Nauka i technika

Erytrocyty czerwoni kurierzy

Jakub PACHOLCZYK

kadej dobie naszego ycia przez serce czowieka przepywa 6912 litrw krwi, ktra niesie ze sob niezbdne do ycia skadniki odywcze: tlen, wod ielektrolity. We krwi podruj bronice kadego zaktka organizmu komrki ukadu odpornociowego: monocyty, neutrofile (komrki specjalizujce si wzabijaniu bakterii), eozynofile (eliminuj obce biaka, odgrywaj du rol wzakaeniach pasoytniczych), bazofile (potrafi wchania mikroby, atake magazynuj histamin), limfocyty B (produkujce przeciwciaa), limfocyty T (odpowiedzialne za niszczenie komrek zakaonych lub wspieranie pozostaych elementw ukadu odpornociowego), komrki tuczne (miejscowo wywoujce stan zapalny podczas inwazji pasoytniczej lub bakteryjnej) i makrofagi (komrki erne). Aby krew moga kry wsystemie zamknitym, potrzebne s pytki krwi, ktre tamuj kade pknicie i przeciek, tym samym uniemoliwiajc krwi opuszczenie oyska naczyniowego. Krew to nie tylko transport do, ale take z, gdy krew, naleca do tkanek cznych, przenosi niepotrzebne organizmowi produkty przemiany materii, kierujc je do narzdw usuwajcych je (nerki,

puca) lub do wtroby, gdzie zachodzi ich neutralizacja, a take recykling, np. wprzypadku hemoglobiny, o czym mowa bdzie w dalszej czci artykuu. W kadym milimetrze szeciennym naszej krwi zawieszonych jest od 4,5 do 5,9 miliona erytrocytw, co sprawia, e w cigu doby przez serce przepywa ok. 36 biliardw erytrocytw. Dane te w przyblieniu dotycz dorosego mczyzny omasie ciaa ok. 70 kg, redniej iloci 3 erytrocytw wmm rwnej 5,2 mln, przy rednim dobowym ttnie 60 uderze na minut. Ta imponujca liczba czerwonych krwinek wskazuje na ich olbrzymi rol. Ale, aby mogy one peni swoje funkcje, po-

trzebne s niezwykle zaawansowane i precyzyjne mechanizmy, nadajce im waciwy ksztat, odywiajce, naprawiajce ichronice (praca przy transporcie tlenu jest bardzo niebezpieczna z powodu powstawania wolnych rodnikw werytrocytach), atake pozwalajce na wtrne odzyskiwanie elaza i biaek z hemoglobiny rozpadych erytrocytw. Jak wyej wspomniano, praca przy dostarczaniu tlenu do tkanek i odbieraniu protonw, powstaych w metabolizmie tkankowym, jest bardzo szkodliwa i wyniszczajca dla erytrocytw. Ztego wzgldu erytrocyty do wczenie przechodz na zasuon emerytur (yj do 120 dni). Rozkadane s w ledzionie,

Fot. 1. Erytrocyt, trombocyt, leukocyt. Dwuwklsy ksztat czerwonej krwinki warunkowany jest przez biaka strukturalne: spektryn, ankiryn iliczne formy aktyny

Chemia w Szkole | 1/2013

|5

Nauka i technika

aprodukty ich rozkadu (biaka ielazo) s wtrnie wykorzystywane. Kada czsteczka hemoglobiny w erytrocycie zawiera 4 czsteczki hemu, ktry metabolizowany jest do biliwerdyny (zielony barwnik), a ta zkolei do bilirubiny (to-pomaraczowy barwnik). Std znane wszystkim, najpierw fioletowe (zniszczone erytrocyty), potem zielone (biliwerdyna), a do tego (bilirubina) zabarwienia towarzyszce schodzeniu podskrnego krwiaka, zwanego potocznie siniakiem. Bilirubina poczona z albumin, oktrej za chwil, wdruje do wtroby, w ktrej poczenie z albumin zostaje zwolnione, nastpnie bilirubina jest sprzgana zkwasem glukuronowym, co umoliwia wydzielanie jej do ci ihamuje przedostawanie si przez barier krew-mzg. Albuminy s to dominujce biaka osocza. Ich czsteczki maj ujemny adunek, dziki czemu nie przechodz przez ostatni warstw bariery filtracyjnej wnerkach, ktra rwnie ma adunek ujemny, dziki anionowym glikoproteinom. To one reguluj cinienie onkotyczne (jeden z rodzajw cinienia osmotycznego), ktre rwnoway cinienie krwi w naczyniach. Krtko mwic, cinienie hydrostatyczne krwi wywouje pozbywanie si zniej wody, acinienie onkotyczne odpowiada za efekt odwrotny. Std obrzki (charakterystyczne powikszone brzuchy ispuchnite koczyny dolne) u osb niedoywionych, alkoholikw, uosb zzaburzeniami wchaniania, spowodowane deficytami biaek, w tym albumin. Brak albumin jest rwnoznaczny zdominacj cinienia hydrostatycznego, ktre wypiera wod z naczy do tkanek, powodujc obrzki (rys. 1).

Rys. 1. Rwnowaga cinienia hydrostatycznego krwi icinienia onkotycznego czerwonych krwinek zapobiega usuwaniu wody zerytrocytw ipowstawaniu widocznych obrzkw

Narodziny erytrocytu
Skomplikowany proces powstawania erytrocytw nazywamy jest erytropoez. Jest to proces wieloetapowy, kontrolowany przez hormony icytokiny, czyli czynniki wzrostu, za-

chodzcy wszpiku kostnym. Wyciu podowym erytropoeza zachodzi rwnie w ledzionie, ktra to jeszcze w3. trymestrze ciy staje si dla podu miejscem eliminacji starych lub nieprawidowych erytrocytw. Aby ta swoista tama produkcyjna ruszya, niezbdne s surowce, bez ktrych erytropoeza nie odbdzie si lub zatrzyma przedwczenie, nie osigajc zamierzonego celu, jakim jest powstanie czerwonej krwinki. Na pocztku caego procesu znajduje si erytropoetyna (EPO). Jest to hormon peptydowy, produkowany przez nerki iwtrob. Wicej erytropoetyny to wicej krwinek czerwonych, wicej krwinek czerwonych to wicej tlenu dla tkanek (w tym mini), a co za tym idzie poprawa tolerancji wysiku, wzrost zdolnoci do osigania ponadprzecitnych wynikw sportowych. Wzrost wydzielania EPO mona osign poprzez trening wwarunkach obnionej zawartoci tlenu w powietrzu (w grach). Niestety coraz czstszym procederem staje si uywanie przez sportowcw dopingu w postaci EPO egzogennej (czyli syntetycznej, podawanej wbrew zapotrzebowaniu organizmu). EPO stosowana jest ponadto jako lek u ludzi z niewydolnoci nerek. Niezalenie od pochodzenia i celu zwikszenia erytropoetyny w ustroju, jej obecno doprowadza do wzrostu cinienia ttniczego krwi, atake wzrostu ryzyka choro-

by zakrzepowo-zatorowej. Wchorobie tej, wskutek zwikszenia iloci czerwonych krwinek, dochodzi do spowolnienia ich przepywu, zatykania drobnych naczy, zlepiania krwinek itworzenia zakrzepw (zlepw pytek krwi, kolagenu, fibroblastw, erytrocytw), ktre mog wdrowa sieci naczy, a wreszcie natrafi na naczynie, przez ktre nie uda si przecisn. Na domiar zego, naczyniem tym s z reguy ttnice pucne, ktrych zamknicie grozi w wielu wypadkach natychmiastowym zgonem. Szczeglnie niebezpieczny jest tzw. zator jedziec, ktry moe zaczopowa obie ttnice pucne w jednej chwili, nie dajc niemal adnych szans na ratunek. Pozostaymi, niezbdnymi skadnikami do syntezy erytrocytw s: elazo, witamina B12 (cyjanokobalamina), kwas foliowy (folacyna), kwas L-askorbinowy (witamina C), pirydoksyna (witamina B6), aminokwasy. Brak ktregokolwiek ze skadnikw moe zahamowa produkcj erytrocytw, spowodowa nieprawidowoci w budowie, a co za tym idzie zaburzenia funkcji.

ycie erytrocytu mechanizm pozyskiwania energii

Intensywna praca erytrocytw i zrnicowane funkcje, jakie peni, wymagaj efektywnych i precyzyjnie dziaajcych systemw dostarczania im energii.

6|

Chemia w Szkole | 1/2013

Nauka i technika

Caa pula erytrocytw w organizmie przecitnego dorosego czowieka zuywa w cigu doby 26 g glukozy, co stanowi okoo 29% dziennego zapotrzebowania na wglowodany dla takiego czowieka. Glukoza znajdujca si we krwi jest jedynym rdem energii dla erytrocytw ijej wiksza cz jest zuywana na utrzymanie gradientu ste elektrolitw pomidzy wntrzem erytrocytu a otaczajc go substancj krwi. Gwn drog skomplikowanej przemiany erytrocytw jest glikoliza, prowadzca do mleczanu jako produktu kocowego. Sygna do rozpoczcia acucha przemian daje glukoza, napywajca w sposb cigy (niezaleny zatem od insuliny) do komrki systemem transporterw bonowych. Do glukozy natychmiast zostaje doczony ATP (rys. 2), wcelu fosforylacji. Proces przetwarzania glukozy werytrocycie jest bardzo dugi izoony, arozpoczyna go wytworzenie

Rys. 2. Adenozynotrifosforan (zbudowany zadeniny, rybozy itrzech reszt fosforanowych) powszechny nonik energii, wykorzystywany przez wszystkie organizmy ywe

glukozo-6-fosforanu i ADP (faza oksydacyjna). Aby ADP mogo si zregenerowa, potrzebny jest fosfor obecny w organizmie. Jeli go brakuje, procesy przemiany glukozy mog doprowadzi do cakowitej utraty ATP z ustroju, a co za tym idzie do mierci z braku energii. Dlatego osobom skrajnie wyniszczonym przed podaniem posiku naley poda fosfor. Znane s z II wojny wiatowej przypadki, kiedy wyzwolonym z obozu jecom podano pokarm zawierajcy duo wglowodanw, doprowadzajc do utraty resztek ATP w kluczowych organach i tym samym powodujc mier ludzi, ktrzy chwile wczeniej zostali ocaleni. Kiedy jednak zasoby organizmu s wystarczajce, glukozo-6-fosforan zostaje utleniony dziki dehydrogenazie glukozo-6-fosforanowej (rys. 3). Powstaj wtedy: 6-fosfoglukonolakton, + NADPH i H . Kolejna przemiana katalizowana przez 6-glukonolaktonaz to hydroliza, umoliwiajca wytworzenie 6-fosfoglukonianu. Z kolei 6-fosfoglukonian w wyniku oksydacyjnej dekarboksylacji zostaje przeksztacony ze zwizku szeciowglowego w piciowglowy rybulozo-5-fosforan. Enzymem katalizujcym jest w tej reakcji dehydrogenaza-6-fosfoglu+ konianowa. Dodatkowo z NADP

+ powstaje NADPH, H i dwutlenek wgla. W fazie nieoksydacyjnej zachodzi izomeryzacja (przemiana jednego izomeru pentozy w drugi) i epimeryzacja (zmiana konfiguracji podstawnikw przy zachowanej strukturze centralnej zwizku), prowadzca do powstania rybozo-5-fosforanu (rys. 4).

ycie erytrocytu mechanizm przenoszenia tlenu

Przyczanie i oddawanie tlenu przez hemoglobin warunkowane jest obecnoci 2,3-bifosfoglicerynianu, ktrego powstawanie rwnie wymaga energii zgromadzonej w wizaniu wysokoenergetycznym w ATP. Czynnikiem niezbdnym do przyczenia tlenu przez hemoglobin jest obecno grupy prostetycznej hemu, ktry zawiera atomy elaza na II stopniu utlenienia, zdolne do czenia si zczsteczkami tlenu (rys. 6). Hemoglobina w erytrocycie wystpuje w dwch konformacjach: T (taut - naprona) i R (relaxed - rozluniona). Wformie T hemoglobina wykazuje czciowe utlenowanie, awformie R cakowite. Kada kolejna przyczona czsteczka tlenu sprawia, e hemoglobina odksztaca si wkierunku konformacji R, co oznacza, e im wiksz ilo tlenu

Rys. 3. Faza oksydacyjna przemiany glukozy werytrocycie zheksozy powstaje pentoza

Chemia w Szkole | 1/2013

|7

Nauka i technika

Rys. 4. Faza nieoksydacyjna przemiany glukozy werytrocycie izomeryzacja iepimeryzacja pentozy, powstaej wfazie oksydacyjnej

Rys. 5. Wizualizacja czsteczki hemoglobiny biaka bdcego czerwonym barwnikiem krwi, odpowiedzialnego za transport tlenu

Rys. 6. Hem grupa prostetyczna hemoglobiny wica tlen

otrzymuje, tym wicej chce go przyj na pokad. Innymi sowy, kada kolejna czsteczka tlenu zwiksza powinowactwo hemoglobiny do tlenu. Zjawisko to nazywane jest wizaniem kooperacyjnym. Dziki temu wydajno wizania tlenu wpucach jest rwnie wysoka, co wydajno oddawania tlenu wtkankach.

Tlen jest yciodajnym dla czowieka czynnikiem. Jego krtki niedobr moe prowadzi do utraty przytomnoci, a ju po 35 minutach, w wyniku niedotlenienia, w mzgu zaczynaj zachodzi nieodwracalne zmiany. Niezwykle istotnym zatem jest, by erytrocyty nieprzerwanie i bez wzgldu na

przeciwnoci, dostarczay tlen do wszystkich tkanek. Tlen, podobnie jak wszystkie inne czynniki warunkujce ycie, tylko wodpowiednich ilociach jest podany. Niebezpieczestwem, jakie wie si zprzebywaniem erytrocytw wrodowisku niezwykle bogatym wtlen, jest wystawienie ich na dziaanie wolnych rodnikw tlenowych. Ich niekorzystne dziaanie polega na utlenianiu hemoglobiny do methemoglobiny. Methemoglobina powstaje wnieodwracalnej reakcji utlenienia elaza zlokalizowanego w centralnej czci hemu z II na III stopie utlenienia, co powoduje utrat zdolnoci erytrocytw do przenoszenia tlenu. W zatruciu substancjami silnie utleniajcymi, na skutek methemoglobinemii, dochodzi do sinicy i dusznoci, a skra z czasem przybiera typowy brunatny kolor. Hemoglobina w erytrocycie jest co prawda pod cigym ostrzaem

8|

Chemia w Szkole | 1/2013

Nauka i technika

Fot. 2. Krew ttnicza bogata wtlen (po lewej) ikrew ylna uboga wtlen (po prawej)

Fot. 3. Erytrocyt nioscy tlen (po lewej) ierytrocyt ubogi wtlen (po prawej)

wolnych rodnikw tlenowych, ale nie jest ona wtej walce bezbronna. Zpomoc przychodz mechanizmy obronne, chronice hemoglobin i cay erytrocyt przed naporem szkodliwych substancji. Erytrocyt jest bowiem wypeniony antyoksydantami. S to zwizki drobnoczsteczkowe (glutation), enzymy (SOD dysmutazy ponadtlenkowe; GSH-Px peroksydaza glutationowa; katalaza). Jednym ze zwizkw chronicych hemoglobin przed czynnikami utleniajcymi jest glutation (GSH, GSSG) antyoksydant wystpujcy we wszystkich komrkach 3 ssakw wsteniu 110 mmoldm (podczas gdy stenie hemoglobiny 3 wynosi 7,49,9 mmoldm ). Uczestniczy on weliminacji ROS [Reactive Oxygen Species - reaktywnych form tlenu], czyli [wedug klasyfikacji Midzynarodowej Unii Chemii

Czystej i Stosowanej (IUPAC)] indywiduw chemicznych, zawierajcych wswojej strukturze atomy tlenu z niesparowanym elektronem. Glutation ponadto jest substratem dla peroksydazy glutationowej, ktrej zadaniem jest eliminacja pocze nadtlenkowych. ROS s take odpowiedzialne za starzenie si organizmu (rys. 7). W kontekcie roli glutationu istotne znaczenie wydaje si wyka-

zywa obecno selenu werytrocytach. Jest on niezbdny do prawidowego funkcjonowania ukadw enzymatycznych, ajego najwaniejsz funkcj jest umoliwienie powstania peroksydazy glutationowej, ktra redukuje zarwno nadtlenek wodoru, jak inadtlenki organiczne. Spadek stenia selenu doprowadza do masowej hemolizy (niszczenia) erytrocytw ipowstawania duych iloci methemoglbiny. W procesie ~ themolizy (zgr. i = krew + = otwiera) bona erytrocytw ulega przerwaniu, a wntrze erytrocytu razem zhemoglobin przechodzi do osocza. Poza niedoborem selenu przyczyn hemolizy moe by wiele: dziaanie toksyn, konflikt serologiczny (przetoczenie krwi niezgodnej grupy), nieprawidowa budowa krwinki (anemia sierpowata; sferocytoza krwinki maj ksztat kuli, nie s wstanie przenosi tlenu). Stare erytrocyty ulegaj hemolizie fizjologicznej procesowi naturalnego obumierania. Naley jednak pamita, e aminokwasy isole elaza powstae wwyniku ich rozpadu s wtrnie wykorzystywane przez organizm. Wtym momencie najwaniejsze jest to, aby szpik kostny by wstanie wyprodukowa nowe czerwone krwinki. W przeciwnym razie pojawi si moe niedokrwisto.

mier erytrocytu
Krwinka czerwona, ktra po 120 dniach dostaje si do ukadu siateczkowo-rdbonkowego (tkanki cznej wykazujcej zdolnoci erne, najobficiej wystpujcej w ledzionie i wtrobie), ulega natychmiastowej hemolizie. Najwaniejsza jej cz hemoglobina, przechodzi szereg przemian, by wreszcie jako bilirubina trafi do krwioobiegu. Czowiek o wadze 70 kg dziennie syntetyzuje irozkada 6,25 g hemoglobiny, co w przeliczeniu oznacza 90 mg hemoglobiny na kilogram masy ciaa. W caym procesie ponadto powstaje tlenek wgla, jony

Rys. 7. Glutation tripeptyd zbudowany zkwasu glutaminowego, cysteiny i glicyny, penicy funkcje antyoksydacyjne. Kolorem czarnym oznaczono atomy wgla, niebieskim atomy azotu, czerwonym atomy tlenu, tym atom siarki, szarym atomy wodoru

Chemia w Szkole | 1/2013

|9

Nauka i technika

elaza(III) i globina. Te dwa ostanie zostan wtrnie wykorzystane worganizmie. Erytrocyt to zatem niezwyka, maa komrka pozbawiona jdra komrkowego, przez co jej wasny metabolizm jest niezwykle ograniczony. Erytrocyt nie ma mitochondrium, nie moe wic wytwarza ATP wprocesie fosforylacji oksydacyjnej. rdem ATP jest glikoliza, w wyniku ktrej powstaj mleczany. System ukadw transportujcych umoliwia zachowanie rwnowagi wodno-elektrolitowej, a tym samym prawidowe dziaanie erytrocytu. Biaka budujce rusztowanie erytrocytu (cytoszkielet): spektryna, ankiryna iaktyna warunkuj dwuwklsy ksztat i umiejtno przeciskania si przez najdrobniejsze naczynia wosowate, z ktrych najmniejsze jest tak cienkie, e jest wstanie przej przez nie zaledwie pojedynczy erytrocyt zoony na p. Kiedy erytrocyt koczy swoje ycie, skadowe hemu zostaj przemienione w bilirubin i wydalone do ci, elazo opuszcza hem iponownie zostanie wykorzystane, globina rozbita do aminokwasw da pocztek nowym strukturom biakowym, ana miejsce krwinki, ktra spenia swoj rol, powstanie nowa krwinka, ktrej zostaje powierzona misja warunkujca przeycie organizmu.
Jakub Pacholczyk student medycyny Warszawski Uniwersytet Medyczny

Fot. 4. Warzywa i owoce s naturalnym rdem antyoksydantw chronicych hemoglobin krwi przed niszczcym dziaaniem rodnikw

Literatura:
[1] Murray R.K., Granner D.K., Mayes P.A., Rodwell V.W., Biochemia Harpera, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1995 [2] Kumar V., Cotran R.S., Robbins S.L., Patologia Robbinsa, Wydawnictwo Elsevier Urban & Partner, Wrocaw 2005 [3] Hames D.B., Hooper N.M., Biochemia. Krtkie wykady, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009

ZNAJD NAS NA FACEBOOKU!

http://www.facebook.com.ChemiaWSzkole
Chemia w Szkole | 1/2013

10 |