Rozdzia I SPRAWIEDLIWO JAKO BEZSTRONNO *

Rozdzia ten jest wprowadzeniem, w ktrym przedstawiam zarys niektrych spord gwnych idei teorii sprawiedliwoci, jak pragn rozwin. Wykad ma tu charakter swobodny i zmierza do tego, by przygotowa grunt do dalszych, bardziej szczegowych wywodw; tak wic w nieunikniony sposb te wstpne rozwaania po czci si z pniejszymi pokrywaj. Rozpoczn od przedstawienia roli sprawiedliwoci w spoecznym wspdziaaniu i od pobienego opisania zasadniczego jej przedmiotu, tj. podstawowej struktury spoecznoci. Nastpnie przedstawi gwn ide sprawiedliwoci jako bezstronnoci (justice as fairness) teorii sprawiedliwoci, ktra uoglnia i przenosi na wyszy szczebel abstrakcji tradycyjn koncepcj umowy spoecznej. Spoeczny pakt zastpiony w niej zostaje przez sytuacj wyjciow, ktra nakada pewne proceduralne ograniczenia na negocjacje majce doprowadzi do pierwotnej zgody co do zasad sprawiedliwoci. Rozwa take, dla wyjanienia i porwnania, klasyczne utylitarystyczn oraz intuicjonistyczn koncepcje sprawiedliwoci, rozpat* Justice as fairness nie ma dosownego tumaczenia, przyjto najmniej konfliktowe. Przyp. tum.

2. Przedmiot sprawiedliwoci

13

rujc pewne rnice midzy nimi a koncepcj sprawiedliwoci jako bezstronnoci. Cel, ktry mi przywieca, to wypracowanie teorii sprawiedliwoci moliwej do utrzymania jako alternatywna wobec tych dwch doktryn, od dawna dominujcych w naszej filozoficznej tradycji. 1. Rola sprawiedliwoci Jak prawda w systemach wiedzy, tak sprawiedliwo jest pierwsz cnot spoecznych instytucji. Teori nieprawdziw, choby nawet wielce ekonomiczn i eleganck, trzeba odrzuci albo zrewidowa; podobnie prawa i spoeczne instytucje, niewane jak sprawne i dobrze zorganizowane, musz zosta zreformowane bd zniesione, jeli s niesprawiedliwe. Kada osoba ma oparte na sprawiedliwoci prawo do osobistej nietykalnoci, ktrego nie mona jej pozbawi nawet przez wzgld na dobro spoeczestwa jako caoci. Dlatego sprzeczne jest ze sprawiedliwoci, by czyjkolwiek utrat wolnoci usprawiedliwia wzrostem dobra stajcego si udziaem innych. Nie pozwala ona, by zadouczynieniem za wyrzeczenia narzucone nielicznym byo zwikszenie sumy korzyci odnoszonych przez wielu. Std w spoeczestwie sprawiedliwym swobody pynce z posiadania rwnych praw obywatelskich uwaa si za nienaruszalne; prawa gwarantowane przez sprawiedliwo nie stanowi przedmiotu politycznych przetargw, czy rachunku spoecznych korzyci. Jedyn racj usprawiedliwiajc posugiwanie si bdn teori jest brak lepszej; analogicznie, niesprawiedliwo daje si tolerowa jedynie wtedy, gdy jest to konieczne dla uniknicia wikszej jeszcze niesprawiedliwoci. Prawda i sprawiedliwo, jako cnoty naczelne ludzkiej dziaalnoci, s bezkompromisowe. Tezy powysze zdaj si wyraa nasze intuicyjne

14

Rozdzia I.

Sprawiedliwo jako bezstronno

przekonanie o prymacie sprawiedliwoci. Niewtpliwie postawiono je tu z pewn przesad. W kadym razie pragn dociec, czy te lub inne podobne stwierdzenia s suszne, a jeli s, to w jaki sposb mona je wzi w rachub. W tym celu konieczne jest wypracowanie teorii sprawiedliwoci, w wietle ktrej mogyby zosta zinterpretowane i oszacowane. Zaczn od zastanowienia si nad rol zasad sprawiedliwoci. Zamy, dla uzgodnienia poj, e spoeczestwo jest mniej lub bardziej samowystarczalnym stowarzyszeniem osb, ktre we wzajemnych relacjach uznaj pewne reguy postpowania za wice i na og je respektuj. Przypumy dalej, e reguy te wyznaczaj system kooperacji, zaprojektowany z myl o pomnoeniu dobra jego uczestnikw. Zatem, mimo e spoeczestwo jest zbiorowym przedsiwziciem majcym na wzgldzie wzajemne korzyci, jest zazwyczaj naznaczone zarwno wsplnot interesw, jak i konfliktem. Jest w nim wsplnota interesw, skoro spoeczna kooperacja umoliwia wszystkim byt lepszy, ni kady mgby osign na wasn rk. Jest konflikt, bo nikomu nie jest obojtne, jak s dzielone zwikszajce si w wyniku wsppracy korzyci, jako e dla osignicia swych celw kady przedkada wikszy nad mniejszy w korzyciach tych udzia. Niezbdny jest wic zbir pryncypiw, ktre umoliwiyby dokonanie wyboru spord rnych spoecznych ukadw, determinujcych okrelony podzia dbr, oraz zawarcie porozumienia co do naleytego podziau. Te pryncypia to zasady spoecznej sprawiedliwoci: s one podstaw, na ktrej oparte s metody wyznaczania praw i obowizkw w podstawowych instytucjach spoeczestwa, oraz okrelaj waciwy rozdzia korzyci i ciarw wynikajcych ze spoecznej wsppracy. Zauwamy, e dla uznania spoeczestwa za dobrze urzdzone nie wystarcza to, e suy li tylko pomnaaniu

2. Przedmiot sprawiedliwoci

15

dobra swych czonkw; musi by ponadto efektywnie regulowane powszechn koncepcj sprawiedliwoci. Jest to zatem spoeczno, w ktrej (1) kady akceptuje, wiedzc, e i inni tak czyni, te same zasady sprawiedliwoci, za (2) podstawowe instytucje spoeczne z reguy respektuj te zasady i jest to faktem oglnie znanym. W takim przypadku, cho ludzie mog wysuwa wobec siebie wzajem wygrowane dania, uznaj przecie pewien wsplny punkt widzenia, z ktrego roszczenia ich mog by rozsdzone. Jeli dbao o wasne interesy zmusza ludzi do wzajemnej czujnoci, to powszechne poczucie sprawiedliwoci umoliwia im bezpieczne stowarzyszanie si. Midzy ludmi o rozbienych deniach i celach wsplne pojcie sprawiedliwoci ustanawia wizy obywatelskiej przyjani; oglne pragnienie sprawiedliwoci ogranicza pogo za innymi celami. Mona sdzi, e powszechnie przyjta koncepcja sprawiedliwoci tworzy fundamentaln konstytucj dobrze urzdzonego stowarzyszenia ludzkiego. Istniejce spoeczestwa s oczywicie rzadko w tym rozumieniu dobrze urzdzone, jako e to, co sprawiedliwe 1 niesprawiedliwe, zwykle jest przedmiotem sporu. Ludzie nie s zgodni co do tego, ktre zasady winny okrela podstawowe warunki ich zwizku. Lecz mimo tej niezgody moemy utrzymywa, e kady z nich ma jak koncepcj sprawiedliwoci. Znaczy to, e rozumiej potrzeb i s gotowi do przyjcia charakterystycznego zbioru zasad sucych przypisywaniu podstawowych praw i obowizkw oraz okrelaniu, jaki rozdzia korzyci i ciarw spoecznej wsppracy uznany bdzie za naleyty. Wydaje si wic rzecz naturaln odrnienie pojcia sprawiedliwoci od rozmaitych jej koncepcji, jako wyznaczonego przez wspln rol, ktr owe rne zbiory zasad, owe rozmaite koncepcje, inaj do spenienia 1 . Zatem ci, ktrzy obstaj przy rnych

Rozdzia l.

Sprawiedliwo jako bezstronno

koncepcjach sprawiedliwoci, mog mimo to zgadza si, e instytucje s sprawiedliwe, jeeli przypisujc jednostkom podstawowe prawa i obowizki nie czyni midzy ludmi arbitralnych rozrnie, i jeli przyjte reguy okrelaj waciwe proporcje midzy przeciwstawnymi roszczeniami do korzyci pyncych z ycia spoecznego. Ludzie mog przysta na takie okrelenie sprawiedliwych instytucji, skoro idee arbitralnego rnicowania i waciwych proporcji, zawarte w owym pojciu sprawiedliwoci, pozostaj otwarte na interpretacje zgodne z zasadami sprawiedliwoci przyjmowanymi przez kadego z nich. Zasady te wyszczeglniaj podobiestwa i rnice pomidzy ludmi istotne dla okrelenia ich praw i obowizkw oraz ustalaj, jaki podzia korzyci jest waciwy. Rzecz jasna, to rozrnienie midzy pojciem sprawiedliwoci a rnymi jej koncepcjami nie rozwizuje adnych istotnych problemw; pomaga po prostu okreli rol zasad spoecznej sprawiedliwoci. Pewna zgodno koncepcji sprawiedliwoci nie jest wszak jedynym uwarunkowaniem trwaej ludzkiej wsplnoty. Istniej take inne zasadnicze problemy spoeczne, w szczeglnoci kwestie 'koordynacji, efektywnoci i stabilnoci. Tak wic plany jednostek musz by wzajemnie skoordynowane, by dziaania ich day si ze sob pogodzi i byy prowadzone bez naraania kogokolwiek na rozczarowanie w jego prawowicie ywionych oczekiwaniach. Ponadto realizacja tych planw winna prowadzi do osignicia celw spoecznych w sposb skuteczny i zgodny ze sprawiedliwoci. I wreszcie, system spoecznej kooperacji musi by stabilny w miar systematycznie przestrzegany, a jego podstawowe reguy wiadomie respektowane; niezbdne jest te, na wypadek ich pogwacenia, istnienie si stabilizujcych, ktre powstrzymuj przed dalszymi zakceniami i zmierzaj do przywrcenia ukadu. Te trzy

2.

Przedmiot sprawiedliwoci

17

kwestie cz si, rzecz jasna, z problemem sprawiedliwoci. W braku jakiej zgodnoci co do tego, co jest, a co nie jest sprawiedliwe, trudniej jest oczywicie jednostkom tak zgra swe zamierzenia, by zapewniao to utrzymanie wzajemnie korzystnego ukadu. Nieufno i uprzedzenia niszcz wizy yczliwoci, a podejrzliwo i wrogo pchaj ludzi do dziaania w taki sposb, jakiego by w innym przypadku unikali. Wic cho specjaln rol koncepcyj sprawiedliwoci jest wyszczeglnienie podstawowych praw i obowizkw oraz okrelenie waciwego rozdziau korzyci, to musi si to dokonywa przy uwzgldnieniu problematyki efektywnoci, koordynacji i stabilnoci. Oglnie rzecz biorc, nie moemy ocenia koncepcji sprawiedliwoci jedynie na podstawie sposobu dystrybucji dbr, jakkolwiek uyteczne byoby to dla jej zidentyfikowania. Musimy wzi pod uwag szersze jej powizania; bo cho sprawiedliwo, jako najwaniejsza zaleta instytucji, ma niejako pierwszestwo, to przecie spord koncepcji sprawiedliwoci pod innymi wzgldami nieodrnialnych lepsza jest ta, ktrej szersze konsekwencje s bardziej podane. 2. Przedmiot sprawiedliwoci O wielu rozmaitych rzeczach powiada si, e s sprawiedliwe bd niesprawiedliwe: nie tylko o prawach, instytucjach i systemach spoecznych, lecz take o rnorodnych dziaaniach jednostkowych, takich jak decyzje, osdy czy oskarenia. Rwnie postawy i skonnoci poszczeglnych osb, a take je same, okrelamy jako sprawiedliwe czy niesprawiedliwe. Nas jednak interesuje sprawiedliwo spoeczna. Zasadniczym przedmiotem sprawiedliwoci jest dla nas podstawowa struktura spoeczestwa, a dokadniej - sposb, w jaki gwne instytucje spoeczne rozdzielaj

18

Rozdzia I.

Sprawiedliwo jako bezstronno

zasadnicze prawa i obowizki oraz okrelaj podzia korzyci pyncych ze spoecznej kooperacji. Przez gwne instytucje rozumiem konstytucj polityczn oraz podstawowe ukady ekonomiczne i spoeczne. Prawna ochrona swobody myli i wolno sumienia, konkurencyjny rynek, prywatna wasno rodkw produkcji, czy monogamiczna rodzina wszystko to s przykady gwnych instytucji spoecznych. Gdy wzi je razem, jako skadajce si na caociowy system, okrelaj one prawa i obowizki ludzi oraz wywieraj wpyw na ich yciowe perspektywy na to, kim spodziewaj si oni zosta i jakie maj szanse powodzenia. Ta podstawowa struktura jest gwnym przedmiotem sprawiedliwoci wanie dlatego, e jej konsekwencje s tak wakie i od samego pocztku obecne. Wypywa to z intuicyjnego przekonania, e struktura ta zawiera rne pozycje spoeczne, a ludzie zajmujcy je przez urodzenie maj rne szanse yciowe, determinowane po czci zarwno przez system polityczny, jak i okolicznoci ekonomiczne i spoeczne. Tak oto instytucje spoeczestwa faworyzuj jedne pozycje wyjciowe wobec innych. S to nierwnoci szczeglnie dotkliwe i nurtujce, przede wszystkim za maj wpyw na wyjciowe szanse yciowe ludzi; wszelako nie mona ich uzasadni przez odwoanie si do poj zasugi czy zalety. Do tych wanie nierwnoci, zapewne nieuniknionych w osnowie kadego spoeczestwa, musz si zasady spoecznej sprawiedliwoci w pierwszym rzdzie stosowa. Zasady te reguluj wic wybr konstytucji politycznej i zasadnicze elementy systemu ekonomicznego i politycznego. Sprawiedliwo struktury spoecznej w istotny sposb zaley od tego, jak przydzielane s podstawowe prawa i obowizki, i jak rozkadaj si w rnych sektorach spoeczestwa spoeczne warunki i ekonomiczne moliwoci.

2. Przedmiot sprawiedliwoci

19

Zakres naszych bada jest ograniczony dwojako. Przede wszystkim zajmuj si szczeglnym przypadkiem problemu sprawiedliwoci. Nie bd rozpatrywa kwestii sprawiedliwoci instytucji i praktyk spoecznych w oglnoci, a sprawiedliwoci prawa narodw i stosunkw midzy pastwami zajm si tylko pobienie ( 57). Jeli wic zaoy, e pojcie sprawiedliwoci stosuje si wszdzie tam, gdzie ma miejsce przydzia czego, co zasadnie uwaamy za korzystne bd niekorzystne, to interesuje nas tutaj tylko jeden przypadek tego zastosowania. Nie ma powodu z gry przypuszcza, e zasady sprawiedliwoci wystarczajce dla podstawowej struktury spoecznej sprawdzaj si we wszystkich przypadkach. Mog si one okaza bezuyteczne w odniesieniu do regu i praktyk stowarzysze prywatnych, czy wszych grup spoecznych, mog nie mie zastosowania do nieformalnych konwencji i obyczajw ycia codziennego, mog te nie nadawa si do wyjaniania sprawiedliwoci, czy moe raczej uczciwoci, dobrowolnych zwizkw kooperacyjnych czy procedur zawierania umw. Z kolei prawo narodw moe wymaga odrbnych zasad, do ktrych dochodzi si w nieco inny sposb. Bd usatysfakcjonowany, jeli okae si moliwe sformuowanie sensownej koncepcji sprawiedliwoci dla podstawowej struktury spoeczestwa, pojmowanego na razie jako zamknity system, odizolowany od innych spoecznoci. Znaczenie lego specjalnego przypadku jest oczywiste i nie wymaga wyjanie. Mona przypuszcza, e gdy bdziemy dysponowa dobr teori, atwiej bdzie w jej wietle poradzi sobie z pozostaymi problemami sprawiedliwoci. Po odpowiednich modyfikacjach, teoria taka powinna dostarczy nam klucza do rozwizania niektrych z nich. Innym ograniczeniem naszych rozwaa jest to, e w gruncie rzeczy zajmuj si zasadami sprawiedliwoci.

20

Rozdzia I.

Sprawiedliwo jako bezstronno

ktre regulowayby spoeczestwo dobrze urzdzone. Zakada si, e kady jego czonek postpuje sprawiedliwie i wnosi swj wkad w podtrzymywanie sprawiedliwych instytucji. Cho, jak zauway Hume, sprawiedliwo bywa ostron, podejrzliw cnot, wolno nam pyta, jak wygldaoby spoeczestwo doskonale sprawiedliwe 2 . Std zajmuj si przede wszystkim tym, co nazywam teori stosowalnoci cisej, w przeciwstawieniu do teorii stosowalnoci czciowej ( 25, 39). Ta ostatnia bada zasady dotyczce radzenia sobie z niesprawiedliwoci; obejmuje takie zagadnienia jak teoria kary, doktryna wojny sprawiedliwej, czy uzasadnianie rnych sposobw przeciwstawiania si niesprawiedliwym rzdom od obywatelskiego nieposuszestwa poczwszy, poprzez opr czynny, po rewolucj i rebeli. Zawieraj si tu take kwestie sprawiedliwej kompensacji oraz waenia rnych form instytucjonalnej niesprawiedliwoci. Niewtpliwie materia teorii stosowalnoci czciowej to sprawy istotne i palce; s to problemy, z ktrymi stajemy na co dzie twarz w twarz. Powodem rozpoczcia od teorii idealnej jest przekonanie, e tylko na jej podstawie moliwe jest systematyczne ujcie tych palcych problemw. Opieraj si na niej na przykad rozwaania o nieposuszestwie obywatelskim, zawarte w 54-59. Takie jest przynajmniej moje zaoenie, e nie sposb na innej drodze osign gbszego zrozumienia, i e natura oraz cele spoeczestwa doskonale sprawiedliwego stanowi fundamentaln cz teorii sprawiedliwoci. Przyzna naley, e pojcie podstawowej struktury spoeczestwa jest nieco mgliste. Nie zawsze jest jasne, ktre instytucje i cechy spoecznoci winny by do niej zaliczone. Przedwczesne jednak byoby kopota si tym ju teraz. W toku dalszych wywodw bd rozwaa zasady, ktre bezspornie wchodz w skad intuicyjnie rozumianej

2.

Przedmiot sprawiedliwoci

21

struktury podstawowej; nastpnie sprbuj rozszerzy zastosowanie tych zasad tak, by objy swym zasigiem te elementy, ktre w owej strukturze, jak si zdaje, peni zasadnicz rol. By moe zasady te oka si cakowicie oglne, cho jest to mao prawdopodobne. Wystarczy, by miay zastosowanie w najwaniejszych przypadkach wchodzcych w zakres spoecznej sprawiedliwoci. Trzeba przy tym zda sobie spraw, e koncepcj sprawiedliwoci dla struktury podstawowej warto jest mie ju choby dla niej samej. Nie powinno si z niej rezygnowa z tego tylko powodu, e jej zasady nie we wszystkim s zadowalajce. Koncepcja sprawiedliwoci spoecznej ma wic w pierwszym rzdzie dostarczy kryterium oceny wyznaczanego przez podstawow struktur podziau dbr. Nie naley jednak myli tego kryterium z zasadami okrelajcymi inne cnoty, jako e struktura podstawowa, i spoeczne ukady w oglnoci, mog by efektywne bd nieefektywne, liberalne bd nieliberalne itd., jak rwnie sprawiedliwe bd niesprawiedliwe. Pena koncepcja, okrelajca zasady wszelkich cnt struktury podstawowej, wraz z ich hierarchi wartoci na wypadek konfliktu midzy nimi, to co wicej ni koncepcja sprawiedliwoci to spoeczny idea. Zasady sprawiedliwoci s tylko czci, cho moe najwaniejsz, takiej koncepcji. Idea spoeczny jest z kolei zwizany / koncepcj spoeczestwa, wizj sposobu rozumienia zamierze i celw spoecznej kooperacji. Rne koncepcje sprawiedliwoci wyrastaj z odmiennych idei spoeczestwa na tle przeciwstawnych pogldw dotyczcych naturalnych koniecznoci i moliwoci ludzkiego ycia. By w peni zrozumie jak koncepcj sprawiedliwoci, musimy uwyrani lec u jej podoa koncepcj spoecznej kooperacji; lecz nie powinnimy przy tym traci z pola widzenia

22

Rozdzia I.

Sprawiedliwo jako bezstronno

szczeglnej roli zasad sprawiedliwoci ani te zasadniczego przedmiotu, do ktrego si stosuj. Rozrniem w tych wstpnych uwagach pojcie sprawiedliwoci, rozumiane jako stosowna rwnowaga konkurujcych roszcze, i koncepcj sprawiedliwoci, czyli zbir powiza zasad sucych wskazaniu wzgldw okrelajcych t rwnowag. Scharakteryzowaem take sprawiedliwo jako jeden tylko aspekt ideau spoecznego, cho teoria, ktr chc zaproponowa, bez wtpienia rozszerza potoczne rozumienie sprawiedliwoci. Teoria ta nie jest pomylana jako opis zwykych znacze terminw, lecz jako ujcie pewnych zasad dystrybucji, odnoszcych si do podstawowej struktury spoeczestwa. Zakadam, e kada w miar kompletna teoria etyczna musi zawiera uregulowanie tego zasadniczego problemu, i e regulacja ta, czymkolwiek by bya, konstytuuje doktryn sprawiedliwoci danej teorii etycznej. Przyjmuj wic, e pojcie sprawiedliwoci okrelone jest przez rol jej zasad w przypisywaniu praw i obowizkw oraz okrelaniu waciwego podziau spoecznych korzyci. Koncepcja sprawiedliwoci jest za interpretacj tej roli. C, podejcie takie moe si wyda niezgodne z tradycj; sdz jednak, e takie nie jest. W wszym, nadanym przez Arystotelesa, znaczeniu terminu sprawiedliwo", do ktrego odwouje si wikszo znanych sformuowa, oznacza on powstrzymanie si od rcAov8ia, tj. uzyskiwania korzyci przez przywaszczanie sobie tego, co do kogo innego naley wasnoci, nagrody, urzdu itp., bd przez odmow komu czego, co jest mu nalene spenienia obietnicy, spacenia dugu, okazywania waciwego szacunku i tak dalej 3 . Oczywista, zasig tej definicji ograniczony jest do ludzkich czynw, a poszczeglne osoby uwaa si za sprawiedliwe, o ile cechuje je trwaa i efektywna

3. Gwna idea teorii sprawiedliwoci

23

dno do sprawiedliwego dziaania. Wszelako definicja Arystotelesa najwyraniej przyjmuje za ustalone, co kto posiada i co si komu naley. Lecz takie uwaszczenia i prerogatywy, jak sdz, bardzo czsto wywodzi si ze spoecznych instytucji i uprawnionych oczekiwa, ktrym same daj pocztek. Nie ma powodu sdzi, e Arystoteles by si z tym nie zgodzi, i z pewnoci ma on pewn koncepcj spoecznej sprawiedliwoci na poparcie swych tez. Definicja przeze mnie przyjmowana odnosi si bezporednio do najwaniejszego przypadku, do sprawiedliwoci struktury podstawowej. Konflikt z pojciem tradycyjnym nie wystpuje. 3. Gwna idea teorii sprawiedliwoci Zamiarem moim jest przedstawienie takiej koncepcji sprawiedliwoci, ktra uoglniaaby i przenosia na wyszy poziom abstrakcji dobrze znan teori umowy spoecznej, jak znajdujemy choby u Locke'a, Rousseau i K a n t a 4 . Nie bdziemy przy tym uwaa pierwotnej umowy za co, co ma da pocztek jakiemu konkretnemu spoeczestwu, albo ustanowi szczegln form rzdw; ide przewodni jest raczej, e przedmiotem pierwotnej ugody s zasady sprawiedliwoci dla podstawowej struktury spoeczestwa. S| to zasady, jakie ludzie wolni i rozumni, majc swe wasne korzyci na uwadze, przyjliby w wyjciowej sytuacji rwnoci jako definicj podstawowych warunkw swego stowarzyszenia. Zasady te maj regulowa wszelkie dalsze porozumienia okrela moliwe rodzaje spoecznej kooperacji i formy rzdw. Dla zasad sprawiedliwoci tak pojmowanych stosowa bd okrelenie sprawiedliwo jako bezstronno". Mamy wic wyobrazi sobie, e angaujcy si w spo-

24

Rozdzia I.

Sprawiedliwo jako bezstronno

eczn wspprac wybieraj razem, wsplnym postanowieniem, zasady majce przypisa podstawowe prawa i obowizki oraz okreli podzia spoecznych korzyci,. Ludzie maj wic z gry zdecydowa, jak rozstrzyga bd swe wzajemne roszczenia i co ma by konstytucj ich spoecznoci. Tak jak kady w drodze rozumnego namysu zdecydowa musi, co stanowi jego dobro tj. system racjonalnych dla de tak te grupa osb musi raz na zawsze postanowi, co bdzie si wrd nich uwaa za sprawiedliwe i niesprawiedliwe. Wybr, ktrego racjonalnie mylcy ludzie dokonaliby w tej hipotetycznej sytuacji rwnej wolnoci (przyjmijmy prowizorycznie, e w problem wyboru ma rozwizanie), okrela zasady sprawiedliwoci. W koncepcji sprawiedliwoci jako bezstronnoci pierwotna sytuacja rwnoci jest odpowiednikiem stanu natury w tradycyjnej teorii umowy spoecznej. Sytuacji pierwotnej nie utosamia si oczywicie z realnym historycznie stanem rzeczy, ani, tym bardziej, z prymitywn form kultury. Rozumie si j jako czysto hipotetyczn sytuacj, skonstruowan w celu wyprowadzenia pewnej koncepcji sprawiedliwoci 5 . Jedn z istotnych cech tej sytuacji jest to, e nikt nie zna swego miejsca w spoeczestwie, swojej pozycji ani spoecznego statusu, nikt te nie wie, jakie naturalne przymioty i uzdolnienia, jak inteligencja, sia itd., przypadn mu w udziale. Przyjm nawet, e strony umowy nie wiedz nic o swoich koncepcjach dobra ani o swych indywidualnych predylekcjach. Zasady sprawiedliwoci wybierane s za zason niewiedzy. Uniemoliwia to uprzywilejowanie bd upoledzenie kogokolwiek w wyniku dziaania przypadku lub wpywu spoecznych okolicznoci. Jeli wszyscy s w podobnej sytuacji i nikt nie moe zaprojektowa zasad faworyzujcych jego wasn pozycj, zasady te s

3. Gwna idea teorii sprawiedliwoci

25

rezultatem uczciwego porozumienia czy przetargu. Bowiem zaoenia sytuacji pierwotnej symetria wzajemnych relacji midzyludzkich gwarantuj uczciwy ukad midzy jednostkami jako podmiotami moralnymi tj. rozumnymi istotami zdolnymi do celowego dziaania i obdarzonymi, jak sdz, poczuciem sprawiedliwoci. Sytuacja pierwotna jest, by tak rzec, waciwym wyjciowym status quo, a zatem fundamentalne porozumienia osignite w jej warunkach s uczciwe i bezstronne. Wyjania to stosowno okrelenia sprawiedliwo jako bezstronno": wyraa ono ide uzgodnienia zasad sprawiedliwoci we waciwej po temu, bezstronnej sytuacji. Nie znaczy to wszake, i sprawiedliwo to tyle o bezstronno, tak jak wyraenie poezja jako metafora" nie implikuje tosamoci poezji i metafory. Sprawiedliwo jako bezstronno, jako si rzeko, zaczyna si od jednego z najoglniejszych wyborw, jakich ludzie mog wsplnie dokona, mianowicie od wyboru pierwszych zasad koncepcji sprawiedliwoci, ktra regulowaaby ca dalsz krytyk i reform instytucji. Nastpnie, obrawszy koncepcj sprawiedliwoci, ludzie (moemy przypuszcza) gotowi byliby ustanowi konstytucj, legislatur i tak dalej, wszystko w zgodzie z pierwotnie uzgodnionymi zasadami sprawiedliwoci. Nasza sytuacja spoeczna jest sprawiedliwa, jeli dokonujc owych hipotetycznych porozumie przystalibymy na oglny system regu, ktre j definiuj. Ponadto, jeli sytuacja pierwotna rzeczywicie wyznacza pewien zbir zasad (tzn. jeeli jaka konkretna koncepcja sprawiedliwoci zostaaby w niej wybrana), to wwczas, o ile spoeczne instytucje czyni zado tym zasadom, zaangaowani w nich ludzie mog orzec, i wspdziaaj ze sob na warunkach, ktre przyjliby jako wolne i rwne, nieuprzywilejowane we wzajemnych relacjach osoby. Mogliby wszyscy uwaa ukady, w jakich si

26

Rozdzia I.

Sprawiedliwo jako bezstronno

znajduj, za zgodne z imperatywami, ktre uznaliby w sytuacji wyjciowej, nakadajcej na wybr zasad powszechnie akceptowane, rozumne ograniczenia. Oglne uznanie takiego stanu rzeczy umoliwioby publiczn akceptacj korespondujcych zasad sprawiedliwoci. Oczywicie, adne spoeczestwo nie moe stanowi przykadu wspdziaania, w ktre czowiek wcza si, w sensie dosownym, dobrowolnie; kady czowiek uzyskuje z racji swego urodzenia okrelone miejsce w danej spoecznoci, i natura tego miejsca w wyrany sposb wpywa na jego yciowe moliwoci. Wszelako spoeczestwo czynice zado zasadom sprawiedliwoci jako bezstronnoci respektujc zasady, jakie zostayby przyjte przez wolnych i rwnych ludzi w warunkach uczciwej bezstronnoci zblia si do wzorca dobrowolnoci najbardziej, jak to w przypadku spoeczestwa moliwe. W tym sensie czonkowie takiej spoecznoci s autonomiczni, a powinnoci przez nich uznawane s zobowizaniami. Jedn z cech koncepcji sprawiedliwoci jako bezstronnoci jest zaoenie, e uczestnicy sytuacji wyjciowej s racjonalni i wzajemnie sob niezainteresowani. Nie znaczy to, by byli egoistami, tj. jednostkami o pewnym tylko okrelonym typie zainteresowa, np. bogactwem, prestiem czy dominacj; zakada si jednak, e nie zajmuj ich interesy innych. Maj oni zakada, e nawet ich denia duchowe mog spotka si z opozycj, podobnie jak mog spotyka si ze sprzeciwem denia wyznawcw rnych religii. Ponadto racjonalno musi by interpretowana w jak najwszym sensie, standardowym dla teorii ekonomicznej, jako przedsibranie rodkw najbardziej efektywnych do osignicia zadanych celw. Koncepcj t zmodyfikuj nieco, jak to si pniej pokae ( 25), lecz koniecznie unika trzeba wprowadzania do niej jakichkolwiek kont-

3. Gwna idea teorii sprawiedliwoci

27

rowersyjnych pierwiastkw etycznych. Sytuacja pocztkowa inusi by scharakteryzowana przez postulaty powszechnie akceptowane. Jednym z gwnych zada przy wypracowywaniu koncepcji sprawiedliwoci jako bezstronnoci jest oczywicie ustalenie, jakie zasady sprawiedliwoci zostayby wybrane w sytuacji pierwotnej. W tym celu musimy opisa t sytuacj bardziej szczegowo i starannie sformuowa prezentowany w niej problem wyboru. Sprawy te rozwaa bd w nastpnych rozdziaach. Tu jednak mona zauway, e pojmowanie zasad sprawiedliwoci jako pochodzcych z pierwotnej, osignitej w sytuacji rwnoci ugody pozostawia otwart kwesti, czy zasada uytecznoci zyskaaby uznanie. Na pierwszy rzut oka wydaje si wtpliwe, by ludzie traktujcy siebie jako rwnych, majcy prawo do wzajemnych roszcze, zgodzili si na zasad, ktra moe ograniczy moliwoci yciowe jednych w imi wikszej sumy korzyci stajcych si udziaem drugich. Skoro kady pragnie chroni swe interesy i mono promocji wasnej koncepcji dobra, to nie ma powodu, eby ktokolwiek godzi si na trwa strat wasn, by zwikszy czysty bilans oglnej satysfakcji. Przy braku silnych a dugotrwaych impulsw yczliwoci czowiek rozumny nie zaakceptowaby struktury podstawowej bagatelizujc zarazem nieusuwalne pitno, jakie wywiera ona na jego wasnych podstawowych prawach i interesach z tego tylko powodu, e maksymalizuje algebraiczn sum korzyci. Wyglda na to, e zasada uytecznoci nie przystaje do koncepcji spoecznej wsppracy rwnych dla wzajemnej korzyci. Zdaje si ona nie do pogodzenia z ide wzajemnoci, implicite zawart w pojciu spoeczestwa dobrze urzdzonego. Tego w kadym razie postaram si dowie. Bd natomiast utrzymywa, e ludzie w sytuacji wyj-

28

Rozdzia I.

Sprawiedliwo jako bezstronno

ciowej wybraliby dwie nieco inne zasady: pierwsza domaga si rwnoci w przypisywaniu podstawowych praw i obowizkw, druga za powiada, e nierwnoci spoeczne i ekonomiczne, np. dotyczce bogactwa i wadzy, s tylko wtedy sprawiedliwe, gdy daj w zamian korzyci wszystkim, a zwaszcza najmniej uprzywilejowanym czonkom spoecznoci. Zasady te wykluczaj uznanie za sprawiedliwe instytucji spoecznych na takiej podstawie, e niedola niektrych kompensowana jest wzrostem dobra ogu. Moe by efektywne, lecz nie jest sprawiedliwe, by jedni mieli mie mniej, aby inni mogli prosperowa. Ale nie dzieje si niesprawiedliwo, gdy wiksze korzyci uzyskiwane przez niewielu poprawiaj sytuacj osb gorzej potraktowanych przez los. Stoi za tym intuicyjna idea, wedle ktrej skoro dobrobyt kadego opiera si na ukadzie kooperacji, bez czego nikt nie mgby y na godziwym poziomie, to podzia korzyci winien przyciga wszystkie strony, wcznie z gorzej sytuowanymi, do chtnej wsppracy. Lecz tego mona oczekiwa jedynie wtedy, gdy zostan zaproponowane rozsdne warunki. Wspomniane dwie zasady stanowi, jak si wydaje, uczciw ugod, na podstawie ktrej ludzie lepiej przez natur uposaeni, bd majcy wicej szczcia co do swej pozycji spoecznej a na nic z tego przecie nie zasuyli mog spodziewa si chtnej wsppracy ze strony innych, gdy dla pomylnoci ogu niezbdne jest przyjcie jakiego realnego systemu kooperacji 6 . Gdy raz zdecydujemy si poszukiwa koncepcji sprawiedliwoci, ktra eliminuje wpyw przypadkowego uposaenia w naturalne przymioty na osiganie politycznych czy ekonomicznych korzyci oraz zaleno od spoecznych okolicznoci, prowadzi nas to do tych zasad. S one wyrazem odrzucenia tych aspektw wiata spoecznego, ktre wydaj si arbitralne z moralnego punktu widzenia.

3. Gwna idea teorii sprawiedliwoci

29

Problem wyboru zasad jest jednak niezwykle trudny. Nie oczekuj, e moje propozycje wszystkich przekonaj. Warto zatem na samym pocztku zauway, e sprawiedliwo jako bezstronno, tak jak i inne stanowiska wywodzce si z koncepcji umowy spoecznej, skada si z dwch czci: (1) interpretacji sytuacji wyjciowej i postawionego w niej problemu wyboru oraz (2) zbioru zasad, ktre jak si dowodzi zostayby uzgodnione. Mona przyj pierwsz cz tej teorii, odrzucajc drug, i odwrotnie. Koncepcja wyjciowej sytuacji kontraktu moe wyda si sensowna, mimo odrzucenia konkretnych propozycji co do zasad. Pragn oczywicie dowie, e najstosowniejsze rozumienie tej sytuacji faktycznie prowadzi do zasad sprawiedliwoci sprzecznych z utylitaryzmem i perfekcjonizmem, i e wobec tego doktryna umowy spoecznej stanowi alternatyw wobec tych pogldw. Cho i z tym mona si nie zgodzi, mimo uznania uytecznoci metody kontraktalnej do badania teorii etycznych i przedstawiania lecych u ich podstaw zaoe. Sprawiedliwo jako bezstronno jest przypadkiem tego, co nazywam teori umowy (teori kontraktow). Mona mie zastrzeenia wobec terminu umowa", czy kontrakt", i pokrewnych wyrae, uwaam jednak, e dobrze bdzie tu spenia sw rol. Wiele sw ma zwodnicze konotacje, mogce z pocztku prowadzi do nieporozumie. Rwnie terminy uyteczno" i utylitaryzm" nie s tu wyjtkami: one take wywouj niefortunne skojarzenia, chtnie wykorzystywane przez krytykw wrogo nastawionych do utylitarystycznej doktryny, lecz s wystarczajco jasne dla tych, ktrzy przygotowani s do jej studiowania. To samo powinno si odnosi do terminu umowa" w odniesieniu do teorii moralnych. Jak ju wspomniaem, rozumienie tego terminu wymaga uzmysowienia sobie, e

30

Rozdzia I.

Sprawiedliwo jako bezstronno

zakada on pewien stopie abstrakcji. W szczeglnoci sens uzgodnie zawartych w sytuacji wyjciowej polega nie na tym, e wchodzi si w konkretne spoeczestwo czy przyjmuje dan form rzdw, lecz e akceptuje si pewne moralne zasady. Co wicej, przedsiwzicia te s czysto hipotetyczne: stanowisko kontraktowe zakada, e pewne zasady zostayby przyjte w poprawnie zdefiniowanej sytuacji wyjciowej. (Walorem terminologii umowy spoecznej jest eksplikacja idei, e zasady sprawiedliwoci mona pojmowa jako takie, ktre byyby obrane przez racjonalne osoby; w ten sposb koncepcje sprawiedliwoci mog by objanione i uzasadnione. Teoria sprawiedliwoci jest czci by moe najwaniejsz teorii racjonalnego wyboru. Ponadto zasady sprawiedliwoci stosuj si do konfliktowych roszcze wobec korzyci uzyskiwanych w wyniku spoecznej wsppracy; dotycz stosunkw midzy wieloma osobami lub grupami. Sowo umowa" sugeruje t wielo, jak rwnie warunek, e waciwy podzia korzyci musi pozostawa w zgodzie z zasadami moliwymi do zaakceptowania przez wszystkie strony. Kontraktowa frazeologia dobrze te oddaje wymg powszechnej jawnoci zasad sprawiedliwoci; skoro wic s one wynikiem ugody, to obywatele wiedz, jakimi inni kieruj si zasadami. Podkrelanie publicznej natury zasad politycznych jest charakterystyczn cech teorii umowy spoecznej. Warto wreszcie mie na wzgldzie dug tradycj doktryny kontraktowej; nawizywanie do tej linii mylowej uatwia porozumienie i wskazuje naturalne rda teorii. Jest wic wiele powodw, by uywa terminu umowa"; stosowany z naleyt ostronoci, nie powinien prowadzi do nieporozumie. I jeszcze kocowa uwaga. Sprawiedliwo jako bezstronno nie jest wyczerpujc teori umowy spoecznej;

4. Sytuacja pierwotna i uzasadnianie

31

jasne jest bowiem, e idea spoecznego kontraktu moe zosta rozcignita tak, by w jej zakres wchodzia problematyka wyboru mniej czy bardziej caociowego systemu etycznego, to jest systemu obejmujcego zasady wszelkich cnt, nie tylko sprawiedliwoci. Ot przede wszystkim zajmowa si bd zasadami sprawiedliwoci i innymi blisko z nimi spokrewnionymi; nie czyni adnej prby systematycznego dyskutowania zagadnienia cnt. Oczywicie, jeeli teoria sprawiedliwoci jako bezstronnoci da zadowalajce rezultaty, nastpnym krokiem mogyby by rozwaania nad oglniejsz teori susznoci jako bezstronnoci". Ale nawet ta szersza teoria nie byaby w stanie obj wszelkich stosunkw moralnych, jako e dotyczyaby, jak si zdaje, wycznie naszych relacji z innymi ludmi, pozostawiajc na boku kwesti stosunku do zwierzt i reszty natury. Nie twierdz, e pojcie umowy spoecznej pozwala odnie si do tych problemw, majcych niewtpliwie pierwszorzdne znaczenie; bd musia odoy je na bok. Musimy zdawa sobie spraw z ograniczonego zakresu teorii sprawiedliwoci jako bezstronnoci i z oglnego charakteru reprezentowanego przez ni pogldu. Jak dalece jej konkluzje musiayby zosta zrewidowane w wyniku rozwaenia tych dalszych spraw, tego z gry przewidzie nie sposb. 4. Sytuacja pierwotna i uzasadnianie Powiedziaem, e sytuacja pierwotna to stosowne wyjciowe status quo, ktre gwarantuje, e osignite w jego ramach podstawowe uzgodnienia s uczciwe i bezstronne std okrelenie: sprawiedliwo jako bezstronno. Jak z tego wida, bd uwaa jak koncepcj sprawiedliwoci za bardziej sensown od innej, czy te lepiej od niej

32

Rozdzia I.

Sprawiedliwo jako bezstronno

uzasadnion, jeli racjonalne osoby znajdujce si w opisanej sytuacji wyjciowej uznayby, e zasady pierwszej koncepcji, nie za drugiej, winny peni rol wykadni sprawiedliwoci. Koncepcje sprawiedliwoci mona wic uszeregowa wedle stopnia ich akceptacji we wspomnianych okolicznociach. Rozumiane w ten sposb uzasadnianie sprowadza si do rozwaenia, jakie zasady byoby racjonalnie przyj w takiej umownej sytuacji. czy to teori sprawiedliwoci z teori racjonalnego wyboru. Jeli takie podejcie do problemu uzasadniania ma przynie oczekiwane rezultaty, musimy oczywicie powici nieco wicej uwagi naturze samego problemu wyboru. Problem racjonalnej decyzji ma ostateczne rozwizanie jedynie wtedy, gdy s nam znane przekonania i interesy stron, ich wzajemne relacje, stojce przed nimi alternatywy, sposb, w jaki podejmuj decyzje, itd. Wraz ze zmian tych okolicznoci, odpowiednio zmieniaj si akceptowane zasady. Koncepcja sytuacji pierwotnej, do ktrej bd si odwoywa, to interpretacja owej wyjciowej sytuacji wyboru filozoficznie wyrniona na potrzeby teorii sprawiedliwoci. Lecz jak mamy okreli, na czym polega ta wyrniona interpretacja? Zakadam po pierwsze, e istnieje szeroka zgoda co do tego, i o zasadach sprawiedliwoci winno si decydowa w okrelonych warunkach. Aby uzasadni pewien projekt sytuacji wyjciowej pokazuje si, e czyni on zado owym wsplnie uznawanym zaoeniom. Od szeroko akceptowanych, acz sabych zaoe przechodzi si do bardziej szczegowych konkluzji. Kade z tych zaoe powinno by samo przez si naturalne i oczywiste; niektre z nich zdawa si mog wrcz nieistotne czy banalne. Naszym celem jest pokazanie, e razem wzite nakadaj znaczce wizy na akceptowalne zasady sprawiedliwoci.

4. Sytuacja pierwotna i uzasadnianie

33

Idealnym rezultatem byoby, gdyby te warunki wyznaczay jeden tylko zbir zasad; wszelako bd usatysfakcjonowany, jeli uda si nam w ten sposb choby uszeregowa gwne tradycyjne koncepcje spoecznej sprawiedliwoci. Nie naley si zatem da zwie pewnej niecodziennoci warunkw charakteryzujcych sytuacj pierwotn. Chodzi tu po prostu o uwypuklenie ogranicze, ktre, jak si wydaje, rozsdnie jest naoy na rozwaania nad zasadami sprawiedliwoci, a zatem rwnie na same te zasady. Tak wic wydaje si racjonalne i oglnie moliwe do zaakceptowania, e przy dokonywaniu wyboru zasad nikt nie powinien by uprzywilejowany ani pokrzywdzony, czy to przez naturalne zrzdzenie losu, czy przez spoeczne okolicznoci. Powszechna zgoda istnieje rwnie, jak si zdaje, co do tego, e nie powinno by moliwe przykrawanie zasad do czyjegokolwiek konkretnego przypadku. Winnimy dalej zadba o to, by indywidualne skonnoci i aspiracje, a take wasne koncepcje dobra poszczeglnych osb nie miay wpywu na przyjmowane zasady. Chodzi o wykluczenie takich zasad, ktre kto mgby racjonalnie proponowa choby i z niewielk szans na ich przeforsowanie jedynie z tego powodu, e znane s mu fakty z punktu widzenia sprawiedliwoci nieistotne. Gdyby na przykad kto wiedzia, e jest bogaty, mgby uzna za rozumne forsowanie zasady, by rne podatki na rzecz opieki spoecznej uzna za niesprawiedliwe; gdyby wiedzia, e jest biedny, najprawdopodobniej zaproponowaby przeciwn zasad. Aby przedstawi owe podane ograniczenia, naley wyobrazi sobie sytuacj, w ktrej wszyscy pozbawieni s tego rodzaju informacji. Wyklucza si zatem wiedz o okolicznociach rnicujcych ludzi, skaniajcych ich do kierowania si wasnymi uprzedzeniami. I tak w naturalny sposb dochodzimy do koncepcji zasony niewiedzy. Kon-

34

Rozdzia I.

Sprawiedliwo jako bezstronno

cepcja ta nie powinna sprawia trudnoci, jeli bdziemy pamita, jakie ograniczenia argumentacji ma ona wyraa. W kadej chwili moemy, by tak rzec, postawi si w sytuacji pierwotnej stosujc si po prostu do pewnej procedury, a mianowicie argumentujc na rzecz zasad sprawiedliwoci zgodnie z powyszymi ograniczeniami. ( Rozsdne wydaje si zaoy, e strony wystpujce w sytuacji pierwotnej s rwne, czyli e w procesie obierania zasad wszyscy maj te same prawa; kady moe przedstawia propozycje, argumentowa za ich przyjciem itd. Zaoenia te odzwierciedlaj oczywicie fakt rwnoci istot ludzkich jako podmiotw moralnych, majcych swe wasne koncepcje dobra i obdarzonych poczuciem sprawiedliwoci. Za podstaw rwnoci uznaje si podobiestwo pod tymi dwoma wzgldami. Systemw celw nie szereguje si wedle wartoci; zakada si rwnie, e kady czowiek posiada niezbdn zdolno rozumienia przyjtych zasad i dziaania w zgodzie z nimi. Wraz z koncepcj zasony niewiedzy warunki te definiuj zasady sprawiedliwoci jako takie, na jakie przystayby racjonalne, dbajce o swe interesy osoby w sytuacji rwnoci, to jest nie majc wiadomoci czyjegokolwiek uprzywilejowania (bd upoledzenia) przez spoeczne i naturalne okolicznoci.) Jest jednak i inny aspekt uzasadniania okrelonego projektu sytuacji pierwotnej. Chodzi o to, czy zasady, ktre zostayby wybrane, odpowiadaj naszym rozwanym przekonaniom dotyczcym sprawiedliwoci (albo te rozszerzaj je w sposb moliwy do zaakceptowania). Moemy sprawdzi, czy stosowanie tych zasad skonioby nas do tych samych osdw o podstawowej strukturze spoeczestwa, w ktrych intuicyjnie pokadamy najwiksze zaufanie; albo czy w przypadkach, gdzie nasze obecne oceny s niepewne i chwiejne, zasady te oferuj rozwizania, ktre

4. Sytuacja pierwotna i uzasadnianie

35

po namyle moemy przyj. S to pytania, ktre stanowczo domagaj si odpowiedzi. Jestemy na przykad przekonani, e nietolerancja religijna i dyskryminacja rasowa s niesprawiedliwe. Uwaamy, e rozwaylimy te kwestie starannie, dochodzc (jak sdzimy) do bezstronnego osdu, ktry najpewniej nie zosta spaczony przez nadmiern uwag skierowan na nasze wasne korzyci. Takie przekonania s tymczasowymi punktami odniesieniami, do ktrych jak zakadamy pasowa musi jakakolwiek koncepcja sprawiedliwoci. Znacznie mniej jednak mamy pewnoci co do tego, jaka jest waciwie dystrybucja bogactwa i wadzy. Tu wanie moemy szuka sposobu pozbycia si naszych wtpliwoci. Testem interpretacji sytuacji wyjciowej moe wic by to, e jej zasady zdolne s odnie si do naszych najmocniejszych przekona, a take wskaza nam drog, gdy tego potrzebujemy. Poszukujc wyrnionego opisu sytuacji wyjciowej postpujemy z dwch stron. Wychodzimy od opisu odzwierciedlajcego oglnie podzielane i moliwie sabe zaoenia, a nastpnie sprawdzamy, czy zaoenia te s wystarczajce, by doprowadzi nas do istotnego zbioru zasad. Jeli nie szukamy dalszych, rwnie racjonalnych przesanek; ale jeli tak, i jeli zasady te odpowiadaj naszym rozwanym przekonaniom o sprawiedliwoci to znakomicie. Lecz zapewne pojawi si rozbienoci. W takim wypadku mamy do wyboru albo zmodyfikowa opis sytuacji wyjciowej, albo zrewidowa nasze pogldy bo nawet sdy, ktre prowizorycznie przyjlimy za punkt odniesienia, mog zosta zrewidowane. Poruszajc si tam i z powrotem, niekiedy zmieniajc warunki sytuacji kontraktowej, kiedy indziej wycofujc si ze swych osdw i dostosowujc je do przyjtej zasady, powinnimy jak sdz znale w kocu taki model sytuacji wyjciowej,

36

Rozdzia I.

Sprawiedliwo jako bezstronno

ktry speniaby racjonalne warunki i zarazem prowadzi do zasad zgodnych z naszymi rozwanymi przekonaniami, odpowiednio przykrojonymi i zestrojonymi. Ten stan rzeczy okrelam mianem refleksyjnej rwnowagi 7 . Rwnowagi bo w kocu nasze zasady i pogldy wspgraj; refleksyjnej poniewa wiemy, jakim zasadom odpowiadaj nasze przekonania i z jakich przesanek zasady te wywiedziono. W tym momencie wszystko jest w porzdku. Lecz ta rwnowaga nie musi by trwaa; moe zosta zachwiana w toku dalszego badania warunkw, jakie winna spenia sytuacja wyjciowa, a take gdy rozwaanie konkretnych przypadkw skoni nas do zrewidowania naszych przekona. Jak na razie jednak uczynilimy wszystko, co w naszej mocy, by zachowujc spjno uzasadni nasze przekonania dotyczce spoecznej sprawiedliwoci; osignlimy koncepcj sytuacji pierwotnej. Nie bd, rzecz jasna, przeprowadza caego opisanego postpowania. Moemy jednak uwaa interpretacj sytuacji wyjciowej, ktr przedstawi, za wynik takiej hipotetycznej pracy mylowej. Jest to prba pogodzenia, w ramach jednego schematu, rozsdnych filozoficznych wymaga co do zasad z naszymi rozwanymi pogldami na temat sprawiedliwoci. Dochodzc do wyrnionej interpretacji sytuacji wyjciowej, nie odwoujemy si do tradycyjnie pojmowanej samo-oczywistoci oglnych koncepcji czy te szczegowych przekona. Nie twierdz, e proponowane przeze mnie zasady sprawiedliwoci s prawdami koniecznymi, bd konsekwencjami takich prawd. Nie da si wydedukowa koncepcji sprawiedliwoci z samo-oczywistych przesanek czy warunkw naoonych na zasady; uzasadnienie koncepcji sprawiedliwoci wymaga bowiem rnorakich rozwaa, ktre wspierajc si nawzajem razem skadaj si na jeden spjny pogld.

5.

Klasyczny utylitaryzm

37

Na koniec jeszcze jedna uwaga. Bdziemy mwili, e pewne zasady sprawiedliwoci s uzasadnione, poniewa zgodzono by si na nie w wyjciowej sytuacji rwnoci. Podkrelam raz jeszcze, e ta pierwotna sytuacja jest czysto hipotetyczna. Nasuwa si pytanie, dlaczego skoro taka umowa nigdy nie jest faktycznie zawierana mielibymy wykazywa jakiekolwiek moralne czy innego rodzaju zainteresowanie uzyskanymi zasadami. Odpowied na to brzmi, e warunki zawarte w opisie sytuacji pierwotnej s tymi, ktre faktycznie akceptujemy; a nawet jeli tak nie jest, to moe nas do tego skoni refleksja filozoficzna. Za kadym aspektem owej umownej sytuacji przemawiaj pewne racje. Nasze przedsiwzicie polega bdzie na ujciu w jednej koncepcji wielu wymaga dotyczcych zasad sprawiedliwoci wymaga, na ktre przystalibymy w rezultacie racjonalnej rozwagi. Wymagania te s wyrazem tego, co gotowi jestemy uzna za granice uczciwych zasad spoecznej kooperacji. J Ide sytuacji pierwotnej mona zatem pojmowa jako t a k metod prezentacji pogldw, ktra sumuje znaczenia rozmaitych warunkw i uatwia wyprowadzenie z nich wnioskw. Z drugiej strony, koncepcja ta stanowi dogodn intuicj, wart uwyranienia, tak by opierajc si na niej mona byo janiej okreli stanowisko, z ktrego moglibymy najlepiej interpretowa zwizki moralne; Potrzebujemy koncepcji, ktra pozwoliaby nam spojrze na nasz cel z dystansu: intuicyjna idea sytuacji pierwotnej ma to umoliwi 8 . 5. Klasyczny utylitaryzm

Istnieje wiele form utylitaryzmu, a jego rozwj wci trwa. Nie bd tych form analizowa, ani bra pod uwag licznych wspczesnych udoskonale. Moim celem jest