Freud i ydowska tradycja mistyczna Robert Stiller Freud nigdy nie ukrywa swego ydostwa.

Zaciera jednak z rozmysem ydowsk genez i tradycj swego mylenia oraz dzie i teorii bdcych wynikiem tego mylenia. Tak mona by podsumowa wnioski, ktre Dawid Bakan, profesor psychologii na University of Missouri, przedstawi i uzasadni w swej ksice Sigmund Freud and the Jewish Mystical Tradition (Nowy Jork, 1958), ktra w wczesnym kontekcie politycznym w Polsce musiaa przej niezauwaona i tak ju zostao do dzisiaj. Wydaje si, e po trzydziestu kilku latach sporo uwiadomie wstpnych, w owym czasie potrzebnych, ocieraoby si o bana i anachronizm; choby dlatego trudno si spodziewa polskiego wydania; tym bardziej natomiast warto przypomnie nieco argumentacji Bakana i jego podstawowe konkluzje. Psychoanaliza, kadca tak wielki nacisk na dociekanie pocztkw, sama wydawaa si ich pozbawiona. Biografowie i komentatorzy Freuda, jak i on sam w niektrych wzmiankach, podkrelaj, e jego przeomowe odkrycia wybuchy nagle w okresie ycia zbliajcym si do czterdziestki, kiedy ju mia za sob dugie lata pracy i dowiadczenia w medycynie, anatomii, fizjologii i neurologii; nie jako ich kontynuacja, lecz jakby wbrew wszystkiemu, czym si dotd zajmowa. Co prawda przesad jest twierdzi, e nie mia prekursorw; wtpliwe, czy jest w dziejach ludzkiej myli taki przypadek. Przeczucia freudowskich zjawisk (podwiadomo, biseksualizm, rozdwojenie jani, kompleksy, wykadnia snw) od dawna pojawiay si intuicyjnie; zwaszcza u pisarzy; lecz nie tylko. Zgromadzi je H. Ellenberger w artykule The Unconscious before Freud (Bulletin of the Menninger Clinic 1957, nr 21). Publikujcy w poowie XIX wieku Carl Gustaw Carus jest tu najbardziej znaczcy. Ale dopki traktuje si freudyzm jako fenomen bez precedensu, anomalia ta prowokuje hipotezy usiujce j wyjani: rodzinnymi urazami (a po kompleks Edypa) w biografii samego Freuda; byskiem objawienia lub geniuszu; niezwykoci indywidualnego talentu do wnikania w dusz ludzk lub do systematyzacji pojawiajcych si tu i wdzie intuicyjnych spostrzee. Czyby wic tylko tyle? Freud pisze w swej autobiografii: Urodziem si 6 maja 1856 w miasteczku Pribor na Morawach, w obecnej Czechosowacji. Rodzice moi byli ydami i ja sam pozostaem ydem. To prawie manifestacja. Chrzest w Austrii tych czasw by (jak pisze Heine) kart wstpu do europejskiej cywilizacji i ydzi chrzcili si w duej liczbie dla uniknicia ju nie tylko przeszkd w karierze, ale i represji antysemickich. Tymczasem Freud odradza pytajcemu go przyjacielowi wychowywanie syna do wiary chrzecijaskiej: Jeli nie dasz mu wyrosn na yda, pozbawisz go tych rde energii, ktrych nic nie moe zastpi. Bdzie musia walczy jako yd, a ty powiniene rozwija w nim energi, ktra bdzie mu potrzebna do tej walki. Nie odbieraj mu tego przywileju. Stwierdza, e sam jest ydem, a nie Austriakiem czy Niemcem. Odrzuca wiar i praktyki religijne judaizmu (tak samo jak chrzecijaskie), ale w ydowskie wita posya yczenia krewnym. Obraca si gwnie pord ydw i niemal wycznie ich mia za przyjaci. Nalea do wiedeskiej loy B'nai B'rith i tam wygasza swe pierwsze wykady o teorii snw. Pord wczesnych psychoanalitykw niemal wszyscy byli ydami, jak i Josef Breuer, ktremu sam Freud przyznawa jaki czas rol sprawcz w odkryciu psychoanalizy. W tym samym okresie rozwina si najwiksza przyja w yciu Freuda, enujca dla jego wyznawcw i wytykana mu z satysfakcj przez krytykw: jako e fizyk Wilhelm Fliess, ktrego Freud przez dugie lata lepo uwielbia jako geniusza i swego mistrza, okaza si niewtpliwie maniakiem pograjcym si w jaowej

numerologii: z pewnoci jednak i w tym si wyrazi u Fliessa wpyw tradycji kabalistycznych, u Freuda za nostalgiczna ch wprowadzenia ich do nauki wspczesnej. Freud nalea te do wileskiego YIVO (ydowskiego Instytutu Naukowego) i pisa do jego przedstawiciela w 1938 roku: My ydzi zawsze docenialimy wartoci duchowe. Z idei czerpalimy sw jedno i dziki nim przetrwalimy do dzisiaj... Nasz lud znowu stoi w obliczu mrocznych czasw, wymagajcych od nas, abymy zebrali wszystkie siy dla zachowania bez uszczerbku caej kultury i wiedzy w tych okrutnych burzach. Wyczulony by na antysemityzm i uwaa go za wszechobecny, jeli nie w otwartych przejawach, to w ukrytych. Wykazywa (jest to zanotowane) gboko zakorzenion w ydowskiej tradycji, charakterystycznie odruchow (i a nadto uzasadnion) skonno do nieufnego zatajania wobec gojw wszelkiej specyfiki ydowskiej. By sympatykiem syjonizmu od chwili jego powstania, zna osobicie Theodora Herzla, szanowa go i podarowa mu sw ksik z osobist dedykacj. Skromnie zaprzecza, jakoby zna jzyki jidysz i hebrajski, ubolewajc, e za jego lat studenckich nie kultywowano tradycji narodowej; ale s dowody, e wynis je z domu; w jego dzieach nie brakuje wtrce hebrajskich i ydowskich; gromadzi ydowskie dowcipy i anegdoty, dopatrujc si w nich gbokiego znaczenia i napomknwszy kiedy, e s za dobre dla gojw. Z zasady nie przyjmowa honorariw za przekady swych dzie na te dwa jzyki. Co tydzie za grywa w taroka (ktrego karty pene s motyww kabalistycznych) i to bya jego gwna rozrywka. Ojciec Freuda pochodzi z Tymienicy koto Stanisawowa na Podolu, a matka z Brodw, czyli z rejonw najbardziej rozwinitego chasydyzmu. Wrd krewnych i powinowatych David Bakan wymienia cay legion postaci wybitnych w yciu umysowym i religijnym ydw galicyjskich, polskich, niemieckich. Jest zatem oczywiste, e i dlaczego Freud mia we krwi ydowskie tradycje chasydw i kabalistw. Przypomnijmy sobie elementarne fakty z dziejw kabalistyki. Jej pocztki przypisywane s faryzejskiemu przywdcy z I wieku Jochananowi ben Zakaj (wspomnianemu przez Freuda) i Szimonowi ben Jochaj z poowy II wieku, podstawy za ujte w ksigach Sefer Jecira (z III-VI wieku ze ladami wpyww gnostyckich i neopitagorejskich) i zwaszcza Zohar (powstaej w Hiszpanii pod koniec XIII wieku). Zohar awansowa stopniowo (zwaszcza po wygnaniu ydw z Hiszpanii w 1492 roku) do rangi niemale tej co Biblia i Talmud, doczeka si blisko setki wyda i przekadw, a do dzi wywierajc ogromny wpyw nie tylko na myl ydowsk, a w rodowiskach orientalnych i chasydzkich zachowujc pozycj ksigi witej. Zoty wiek kabay to przeom XIII i XIV wieku, a znaczc postaci tych czasw by Awraham ben Szmuel Abulafija, o ktrym odnotujmy cztery istotne szczegy: e ujawni swe powoanie na mesjasza, e w studiach kabalistycznych diabe sta po jego prawicy, e w wieku 40 lat poczu si dojrzaym do pisania dzie proroczych i e pojecha do Rzymu, starajc si (i omal nie pacc za to yciem) nawrci papiea. Te cztery elementy z biografii czy tradycji, prcz jego nauk, oka si istotne dla Freuda. Co dalej dziao si w mistyce ydowskiej? Kolejne i olbrzymie wstrzsy: masakry ydw za Bohdana Chmielnickiego - szokujce nie tylko ze wzgldu na potworn liczb 300 tysicy wymordowanych, ale tym bardziej e przypady na rok 1648, kiedy w kabale zapowiedziano przyjcie mesjasza; potny ruch Szabtaja Cwi, ogarniajcy niemal cae ydostwo i haniebnie zakoczony w 1666 roku przejciem rzekomego mesjasza na islam i sub u sutana Turcji; sekta Jakuba Franka i jej zbiorowe wychrzczenie si w 1759 roku. Mnoce si w tym wszystkim zbrodnie popeniane zbiorowo na ydach przez Kozakw, Tatarw, wreszcie polskich studentw i jezuitw. Obok tego potniejcy od pierwszej poowy XVIII wieku chasydyzm, ktry poczy w sobie i czciowo spacyfikowa kolidujce mniej, czy bardziej elementy kabalistyki, ortodoksji

rabinackiej i sabateizmu; sam jednak pozosta reformatorskim nurtem zapnionym co najmniej o dwa stulecia i zarazem na tle talmudyzmu bliskim herezji. Wreszcie odrodzenie ydowskie: Haskala, od poowy XVIII wieku przez lat sto kilkadziesit walczca o pene wczenie ydw do wspczesnej kultury europejskiej, po czym zaamujca si okoo 1880 roku, wic ju na oczach Freuda, pod ciarem uwiadomienia, e ydzi musz wybra swj los midzy asymilacj (w dodatku wcale nie chronic ich od antysemityzmu i pogromw), a syjonizmem i zachowaniem swej identycznoci. Wszystko to unosio si w powietrzu, ktrym oddycha Freud i nic z tego nie powinno by zlekcewaone w gbszych badaniach nad istot i genez jego nauk. Na razie wystarczy wskaza na konteksty i cakiem oczywiste zwizki freudyzmu z mistyk ydowsk ju na szczeblu jej rde tak podstawowych i najdawniejszych jak Abulafija i Zohar. Na to, e w odwiecznym sporze judaizmu ortodoksyjnego, rabinackiego czy talmudycznego z mistycznym, Freud regularnie deklaruje si (co najmniej w przenoni) po stronie mistycznego. e jego tak wyrana fascynacja postaci Mojesza (ktrej powici dwie szczeglnie osobiste prace z intencj ukrywania ich autorstwa) skupia si mniej na tym, e Mojesz jako prawodawca by niewtpliwie jednym z najwikszych i wyranie indywidualnych geniuszw ludzkoci - a bardziej na tym, e Mojesz karzcy za odstpstwa od swoich praw (dla Freuda uosobiony zwaszcza w rzebie Michaa Anioa), mimo wszystko powciga swj gniew i tym samym dopuszcza moliwo odstpstwa w granicach kreowanego przez siebie systemu. I jeszcze na co trzeba koniecznie wskaza: e nie tylko w alegoriach Zoharu mistyka ydowska jest pena seksu. Peno go te w historii Szabtaja Cwi, i to w wersjach do skandalicznych: dwa maestwa rozwizane, bo nie chcia lub nie mg ich skonsumowa; podejrzenie o homoseksualizm; i jego trzecia ona Sara, prostytutka wychowana w chrzecijaskim konwencie, wdrujca po wiecie w poszukiwaniu mesjasza i deklarujca, e Bg pozwoli jej w ten sposb zaspokaja swe dze, gdy polubi mogaby dopiero mesjasza; i dlatego wanie Szabtaj Cwi j poj za on - a mwi si, e proceder swj nadal uprawiaa wrd jego wyznawcw. On za pniej w Salonikach kaza sobie da lub z rodaami Tory. I tak dalej prawi o nim historia, czy tradycja. Z kolei w doktrynie Jakuba Franka rozwina si i signa szczytu stara, przewijajca si ju dawniej u kabalistw koncepcja witoci grzechu. On sam, awanturnik i psychopata o wybujaej fantazji, wczy si i nie gardzi rozbojem ani witokradztwem, zaopatrywa haremy i chepi si podrywaniem mnstwa kobiet, zwaszcza Turczynek. Rozwinwszy koncepcj Boga dwupciowego wprowadzi do jego kultu praktyki seksualne i zbiorowe orgie, o czym pami frankici pniej starali si zatrze. Czy to nie istotny przyczynek do teorii Freuda? a zwaszcza do jej rde? Nie tylko z rodzinnych tradycji albo ech sabatejskich (termin w znieksztaceniu pochodny, jak i sabateizm, od imienia Szabtaja Cwi). Te rwnie s u Freuda bardzo wyrane. Ale w pierwszej kolejnoci przypomina si Abulafija i cztery charakterystyczne dla niego szczegy: nage przejcie do pisania dzie proroczych w wieku 40 lat, mesjanizm, Rzym i diabe. Ot wszystkie te cztery elementy pojawiaj si w biografii Freuda. Przede wszystkim liczba 40 tak wiele znaczca, nie tylko na okrelenie wieku, w tradycji ydowskiej. Rwnie dlatego, e 40 to w hebrajskim zapisie litera mem: a wic mesjasz, Mojesz i bohater Menasze. W wieku 40 lat podj Freud yciowe decyzje o znaczeniu wrcz symbolicznym. Skoczy z nie chcian praktyk medyczn i zaj si psychoanaliz, z kadym krokiem i coraz szybciej oddalajc si od swego dotychczasowego zawodu, wyobcowujc si ze rodowiska lekarskiego i tracc z nim kontakt, a rwnoczenie szokujc je swoimi pierwszymi publikacjami o psychoanalizie, ktre mona bez przesady zaliczy do dzie z gatunku

proroczych. Byo to zarazem jak gdyby manifestacyjne (niemale heretyckie w swej wymowie) opowiedzenie si przeciw ortodoksyjnej tradycji ydowskiej, w ktrej zawody prawnika (co utosamia si z rabinem i uczonym) oraz lekarza byy i s z odwiecznych wzgldw kulturowych (a nie praktycznych, jak si na og sdzi) szczeglnie szanowane i stanowi dla mczyzny swoiste ukoronowanie drogi yciowej. Od prawa (co wiemy z jego yciorysu) Freud odci si wczeniej; teraz ostentacyjnie (i wbrew ortodoksji) przekreli drugi z tych ideaw. Sam o tym pisze: Moja samowiadomo mwi mi, e nigdy nie by ze mnie prawdziwy lekarz. Staem si nim wskutek przymusowego odchylenia od mego pierwotnego celu i oto jest mj yciowy triumf: e po tak dugim okreniu powrciem na drog mego pocztku. Wtedy rwnie zamanifestowa swoje (chocia nie ortodoksyjne) ydostwo zapisujc si do B'nai B'rith. A co z poczuciem mesjanizmu? Dawid Bakan zgromadzi przekonujce poszlaki, e poczucie to nie byo Freudowi obce: i to w duchu wyranie sabatejskim. Naley wyjani, e pojcie mesjasza (czyli waciwie maszijach: namaszczony albo pomazaniec) jest dwuznaczne. Jeden to Maszijach ben Dawid, ktry przyjdzie sprawowa rzdy nad wiatem po odkupieniu. Drugi za to wojownik, ktry pojawi si, aby pokona wrogw i zgin, przygotowujc drog na przyjcie tamtego, zwany Maszijach ben Josef, Maszijach ben Efraim albo Maszijach ben Menasze. Ot tacy jak Szabtaj Cwi albo Jakub Frank uwaali si z reguy za mesjaszw drugiego rodzaju i taki przewituje take w niektrych zwierzeniach Freuda: ktry na przykad miewa nie lada skonnoci militarne i fascynowa si zwaszcza marszakami Napoleona; z nich by mu szczeglnie bliski Massena; nie do e uchodzcy za yda; ale Freud wyranie oznajmi w Interpretacji snw, jego prawdziwe nazwisko brzmiao Manasseh, czyli we waciwszej transkrypcji Menasze, syn Josefa i brat Efraima. Wiadomo za, e Freud sam identyfikowa si z imieniem Josef: ojciec jego mia na imi Jakub (jak biblijny ojciec Jzefa) i tylko z owieceniowych tendencji wyniko imi Sigmund, nadane mu ku czci trzech polskich krlw Zygmuntw, z respektem wspominanych przez ydw polskich, jako e wszyscy trzej upamitnili si w roli ich liberalnych protektorw. Ten z kolei wojowniczy mesjasz, podug tradycji ydowskiej, mia si pojawi w Rzymie, a do tego czasu zamieszkiwa w ukryciu przy bramach Rzymu. Ot przez cae ycie Freuda, Rzym by jego obsesj. Marzy o zobaczeniu go i zamieszkaniu tam. Cigle powraca w jego snach, z ich opisw za i analiz wiemy, e ni m.in. o bramach Rzymu, rwnie w kontekstach dotyczcych Egiptu, Mojesza i jednoznacznie mesjanicznych. Mia take i sny, i na jawie fascynacje postaci Hannibala, semickiego wodza, ktry omal nie podbi Rzymu. A w Interpretacji snw stwierdza po prostu: Hannibal i Rzym byli dla mnie symbolem konfliktu midzy nieustpliwoci ydostwa, a organizacj Kocioa katolickiego. Wszystko to w kontekcie antysemickim. W roku 1901 wreszcie udao mu si pojecha do Rzymu i po czci przey w nim to, czego si spodziewa, a po czci uzna za trudne do zniesienia to garstwo na temat zbawienia ludzkoci, tak dumnie podnoszce tam gow ku niebu. To jego sowa w licie do Fliessa opisujcym na ywo pierwsze wraenia. We wspomnieniach o Freudzie (w Lindauer Psychotherapiewoche 1954) przytoczy R. Laforgue jego zaskakujc wypowied: Pan nie wie, e jestem diabem? Przez cae ycie musiaem gra diaba, eby inni z dostarczonych przeze mnie materiaw mogli budowa najpikniejsze katedry. e moe to by wicej ni od niechcenia rzucone sformuowanie o znaczeniu czysto werbalnym, wiadcz inne poszlaki, do licznie rozsiane po yciorysie i pismach Freuda. W artykule z 1892 roku Przypadek udanej kuracji hipnotycznej, niemale rozpoczynajcym nowy okres w jego yciu i dziaalnoci, zatrci o problem wypdzania zych duchw i stwierdzi: Gwnie pojawienie si anty-woli jest odpowiedzialne za to, e histeryk czsto

sprawia wraenie jakby optania przez zego ducha. Ociera si o t spraw epizod z kokain, ktr w pewnym momencie Freud zacz eksperymentalnie zaywa i zachwycony jej dziaaniem przeszed niebawem do (nieodpowiedzialnego w naszym rozumieniu) aplikowania jej onie, przyjacioom i kolegom lekarzom, dla nich samych i dla ich pacjentw, jako lek magiczny, nie bez podtekstw paktu z diabem. Z kolei magia i odkryta niebawem technika przeniesienia (czyli osobistego urzeczenia i podporzdkowania pacjenta czy pacjentki, nie bez zabarwienia erotycznego, czy to samemu Freudowi, czy innemu psychoterapeucie) maj do wyrane powizania z rol maga, uzdrawiacza, istoty optujcej i diaba, w ktrych przeobraa si lekarz. Gdyby nie wyjtkowo udany i monogamiczny wasny zwizek maeski, kto wie, do czego mogyby doprowadzi twrc psychoanalizy te intymne seanse z bogatymi i znerwicowanymi seksualnie paniami z wiedeskiej plutokracji. Tak czy owak wywoywanie mioci to znw rys typowo diabelski. Jeli za anty-wola zawiesza dziaanie woli podporzdkowanej nadjani (czyli tak zwanemu superego) i wiedzie albo zachca do pogwacenia jego zakazw i nakazw, to w aspekcie psychologicznym diabe daje si utosami z zawieszeniem nadjani. Wzite z Vergiliusa aciskie motto do Interpretacji snw musiao wiele znaczy dla jej autora, skoro to pierwsze zwierzy Fliessowi ze swego dziea: Flectere si nequeo superos, Acheronta mouebo: Jeeli bstw nie ugn, porusz pieko. W rozprawie Nerwica optania diabelskiego w XVII wieku Freud stwierdza, e teoria demonologiczna tych mrocznych czasw, na dalsz met potwierdzia si, jakkolwiek to, co wtedy uwaano za ze duchy, to dla nas niskie i ze pragnienia, pochodne impulsw, ktre mymy odrzucili i stumili. W jednym tylko wzgldzie nie podpisujemy si pod redniowiecznym wytumaczeniem tych zjawisk: zarzucilimy ich projekcj w wiat zewntrzny, natomiast pocztek ich przypisujemy wewntrznemu yciu pacjenta, w ktrym si przejawiaj. Dalej analizujc przypadek z XVII wieku stwierdza, e dla paktu z diabem nie jest istotne, czy przyjmie si realno jego istnienia; i wyrnia motywy takiego paktu, jaki zawar w XVII-wieczny Haitzmann: depresja z powodu mierci ojca i troska o rodki do ycia. Ot w tym wanie stanie i z tych samych przyczyn znajdowa si Freud w okresie pracy nad Interpretacja snw. I dochodzi tam do rozdziau pt. Diabe jako substytut ojca, zmierzajc do wniosku, e tym substytutem jest zarwno Bg, jak i Diabe, pocztkowo bdcy jedn postaci i dopiero wtrnie podzieleni na czynicego dobro i czynicego zo, chocia wiadomo, e te ich dwie funkcje wci si mieszaj. W omwieniu Buntu aniow Anatola France, powiada Freud prosto t precyzyjnie: Pokonany Bg staje si Diabem, a zwyciski Diabe stanie si Bogiem. Z dawien dawna Bg si kojarzy z ukrywaniem wiedzy (czyli ze spychaniem jej w podwiadomo) i z nakazem pokornej zgody na niewiedz, a diabe z jej odkrywaniem i uwiadamianiem (czyli dobywaniem z podwiadomoci). Bg wytwarza poczucie winy, a diabe mu zaprzecza. Do powszechnych atrybutw diaba naley wiedza, umiejtno i zdolno udzielania pomocy tam, gdzie wszystko inne zawiodo. Ta wanie dychotomia najdobitniej wyraa si w tradycji Drzewa Wiadomoci Dobrego i Zego oraz wygnania z Raju. Jej innym odbiciem s chrzecijaskie tradycje prawne, w ktrych niewiedza jest okolicznoci agodzc, a wiedza obciajc: jak gdyby le byo wiedzie, a dobrze nie wiedzie. Ujawniajca to, co zepchnite w podwiadomo, psychoanaliza wiedzie si z przeciwnych rde i wbrew takiej tradycji. Jest to wic archetyp takiego Diaba, ktry wszystko ujawniajc i pozwalajc na wszystko, prowadzi do unicestwienia samego siebie: bo gdy zniknie naiwna projekcja tej dychotomii, on rwnie przestanie istnie. Ot i czwarty z elementw odbitych i przeobraonych u Freuda w lad za jego kabalistycznym poprzednikiem.

Abulafija zaleca rozpiecztowanie duszy i rozsupanie jej wzw ptajcych j coraz bardziej w wyniku codziennych przey i dziaa, aby doj do kontaktu z nurtem boskoci. Suyy temu dwie metody: swobodne kombinacje liter oraz dilug i kfica, czyli przeskakiwanie od jednych poj i wyobrae do drugich. Bliej omawia jego doktryn Gershom Sholem: Die Jdische Mystik in Ihren Hauptstrmungen (Mistycyzm ydowski, Warszawa 1997). Wida w tym uderzajce analogie do psychoanalizy z koncepcj stumie i rozwizywania ich metod swobodnych skojarze; roli nauczyciela w przeniesieniu i utosamieniu si; a nawet skrycie przebijajce lady introspekcji autobiograficznej. Czy jednak Abulafija by znany Freudowi? Galicyjskie pochodzenie i to rodzinne to niemale pewno obfitej, wczesnej i gbokiej stycznoci z mistyk ydowsk, wic i z jej tak synnym klasykiem. Na wspczesnym za gruncie t sam w praktyce pewno daje inna posta: Adolf Jellinek. Ten czoowy przedstawiciel grupy ydowskich uczonych, ktrzy w XIX wieku przystpili do solidnych bada nad kaba metodami jak najbardziej wspczesnej, zachodniej wiedzy uniwersyteckiej, nie tylko by w latach 1856-1893 najsynniejszym w Wiedniu (i bodaj czy nie na wiecie) kaznodziej ydowskim, ktrego kade wystpienie byo caymi dniami publicznie roztrzsane; ale i ogosi po niemiecku szereg prac, ktrych tematem by Abulafija. Nastpca za Jellinka, Max Grunwald, zalicza si do osobistych znajomych Freuda. Z kolei Zohar, chocia zgoa inaczej (bo wzgldnie trzewo i bez nacisku na podnioso indywidualnych dozna mistycznych) traktujcy kaba ni Abulafija, zawiera a nadto innych rysw i koncepcji, ktrych samo wyliczenie brzmi jak bezporednia zapowied nauk Freuda: cige odwoywanie si do metaforyki rodzinnej i seksualnej eksponujce t sfer ycia jako podstawow; czowiek jako istota biseksualna; seksualno-spoeczna teoria rozwoju; system technik interpretacji wytworw sownych; a nawet cakiem podobne ujcie antysemityzmu. W tradycjach ydowskich nigdy nie uwaano wstrzemiliwoci pciowej za cnot lub zasug religijn. Zarwno w rabinackim nurcie, jak i w mistycznym zbyt powanie traktowany by nakaz podnoci i rozmnaania si. Nawet i w Bogu dopatrywano si seksualizmu, tym bardziej e hebrajski czasownik jadac oznacza rwnoczenie pozna, wiedzie i spkowa (wszystko to mieci si w podstawowym znaczeniu doznawa: czyli odbiera wraenia zmysowe za pomoc wiadomoci). Sprzyjao to utosamianiu poj wiedzy i seksu, tak metaforycznie i symbolicznie, jak i dosownie. Tote obcowanie pciowe maonkw symbolizowao relacj Boga i Obecnoci Boskiej, ktra pod nazw Szchina (jako obecno Boga w narodzie Izraela w przeciwiestwie do jego transcendencji) bya rodzaju eskiego i stanowia w Bogu element eski. Czowiek za rwnie by stworzony jako dwupciowy i zasadniczo mski z zawartym w sobie, jak Szchina w Bogu, pierwiastkiem eskim, ktry pniej dopiero wyodrbniono z niego jako ebro, aby stworzy kobiet. Podobnie libido, czyli dza jest (u Freuda tak samo jak w Zoharze) pierwiastkiem mskim bez wzgldu na to, czy przejawia si w mczynie, czy w kobiecie, i na ktr pe skierowana. W podstawowym dla kabalistyki schemacie bytu, tak zwanym Drzewie ycia, czy si w precyzyjn hierarchi dziesi sfer (po hebrajsku sfirot). Pod najwysz z nich zwan Keter, czyli Korona (przedstawiajca Boga w transcendencji), widniej pochodne z niej mska Chochma, czyli Mdro, i eska Bina, czyli Rozum; z ich kopulacji wynika Dacat, czyli Wiedza; traktowana jako p-sfira, nie figuruje ona we waciwym Drzewie ycia i przedstawia boski pd aktu seksualnego ju na tak wzniosym poziomie. Sam wyraz dacat wiedzie si z tego samego rdzenia co jadac i bywa te uywany na okrelenie stosunku pciowego. Natomiast dziewita i przedostatnia u dou sfira to Jesod, czyli Podstawa: jako e wszystkie sfirot s emanacjami Boga i kojarzone z czciami jego istoty, Jesod oznacza jego genitalia i zawiera te dodatkow aluzj do wyrazu sod - tajemnica; wszystkie wysze sfirot

jakby spyway w dziewit i z tej, z genitaliw Boga, wynika dziesita i najnisza sfera Malchut, czyli Krlestwo, gdzie mieci si nasz wiat materialny. Ten schemat kabalistyczny wiele wyjania w systemie poj Freuda i w jego genezie. A wreszcie sam Freud napisa ju w 1897 roku w Pochodzeniu i rozwoju psychoanalizy: Co by powiedzia o sugestii, e caa moja nowiutka teoria pierwotnych pocztkw histerii bya ju dobrze znana i ogaszano j po stokro od kilku stuleci. Moe tu chodzi tyle o redniowieczn teori optania przez diaba, jak i mistyk ydowsk. Spjrzmy jeszcze na kilka z podstawowych koncepcji Zoharu i na ich uderzajce odbicia w psychoanalizie Freuda. Zohar jest na pozr komentarzem do Tory. Jego ukad cile trzyma si Picioksigu Mojesza i przytacza jego kolejne ustpy, a potem je interpretuje. Tak wic Tora jest dla Zoharu (jak w ogle dla judaizmu) pojciem nadrzdnym. Trzeba jednak przypomnie (dla uniknicia czstych nieporozumie) znaczenie wyrazu Tora: jest to nie tylko (w najwszym i najczciej stosowanym rozumieniu) tekst Picioksigu Mojesza lub jego fizyczny ksztat w formie rodaw, czyli dwch zwojw liturgicznych, ale take w rozszerzonym znaczeniu cay Tanach (czyli Stary Testament) lub nawet cao Miszny, Talmudu i innych pism komentatorskich, a nawet caoksztat ydowskiego Zakonu, czyli Prawa zarwno w formach pisanych, jak i w tradycji ustnej. Ot w Zoharze mamy typowo kabalistyczne utosamienie Tory z postaci mesjasza i wreszcie cadyka. Freud poszed o krok dalej po tej samej linii: rozszerzy to podejcie na kadego czowieka. Ale ju Zohar, stawiajc znak rwnania midzy opowieciami i literackimi ozdobnikami Tory a strojem czowieka; midzy waniejszym od strojw ciaem, a tak zwanymi gufej Tora, dosownie: ciaami Tory, czyli jej podstawowymi zasadami; poleca wnika mdroci w to, co najwaniejsze i najgbiej ukryte, czyli w dusz czowieka i Tory. Kiedy Freud odkry zasad przeniesienia i zrelacjonowa to we Fragmentach analizy pewnego przypadku histerii, wybra dla opisanej tam pacjentki umowne imi Dora. Pniej w Psychopatologii ycia codziennego powici ustp temu wanie imieniu i jak je wybiera. Zaszyfrowa tam kilka do oczywistych wskazwek dla tego, kto potrafi si doczyta aluzji, e Dora=Tora. Wplt klucze takie jak: szukaem imienia dla osoby, ktra nie moga zachowa wasnego imienia, miaem do rozporzdzenia cae mnstwo kobiecych imion, lecz narzucio mi si jedno i adne inne, byo to imi Dora, w interpretacji snw przywizywalimy takie samo znaczenie do kadego odcienia formy sownej i jakby Pismo wite traktowalimy to, w czym inni autorzy dopatrywali si przypadkowej improwizacji. Gdzie indziej Freud zrwna egipskie bstwo soca imieniem Aton z hebrajskim Adonaj, niby sygnalizujc wymienno litery t przechodzcej w d. Gdyby czego jeszcze brakowao, do zauway, e w 17 ustpie kabalistycznej Sefer Jecira pisze si o identycznoci tych dwch liter czy gosek. Warto moe doda, e tradycja niesychanie drobiazgowego rozpatrywania i kopiowania liter w tekcie Tory jest gboko ydowska. Ta skrajna pedanteria i doszukiwanie si tajemnych znacze dotyczy nawet bdw kopisty lub takich szczegw jak nierwna wielko ktrej litery. Wynikaj std wnioski nie tylko dla tego, co Freud chcia w zaszyfrowanej formie powiedzie swym przyszym czytelnikom, lecz i dla tego, jakie konsekwencje w interpretacji na pozr nieistotnych i przypadkowych szczegw nioso przyjcie zasady, e czowieka bada si jak wcielone Pismo wite. Freudowska metoda interpretacji snw charakteryzuje si tym, e nie rozpatruje ich w caoci strukturalnej, lecz rozbija na elementy, i kady z nich bada osobno, raczej nie wic go z innymi, metod cigu skojarze. Niemal identyczna metoda od wiekw wystpuje w tradycji ydowskiej i posugiwali si ni nagminnie Talmud, Zohar i Abulafija.

Interpretacja snw (mimo e rabini bezskutecznie usiowali j zwalcza) od niepamitnych czasw cieszya si u ydw niezwyk popularnoci. Obszernie zajmuje si ni ju w Talmudzie traktat Brachot i znajdziemy tam wiele spostrzee i pogldw jakby wprost zapowiadajcych Freuda: Midzy innymi obfito wykadni seksualnych. niem, e polewam oliwki oliw. Odpowiedzia: Pohabi sw matk. Rzek: niem, e cauj si wzajemnie moje oczy. Odpowiedzia: Pohabi sw siostr. Rzek: niem, e cauj ksiyc. Odpowiedzia: Pohabi on Izraelity. Rzek: niem, e id w cieniu mirtu. Odpowiedzia: Pohabi zarczon. Rzek: niem, e rozciga si cie nade mn, a jednak pode mn. Odpowiedzia: Oznacza to stosunek przeciwny naturze. Sformuowano te kilka podstawowych zasad: e kady sen co znaczy. Powiedziano w Brachot: Sen nie wyoony to jak list nie przeczytany. e snw nie naley bra dosownie, bo sen, zy czy dobry, nigdy si nie sprawdza w caoci, najwyej w czci. e od snu waniejsza jest jego interpretacja, bo wszystkie sny id za ustami. Dlatego pierwsza z wykadni, rwnie na wolnym skojarzeniu oparta, przewaa nad nastpnymi. e wedug zasady sny id za ustami, prawdziwe mog by rne wykadnie i nawet sprzeczne. Wszystkie te reguy znalazy wyrane odbicie we Freuda teorii snw. A po drodze by jeszcze Szlomo ben Jaakow Almoli, ktry w 1515 roku wyda po raz pierwszy swe dzieo powicone wykadni snw Pitron Chalomot. W roku 1694 przeoone na jidysz, miao niezliczone wydania i cieszyo si ogromnym wziciem jeszcze w XX wieku. Almoli poprzedzi Freuda i zapewne wskaza mu drog, stanowczo twierdzc, e wykadnia snw wymaga gbokiej wiedzy i studiw; e w interpretacji rwnie istotne s jej oglne zasady, jak i znajomo osoby i charakteru tego, kto ni, jak rwnie otoczenia i okolicznoci. Niemaa rola przypada u Freuda grom sw, kombinacjom liter i liczb. Wszystko to ma swoje prastare, bardzo zawie odpowiedniki hebrajskie. Ta dziedzina kabalistyki, zwana ceruf, dzieli si na trzy gwne techniki: gematrija dociekajca znacze na podstawie numerycznej wartoci liter i sw; notarikon oparty na rozwijaniu sowa w wyraenia z paru sw zaczynajcych si od pierwszej i ostatniej lub od trzech spgosek sowa wyjciowego; i tmura wytwarzajca nowe sowa z przestawiania tych samych liter. Freud w interpretacji snw i bez niej obficie stosuje te same albo podobne zabiegi. Bodaje najbardziej ambiwalentnie ocenian prac Freuda jest Totem i tabu. Krytyka wytykaa mu, e istniejcy materia etnograficzny nie potwierdza jego przewodu mylowego i wnioskw. Jednake nie wisz one tak w powietrzu, jak zdawaoby si z tego wynika. Po prostu nie jest to dzieo naukowe z zakresu etnologii. Zyskuje natomiast peny sens, jeli odnie jego problematyk do tradycji ydowskiej i jej odbicia w specyficznie ydowskiej psychologii: wtedy kazirodztwo i kaszrut (czyli zakazy dotyczce pokarmw) w ujciu Freuda nie tylko legitymuj swe korelacje i kluczowe miejsce w zaproponowanej przez niego koncepcji, lecz i nawizuj do przewodw mylowych Zoharu i Talmudu. Tylko w hebrajskim przekadzie Freud zaopatrzy Totem i tabu w specjalnie napisany wstp. Stwierdza w nim, e chocia odszed od religii ydowskiej, pozosta w istocie ydem i ma nadziej, e nauka to kiedy dostrzee. W innej dyskusji za mwic o przyjciu, jakie czeka Totem i tabu, zaznaczy, e praca ta posuy ostremu rozrnieniu dzielcemu nas od wszelkiej religijnoci aryjskiej. Jake to podsumowa? Do najwikszych zasug Freuda naley z pewnoci to, e w opozycji do przewaajcych prdw naukowej myli swych czasw, tej samej myli, ktra stworzya i narzucia wiatu zachodniemu cisy racjonalizm wiedzy wspczesnej, wychodzc z tych samych pozycji,

zapocztkowa badanie i rozumienie ludzkich zachowa i reakcji na pozr nielogicznych, bez sensu, niby to przypadkowych. Przez ich bezksztatny szum i bekot, badajc lune skojarzenia, sny, kompleksy, przejzyczenia, arty czy urojenia, wykry w nich inn semantyk, niemale inn rzeczywisto, ujawniajc realny byt i faktyczne zwizki, konteksty, nastpstwa tego, co wedug tamtych regu miao nie istnie. Pord nich szczeglne miejsce zapewni wszystkiemu, co dotyczy seksu, i raz na zawsze utorowa drog wszechstronnemu, nie tylko biologicznemu dociekaniu tych omal nie najwaniejszych aspektw natury ludzkiej. Pooy kres ich obsesyjnemu przemilczaniu i zapocztkowa proces naprawiania tej najwikszej ze szkd, jakie wyrzdzio ludzkoci chrzecijastwo. Dziki niemu cywilizacja zachodnia przystpia do wypeniania na swoich mapach tej pustki, gdzie od redniowiecza do wczoraj widniay tylko biae plamy z obudnym napisem: Terra ubi leones. Freud i nie kto inny wtargn na te zabobonnie omijane dotychczas przez hipokrytw i lepcw ziemie niedostpne z powodu lww i sprawi, e obskurantyzm ju nie zdoa ich uniedostpni. To duo waniejsze od konkluzji: na ile si konkretnie sprawdzi? co w istocie rozwiza? Jedni entuzjastycznie utrzymuj: e prawie wszystko. Inni pogardliwie: e prawie nic. Ci drudzy mog widzie to bardziej obiektywnie. Jednak nie bez powodu Freud zaj miejsce obok Darwina czy Einsteina i przyczyni si do uksztatowania wiata (czy to w naukach, czy w sztuce, czy w pojciach ogu) na skal tak olbrzymi, e porwnywaln tylko do wpywu gwnych religii (takich jak chrzecijastwo, islam czy buddyzm) oraz do rewolucji wynikajcej z informatyki. I c z tego, e nie sprawdza si tyle jego hipotez bardziej szczegowych, takich jak mit samoistnej podwiadomoci, kompleks Edypa, teoria snw i dziecicego seksualizmu? Co najwyej odnotowa mona paradoks dysproporcji midzy tym, ile i jak fundamentalnych problemw umia postawi, a jak mao z nich potrafi definitywnie rozwiza. Jak olbrzymiego przeomu dokona i jak wiele w nim pozostawi innym do realizacji. Tak czy owak, dokona rzeczy zasadniczej: wydzieli z mistyki ydowskiej jej elementy nadprzyrodzone i odwoujc si do caej reszty (a take twrczo j rozwijajc) przenis jej mdro i metody na grunt nauki wspczesnej. Wiele jeszcze potnych osigni wielu kultur nie-zachodnich czeka na takie przeniesienie; mog i musz z tego wynikn dla ludzkoci olbrzymie korzyci; niektre z nich ju widniej na horyzoncie; trudno sobie wprost wyobrazi, jak bardzo zmieni si i jakich szczytw signie uniwersalna wiedza w ten sposb rozszerzana i wzbogacona bez wyrzekania si rygorw i narzdzi, w jakie wyposaya j kultura zachodnia. Ale decydujcy wyom na tej drodze jest dzieem Freuda. Wreszcie kluczowe pytanie, na ktre z dystansu wicej ni stulecia odpowied nie wydaje si tak zaraz oczywista: czy Freud mia autentyczne powody, aby lka si ujawnienia ydowskich kontekstw i rde swojej teorii? Owszem. Powody jak najbardziej rzeczywiste. Czerwiec 1882 to data, ktr sam Freud wymienia jako punkt zwrotny w swoim yciu: to wtedy jego pracodawca, profesor Ernst Wilhelm von Brcke, zdecydowanie odradzi 26letniemu Freudowi karier akademick i pchn go na drog praktyki lekarskiej. Dlaczego akurat wtedy? Nie byo to jasne dla biografw. Ot wtedy wanie wezbraa w Austrii olbrzymia i grona fala antysemityzmu. Rok wczeniej oyo na Wgrzech redniowieczne oszczerstwo krwi i w miejscowoci TiszaEszlr stan przed sdem yd nazwiskiem Joseph Scharf, oskarony o zamordowanie 14letniej Eszter Solymossy w celach rytualnych; towarzyszya temu ogromna, histeryczna, midzynarodowa nagonka antysemicka; w samym Tisza-Eszlr zniszczono synagog i dom jej szamesa. W tyme roku 1881 uznano za ydowski mord rytualny mier chopca, ktrego ciao znaleziono w nadreskim Xanten. Bratislava staa si widowni zorganizowanych

ekscesw antysemickich. Na koszt arcyksinej Marii Teresy zaczo si ukazywa pierwsze pismo antysemickie sterreichischer Volksfreund. Profesor uniwersytetu praskiego August Rohling wyda broszur yd talmudyczny, przypominajc Protokoy mdrcw Syjonu, ktra wrd midzynarodowego rozgosu osigna niebawem 17 wyda i rozpowszechniona bya w setkach tysicy, w tym rwnie za darmo. W roku 1882 pobudzi Wiede do publicznej histerii antysemicki agitator Frnnz Holubek, zwoujc zgromadzenie kupcw chrzecijaskich i wygaszajc mow w tym oto stylu: ydzi to ju nie s nasi wspobywatele, oni rzdz nami, uciskaj i przeladuj nas! W stolicy Habsburgw chrzecijan si osabia, niszczy i zniesawia. Czy musimy dwiga to jarzmo? Powiedzcie: czy taki nard ma prawo y w cywilizowanym spoeczestwie? Czy wiecie, e Talmud was nazywa stadem wi, psw i osw?. W rok pniej ksidz Joseph Deckert wyda z kolei broszur Mord rytualny jako fakt potwierdzony w aktach procesu, powoujc si m.in. na rzekomego wiadka, ktry widzia taki mord w Rosji. Nastpny rok 1894 to nie tylko sprawa Dreyfusa, lecz take w Rosji pocztek rzdw cara Mikoaja II i pogromw tudzie oskare o mordy rytualne. W roku 1899 w Czechach skazany zosta za mord rytualny yd nazwiskiem Hilsner. Przez cay ten czas rosa w potg antysemicka Chrzecijaska Partia Socjalistyczna, ktrej przywdca Karl Lger sta si pniej wzorem dla Hitlera (co wiadomo z Mein Kampf ) i natchn go do antysemizmu. Trudno o bardziej realne powody do ukrywania si i schodzenia z drogi. Nadzwyczaj szanowany przez Freuda profesor Brcke dobrze wiedzia, co robi, kiedy w tym oku antysemickiego cyklonu doradzi mu usunicie si ze sfery najwikszego zagroenia. Trzeba za doda, e tzw. literatura ydowska (od piknej po naukow) naleaa wwczas do gwnych i najbardziej pogldowych celw napaci antysemickich. Aby podsumowa to sowami Dawida Bakana: jeeli Freud by (a ju niewtpliwie by) wiadom, jak rol odegraa w jego myleniu ydowska tradycja mistyczna, mia pierwszorzdny powd, aby nie powoywa si na ni. Jego z gruntu kontrowersyjna teoria byaby naraona na niepotrzebn i moe zgubn dla niej opozycj, gdyby wskazano jej ydowskie rda. W artykule na temat Oporw przeciw psychoanalizie Freud napisa pniej bez ogrdek: Mona wreszcie; jakkolwiek z rezerw, zada sobie pytanie, czy osoba niej podpisanego jako yda, ktry nie ukrywa nigdy swego ydostwa, nie przyczynia si do wywoywania w jego rodowisku antypatii do psychoanalizy. Ten rodzaj argumentw nieczsto wypowiada si na gos... Moe rwnie by nie cakiem spraw przypadku, e pierwszym rzecznikiem psychoanalizy by yd. Goszenie wiary w t now teori wymagao pewnej gotowoci do pogodzenia si z pozycj samotnej opozycji: a do tej pozycji nikt nie przywyk bardziej od yda. Trudno ju o wyraniejsz kropk nad i. W ostatnich latach znw tak tumaczy zamiar anonimowej publikacji swej pracy Mojesz i monoteizm: yjemy tu, w katolickim kraju (czyli w Austrii) pod ochron Kocioa, niepewni, jak dugo bdzie trwa ta ochrona. Pki trwa, oczywicie waham si zrobi cokolwiek, co by musiao wzbudzi wrogo tego Kocioa. To nie tchrzostwo, lecz ostrono; nowy wrg (a bd si wystrzega, aby nie zrobi nic takiego, czym by si mg posuy) [chodzi tu o hitleryzm - przyp. R.S.] jest bardziej niebezpieczny od poprzedniego, z ktrym ju nauczylimy si y w pokoju. Badania psychoanalityczne w kadym razie, wzbudzi musz podejrzliw baczno katolicyzmu. Nie twierdz, jakoby ta podejrzliwo bya niezasuona... Brutalne represje nie s bynajmniej obce Kocioowi katolickiemu; odczuwa on jako wtargnicie na teren jego przywilejw, gdy inni uciekaj si do tych samych rodkw... Niechaj wic mj esej spoczywa w ukryciu do czasu, gdy bdzie mu dane bezpiecznie wyj na wiato albo gdy bdzie mona powiedzie komu innemu, kto dojdzie do tych samych pogldw i wnioskw: W bardziej mrocznych czasach y czowiek tak mylcy jak ty.

Oprcz tej oczywistej strategii yciowej, s te gbsze powody, dla ktrych Freud ukrywa genez swych nauk: Niektre z nich omwi Leo Strauss w ksice Persecution and the Art of Writing (Glencoe, Ill. 1952). Jako przykad su mu w szczeglnoci trzej wielcy filozofowie ydowscy: Maimonides, Jehuda Halevi i Spinoza. Na ich dzieach dowodzi twierdzenia, e wieki zagroe i przeladowa wytworzyy w przekazach myli ydowskiej tradycj maskowania si, zaciemnie i niedomwie. Freud byby jej kolejnym przykadem. Jeszcze gbiej mog si kry te powody w kabalistycznej tradycji. Skoro docieka ona spraw a tak bardzo tajemniczych, c dziwnego, e do jej istoty naley tajemniczo przekazu? Rzeczywicie jest w kabale zasada, e tajemnice przekazuje si tylko wybranym; ustnie; w formie aluzji; tylko jednej osobie naraz. Tak i w praktyce psychoanalitycznej, kadzie si nacisk na ustny trening i szkolenie adepta. Nawet powtarza si frazes: e psychoanalizy nie da cl nauczy z ksiek. W tym istotnym punkcie znw spotykaj si dwa nurty tej samej krwi.
Esej Roberta Stillera (ur. 1928), pisarza, literaturoznawcy, wybitnego tumacza, przede wszystkim literatury piknej, prezentuje wpyw kabay ydowskiej na myl twrcy psychoanalizy Zygmunta Freuda (1850- 1939).