Christengemeinschaft (Spoeczno Chrzecijan) czyli odnowa Chrzecijastwa (cz.

III)
Jerzy Prokopiuk

To antropozoficzne Spoeczno Chrzecijan powstaa w odpowiedzi na kryzysow sytuacj w aktualnych dziejach kultury. Kryzys ten wywoaa sekularyzacja obrazu wiata. Decydujcy udzia miao tu nowoytne i nowoczesne przyrodoznawstwo. Nauka XIX i XX wieku odsoniy nowe pola rzeczywistoci. Tym samym jednak usuny z nich wszelk tajemnic. Rwnie jeszcze nie odsonite obszary rzeczywistoci nie s dla mylenia naukowego czym tajemniczym, lecz jedynie czym jeszcze niezbadanym. Albowiem nauka postuluje, e wiat we wszystkich swych wymiarach i obszarach poruszany jest przez te same siy i okrelany przez te same prawa. W konsekwencji tego postulatu potwierdzanego codziennie przez wyniki bada naukowych, niebo stao si przestrzeni pozbawion boskoci i duchowoci, ycie pomiertne - produktem fantazji, Bg - wyobraeniem zbdnym. Realno zachoway tylko rzeczy widzialne, dajce si zmierzy lub w jaki sposb dowiadczy. A wrd nich stoi czowiek, ktry je poznaje, aby nimi zawadn i sta si panem wiata. To sekularystyczne marzenie i inspirowane przez nie badania naukowe przyniosy niezliczone owoce. Bez nich nie mona ju sobie wyobrazi ycia ludzkoci. Ale sekularyzacja obrazu wiata ma take sw ciemn stron. Likwidujc Boga pozbawia czowieka partnera dialogu, ktry jest dla niego zarazem absolutnym autorytetem, instancj dajc mu sens, oparcie i ostoj, a tym samym rdem pociechy i nadziei. Uznajc niebo i ycie pomiertne za czyst fantazj pozbawia ona czowieka perspektywy innych, wyszych form istnienia i zamyka go w ciasnej klatce ziemskiego tu i teraz. Oddzielajc czowieka od Boga i czynic ze autonomiczn wielko wtrca go w najgbsz samotno. Zarazem jednak pomniejsza go; albowiem teraz moe on o swej egzystencji i swej misji yciowej powiedzie, e jest tylko mgnieniem w dziejach ludzkoci i kkiem w maszynie ludzkiego spoeczestwa, e jest wic efemeryd wrd miliardw efemeryd i yje na Ziemi, ktra jest tylko pykiem wrd galaktyk Kosmosu. W tej sytuacji trudno si dziwi, e tendencje sekularystyczne wywoay wreszcie protest. Zrodzone z niego ruchy gosz alternatywne koncepcje wiatopogldowe. Mimo swego zrnicowania wsplne jest im denie do zrehabilitowania i znalezienia ponownego uzasadnienia dla duchowych i nadzmysowych mocy i rzeczywistoci, ktrych istnienia myl sekularyzacyjna podaa w wtpliwo. Jedn z tych koncepcji wiatopogldowych jest antropozofia Rudolfa Steinera. Niewtpliwie wyrasta ona ponad wiele innych koncepcji sekularystycznych. Jest gbsza ni koncepcje spirytystyczne, bogatsza od interpretacji astrologicznych, trzewiejsza i bardziej zachodnia ni spekulacje teozofw czy kabalistw. Ale przede wszystkim przewysza je wszystkie sw pojemnoci duchow. Stanowi ona powan prb przeciwstawienia paskiemu i jaowemu wiatopogldowi sekularyzmu gbokich wymiarw i egzystencji ludzkiej, ktre chce przed nimi otworzy, i tym samym da myleniu zachodniemu moliwo zbawiennej samokorektury. Tym, co Rittelmeyera i jego towarzyszy skonio do tego, eby dla nowego uzasadnienia
1

wiary chrzecijaskiej zwrci si do Rudolfa Steinera, bya krytyczna sytuacja, w jakiej znajdoway si wwczas - po I wojnie wiatowej - wszystkie Kocioy chrzecijaskie. Pozostaway one w konflikcie z myl sekularystyczn. wiatopogld wyrastajcy z bada naukowych pozbawi je oddechu i przestrzeni yciowej, jak rwnie wielu wiernych, a nie potrafiy one przeciwstawi mu niezbitych argumentw. Koci katolicki prbowa pomc sobie odrzucajc tzw. katolicyzm reformowany i zamykajc si we wasnych murach religijnych, wiatopogldowych i instytucjonalnych: Pius X w encyklice Pascendi z 1907 r. potpi modernizm, sign do starej (i przestarzaej) myli scholastycznej przeciwstawiajc j myli nowoczesnej, podkreli nietykalno prawd dogmatycznych i w 1910 r. zobowiza wszystkich ksiy do zoenia przysigi antymodernistycznej. Radykalne prawe skrzydo protestantyzmu poszo podobn drog. Rozwino ono w fundamentalizm, ktry Bibli a do ostatniej litery traktuje jako dzieo objawienia Boego, a tym samym te wszystkim czciom skadowym jej wiatopogldu (po geocentryzm wcznie) nadaje rang absolutnie boskiej prawdy, ktr przeciwstawia ludzkiej mdroci filozofw i uczonych. Inna, powana cz teologw protestanckich podja badania naukowe chcc pogodzi wiar i wiedz, i musiaa stwierdzi, e prba ta przeksztacia si w rejterad. Albowiem przesanie biblijne musiao ulec licznym reinterpretacjom prowadzcym do spaszczenia go i zawenia, aby mogo osta si przed sdem uczonych i krytykw. Walka o zachowanie religijnej przestrzeni yciowej trwa dalej i bynajmniej nie jest zakoczona. Skupieni wok Rittelmeyera modzi ludzie, ktrzy pragnli odnowy chrzecijastwa, nie znaleli w swym Kociele i teologii adnej odpowiedzi na drczce ich pytania.1Dlatego te ludzie ci zwrcili si do antropozofii. Byli bowiem przekonani, e dziki niej przesanie biblijne da si poj od nowa i w wiarygodny sposb gosi nowoczesnemu wiatu. Do powstania Christengemeinschaft prowadziy wic powane motywy. Jej twrcy signli po inspiracj antropozoficzn jako rdo odnowy chrzecijastwa. Decyzja ta oznaczaa powrt do ezoterycznych korzeni chrzecijastwa, do jej gnostycznego rdzenia, wiecznie ywego rda. Antropozofia bowiem prowadzi wspczesnego czowieka do Chrystusa Zmartwychwstaego po adekwatnej dla drodze, prowadzi go do wiecznie aktualnego duchowego archetypu chrzecijastwa, nie cofajc go przy tym - jak robi to prawosawie, katolicyzm czy protestantyzm - do jakich przebrzmiaych historycznych jego form, takich jak - odpowiednio - bizantynizm, redniowiecze czy Reformacja. Antropozofia rwnie nie ignoruje sekularystycznego obrazu wiata, lecz uwzgldnia go, po to, by go przezwyciy. (Tak brzmiaa rada rokrzyowego inicjatora Steinera: Trzeba wej w skr smoka materializmu, by go pokona od wewntrz.) Antropozofia nie wyklucza nauk przyrodniczych, lecz uzupenia je i przewysza poznaniem duchowym. Otwiera ona dostp do rzeczywistoci nadzmysowej przez wysze poznanie, aby tym samym usun konflikt midzy wiar a wiedz. Wcza ona istnienie i histori Ziemi i ludzkoci w ogromny kontekst kosmiczny i wychodzc z niego jako wyszej caoci okrela ich miejsce, sens i cel. Przede wszystkim jednak Rudolf Steiner w peni afirmuje i uzasadnia na nowo objawienie biblijne. Owocem jego poznania duchowego jest taki obraz wiata, w ktrym Chrystus zajmuje miejsce centralne, a wiadectwa biblijne zostaj w zdumiewajcy sposb potwierdzone, pogbione i rozjanione. A poniewa nie determinuj go w tym adne wizy dogmatyczne, a jego argumentacj cechuje cakowita wolno, przeto wyniki jego bada musz by tym bardziej przekonywajce dla zwolennikw mylenia pozbawionego uprzedze. Antropozofia daa wic twrcom Christengemeinschaft obszerne i przekonywajce odpowiedzi we wszystkich wtpliwych dziedzinach wiary, a wic tam, gdzie wypowiedzi biblijne w konfrontacji z myl sekularystyczn byy niewiarygodne lub niedostateczne. A przez wczenie tekstw biblijnych w szerszy kontekst antropozoficznego obrazu wiata uzyskali oni nowe i podne znaczenia oraz odkryli antropozoficzne potwierdzenia treci
2

biblijnych objawie. Czy przesanie biblijne i poznanie antropozoficzne dadz si ze sob pogodzi? Czy dadz si one bez trudnoci zharmonizowa tak, e przesanie biblijne w powizaniu z antropozofi nie ulegnie znieksztaceniu, lecz przeciwnie, znajdzie w niej swe uzupenienie, dopenienie i pogbienie? W antropozoficznym rozumieniu Biblii istotny jest stosunek midzy Bogiem (wiat duchowy) a wiatem i czowiekiem (materia). Stosunek ten pozostaje pod znakiem harmonii i konfliktu (prowadzcego do harmonii na wyszym szczeblu); s to dzieje Kosmosu i czowieka od fazy Raju po faz Nowej Jerozolimy. Zarazem jest to historia rozwoju od ducha poprzez materi do ducha na wyszym poziomie. Jak wida, antropozoficzna interpretacja Biblii - w porwnaniu z tradycyjnymi jej interpretacjami - wprowadza czynnik rozwoju; statyczno zastpuje dynamika. Oglnie rzecz biorc jednak antropozofia jest w stanie odsoni ezoteryczn zawarto Biblii, zakryt przed teologami - pistykami ortodoksyjnych gazi chrzecijastwa. Stwierdzenie to zilustrujemy na kilku nastpujcych przykadach: Antropozofia przedstawia inny Stary Testament prowadzcy do Chrystusa. Ma on szersze horyzonty od Starego Testamentu Biblii. Obejmuje ca duchow histori ludzkoci, ktrej najgbszym rdzeniem jest objawienie dawane w orodkach misteryjnych. Historia ta jest pena wskazwek, motyww i symbolicznych wydarze, ktre wiadcz o ukrytym dziaaniu Chrystusa w czasach przedchrzecijaskich, a jego Wcielenie uznaj za szczyt, cel i wypenienie wszelkich epok. U Rudolfa Steinera cae duchowe denie, tsknota, szukanie i rozwj ludzkoci w wiecie religii, mitw i ezoteryki zwraca si ku Chrystusowi. Steiner oddaje mu cze jako Zbawicielowi wiata w takim stopniu, w jakim nie mie uczyni tego adna ortodoksyjna teologia. Steiner poszed drog, ktra wyprowadza nas z relatywizmu porwnawczej historii religii i uzasadnia nie tylko absolutny charakter Wydarzenia Chrystusowego, lecz take chrystocentryzm caej historii wiata i historii kultury. Ukoronowaniem antropozoficznej wizji tego Wydarzenia jest ezoteryczna interpretacja Nowego Testamentu. Na pocztku waciwych dziejw ludzkoci by Upadek czowieka w grzech. Wedug tzw. Kroniki Akaa - kosmicznego zapisu dziejw wiata - dokona si on w trzeciej wielkiej epoce dziejw Ziemi: na Lemurii. Istoty lucyferyczne skusiy nieprzygotowanego czowieka. Miao to zarwno dobre, jak i ze strony. Do dobrych skutkw tego wydarzenia naleao to, e czowiek, wyrwany ze wiadomoci snw i naturalnej niewinnoci, pozna dobro i zo, przebudzi si zyskujc zarodki samowiadomoci, ujrza si postawiony w obliczu decyzji, a tym samym osign nowy stopie duchowego rozwoju. Zym skutkiem tego wydarzenia byo to, e owadny nim egoizm i dza, uwikay go w materi ziemsk, zaciemniy jego zdolno poznania duchowego. W ten sposb Upadek zainicjowa rozwj, w toku ktrego czowiek stopniowo traci kontakt ze wiatem duchowym i pada ofiar cienia ziemskiego, materializacji ciaa, i ofiar mierci. Tzw. prawowierna chrzecijaska tradycyjna interpretacja Biblii - w cakowitej z ni sprzecznoci - przedstawia Upadek jako od pocztku wiadome przekroczenie przez czowieka boskiego zakazu i tym samym gosi win czowieka, na ktr Bg odpowiada sdem i wygnaniem czowieka z Raju. Jednake interpretacja taka jawnie kci si z biblijnym tekstem: jake mona mwi o wiadomym grzechu czowieka i jego winie, skoro w momencie, w ktrym czowiek uleg pokusie, jeszcze nie spoy przecie owocu z Drzewa Poznania, tj. - jak mae dziecko - nie mia jeszcze zdolnoci rozrnienia midzy dobrem a zem? Tote inne jest antropozoficzne rozumienie pojcia grzechu. Zgodnie z nim grzech ma wiele wsplnego z egoistyczn popdowoci czowieka i jego wrzuceniem w wiat materialny, czy si wprawdzie z win, ale zarazem jest take chorob, ktrej rdem jest dziaanie mocy pozaludzkich. Podobnie jednak jak w tradycyjnym chrzecijastwie, take w interpretacji antropozoficznej korzenie grzechu tkwi
3

w metafizycznych gbiach bytu, jego owocem s ze czyny, a jego potga stanowi miertelne zagroenie dla ludzkiego ycia i wspycia. Rwnie antropozofia zatem za cel historii czowieka uznaje i obiecuje przezwycienie grzesznoci. Wedug Steinera w procesie zbawienia czowieka z jego grzesznoci decydujcego czynu dokona Chrystus. Pojawienie si Chrystusa na ziemi i jego ofiar na Golgocie nazwa on centralnym wydarzeniem rozwoju ziemi. Dla Steinera jednak tenkairos ma szerszy kontekst kosmiczny, oznacza bowiem centralny punkt rozwoju ziemi. Wyznacza on punkt, w ktrym inwolucja duchowoci osigna swj nadir, najwikszy stopie materializacji, i w ktrym rozpocz si zwrot w kierunku wyzwolenia ducha i przeduchowienia materii. Zarazem jest to punkt, w ktrym indywidualno ludzka w swym rozwoju rozpocztym przez Upadek, ow beata culpa, osigna waciw faz, w ktrej mogo doj do zbawczej interwencji Chrystusa. Gdyby do interwencji tej doszo wczeniej, to wrogie siy demoniczne nie zdyyby jeszcze wszczepi czowiekowi dostatecznej samodzielnoci. Gdyby za doszo do niej pniej, to tymczasem czowiek popadby w zbyt wielk i nieodwracaln zaleno od owych si. Tak wic w rozumieniu antropozoficznym Wcielenie Chrystusa, kairos, jest zarazem centralnym punktem rozwoju czowieka i jego zbawienia. Rozwj ten i historia zbawienia zaczynaj si od boskiego Androgyna - Adama i Ewy - i przebiegaj przez praepoki dziejw czowieka - lemuryjsk, atlantydzk (zakoczon Potopem) i postatlantydzk, by od Abrahama i Mojesza skoncentrowa si na Izraelu jako modelowym obiekcie kreacji przez Jahwe ludzkiego ja w kwintesencjonalny sposb uosobionego w Jezusie (kapaskim i krlewskim), w ktrym mg na Trzy Lata zamieszka Syn Boy, Chrystus. W zesaniu Zbawiciela i jego mierci na krzyu (przezwycionej przez Zmartwychwstanie) mio Boga dla ludzi osigna swj szczyt. Golgota jest odpowiedzi Boga na Upadek. Tu sprawiedliwo Boga (wyraajca si w prawie karmy) przeksztaca si w mio: poniewa czowiek upad bez (swej) winy, przeto moe by zbawiony bez zasugi: na mocy aski, czyli mioci. (Moe, a nie musi, poniewa Bg szanuje jego wolno.) Zbawienie, czyli przemiana czowieka Jezusa - jako reprezentanta ludzkoci (Syna Czowieczego) - przez Boga Chrystusa moga si dokona w Trzy Lata (od Inkarnacji w chwili tzw. chrztu w Jordanie). Jednake w przypadku kadego z nas - z racji gbokiego pogrenia w Upadku - moe si ono dokona po duszym czy bardzo dugim czasie: std reinkarnacj w antropozofii pojmuje si jako zbawczo-pedagogiczne dziaanie boskiej Mioci. Zbawienie ludzkoci przyniosa krwawa ofiara Chrystusa zoona na krzyu. Mk Chrystusa Steiner stawia w centrum kosmicznego rozwoju czowieka i jego zbawienia. Temu soterycznemu Wydarzeniu Steiner nadaje wic szersze i wiksze znaczenie ni robio to tradycyjne chrzecijastwo. Baranek Boy bierze na siebie dziedziczn win rodu ludzkiego, wspln karm ludzkoci i mocy kosmicznych, i odpokutowuje j sw ofiar. Teraz czowiek zostaje wyzwolony, powoany do wolnoci: jedyne, co mu pozostaje, to rozprawianie si z wasnymi osobistymi uchybieniami i sw indywidualn karm. A impuls Chrystusowy dziaa jako przemieniajca i odnawiajca wszystko sia zarwno w gbi duszy ludzkiej, jak i w caej historii ludzkoci i w wiecie materii. Steiner mwi o Misterium Golgoty. Tym samym Mk czy z misteryjn tradycj ludzkoci. Krzy na Golgocie to dla niego skoncentrowany w jednym Wydarzeniu misteryjny kult staroytnoci. (Steiner ma oczywicie na myli misteria zarwno pogaskie, jak i ydowskie.) mier i Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa stanowi spenienie tych misteriw o tyle, e to, co si w nich dziao, dokonao si teraz take jako wydarzenie historyczne, a to, co w nich zastrzeone byo tylko dla wtajemniczonych, teraz stao si moliwe dla kadego. W tej interpretacji Steiner da nam dostp do gbokich ezoterycznych aspektw Mki i Zmartwychwstania. Wprawdzie ofiarna mier Chrystusa, Jani Wszechwiata, jak ju powiedzielimy, czyni zado karmie ludzkoci, jednake nie odpokutowuje indywidualnej karmy kadego
4

czowieka. T czowiek odpokutowa musi sam. Nie ma wybaczenia grzechw. Steiner odrzuca tak moliwo ze wzgldw pedagogicznych. Obawia si on, e przekonanie o takim wybaczeniu mogoby doprowadzi do zgnunienia czowieka. Tu przejawia si moralny aktywizm inspiracji antropozoficznej. Rwnie w dziedzinie eschatologii Steiner reprezentuje nowe i swoiste stanowisko. Krzy i Zmartwychwstanie oznaczaj zwycistwo ducha nad materi i pocztek prawdziwej ewolucji - zbawienia - ludzkoci. Jednake Chrystus Zmartwychwstay nie znika w oddali niebios. Tzw. Wniebowstpienie oznacza w istocie hierogami Nieba i Ziemi: zjednoczenie si Chrystusa z eterycznym ciaem Ziemi i pocztek zbawienia caej Natury. Na drodze do Damaszku Zmartwychwstay ukaza si Szawowi z Tarsu, pniejszemu w. Pawowi. W naszych czasach pojawia si znowu w ciele przemienienia, dziki czemu zdolnoci jasnowidcze stopniowo staj si udziaem coraz wikszej iloci ludzi, dla ktrych eteryczna posta Chrystusa staje si spostrzegalna. (W XX wieku do wybitnych postaci, o ktrych wiadomo, e miay spotkanie z Chrystusem Eterycznym, naleeli Rudolf Steiner, Sadhu Sundar Singh i Teilhard de Chardin; ale przeycie takie stao i staje si cigle dostpne rosncym setkom i tysicom ludzi.) To ponowne Przyjcie Chrystusa Steiner uzna za najwiksz tajemnic naszej epoki, a w zwizku z nim zapowiada te nadejcie apokaliptycznej pokusy czcej si z wystpieniem faszywych Chrystusw; doda trzeba, e poczwszy od lat szedziesitych przynajmniej dwie znaczce postaci - tzw. Chrystus z Himalajw i Sananda z Londynu - pretenduj do roli ponownie inkarnowanego Zbawiciela. Drugie Przyjcie nie oznacza jednak nadejcia apokalipsy opisanej w Objawieniu w. Jana; dla Steinera moe si ono czy najwyej z tzw. ma apokalips przedstawion w Ewangeliach w. Marka i w. ukasza. Kosmologia Steinerowska ma ogromne rozmiary. Wedug niego Ziemia obejmuje siedem etapw rozwojowych - epok - z ktrych miny dopiero trzy, obecnie znajdujemy si w pitej epoce tego etapu (poatlantydzkiej). Wielka Apokalipsa - sd czy raczej egzamin dla caej ludzkoci - ma koczy dzieje ziemi jako planety: w dalekiej przyszoci w kosmicznej metamorfozie jej miejsce zajmie Jowisz, biblijna Nowa Jeruzalem. Spoeczno Chrzecijan jako Koci nie ma adnych dogmatw, w ktrych wyraaby si wiatopogld wicy jej czonkw. (Nawet antropozofia nie jest jej wiatopogldem.) W tej antyideologicznej zasadzie wyraa si suszna obawa przed zniewoleniem ywego ducha przez teologiczn czy filozoficzn liter, przed ostemplowaniem czy ograniczeniem duchowych horyzontw. Niemniej, antropozofia odgrywa w niej istotn rol inspiracyjn. Sw wdziczno dla antropozofii jako rda natchnienia wyraali ju jej pierwsi Erzoberlenker, Rittelmeyer i Bock, robi to take Frieling. Poniewa jednak Spoeczno Chrzecijan swym czonkom i kapanom daje cakowit wolno w kwestii przyswojenia sobie myli antropozoficznej, w kadym wypadku maj oni moliwo krytycznego jej badania. Spoeczno Chrzecijan jako Koci nie jest uznawana (o ile mi wiadomo) ani przez Koci rzymskokatolicki, ani (odmowa uznawania wanoci chrztu) przez Kocioy protestanckie. (Jest to jeszcze jeden przyczynek do ekumenicznych hase obu tych instytucji.) Przypis 1. Tu warto przytoczy synn wypowied Rittelmeyera: Die heutige protestantische Theologie ist keine moderne, sondern moderne Theologie - Dzisiejsza teologia protestancka nie jest teologi nowoczesn, lecz teologi zmursza.

Bibliografia
Friedrich Rittelmeyer: Meine Lebensbegegnung mit Rudolf Steiner, 1928; Der Ruf der Gegenwart nach Christus, 1928; Meditation. 12 Briefe ber Selbsterziehung, 1929; Theologie und Anthroposophie, 1930; Das Vaterunser als Menschwerdung, 1935; Aus meinem Leben, 1937; Christus, 1937. Emil Bock: Wiederholte Erdenleben. Die Wiederkrperungsidee in der deutschen Geistesgeschichte, 1932; Katholizismus, Protestantismus, Christengemeinschaft, 1940; Im michaelischen Zeitalter, 1948; Beitrge zur Geistesgeschichte der Menscheit, 7 tomw:Urgeschichte, Moses und sein Zeitalter, Knige und Propheten, Csaren und Apostel, Kindheit und Jugend Jesu, Die drei Jahre, Paulus, 1934-54; Apokalypse, Betrachtungen ber die Offenbarung des Johannes, 1951; Das Evangelium, Betrachtungen und bersetzungen, 1950-58; Die neue Reformation, 1953; Zeitgenossen, Weggenossen, Wegbereiter, 1959; Was will die Christengemeinschaft?, 1960; Briefe, 1968. Rudolf Frieling: Die sieben Sakramente, 1926; Vom Wesen des Christentums, 1948; Die Psalmen, 1958; Die Wiedergewinnung des Johannes-Evangeliums, 1962; Der Sonntag - eine christliche Tatsache, 1966; Agape. Die gottliche Liebe im Johannesevangelium, 1967. Rudolf Meyer: Vom Schicksal der Toten, 1934; Der Auferstandene und die Erdenzukunft, 1938; Zukunfstformen des Christentums, 1945;Die christlichen Lebensideale, 1960; Wer war Rudolf Steiner?, 1961; Goethe - der Heide und der Christ, 1966. Alfred Schtze: Kultus und Gegenwartsbewusstsein, 1950; Das Rtseel des Bsen, 1951; Vom Wesen der Trinitt, 1980. Kurt von Wistinghausen: Das neue Bekenntnis, 1963; Der neue Gottesdienst, 1981; Grundlegung der Ehe, 1979; Die erneuerte Taufe, 1967. Reinhard Wagner: Die Gnosis von Alexandria. Eine Frage des frhen Christentums an die Gegenwart, 1968. Eberhard Kurras: Die Erneuerung des Christentums, 1965. Wilhelm Kelber: Logos, 1958. Prace krytyczne: Adolf Kberle: Evangelium und Anthroposophie, 1939; Paul Althaus: Evangelischer Glaube und Anthroposophie, 1949; H. Rusche, E. Emmert i K. Fror: Kirche und Anthroposophie, 1950; Wilhelm Sthlin: Evangelium und Christengemeinschaft, 1953; Klaus von Stieglitz: Die Christosophie Rudolf Steiners, 1955 i Rettung des Christentums?, 1965. Wydawnictwo: Urachhaus, Stuttgart, Urachstr. 41 (Niemcy) Czasopismo: miesicznik Die Christengemeinschaft (1924-41 i 1946-). Erzoberlenker: Tacho Bay, Stuttgart (Niemcy). Seminarium kapaskie: Stuttgart, Spittlerstr. 11/13.