj| w lo|soe, ,Leszyty Naukowe" nr 89, wydawniotwo Naukowe uniwersytetu Mikolaja
Kopernika, 1oru 2008, K. wodz, K. laliszek (red.), 4kr,w|zaoja - |nregraoja - spojnoo spoleozna. w poszuk|wan|u |nnowao,jn,oh rozw|za w ob-
szarze po||r,k| spoleoznej | prao, sooja|nej, wydawniotwo Ldukaoyjne Akapit, 1oru 2009, A. Karwaoki, lap|erowe skrz,ola. lzeoz o spojnej po||r,oe
akr,w|zaoj|, wydawniotwo Naukowe uniwersytetu Mikolaja Kopernika, 1oru 2010, M. 0rewiski, M. Rymsza (red.), lo||r,ka akr,w|zaoj| w lo|soe.
uslug| re|nregraoj| w sekrorze gospooark| spoleoznej, wydawniotwo wyszej 3zkoly Pedagogioznej 1wP w warszawie, warszawa 2011, K. wodz,
K. laliszek, A. Karwaoki, M. Rymsza (red.), Nowe pr|or,rer, | renoenoje w po||r,oe spoleoznej - wokol |nregraoj| | akr,w|zaoj| zawooowej, wydawniotwo
Ldukaoyjne Akapit, 1oru 2012.
9 Praoa soojalna ma obeonie w Polsoe status zawodu regulowanego. 3tatus ten nie jest jednak oozywisty w sytuaoji projektowanej przez rzd reformy
zasadniozej ,deregulaoji zawodow regulowanyoh".
10 Por. ,Problemy Polityki 3poleoznej" 2010, nr 13-14 - lorum.
LIS 2 15paz2012.indd 221 17.10.2012 08:30
222 [[ Fedsumewanie
dziaania sub spoecznych (reintegracja spoeczna i zawodowa, wspieranie rodziny i piecza za-
stpcza, przeciwdziaanie przemocy domowej) wnosiy rozwizania w mniejszym lub wikszym
stopniu dystansujce si od orodka pomocy spoecznej i zatrudnionych w nim pracownikw
socjalnych, podwaajc tym samym racjonalno prowadzonej przez nich pracy socjalnej .
Stosunkowo najwicej do powiedzenia orodek pomocy spoecznej ma w przypadku (re)inte-
gracji spoecznej i zawodowej klientw, ktrzy podpisali kontrakty socjalne, chocia kluczowe
dla jej przebiegu instytucje zatrudnienia socjalnego: centra integracji spoecznej i kluby integracji
spoecznej nie s formalnie traktowane jako placwki pomocy spoecznej
11
. Cakowicie poza sfer
formalnych kompetencji sub spoecznych ley natomiast sektor ekonomii spoecznej w istocie
jest on zawieszony w instytucjonalnej prni. Sektor ten jest o tyle istotny, i to w jego obrbie
dziaaj integracyjne przedsibiorstwa spoeczne (tzw. WISE work integration social enterprises),
stanowice pomost, po ktrym osoby sabsze, ze rodowisk marginalizowanych, maj wraca/
wchodzi na rynek pracy. Przedsibiorstwa te dodajmy maj nie tylko zatrudnia osoby sab-
sze, ale take stwarza warunki dla rozwoju ich kompetencji spoecznych i zawodowych. Z tego
te wzgldu w sposb niejako naturalny wpisuj si one w obszar dziaania sub spoecznych
i powinny stanowi ich integraln cz. Tak nie jest. Co gorsza, mona mie obawy, e jeli suby
spoeczne nie wejd w funkcjonalne relacje z sektorem integracyjnych przedsibiorstw spoecz-
nych, przedsibiorstwa te szybko podziel czci powstaych na pocztku lat dziewidziesitych
zakadw pracy chronionej, ktrych komercyjny charakter powoduje, i nie prowadzi si w nich
ani rehabilitacji zdrowotnej, ani zawodowej, ani spoecznej.
Wyranym votum nieufnoci wobec pracownikw socjalnych z orodka pomocy spoecznej
s natomiast rozwizania przyjte w Ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziaaniu prze-
mocy w rodzinie, szczeglnie po jej zasadniczej nowelizacji z 2010 roku
12
oraz w Ustawie z dnia
9czerwca2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej
13
. Ta pierwsza daje, co prawda,
pracownikom socjalnym pewne kompetencje (tj. do podjcia interwencji socjalnej polegajcej na
czasowym odebraniu dziecka rodzinie w sytuacji zagroenia jego ycia i zdrowia), ale odpowie-
dzialno za przeciwdziaanie przemocy i postpowanie w przypadku jej ujawnienia oddaje w rce
zespou interdyscyplinarnego, ktrego przedstawiciel pomocy spoecznej jest ju tylko czonkiem.
Co wicej, w ramach koncepcji zero tolerancji, ktra w tym przypadku zastpuje prac socjal-
n
14
, pracownicy socjalni zostali zobowizani do przekazywania informacji o klientach w trybie
administracyjnym, co narusza zasad poufnoci, na ktrej opiera si etyka pracy socjalnej, oraz
autonomi pracownikw socjalnych jako przedstawicieli helping professions, ktrzy z racji kwa-
lifikacji zawodowych powinni posiada pewien zakres uprawnie dyskrecjonalnych w zakresie
wyboru form interwencji socjalnej i rodzajw wsparcia. Z kolei ustawa o wsparciu rodziny i pieczy
zastpczej mwi wprost, e funkcja asystenta rodziny podstawa proponowanego modelu wspie-
rania rodziny nie moe by czona z funkcj pracownika socjalnego zatrudnionego w orodku
11 3ytuaoji tej nie zmienia nawet fakt, e liozne kluby integraoji spoleoznej funkojonuj w instytuojonalnyoh ramaoh orodkow pomooy spoleoznej.
12 Uzu 2005 Nr 180, poz. 1493 ze zm.
13 Uzu 2011 Nr 149, poz. 887.
14 Por. M. Rymsza, leformowan|e s,sremu op|ek| zasrpozej w lo|soe. oo konsensu oo konfronraoj|, w: U. 1rawkowska (red.), lomoo spoleozna wobeo
rooz|n. lnrero,so,p||narne rozwaan|a o pub||oznej rrosoe o oz|eoko | rooz|n, wydawniotwo Ldukaoyjne Akapit, 1oru 2011.
LIS 2 15paz2012.indd 222 17.10.2012 08:30
Tomasz Kamierczak, Harek Rymsza [ w stron aktywnych sub soecznych!

[[

223
pomocy spoecznej. Czy te rozwizania nie dowodz, i w istocie publiczne suby spoeczne
popadaj w stan chaosu? Dodajmy, i tradycyjnie poza nimi cay czas pozostaje problematyka
integracji osb niepenosprawnych, realizowana, lepiej lub gorzej, w instytucjonalnych ramach
systemu PFRON.
Niewtpliwie sytuacji nie poprawia fakt, i aktywne w latach dziewidziesitych Polskie To-
warzystwo Pracownikw Socjalnych kilka lat temu zawiesio sw dziaalno. To wany wskanik
pogbiania si kryzysu, w jaki popadaj suby spoeczne.
*
Przypomnijmy: obecnie funkcjonujce suby spoeczne powstay, by minimalizowa spoecz-
ne koszty transformacji systemowej; aktywne suby spoeczne maj minimalizowa spoeczne
koszty transformacji cywilizacyjnej. Zatem nie chodzi o to, by zmienia to, co legitymizuje ich rol
w yciu publicznym i uzasadnia finansowanie ze rodkw publicznych troska o najsabszych
czonkw wsplnoty politycznej, zwaszcza w okresie zmiany spoecznej, bya, jest i musi pozosta
istot zaangaowania sub spoecznych. Rzecz w tym, e w inny sposb troska ta wyraaa si
w epoce spoeczestwa przemysowego najpierw wczesnego, potem rozwinitego a na czym
innym polega ona w okresie wyaniania si nowych form, struktur i regu ycia spoecznego, dla
ktrych na dobr spraw socjologowie nie znaleli jeszcze jednego okrelenia. Dzi i pewnie ju-
tro troszczy si to tyle, co aktywizowa i/lub umoliwia aktywno. W szczeglnoci wydaje
si mona by wskaza nastpujce funkcje aktywnych sub spoecznych:
wzmacnianie potencjau sprawstwa osb, rodzin i grup, w przypadku gdy jest on zbyt
saby, by byli oni w stanie aktywnie uczestniczy w ycie publicznym lub by do takiej
aktywnoci powrci;
zapewnianie usug osobom i rodzinom, gdy okolicznoci yciowe lub rodzinne (w tym
obowizki opiekucze) ich aktywno ograniczaj;
wzmacnianie potencjau sprawstwa lokalnych spoecznoci by aktywnie uczestniczyy
one w rozwizywaniu lokalnych problemw i osiganiu celw rozwojowych;
ale take
aktywne opiekowanie si tymi, ktrzy opieki wymagaj, w tym mobilizowanie zasobw
tkwicych w rodowisku spoecznym, by opieka ta bya najlepszej jakoci;
zachcanie odbiorcw usug (opiekuczych i innych) do aktywnego wczania si w proces
ich planowania i zarzdzania.
Aktywne suby spoeczne, by stay si w Polsce powszechn praktyk, wymagaj nowych
ram prawno-instytucjonalnych i wzmocnienia profesjonalnych kompetencji pracownikw so-
cjalnych, a czsto take kompetencji innych zawodw pomocowych, dziaajcych w ich (sub
spoecznych) obszarze. Patrzc z dzisiejszej perspektywy, droga wydaje si daleka. Stoimy jednak
na stanowisku, e prdzej czy pniej modernizacja sub spoecznych nastpi musi. Przy czym
im bardziej bdzie si to przesuwa w czasie, tym wysze bd koszty spoeczne i ekonomiczne
tolerowania istniejcego stany rzeczy i jego reformowania.
LIS 2 15paz2012.indd 223 17.10.2012 08:30
224 [[ Fedsumewanie
Budowanie aktywnych sub spoecznych nie moe zosta sprowadzone do nawet daleko
idcych reform prawno-instytucjonalnych, bez zerwania z utrwalonymi, praktycznie od dziesi-
cioleci, wzorami aktywnoci sub spoecznych (por. opracowanie Tomasza Kamierczaka w tym
tomie). Potrzebne jest dowartociowanie pracy socjalnej wiadczonej na obrzeach publicznego
systemu pomocy spoecznej: w specjalistycznych (czsto niepublicznych) placwkach wsparcia
i w ramach aktywnoci podmiotw sektora obywatelskiego
15
oraz zasadnicze otwarcie pomocy
spoecznej w kierunku rodowiskowej pracy socjalnej
16
. Zmiany musz obj podstawy obecnego
modelu sub spoecznych, ktre przesdzaj o jego sposobie funkcjonowania, jego pozostawa-
niu w cieniu prawa ubogich. Jednoczenie owych zmian fundamentalnych nie da si przepro-
wadzi z pominiciem aspektu prawno-instytucjonalnego. Przykadowo, sugerowane ju w na-
szym Wprowadzeniu powoanie w miejsce jednolitej obecnie sieci gminnych orodkw pomocy
spoecznej dwch niezalenie funkcjonujcych sieci: biur do spraw dochodu podstawowego
oraz orodkw sub spoecznych adresujcych swe usugi, w tym prac socjaln, nie tylko do
biednych, wymagaoby uchwalenia w miejsce obecnej ustawy o pomocy spoecznej dwch
nowych aktw prawnych: ustawy o minimalnym dochodzie gwarantowanym (wsparcie finansowe
wyjte spod kompetencji pracownikw socjalnych musiaoby si rzeczy zosta bardziej zauto-
matyzowane) oraz ustawy o subach spoecznych.
Ta druga ustawa byaby okazj do poczenia w jeden kompleksowy model i z uwzgldnieniem
szerszej wizji adu spoecznego kwestii, ktre s regulowane obecnie odrbnie albo na zasadzie
podziaw quasi-resortowych (zatrudnienie socjalne, rehabilitacja niepenosprawnych, wsparcie
rodziny i piecza zastpcza), albo na zasadzie powoywania w oderwaniu od jakichkolwiek roz-
wiza systemowych zadaniowych task forces (przeciwdziaanie przemocy domowej). Warto
zaznaczy, e tym wanie tropem kilka lat temu poszli nasi ssiedzi: Czesi i Sowacy.
Klucz do sukcesu w modernizacji pomocy spoecznej, sub spoecznych i pracy socjalnej tkwi
w tym, aby upowszechniajc podejcie aktywizujce: (1) uczyni dostpn na poziomie lokalnym
ca gam specjalistycznych usug aktywizujcych (integracji spoecznej i zawodowej), a przy tym
zarazem (2) otworzy pracownikw socjalnych na funkcjonaln wspprac z przedstawicielami
innych zawodw pomocowych, jak i (3) zachowa spjno korpusu sub spoecznych.
15 Por. opraoowanie Marka Rymszy w tym tomie, a take M. Rymsza (red.), 0z, pooejo|e akr,w|zujoe ma szans7 lraoown|o, sooja|n| | praoa sooja|na
w lo|soe 20 |ar po reform|e s,sremu pomoo, spoleoznej, lnstytut 3praw Publioznyoh, warszawa 2011.
16 M. Rymsza (red.), lraoown|o, sooja|n| | praoa sooja|na w lo|soe. M|oz, slub spoleozn | urzoem, lnstytut 3praw Publioznyoh, warszawa 2012.
LIS 2 15paz2012.indd 224 17.10.2012 08:30
LIS 2 15paz2012.indd 225 17.10.2012 08:30
LIS 2 15paz2012.indd 226 17.10.2012 08:30
bieraIiczne
Noly
LIS 2 15paz2012.indd 227 17.10.2012 08:30
228 [[ Noty biograficzne
1emasz kamierczak doktor socjologii, polityk spoeczny, adiunkt w Instytucie Prolaktyki
Spoecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego, ekspert Instytutu Spraw Publicznych.
Prezes zarzdu Stowarzyszenia Centrum Informacji Spoecznej CIS. Przewodniczcy mazowieckiej
regionalnej komisji egzaminacyjnej do spraw specjalizacji w zawodzie pracownik socjalny. Zajmuje
si problematyk pomocy spoecznej, sub spoecznych, pracy socjalnej oraz ekonomi spoeczn
i rozwojem spoecznoci lokalnych. Uczestniczy w pracach Laboratorium Innowacji Spoecznych
(CAL/ISP).
Narek kymsza doktor socjologii, adiunkt w Instytucie Stosowanych Nauk Spoecznych Uniwersytetu
Warszawskiego, ekspert Instytutu Spraw Publicznych. Specjalizuje si w porwnawczej polityce
spoecznej w zakresie systemw zabezpieczania spoecznego ze szczeglnym uwzgldnieniem
aktywizujcych programw wsparcia, a take w problematyce spoeczestwa obywatelskiego
i organizacji pozarzdowych. Redaktor naczelny kwartalnika Trzeci Sektor. Uczestniczy w pracach
Laboratorium Innowacji Spoecznej (CAL/ISP), a take Laboratorium Wizi.
Narta uczyska doktor socjologii, adiunkt w Instytucie Prolaktyki Spoecznej i Resocjalizacji
Uniwersytetu Warszawskiego. Wsppracuje z Instytutem Spraw Publicznych. Specjalizuje
si w problematyce pomocy spoecznej, klinicznej pracy socjalnej, zagadnieniach etyki sub
spoecznych oraz profesjonalnej pomocy psychologicznej. Prowadzi zajcia dydaktyczne dla
studentw, pracownikw socjalnych i dla kadry kierowniczej instytucji pomocy spoecznej.
wa 5arzyska-Nazurek doktor pedagogiki, adiunkt w Zakadzie Andragogiki Uniwersytetu Marii
Curie-Skodowskiej w Lublinie. Specjalizuje si w problematyce doradztwa zawodowego dla osb
dorosych, rozwoju kariery zawodowej, aktywnoci zawodowej osb niepenosprawnych oraz
edukacji ustawicznej. Prowadzi zajcia dydaktyczne z zakresu andragogiki, doradztwa zawodowego,
pedagogiki pracy i poradnictwa w obszarze pracy socjalnej.
kare|ina Linar-Faczecha socjolog, trener, specjalista ds. HR. Absolwentka Instytutu Stosowanych
Nauk Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego oraz kursw trenerskich i coachingowych.
Specjalizuje si w zagadnieniach coachingu i komunikacji. W pracy trenerskiej zajmuje si
rozwojem pracowniczym oraz szkoleniami z zakresu komunikacji midzykulturowej i przywdztwa,
wsppracujc zarwno z organizacjami biznesowymi, jak i pozarzdowymi.
Nada|ena udkiewicz doktor socjologii, adiunkt w Instytucie Stosowanych Nauk Spoecznych
Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie prowadzi zajcia dotyczce przygotowania i realizacji projektw
badawczych, spoecznego public relations, animacji kultury. Badacz organizacji pozarzdowych,
instytucji pomocy spoecznej, instytucji kultury oraz medialnego wizerunku dziaa pomocowych.
Ekspert Instytutu Spraw Publicznych. Sekretarz redakcji kwartalnika Trzeci Sektor. Uczestniczy
w pracach Laboratorium Innowacji Spoecznych (CAL/ISP).
LIS 2 15paz2012.indd 228 17.10.2012 08:30
Noty biograficzne

[[

229
Am|car Nereira doktor polityki spoecznej, od maja 2011 roku stypendysta Institute of Ageing
Uniwersytetu w Lizbonie, gdzie rozwija projekt badawczy dotyczcy ekonomii politycznej
starzejcych si rynkw pracy. Specjalizuje si w porwnawczej polityce spoecznej, w tym
w zagadnieniach aktywnej polityki spoecznej, ubstwa, wykluczenia spoecznego i aktywnego
starzenia si. Obecnie wsppracuje z profesorem Ivarem Ldemelem przy przygotowaniu ksiki
analizujcej dowiadczenia omiu pastw europejskich i Stanw Zjednoczonych w zakresie
aktywizacji zawodowej osb marginalizowanych na rynku pracy. Ksika zostanie opublikowana
przez Oxford University Press.
Ivar Ldeme| profesor w Kolegium Uniwersyteckim Nauk Stosowanych Oslo i Akershus w Norwegii.
W 1989 roku otrzyma doktorat w London School of Economics and Political Science. Specjalizuje si
w porwnawczej polityce spoecznej, ze szczeglnym uwzgldnieniem pomocy spoecznej i polityki
aktywizacji. Jako konsultant wsppracowa z Bankiem wiatowym, Rad Europy i OECD. Obecnie
koordynuje prace nad ksik analizujc dowiadczenia omiu pastw europejskich i Stanw
Zjednoczonych w zakresie aktywizacji zawodowej osb marginalizowanych na rynku pracy. Ksika
zostanie opublikowana przez Oxford University Press.
Narie|a 8ieke doktor socjologii, adiunkt w Instytucie Stosowanych Nauk Spoecznych Uniwersytetu
Warszawskiego. Zajmuje si socjologi maestwa i rodziny, zagadnieniami intymnoci
i seksualnoci czowieka, wychowaniem i edukacj seksualn. We wsppracy z Instytutem Rozwoju
Sub Spoecznych prowadzi warsztaty i szkolenia dla sub spoecznych, jest autork moduw
programowych ksztacenia (pierwszy i drugi stopie specjalizacji w zawodzie pracownik socjalny).
Wsppracuje z Instytutem Spraw Publicznych.
kik van 8erke| doktor socjologii, adiunkt w Utrecht School of Governance na Uniwersytecie
wUtrechcie w Holandii. Jego zainteresowania badawcze dotycz styku polityki spoecznej,
administracji publicznej i organizacji sektora publicznego i koncentruj si na zagadnieniach
zwizanych z przeksztaceniem pastwa opiekuczego, wprowadzaniem nowych modeli wiadczenia
usug spoecznych oraz zmianami w zarzdzaniu instytucjami publicznymi odpowiedzialnymi za
realizacj polityki spoecznej. Uczestniczy w badaniach porwnawczych dotyczcych tej problematyki
jako czonek midzynarodowych sieci badaczy (RECWOWE, ESPAnet, ASPEN, RESQ, REASSESS).
LIS 2 15paz2012.indd 229 17.10.2012 08:30
LIS 2 15paz2012.indd 230 17.10.2012 08:30
Laboralorium
Spoeczne|
Innowac|i
LIS 2 15paz2012.indd 231 17.10.2012 08:30
232 [[ Laberaterium Innewac|i 5eeczne|
Laboralorium Innowac|i Spoeczne| (LIS) lo slay zesp eksperlw i baoaczy, skupia|qcy
osoby qczqce wieoz leorelycznq i praklycznq z obszaru polilyki i peoagogiki
spoeczne|, a szczeglnie pracy soc|alne| i aklywnoci lokalne|.
0ziaaInoc lIS koncentruje si wok wyracowania modeIu organizowania
soecznoci IokaInej[rodowiskowej racy socjaInej IokaInej (melooologia i narzozia
slanowiqce warszlal pracownika soc|alnego) oraz slanoaryzac|i rooowiskowe| pracy
soc|alne| |ako kwalikowane| usugi spoeczne|.
Zaoaniem LIS |esl inlegrowanie i opracowywanie caego oorobku merylorycznego
pro|eklu.
Za kooroynac| pracami LIS oraz lworzenie przeslrzeni oo wsppracy meryloryczne|
przeoslawicieli rooowisk akaoemickich oraz inslyluc|i pomocy i inlegrac|i spoeczne|
oopowieozialne |esl Cenlrum wspierania Aklywnoci Lokalne| CAL. Parlnerem
przeosiwzicia |esl Inslylul Spraw Publicznych.

0o uoziau w LIS zapraszani sq lake polscy eksperci i praklycy oraz zagraniczni
spec|alici pracu|qcy ze spoecznociami lokalnymi.
LIS 2 15paz2012.indd 232 17.10.2012 08:30
Laberaterium Innewac|i 5eeczne| [[

233
w ramach Laboralorium Innowac|i Spoeczne|, obok slae| pracy
koncepcy|ne| oraz analilyczno-baoawcze|:
organizowane sq cykliczne spolkania i konferenc|e
w roku 2012 oobyy si seminaria skierowane oo oecyoenlw szczebla samorzqoowego,
pooczas klrych prezenlowane byy oowiaoczenia z pilolaowego woraania przez
wybrane orooki pomocy spoeczne| oziaa ukierunkowanych na organizowanie
spoecznoci lokalne|. Seminaria le suq lake zbieraniu rekomenoac|i oo syslemowego
woraania Hooelu organizowania spoecznoci lokalne|.
w ma|u 2011 r. oobya si konferenc|a Pracownicy soc|alni i praca soc|alna w Polsce.
20 lal po reformie syslemu pomocy spoeczne|, powicona prezenlac|i baoa
pracownikw soc|alnych. 8aoania oolyczyy m.in. poziomu salysfakc|i zawooowe|,
roe slresu w pracy pracownikw soc|alnych, poslrzegania profes|i pracownika
soc|alnego, oeklarowanych syslemw warloci.
Rokrocznie w lislopaozie oobywa si Konferenc|a Pracownikw Soc|alnych, powicona
wypracowywanym rozwiqzaniom i woraaniu Hooelu organizowania spoecznoci
lokalne|.
oobywa|q si wizyly sluoy|ne
w 2011 r. eksperci LIS zapoznawali si z ouskimi rozwiqzaniami w zakresie
organizowania spoecznoci lokalne|, klre sq uznawane za mooelowe pooe|cia
w aklywizu|qce| polilyce spoeczne| i pracy ze spoecznociq lokalnq.
Nowe oowiaoczenia i zoobyla wieoza posuyy oo werykac|i i konfronlac|i zaoe
polskiego mooelu organizowania spoecznoci lokalne|[rooowiskowe| pracy soc|alne|.
LIS 2 15paz2012.indd 233 17.10.2012 08:30
234 [[ Laberaterium Innewac|i 5eeczne|
wyoawane sq publikac|e
Pracownicy soc|alni i praca soc|alna w Polsce. Hiozy subq spoecznq a urzoem
publikac|a analizu|qca przemiany zawoou pracownika soc|alnego i pracy soc|alne|
w Polsce w oslalnich owch oekaoach, poo reo. Harka Rymszy, wyo. ISP, warszawa,
2012
0rganizowanie spoecznoci lokalne| analizy, konleksly, uwarunkowania, Prace
Laboralorium Innowac|i Spoeczne| 01 pierwszy z cyklu zeszylw LIS, porusza|qcy
problemalyk lokalne| pracy i praklyki rooowiskowe|, zwaszcza w obrbie szeroko
rozumiane| pomocy spoeczne| i pracy soc|alne|, poo reo. 8ohoana Skrzypczaka, wyo.
ISP, warszawa 2011
Czy pooe|cie aklywizu|qce ma szans! Pracownicy soc|alni i praca soc|alna 20 lal
po reformie syslemu pomocy spoeczne| raporl z baoa ilociowych, poo reo. Harka
Rymszy, wyo. ISP, warszawa 2011
Pracownicy soc|alni: pomiozy inslyluc|q pomocy spoeczne| a rooowiskiem lokalnym
raporl z baoa |akociowych, poo reo. Hagoaleny 0uokiewicz, wyo. ISP, warszawa 2011.
LIS 2 15paz2012.indd 234 17.10.2012 08:30
Slae grono eksperlw laboratorium Innowacji Soecznej
8ohdan Skrzyczak [[ kierownik LIS
0oklor peoagogiki spoeczne|, prezes Cenlrum wspierania Aklywnoci Lokalne| CAL,
inic|alor i oyreklor Cenlrum 8aoa Spoecznoci i Polilyk Lokalnych Collegium Civilas.
Aoiunkl w wysze| Szkole Peoagogiczne| TwP w warszawie. Kieru|e pracami Laboralo-
rium Innowac|i Spoeczne|. Spec|alizu|e si w lworzeniu i baoaniu spoeczno-eoukacy|-
nych programw rozwo|u lokalnego.
Pawe |ordan [[ lioer os. eoukac|i
Przewooniczqcy Raoy Programowe| Cenlrum wspierania Aklywnoci Lokalne| CAL, su-
perwizor w Slowarzyszeniu Trenerw 0rganizac|i Pozarzqoowych ST0P. Lksperl i lrener
CAL. Aulor ksiqek na lemal wolonlarialu oraz rozwo|u spoecznoci lokalne|. Prezes
8iura 0bsugi Ruchw Inic|alyw Spoecznych 80RIS.
8arbara 8qbska [[ eksperl os. animac|i spoeczne|
Soc|olog ze spec|alnociq praca soc|alna, superwizor animac|i i wsppracy rooowi-
skowe|. Lksperlka i lrenerka CAL. w lalach 19832009 pracowaa w Hie|skim 0rooku
Pomocy Spoeczne| w Raoomiu, gozie bya oopowieozialna m.in.
za woraanie i kooroynowanie programu CAL.
HagdaIena Pooska-kowaIska [[ eksperl os. polilyki spoeczne|
Peoagog pracy soc|alne|, superwizor animac|i i wsppracy rooowiskowe|. Lksperlka
i lrenerka CAL. w lalach 19922008 pracowaa w Hie|skim 0rooku Pomocy Roozinie
w Poznaniu. wykaoowczyni w Kolegium Pracownikw Sub Spoecznych w Poznaniu.
LIS 2 15paz2012.indd 235 17.10.2012 08:30
Haria HendeI [[ opiekun naukowy
Profesor peoagogiki, proreklor os. kszlacenia uniwersylelu oaskiego, w pracy
naukowe| pooe|mu|e problemalyk parlnerslwa eoukacy|nego, animac|i wsppracy
rooowiskowe|, eoukac|i spoeczne|.
Harek Rymsza [[ eksperl os. pracy soc|alne|
0oklor soc|ologii, aoiunkl w Inslylucie Slosowanych Nauk Spoecznych uniwersylelu
warszawskiego. Lksperl Inslylulu Spraw Publicznych. Spec|alizu|e si w porwnaw-
cze| polilyce spoeczne|, w lym w zakresie aklywizu|qcych programw wsparcia oraz
w problemalyce organizac|i non-prol. Reoaklor naczelny kwarlalnika Trzeci Seklor,
czonek Laboralorium wizi.
1omasz kamierczak [[ eksperl os. meoiac|i
0oklor soc|ologii, polilyk spoeczny, aoiunkl w Zakaozie Teorii i Heloo Pracy Soc|al-
ne| w Inslylucie Prolaklyki Spoeczne| i Resoc|alizac|i uniwersylelu warszawskiego.
Lksperl Inslylulu Spraw Publicznych. Za|mu|e si problemalykq pomocy spoeczne|,
pracy soc|alne|, w a oslalnich lalach lake ekonomiq spoecznq i rozwo|em spoecznoci
lokalnych.
HagdaIena 0udkiewicz [[ eksperl os. meoiac|i
0oklor soc|ologii, aoiunkl w Inslylucie Slosowanych Nauk Spoecznych uniwersylelu
warszawskiego, gozie prowaozi za|cia z ozieoziny pomocy spoeczne|, organizac|i
pozarzqoowych i animac|i kullury w rooowisku lokalnym. Lksperlka Inslylulu Spraw
Publicznych. 8aoaczka organizac|i pozarzqoowych. Sekrelarz reoakc|i kwarlalnika
Trzeci Seklor.
LIS 2 15paz2012.indd 236 17.10.2012 08:30
LIS 2 15paz2012.indd 237 17.10.2012 08:30
Publikacja powstaa w ramach projektu systemowego 1.18 Tworzenie irozwijanie
standardw usug pomocy i integracji spoecznej (zadanie 3 Dziaania w zakresie
wdraania standardw pracy socjalnej i funkcjonowania instytucji pomocy i integracji
spoecznej). Projekt finansowany jest przez Uni Europejsk w ramach Europejskiego
Funduszu Spoecznego w ramach Priorytetu I Zatrudnienie i integracja spoeczna
Programu Operacyjnego Kapita Ludzki, Dziaanie 1.2 Wsparcie systemowe instytucji
pomocy i integracji spoecznej.
Projekt realizowany wlatach 2009 2014
Lider Projektu:

Partnerzy Projektu zadanie 3:

Redaktor serii Prace Laboratorium Innowacji Spoecznej: Bohdan Skrzypczak
Redakcja: Izabela Komorowska-Dzieranowska
Projekt graficzny okadki i skad: Pracownia C&C
Copyright by Centrum Rozwoju Zasobw Ludzkich, Warszawa 2012
Przedruk materiaw Centrum Rozwoju Zasobw Ludzkich w caoci lub w czci jest
moliwy wycznie za zgod Centrum. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych jest
dozwolone z podaniem rda.
Zawarte w tej publikacji pogldy i konkluzje wyraaj opini autorw i nie musz
odzwierciedla oficjalnego stanowiska Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej.
ISBN: 978-83-7689-180-4
Wydawca:
Fundacja Instytut Spraw Publicznych
00-031 Warszawa, ul. Szpitalna 5 lok. 22
tel. 22 55 64 260, faks 22 55 64 262
e-mail: isp@isp.org.pl; www.isp.org.pl
Druk: Proprint Usugi Poligraficzne Piotr Piwkowski
PUBLI KACJ A DYSTRYBUOWANA BEZP ATNI E
LIS 2 15paz2012.indd 238 17.10.2012 08:30

W Stronę Aktywnych Służb Społecznych

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

W Stronę Aktywnych Służb Społecznych

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

pod redakcj

You might also like