Szalony Ko

Nie o konia tu chodzi, lecz o czowieka, Indianina, jednego z najdzielniejszych wodzw i najlepszych strategw w wojnie prowadzonej przez Siuksw z armi Stanw Zjednoczonych. Powszechnie jest znany jako Crazy Horse, nazwa indiaska Thasunkewitko jest bardziej precyzyjna, znaczy " Jego ko jest szalony". Siuksowie (nazwa nadana przez Francuzw) to plemi indiaskie zamieszkujce tereny nizinne rozcigajce si w dorzeczu rzek Mississippi i Missouri, a najwiksze ich skupisko znajduje si w Dakotach: Pnocnej i Poudniowej. Sami wol by nazywani Dakotami. Dziel si na trzy grupy: centralna czyli Dakoci (pniej ta nazwa przesza na cae plemi Siuksw), grupa wschodnia czyli Nakoci lub Santiowie i grupa zachodnia czyli Lakoci lub Tetonowie. W tej ostatniej grupie, w najwikszym jej szczepie Oglala, wodzem by Szalony Ko. Niewiele o nim wiemy. Mia kilka on, kilkanacioro dzieci, gwnym jego zajciem, jak zreszt wszystkich Indian nizinnych, byo polowanie na bizony no i odpdzanie innych Indian, gdy w pogoni za zwierztami zapdzili si na tereny Siuksw. Przeomow dat w historii nie tylko tego plemienia ale i caych Stanw Zjednoczonych by rok przejcia od Meksyku Kalifornii w 1846 r. i odkrycie zota na wschd od dzisiejszej jej stolicy Sacramento w 1848 roku. Ju w roku nastpnym okoo 80 tysicy poszukiwaczy fortuny pojawio si nad zotononymi rzekami, poowa tych przybyszw przesza przez tereny Indian, bo przeprawa przez obie Dakoty bya najprostsz i najatwiejsz drog. Indian czsto traktowano wtedy jak zwierzta, biali czsto polowali na nich, jak oni na bizony. Odstrzelenie, nawet nie w obronie wasnej, Indianina byo rodzajem sportu, nie grozia za to adna kara. Nic dziwnego, e Dakoci zbuntowali si przeciwko ciemicom i ju w r. 1854 nastpio pierwsze wiksze starcie w ktrym zgino ok. 30 onierzy. W odwecie Amerykanie zamordowali ok. 100 wojownikw indiaskich, w tym wiele kobiet i dzieci. Osiem lat pniej doszo do nastpnego starcia, bo na terenach Indian zaczto budowa trakt wiodcy do zotononych terenw, a po drodze wielu biaych zaczo si tu osiedla. W tej bitwie zgino ok. 80 onierzy i tyle samo wojownikw. Tym razem Indianie zorganizowali krwawy odwet mordujc ok. 700 biaych osadnikw, nie przepuszczono kobietom i dzieciom. Gdy armia amerykaska opanowaa sytuacj, dokonaa egzekucji na 38 Dakotach odpowiedzialnych za rze biaych. Armii Stanw coraz trudniej byo panowa nad sytuacj . Wojna z Siuksami rozlewaa si na ssiednie stany, straty po obu stronach byy ogromne. Kongres doprowadzi do zawarcia staego zawieszenia broni

w zamian za przyznanie najbardziej bojowym Indianom z grupy Lakota terytorium w czci Poudniowej Dakoty. W tej darowinie znalazo si pasmo grskie Black Hills - ich wite miejsce pochwku i kultu religijnego. Traktat zawarty w r.1868 stwierdza e "tak dugo jak pynie woda w rzekach, trawa jest zielona, a drzewa maj licie, Black Hills bdzie na zawsze wit ziemi Indian Lakota". "Zawsze" w jzyku polityki przewanie nie trwa dugo: bez wypowiedzenie ze strony rzdu Stanw Zjednoczonych zawartego traktatu tereny te wrciy pod zarzd pastwowy, gdy na tych terenach w latach siedemdziesitych XIX w. odkryto zoto. Nastpi zalew tych terytoriw przez biaych poszukiwaczy fortuny. To byo ju nie do zniesienia. Wszystkie trzy grupy Dakotw i zaprzyjanione plemiona Czejenw i Arapaho pod wodz Szalonego Konia i Siedzcego Byka (Sitting Bull) 25 czerwca 1876 roku w bitwie nad rzek Little Big Horn wycili w pie oddzia puku kawalerii i jego dowdc generaa George A. Custera. W odwecie Amerykanie wysali na te tereny cay puk o potnej sile raenia, wczeniej, za rad generaa Filipa Sheridana zaczto wybija stada bizonw amerykaskich, zmniejszajc ich liczb z kilku milionw do kilka tysicy na przestrzeni kilkudziesiciu lat, czym odcito gwne zrdo wyywienia Indian nizinnych. Trzeba si byo podda, upokorzy, odda do dyspozycji wysannikw rzdu Stanw. Stworzono kilka rezerwatw, w ktrych umieszczono zbuntowanych Siuksw. Szalony Ko dosta si do niewoli i zamordowany zosta pchniciem bagnetu od tyu. Bliszych okolicznoci i motyww tego morderstwa nie znamy. Zmar tego samego dnia, 5 wrzenia 1877 r. Ostatni akt bestialstwa nad najdzielniejszym ze szczepw Lakota, nad Oglala, szczepem Szalonego Konia, rozegra 29 grudnia 1890 roku, gdy onierze 7. Puku Kawalerii zaatakowali mieszkacw rezerwatu Pine Ridge i zamordowali 153 rozbrojonych Indian, w tej liczbie znalazy si kobiety i dzieci. Powodem, a raczej wymwk, byo zlikwidowanie nowego patriotycznego ruchu poczonego z nowym kultem zwanym Tacem Ducha, ktry w opinii wielu biaych mg doprowadzi do nowego powstania Indian. By to tak haniebny czyn, potpiony przez wielu, e sta si ostatnim aktem agresji zbrojnej wojsk Stanw z Indianami. Oficjalnie ten incydent nazwany jest ostatni bitw z Indianami, myl e poprawniejsz nazw byaby "rze niewinitek". Na przestrzeni swoich zmaga z rzdem Stanw Indianie Dakota mieli wielu bohaterskich wodzw obok Szalonego Konia, niektre nazwy s do pomysowe i kolorowe jak np. Siedzcy Byk, Wielka Stopa, Kopicy Niedwied, Deszcze W Twarz, Boj Si Nawet Jego Koni, czy Teresa Dwa Byki - obecna pani prezydent szczepu Oglala. Obecnie do przynalenoci do plemienia Dakotw czyli Siuksw przyznaje si

ok 100 tysicy Indian mieszkajcych w Stanach i okoo 10 tysicy zamieszkaych w Kanadzie w poudniowych czciach prowincji Manitoba i Saskatchewan. Ostatnim wielkim policzkiem ze strony rzdu Stanw wobec Indian Dakota byo wyrzebienie na ich "witym terenie" w granitowej skale gry Rushmore w pamie grskim Black Hills gw czterech najsynniejszych prezydentw Stanw Zjednoczonych. Sa nimi George Washington, Thomas Jefferson, Theodore Roosevelt i Abraham Lincoln. To obrazowa skrcona historia Stanw na przestrzeni 150 lat - osoby te wybrano jako najbardziej zasuone w utrzymaniu i rozprzestrzenianiu si republiki. Tej monumentalnej pracy podj si rzebiarz Gutzon Borglum ktry mia do pomocy czterystu innych rzebiarzy i robotnikw. Jednym z rzebiarzy by Polak Korczak Zikowski, ktry po zakoczeniu tej kolosalnej rzeby w r. 1941 (kada gowa prezydencka ma 18,3 m. wysokoci) i po powrocie ze suby wojskowej odbytej w czasie wojny, podj si wykonania najwikszej w historii wiata rzeby w skale, rzeby Szalonego Konia pdzcego na swym szalonym rumaku. Wnuk polskiego hrabiego Ignacego Zikowskiego, ktry ze wzgldw politycznych musia opuci Polsk jeszcze w XIX w. udajc si do Stanw Zjednoczonych. Korczak nie zna rodzicw, zginli w czasie wycieczki promem do Nowego Jorku, gdy mia niewiele ponad rok. Jego dziadkowie chyba ju nie yli, zacza si tuaczka po obkach i domach dziecka. Tak jak i dzi w wielu miejscowociach w Polsce, tak i wwczas w stanie Massachusets byy to "bidule", ubogie przytuki; bywao w nich zimno i godno, a przede wszystkim brakowao ciepa kochajcych osb tak istotnego w czasie dziecictwa i dorastania czowieka, nie brakowao kar cielesnych. Z domu dziecka Korczak przeszed pod opiek Irlandzkiego boksera, zabijaki. Ten bi chopca, zmusza do pracy ponad jego siy. Korczak buntowa si, uciek z domu opiekuna, zmienia czsto miejsca pobytu,mia kopoty z prawem, ale sdzia bostoski F. Cabot zamiast go kara, pomaga mu finansowo, by jego oficjalnym sponsorem, pomg mu w wieku 16 lat znale prac w stoczni jako ciela okrtowy. Tu chopiec odkry w sobie zdolnoci artystyczne. Po godzinach pracy zacz w drewnie rzebi popiersia synnych ludzi swoich czasw, stworzy ogromy pomysowy zestaw figur szachowych, wyrabia stylowe meble. Najwaniejszym aktem pomocu chopcu ze strony sdziego byo skontaktowanie go ze synnym rzebiarzem Johnem Kirchmayerem, ktry nie tylko zosta jego mistrzem, ale i przybranym ojcem. On obudzi w chopcu wiadomo jego polskoci, zachci go do poznania polskiej historii, tradycji i

sztuki. Chyba na skutek sugestii mistrza Korczak podj wezwanie rzebienia w marmurze i kamieniu. Nie trudno si domyle, e pierwsz figur marnurow bya figura jego pierwszego dobroczycy sdziego Cabota. Nastpnym wielkim dzieem byo marmurowe popiersie Ignacego Paderewskiego, pianisty i prezydenta Polski, ktre zdobyo pierwsz nagrod na Wystawie wiatowej w Nowym Jorku. Zikowski staje si teraz ju tak znanym rzebiarzem, e jego dotychczasowe hobby staje si jego rdem utrzymania. Mia tyle zamwie, e nie zawsze potrafi si wyrobi w czasie. Nagrod za popiersie Padarewskiego otrzyma w r. 1939. W tym samym roku synny twrca rzeb czterech gw prezydenckich w twardej granitowej skale gry Rushmore Gutzon Borglum zaprosi Zikowskiego do wsppracy. T, w owych czasach najwiksz rzeb w skale, zakoczono po 15 latach w 1941 roku. Tak potne figury nie rzebi si dutem, ale precyzyjnym wysadzaniem ska dynamitem, uyciem cikiej maszynerii budowlanej, wiertami kruszcymi skay. To bardzo trudna praca, szczeglnie przy wysadzaniu ska. Troch gbszy wwiert w ska, troch wicej dynamitu ni trzeba, moe w momencie wybuchu zniszczy prace wielu lat. Poza tym nigdy nie wiadomo co kryje skaa pod widoczn powok. W Rushmore prezydent Jefferson mia by po lewej stronie Washingtona. Zaawansowane prace nad nim przerwano, wyburzono to co do tej pory stworzono i zbudowano jego pomnik po przeciwnej stronie Washingtona. Oficjalnie podano, e skaa nie nadawaa si do dalszego drenia, mam powane podejrzenia, e to bya wpadka, e wysadzono wicej skay ni byo potrzeba, std ta klska. W czasie dwuletniego stau na grze Rushmore zgosili si do Zikowskiego wodzowie Indian Lakota, by wyrzebi w jednej z gr Black Hills ich bohatera Szalonego Konia. Wdz Lakotw Standing Bear (Stojcy Niedwied) w imieniu innych wodzw indiaskich i swoim wysa najpierw do Korczaka list w ktrym pisze:" My, wodzowie, chcielibymy, by biay czowiek wiedzia, e czerwony czowiek te ma swoich herosw", nastpnie oprowadzi rzebiarza po grach i w odlegoci kilkunastu kilometrw od gry Rushmore znaleli szczyt wysoki 180 m i tu postanowiono wykona rzeb. Zikowski, ten wysoki mczyzna, wygldajcy w swym kapeluszu jak traper, a rwnoczenie wspaniay artysta, bardzo zapali si do tego dziea. Odtd wicej zainteresowania powici technice wysadzania ska na grze Rushmore, zacz tworzy w drewnie model przyszej rzeby, wygld twarzy jedzca konsultowa szczegowo ze rdami do jakich dotar i z Indianami , ktrzy go znali, a spord nich z jego kuzynami Czarnym osiem i Rosym Orem. Przygotowa szczegowe plany rzeby ktra po skoczeniu miaa by 195 m duga i 172 m wysoka.

Gowa wodza miaa by dziesiciokrotnie wysza od gw prezydenckich, innymi sowy wszystkie te cztery gowy zmieciyby si w gowie wodza i jeszcze byaby w niej wolna przestrze. Te plany przerwaa wojna. Stany weszy do niej po ataku Japoczykw na Pearl Harbor na Hawajach w 1941 r. Jak prawdziwy patriota, Zikowski zgosi si na ochotnika do wojska. W 1945 r. zosta ranny w akcji ldowania Aliantw w Normanii na play Omaha. Po zaleczeniu ran przenosi si na stae w Czarne Gry, mieszka najpierw w namiocie i z mety zabiera si do zaplanowanej roboty. Inauguruje pocztek pracy nad rzeb kontrolowanym wysadzeniem 10. tonowego zaomu skalnego 3 czerwca 1948 r. w asycie setek Indian, ich wodzw, kuzynw Szalonego Konia i wielu znanych ludzi. Rzeba do dzisiaj nie jest jeszcze ukoczona, setki razy wysadzono kolejne fragmenty ska, jak dotychczas bez wpadki. Zostao jeszcze do wysadzenia sto kilkadziesit milionw ton zanim rzeba bdzie skoczona. Miejmy nadziej, e te przysze wybuchy bd udane. Prac nad pomnikiem s tak bardzo rozcignite w czasie, bo rzebiarz odrzuci dwa razy darowizn Senatu po10 milionw dolarw, nie tylko dlatego, e nie chce, by ktokolwiek mia prawo mieszania si do jego pracy artystycznej na jego prywatnej wasnoci ( gr i tereny j otaczajce wykupi na wasno), ale uzna, e przyjcie pienidzy od dawnego wroga Indian byoby rzecz niemoraln. Tylko prywatne datki skadane na konto Fundacji stworzonej dla finasowania pracy nad rzeb posuwao do przodu to przedsiwzicie. Gdy by brak pienidzy, gdy nie byo za co kupi dynamitu czy koniecznego przy pracach sprztu, po prostu przerywao si prac, a potrzebna suma wpyna na konto. Na inn pomoc z zewntrz nie mona byo liczy. Przy duo mniejszym projekcie na grze Rushmore pracowao 400 osb, tu by sam jak palec, bo nie tylko biali ale i wielu Indian znudzonych czekaniem i zdrosnych o to, e to biay czowiek , a nie Indianin, tworzy ich bohatera w skale, zaczli krytykowa to dzieo, co powodowao mniejszy dopyw pienidzy na ten cel. Zgosia si do wsppracy artystka entuzjastka tego co robi Zikowski, Ruth Ross. Czyni j sw asystentk, szybko dochodz do wniosku, e warto si oeni i napodzi wiele dzieci, by mia kto przej kontynuacj ich dziea. W r. 1950 bior lub i zabieraj si do dziea podzenia. Wydali na wiat piciu chopcw i pi crek. W 1982 r. Korczak nagle umiera na ostre zapalenia trzustki w wieku 74 lat. Przeczuwa chyba swj bliski koniec, bo rozrysowa bardzo szczegowo plany dalszych prac nad rzeb - to trzy grubane tomy - a w testamencie znajdujemy takie sowa:: "Zostaniecie tu i dokoczycie! Nie wacie si sprzeda choby jednego akra tej ziemi. Jeli nie dopenicie tego, to przysigam - wyjd z grobu i wytuk bez litoci". Ani ona, ani dzieci nie bali si

tego "wytuczenia bez litoci", bo bakcyl koniecznoci dokoczenia dziea sta si czci ich natury, i dzisiaj zarwno ona (duo modsza od ma) i siedmioro jej dzieci kontynuuj jego pasj. Gdy umiera Korczak tylko twarz wodza bya w peni wykonana, cao gowy dokoczono rzebi w roku 2000. W chwili obecnej rka wodza (duga na 100 m) z palcem wskazujcym skierowanym w stron terenw zabranych Indianom przez biaych oraz pysk konia ju s widoczne na pomniku .Nikt nie wie kiedy to dzieo bdzie dokoczone. Rodzina nie tylko pracuje nad monumentem, ale zaja si zagospodarowywaniem terenu wok gry. Jest tu due muzeum indiaskie z tysicami eksponatw przewanie darowanych przez Indian z wielu plemion, szczepw i klanw, jest centrum kultury indiaskiej, by pokaza wiatu, e to nie dzikusy umiejcy tylko polowa na bizony i skalpowa biaych. Powstao take centrum edukacyjno - konferencyjne. Jest na terenie wielkie ranczo z ok. 60 pokojami noclegowymi, jest restauracja, bar, kawiarnia. S otwarte butiki, gdzie si mona zaopatrze w pamitki. Za wejcie na szczyt pobierana jest drobna opata. To wszystko generuje dodatkowe dochody i przypiesza zakoczenie tego wielkiego dziea. Dziki tym dwm potnym monumentom: prezydentw i Szalonego Konia, Poudniowa Dakota, o ktrej dotychczas nie wiedziao prawie nic nawet wielu Amerykanw, staa si si jedn z najbardziej modnych centrw turystycznych. Co roku te tereny odwiedza ponad dwa miliony turystw. Dwudziesty wiek, a szczeglnie jego druga poowa, to odwrt od steoretypw krwierczego, pijanego Indianina i brudnego, leniwego murzyna. Poniewa w Stanach s to mniejszoci narodowe, wic dla wyrwnania ich szans yciowych obdarza si ich dzi przywilejami niedostpnymi dla biaych. Murzynowi i Indianinowi atwiej dosta si na studia do najlepszych uniwersytetw, murzyn zosta prezydentem Stanw, a Indianie jako rodowici obywatele kraju maj tych przywilejw nawet wicej od murzynw, jak choby zwolnienie z podatkw, rnego typu zapomogi dla indywidualnych Indian i dla grup zorganizowanych, mieszkajcych razem na jakim terenie. Tylko Indianom wolno bez specjalnych ogranicze i licencji prowadzi kasyna. Takich przywilejw jest wicej. Nie wszyscy z nich korzystaj, bo wielu z nich w niektrych szczepach i plemionach, szczeglnie w miejscowociach pooonych z dala od wikszych orodkw miejskich, s biologicznie zniszczeni pijastwem, chorobami wenerycznymi, bezrobociem czy bezczynnoci. Temu stanowi rzeczy winni s przede wszystkim biali pozbawiajc w przeszoci Indian ich ziem, zwierzt na ktre polowali, wtoczenie ich w rezerwaty. Dzi Indianin moe

mieszka gdzie chce, robi co chce w ramach prawa , a dawne rezerwaty, kiedy wizienia na wieym powietrzu, zmieniaj si nie do poznania na lepsze, ale sprawa indiaska to cigle wielka rana na ciele pastwa, ktra jeszcze przez wiele lat bdzie krwawi. Miaem okazj pozna bratanic Korczaka Zikowskiego, Aleksandr Zikowsk-Boehm, odziank. Wyemigrowaa najpierw do Kanady, a potem do Stanw, tu wysza za m. Jest znan pisark i felietonistk. Naliczyem 25 ksikowych tytuw ktrze wyszy spod jej pira i jeszcze wiksz liczb artykuw publikowanych w dziesitkach powanych lub popularnych czasopismach w Polsce, Wielkiej Brytanii, Francji, Kanadzie i Stanach. Bya gociem w Polskim Klubie Dyskusyjnym w London jakie 25 lat temu. Opowiadaa o dwch latach spdzonych z Melchiorem Wakowiczem. Zgosia si do niego jako studentka piszca prac o jego twrczoci, zaproponowa jej prac sekretarki. By ju starym, schorowanym czowiekiem, wic penia przy nim take obowizki niaki, kucharki, sprztaczki, kierowcy, korektorki jego tekstw, archiwistki jego prywatnego, ogromnego archiwum. Bya przy nim a do mierci. Staruszek by do koca aktywny, tryska humorem. Zostawi jej testamentelnie bibliotek i archiwum - w czasie spotkania z nami martwia si, jak ten ogrom materiaw opracowa i wyda wszystko bez ci cenzury, bo to byy jeszcze czasy, kiedy komunizm w Polsce ju dogorywa, ale cigle utrudnia ludziom, szczeglnie pisarzom, ycie. Dzisiaj ju moe by dumna z tego e zebraa i uporzdkowaa ca jego trczo, opracowaa, i obdarzya posowiem kady z 16 tomw jego Dzie wszystkich. Wiele pozycji po raz pierwszy znalazy si w druku w tym wydaniu. Opracowaa i wydaa take jego reportae pisane poza granicami Polski, wielkie ksigi korespondencji z Gedroyciem, on i kilku innymi osobami. W spotkaniu w Klubie Dyskusyjnym pani Aleksandra z du swad opowiadaa o Wakowiczu, jego poczuciu humoru. Przelaa to pniej na papier w pierwszej swojej ksice "Blisko Wakowicza". Lubi Wakowicza nie tylko za jego pisanie, ale za to, e kiedy, tu przed wojn, wyrwa z wizienia mego ulubionego pisarza, czowieka o bardzo bujnym yciu wspaniale opisanym w jego powieciach, czowieka, ktry zna mentalno i etos homo sovieticus jak nikt inny, Sergiusza Piaseckiego. Ju z Kanady pani Aleksandra nawizaa i utrzymywaa kontakty ze stryjem, ten j wielokrotnie zaprasza do siebie, nie pojechaa na spotkanie, bo po prostu wtedy nie sta j byo na bilet. Zjawia si w

jego "krlestwie" po jego nagej mierci na zaproszenie pastwa. Wtedy wielu , nawet rezydujcy prezydent Reagan, dostrzegli jego zasugi dla sprawy Indian, a wic i dla kraju. Po tej wizycie dopiero na dobre zainteresoway j sprawy, ktrym stryj odda cae swoje dorosa ycie. Zacza pisa artykuy, esseje i felietony na ten temat po polsku i po angielsku. Przez dziesi lat przygotowywaa si do napisania ksiki na ten temat, przeprowadzia dziesitki rozmw z Indianami i biaymi znawcami przedmiotu, zwiedzia szereg rezerwatw, szczeglnie w Teksasie i Poudniowej Dakocie i tak powstaa bardzo ciekawa, atwa w czytaniu ksika "Otwarta rana Ameryki" wydana w 2007 r. Ksika jest o problemach Indian w Ameryce, duo jednak miejsca powica Indianom z Poudniowej Dakoty nie zapominajc przy tej okazji o dziele swego stryja, jego ony i ich dzieci. Dwa lata pniej opracowaa na nowo temat i wydaa to dzieo w jzyku angielskim, by sign do szerszego krgu czytelniczego. Dzisiaj tytu tej ksiki znale mona w bibiografii wszystkich opracowa nie tylko zwizanych z pomnikiem Szalonego Konia, ale i tych, ktre dotycz przeszoci i teraniejszoci Indian amerykaskich. Po mierci Zikowskiego prezydent Stanw Zjednoczonych Ronald Reagan w licie kondolecyjnym do jego ony napisa : " Wizja i marzenie Pani ma s inspiracj dla tych, ktrzy sigaj w dziedziny ducha". Jedn z tych osb bya jego bratanica, zjednoczona ze stryjem po jego mierci t wizj. Teraz wsplnie inspiruj innych: on rzeb, ona pisanym sowem. (Crazy Horse-rzeba, Szalony Ko-rzeba, Rzeby w skale, Wadysaw Pomaraski)