Teoria Pola Elektromagnetycznego

Wykad 1 Pojcia analizy wektorowej 25.02.2006

Stefan Filipowicz

Wstp
Treci niniejszego wykadu jest makroskopowa teoria pola elektromagnetycznego. Podstawy tej teorii zostay sformuowane i przedstawione przez J.C. Maxwella w poowie XIX wieku w postaci rwna elektrodynamiki. Teoria rwna Maxwella o istnieniu fal elektromagnetycznych bya w swoim czasie genialn hipotez. Dopiero dowiadczenia przeprowadzone przez H.R. Hertza, ktry otrzyma w warunkach laboratoryjnych fal elektromagnetyczn, N. Lebiediewa, ktry wykaza cinienie wiata, zmierzy je oraz odkrycie A.S. Popowa polegajce na zastosowaniu fal elektromagnetycznych do przesyania sygnaw, teoria Maxwella otrzymaa eksperymentalne potwierdzenie.

Wstp
Pole elektromagnetyczne, podobnie jak wszelkie rodzaje materii, moe powsta tylko kosztem innych rodzajw materii, moe si przeksztaca w inne rodzaje materii i podlega przy tym podstawowym prawom przyrody o niezniszczalnoci i samowystarczalnoci materii i jej ruchu. Pole elektromagnetyczne ma swoje waciwoci, ktre odrniaj go od innych rodzajw materii. Pole elektromagnetyczne charakteryzuje si istnieniem pola elektrycznego i magnetycznego, zwizanych ze sob specjaln przemian. Pola te s skadowymi tego samego pola elektromagnetycznego i stanowi rne jego postacie.

Wstp
Przy badaniu pola elektromagnetycznego celowo jest najpierw analizowa pole elektryczne i jego oddziaywanie na ciaa nie bdce w spoczynku. Nastpnie bada si pole magnetyczne i jego oddziaywanie na ciaa, przez ktre przepywa prd stay. Po przyswojeniu metod obliczania pola elektrostatycznego i magnetostatycznego , atwiejsze si staje przejcie do obliczania pola elektromagnetycznego i rozchodzenia si fal elektromagnetycznych. Pojcie pola fizycznego nie naley utosamia z pojciem pola jako pewnej funkcji. Pod nazw pole wektorowe (skalarne) w matematyce rozumiemy obszar przestrzenny, ktremu w kadym punkcie przypisujemy wektor (skalar) o odpowiedniej wielkoci. Matematycznie pojcia pola wygodnie jest stosowa przy opisywaniu wasnoci fizycznych pola.

1. Pojcia z analizy wektorowej

1.1. Dodawanie wektorw
Wielkoci wektorowe lub krtko wektory dodaje si geometrycznie Przektna rwnolegoboku, znajdujca si midzy wektorami A i B jest ich sum: C=A+B Druga przektna jest rnic wektorw D=AB Oznaczajc dugoci wektorw tymi samymi literami bez pogrubienia otrzymamy: B 2 2 sin = sin
C
2 2

C = A + B + 2 AB cos

D = A + B 2 AB cos

B sin = sin D

1.1. Dodawanie wektorw

B

A A+B

A+B

A+B

1.1. Dodawanie wektorw

A+(B+C)=(A+B)+C

C A+B+C B+C B A

C A+B+C A+B B A

1.1. Dodawanie wektorw

B

AB B A AB A B

A-B=A+(-B)

1.2. Iloczyn skalarny wektorw

Prac wykonywan przez si A, wywoujc przesunicie ciaa wzdu odcinka prostoliniowego B, okrela si iloczynem: gdzie: jest ktem midzy kierunkami A i B. Taki sposb mnoenia wektorw stosuje si w wielu innych zagadnieniach fizyki. Jego wynik nazywa si iloczynem skalarnym wektorw i zapisuje si w postaci:

W = AB cos

W = AB
Iloczyn taki jest wielkoci skalarn. Warto iloczynu skalarnego nie zmienia si po przestawieniu kolejnoci czynnikw.

AB = BA

1.3. Iloczyn wektorowy wektorw

W wyniku mnoenia wektorowego dwch wektorw otrzymuje si nowy wektor, prostopady do paszczyzny wyznaczonej przez mnoone wektory. Warto iloczynu wektorowego rwna jest powierzchni rwnolegoboku zbudowanego na mnoonych wektorach. Zwrot wektora iloczynu przyjto okrela za pomoc reguy ruby prawoskrtnej (korkocigu). Jeli obraca rkoje korkocigu w paszczynie wyznaczonej przez mnoone wektory w kierunku od A do B o kt mniejszy ni 1800, to korkocig bdzie si posuwa zgodnie ze zwrotem wektora iloczynu. Zmiana kolejnoci czynnikw w iloczynie wektorowym pociga za sob zgodnie z regu korkocigu zmian jego znaku.

[AB] = - [BA]

1.4. Wektory jednostkowe

Dowolny wektor A mona przedstawi w postaci przy czym: A warto liczbowa wektora (skalar), 1A wektor jednostkowy skierowany zgodnie z wektorem A. Zazwyczaj wektory jednostkowe wi si z przyjtym ukadem wsprzdnych. W przypadku wsprzdnych prostoktnych stosuj si oznaczenia: i dla wektora jednostkowego w kierunku osi x, j - dla wektora jednostkowego w kierunku osi y i k wzdu osi z. Wektory i, j, k tworz ukad prawoskrtny. Dugo kadego wektora mona wyrazi za pomoc rzutw tego wektora na osie wsprzdnych (Ax, Ay, Az). Te rzuty, lub skadowe wektora s wielkociami skalarnymi. Wektor A mona rozpatrywa jako sum trzech wektorw, z ktrych jeden ma dugo Ax i skierowany jest wzdu osi x, drugi ma dugo Ay i skierowany jest wzdu osi y, trzeci ma dugo Az i skierowany jest wzdu osi z. matematycznie mona to zapisa:

A = A 1A

A = Axi + Ayj + Azk

1.4. Wektory jednostkowe

If we divide a wektor A gdzie A jest wartoci bezwzgldn, we obtain a vector whose magnitude uzyskuje wielko is unity and whose direction is the same as the wskazuje kierunek wektora A.

A A = iA = A A
Wektory jednostkowe odgrywaj bardzo wan rol w analizie wektorowej.

A = A x 1x + A y 1 y + A z 1 z
A= A +A +A
2 x 2 y 2 z

1.4. Wektory jednostkowe

Iloczyn skalarny dwch jednakowych wektorw jednostkowych rwny jest jednoci. ii = 1; jj = 1; kk = 1 Iloczyn skalarny dowolnej pary rnych wektorw jednostkowych rwny jest zeru, poniewa kt zawarty midzy tymi wektorami wynosi 900, jego cosinus rwny jest zeru ij = 0; ik = 0; jk = 0 Iloczyn wektorowy dwch jednakowych wektorw jednostkowych rwny jest zeru, gdy kat miedzy nimi wynosi zero. Powierzchnia rwnolegoboku rozpostarta na tych wektorach jest rwna zero. [ii] = ii = 0; [jj] = jj = 0; [kk] = kk = 0 Warto iloczynu wektorowego dwch rnych wektorw jednostkowych rwna jest jednoci, kierunek i zwrot iloczynu wektorowego okrela si za pomoc ruby prawoskrtnej. [ij] = ij = k; [jk] = jk = i; [ki] = ki = j; [ji] = ji = -k; [kj] = kj = -i; [ik] = ik = -j

1.4. Wektory jednostkowe

A = A x 1x + A y 1y + A z 1z

iA =

A A = A A

A = A2 + A2 + A2 x y z

W przypadku ukadu wsprzdnych walcowych r, Q, z wektory jednostkowe oznacza si 1r, 1Q, k. W ukadzie wsprzdnych kulistych r, , wektory jednostkowe oznacza si 1r, 1,1. Wektory 1r, 1Q, k i 1r, 1,1 tworz ukady prawoskrtne.

1.5. Skalarny i wektorowy iloczyn wektorw wyraony przez ich skadowe

Iloczyn skalarny wektorw A i B mona wyrazi za pomoc ich skadowych:

AB = (Axi + Ayj + Azk)(Bxi + Byj + Bzk)

Iloczyny skalarne dwch jednakowych wektorw jednostkowych rwne s jednoci, dwch rnych rwne s zeru; zatem:

AB = AxBx + AyBy + AzBz

1.5. Skalarny i wektorowy iloczyn wektorw wyraony przez ich skadowe

Iloczyn wektorowy dwch wektorw A i B mona wyrazi za pomoc ich skadowych

AB = (Axi + Ayj + Azk) (Bxi + Byj + Bzk)

Po uproszczeniach otrzymamy:

AB = (AyBz AzBy)i + (Az Bx AxBz)j + (AxBy AyBx)k

Wyraenie to atwiej zapamita w postaci wyznacznikowej:
i Ax Bx j Ay By k Az Bz

AB =

1.6. Iloczyn trzech wektorw

Iloczyn wektorowy wektorw A i B pomnoy skalarnie przez trzeci wektor C

[A B] C = (A B) C
Iloczyn wektorowy [A B] rwny jest powierzchni rwnolegoboku o bokach A i B. wobec tego wyraenie na iloczyn przedstawia objto rwnolegocianu o krawdziach A, B i C.

[A B] C = (A B) C = A [B C] = A (B C)= = B [C A] = B (C A)

1.6. Iloczyn trzech wektorw

Iloczyn wektorowy wektorw A i B pomnoy wektorowo przez trzeci wektor C

[[A B] C] = (AB) C
Wektor iloczynu [A B] jest prostopady do paszczyzny wyznaczonej przez wektory A i B. Po pomnoeniu tego iloczynu przez trzeci wektor C otrzymamy nowy wektor [[A B] C] prostopady do paszczyzny wyznaczonej przez wektory [A B] i C. Wektor ten bdzie lea na paszczynie wyznaczonej przez wektory A i B. Posugujc si tym wyraeniem mona wyprowadzi wazny w teorii pola elektromagnetycznego wzor:

[[A B] C] = B [C A] A [B C] = = B (C A) - A (B C)

1.6. Iloczyn trzech wektorw

AxB B B

A BxA

(A B ) C A (B C )

1.6. Iloczyn trzech wektorw

Iloczyn skalarny dwch wektorw pomnoonych wektorowo

A (B C) = A B C cos(angle between A and B C) = A B C sin(angle between B and C) cos(angle between A and B C)

1.7. Ukady wsprzdnych

Ukad wsprzdnych prostoktnych (kartezjaski) Ukad wsprzdnych walcowych (cylindryczny) Ukad wsprzdnych kulistych (sferyczny)

Ukad wsprzdnych prostoktnych

Przyrost rniczkowy dx dy dz. wektora przesunicia dl z punktu P do Q :

dl = dx i x + dy i y + dz i z
Warto bezwzgldna przesunicia:

dl =

(dx )2 + (dy )2 + (dz )2

Wektor pooenia punktu w ukadzie kartezjaskim

A vector drawn from the origin to an arbitrary point P(x,y,z) is called the position vector defining the point P. It is denoted by the symbol r. Thus in the cartesian coordinate system:

r = x1 x + y1 y + z1 z
The intfinitesmal volume of the box is:

dv = dx dy dz

Ukad wsprzdnych walcowych (cylindryczny)

Dane s dwa punkty: P ( r , , z ) Q( r + dr , + d, z + dz )
dl = dr i r + rd i + dz i z

Przyrost rniczkowy wektora przesunicia dl (dr dF dz) z punktu P do Q :

dl = dr 1r + rd 1 + dz 1 z
Warto bezwzgldna przesunicia:

dl =

(dr ) + (rd ) + (dz )

2 2

Wektor pooenia punktu w ukadzie cylindrycznym

The position vector defining an arbitrary pointP ( r , , z ) is given by:

r = r 1 r + z1 z
The intfinitesmal volume of the box is:

dv = r dr d dz

Ukad wsprzdnych kulistych (sferyczny)

Ukad wsprzdnych kulistych (sferyczny)

Dane s dwa punkty:

P( r, , ) and Q ( r + dr, + d, + d )
Przyrost rniczkowy wektora przesunicia dl (dr d dF), punktu z P do Q :

dl = dr 1 r + r d 1 + r sin d 1
Warto bezwzgldna przesunicia:

dl =

(dr ) + (r d) + (r sin d )
2 2

Wektor pooenia punktu w ukadzie sferycznym

The position vector defining an arbitrary point is given by:

P ( r, , z )

r = r1r
The intfinitesmal volume of the box is:

dv = r 2sin dr d d

Relacje miedzy wsprzdnymi w rnych ukadach wsprzdnych

Kartezjaski x,y,z Kartezjaski x,y,z Cylindryczny r, , z
r= x2 + y2
1

Cylindryczny r, , z x = r cos y = r sin z=z

Sferyczny r, , x = r sin cos y = r sin sin z = r cos rc = rs sin

= z = rs cos

= tan z=z

y x rs = rc2 + z 2 = tan 1 = rc z

Sferyczny r, ,

r=

x2 + y2 + z2
1

= tan = tan

x2 + y2 z y x

Podsumowanie elementw przynalenych w ukadach wsprzdnych

Paszczyzny prostopade Wsprzdne Wektory jednostkowe Zakres wsprzdnych Przyrost rniczkowy Obszar rniczkowania Differential Volume Kartezjaski x,y,z Trzy paszczyzny
x, y , z

Cylindryczny r,, z cylinder i dwie paszczyzny r, , z

ix, i y, iz
< x< < y < < z<

ir , i , i z
0<r< 0 < < 2 < z< dri r , rd i , dzi z

Sferyczny r, , sfera, stoek i paszczyzna, r, , ir , i , i

0<r< 0< < 0 < < 2 dri r , rdi , r sin d i

dxi x , dyi y , dzi z

dxdyi z dydzi x dzdxi y

rdrd i z rd dzi r drdzi

rdrd dz

rdrdi r 2 sin d d i r r sin dr d i

r 2 sin drdd

dxdydz

Rniczkowanie funkcji wektorowej

Rniczkowanie funkcji wektorowej zdefiniowane jest w taki sam sposb jak funkcji skalarnej. Rozpatrzmy funkcj wektora A(x,y,z). Rniczkowy przyrost wektora A w punkcie (x,y,z) odpowiada punktowi (x+dx,y+dy,z+dz):

A A A dA = dx + dy + dz x y z
A ( x + x , y , z ) A ( x , y , z ) A = lim x x x A A ( x , y + y , z ) A ( x , y , z ) = lim y y y A ( x , y , z + z ) A ( x , y , z ) A = lim z z z

Rniczkowanie funkcji wektorowej

Since

[A (x + x , y , z ) A (x , y , z )]

is a vector, the derivative

A / x

is a vector which, in general, is oriented in a direction different from that of A. Similarly A / y and A / z are vectors which, in general, are oriented in directions different from that of A.

Regua rniczkowania iloczynu skalarnego i wektorowego wektorw:

d ( A B) = dA B + A dB d ( A B) = dA B + A dB

1.7. Gradient potencjau skalarnego

Okrelone rodzaje pl wektorowych (ale nie wszystkie) charakteryzuj si obecnoci potencjau skalarnego (ten przymiotnik bywa czsto pomijany). Jest to wielko skalarna za pomoc ktrej mona opisa stan pola w dowolnym jego punkcie. Np.: wysoko punktu jest potencjaem skalarnym w polu grawitacyjnym, potencja elektryczny charakteryzuje pole elektryczne. Pola tego rodzaju nazywa si bezwirowymi lub potencjalnymi. W polu potencjalnym mona wyznaczy wiele punktw, ktrych potencjay skalarne maj t sama warto. Oglnie punkty te le na powierzchni, ktra nazywa si ekwipotencjaln. Najwiksza warto zmian w przestrzeni potencjau j w danym punkcie nazywa si gradientem potencjau, oznacza si go gradj lub .

1.7. Gradient potencjau skalarnego

Gradient potencjau jest wielkoci wektorow Mona go rozoy na skadowe wzdu wsprzdnych; kada z nich jest rwna wartoci szybkoci zmian w odpowiednim kierunku. W ukadzie wsprzdnych prostoktnych:

grad = = i+ j+ k x y z
we wsprzdnych walcowych:

1r + 1 + grad = = k r z
we wsprzdnych kulistych
1 1 1r + grad = = 1 + sin 1 r r

1.7. Gradient potencjau skalarnego

Kierunek gradientu potencjau jest wszdzie prostopady do powierzchni ekwipotencjalnej przechodzcej przez rozpatrywany punkt. Warto gradientu potencjau jest tym wiksza im bliej siebie le powierzchnie ekwipotencjalne odpowiadajce potencjaom rnicym si o tak sam warto. Gradient potencjau mona ocenia jako prac odniesion do jednostki adunku i jednostki przesunicia w kierunku najwikszych zmian potencjau w danym punkcie.

1.7. Gradient potencjau skalarnego

Gradient potencjau pola elektrostatycznego ze znakiem ujemnym nazywa si nateniem pola elektrostatycznego.

E =
Wan waciwoci funkcji potencjau skalarnego j jest jej cigo. Istotnie spotykane w przyrodzie i technice wartoci natenia pola elektrostatycznego E s zawsze skoczone, tzn., e pochodne funkcji potencjau wzgldem przesunicia w dowolnym kierunku s wszdzie skoczone, tzn. e jest to funkcja ciga, zmieniajca si pynnie bez jakichkolwiek skokw.

1.7. Gradient potencjau skalarnego

Inn waciwoci funkcji potencjau skalarnego j jest jej wieloznaczno, potencja nie zmienia si po dodaniu do wartoci potencjau dowolnej wielkoci staej.

E = = ( + const )
Warto staej okrela si za pomoc warunku brzegowego, ktra z powierzchni ekwipotencjalnych przybiera potencja rwny zeru. Posugujc si pojciem potencjau oraz jego gradientu mona opisywa nie tylko pole elektrostatyczne, lecz rwnie pole prdw przewodzenia lub przesunicia (na zewntrz rda) i pole magnetyczne na zewntrz obszaru z pyncymi w nim prdami.

1.8. Operator rniczkowy

Obliczanie gradientu jest operacj rniczkowania wielkoci skalarnej wzgldem wsprzdnych. Do oznaczenia tej operacji mona uy symbolicznego zapisu przed symbolem wielkoci skalarnej, ktrej gradient ma si oblicza. Symbol jest operatorem rniczkowym (operator nabla). Mona go formalnie traktowa jako wektor wyraony we wsprzdnych prostoktnych w postaci:

i+ j+ k = x y z
Operator dopisany przed symbolem wielkoci wektorowej ma zupenie inne znaczenie.

1.9. Strumie wektora

Wyobramy sobie w przestrzeni dowolny obszar ograniczony powierzchnia zamknit. May element tej powierzchni mona uwaa za paski i przedstawi go za pomoc wektora ds normalnego do tej powierzchni. Dodatni zwrot wektora elementu powierzchni wie si zazwyczaj za pomoc korkocigu ze zwrotem, w ktrym okra si obwd okrajcy element. Zwrot uwaa bdziemy za dodatni, w przypadku, gdy patrzc na element powierzchni z zewntrz bdziemy go okra przeciwnie do wskazwek zegara. Zamy, e rozpatrywane obszar znajduje si w polu wektora E. Iloczyn skalarny E ds = E ds cos(E, ds.) nazywa si strumieniem wektora E. Caka tej wielkoci po caej powierzchni obejmujcej rozpatrywany obszar przedstawia strumie wektora E wychodzcy z tego obszaru. Kko na symbolu caki oznacza cakowanie po caej powierzchni zamknitej. Strumie wektora jest wielkoci skalarn.

1.10. Rozbieno wektora

Granica do ktrej dy stosunek cakowitego strumienia wektora przez powierzchnie zamknit do objtoci obszaru ograniczonego t powierzchni, gdy objto dy do zera, nazywa si rozbienoci lub dywergencj wektora.
divE = lim

Eds s
V

V 0

Rozbieno wektora w dowolnym punkcie pola mona zobrazowa liczb linii pola zaczynajcych si lub koczcych si w maym obszarze dookoa rozpatrywanego punktu. Rozbieno jest wielkoci skalarn; zawarto dodatni gdy linie pola zaczynaj si w danym obszarze, a ujemn gdy si w nim kocz. Inaczej okrelona rozbieno (we wsprzdnych prostoktnych) jest sum przyrostw strumienia ze zmianami wektora w kierunku osi wsprzdnych prostoktnych i wynosi:
E x E y E z divE = + + z y x

1.10. Rozbieno wektora

We wsprzdnych walcowych:
E E z 1 divE = (rE r ) + + z r r

We wsprzdnych kulistych:

E 1 1 (rE r ) + ( E sin ) + divE = 2 r sin r r

Porwnujc poprzednio podane zalenoci divE mona potraktowa jako iloczyn skalarny operatora rniczkowego i wektora E.

div E = E

1.12. Laplasjan pola skalarnego

Spord wielu operacji dwukrotnego rniczkowania szerokie zastosowanie znajduje w teorii pola elektromagnetycznego rozbieno gradientu, nazywana laplasjanem pola skalarnego.

divE = div ( grad ) = ( ) =

2

Wyraenie w postaci rozwinitej w ukadzie wsprzdnych prostoktnych przedstawia si:

2 2 2 2 divE = = 2 + + 2 2 x y z
Niekiedy do oznaczenia laplasjanu pola skalarnego stosowany bywa symbol .

1.12. Laplasjan pola skalarnego

W innych ukadach wsprzdnych: Wsprzdne walcowe:

1 1 2 2 2 = + 2 r + 2 2 r r r r z
Wsprzdne kuliste:

1 2 1 1 2 2 = 2 r + + sin sin 2 2 r r r sin

1.10. Rozbieno wektora

Porwnujc poprzednio podane zalenoci divE mona potraktowa jako iloczyn skalarny operatora rniczkowego i wektora E.

div E = E
Istnienie rozbienoci jest zawsze zwizane z istnieniem w danym punkcie pola rda linii pola. W polu elektrostatycznym rdami s adunki dodatnie i ujemne. Zatem rozbieno wektora natenia pola elektrostatycznego E w punktach w ktrych znajduj si adunki na warto rn od zera. W polu magnetycznym rozbieno wektora indukcji B magnetycznej jest zawsze rwna zeru, gdy nie ma w przyrodzie mas magnetycznych izolowanych.

Rozbieno i twierdzenie Ostrogradzkiego-Gaussa

( J ) dv =
S

J ds

The volume V is bounded by the surface S

The divergence theorem permits the replacement of a surface integration by a volume integration and vice versa.

Wirowo wektora
Wypadkowa warto pracy wykonanej w polu bezwirowym przy przesuniciu po drodze zamknitej rwna jest zeru. Matematycznie ten warunek mona zapisa: caka liniowa z wektora siy po drodze zamknitej w polu bezwirowym rwna jest zeru.

l Fdl = 0

Wirowo wektora
Jeeli caka liniowa po drodze zamknitej nie jest rwna zero to pole jest wirowym lub solenoidalnym. Granic stosunku otrzymanej caki liniowej do powierzchni syz, ograniczonej pomocniczym obwodem cakowania, gdy powierzchnia ta dy do zera oznacza si (rot B)x i nazywa skadow wirowoci wektora B w kierunku osi x ukadu wsprzdnych.

(rot B ) x = lim

s yz Bdl
s yz

s yz 0

Wirowo wektora
Mnoc kad z obliczonych skadowych przez odpowiedni wektor jednostkowy i dodajc odpowiednie iloczyny geometryczne otrzymamy wektor wirowoci wektora B w rozpatrywanym punkcie m.

rot B = lim

s yz

Bdl Bdl
s yz i + lim
s zx 0

s yz

Bdl s yz
s zx j + lim
s xy 0

s xy

Bdl
s xy k

s yz 0

Jest to posta cakowa wirowoci, w dalszych rozwaaniach podamy posta rniczkow.

Wirowo wektora
Wsprzdne prostoktne:

1x rotF = F = x Fx
1r r rotF = F = r Fr

1y y Fy

1z z Fz
1z r z Fz

Wsprzdne cylindryczne:

1 rF

Wirowo wektora
Wsprzdne sferyczne

1r r 2 sin rotF = F = r Fr

1 r sin rF

1 r r sin F

Schematy pl
Potencja skalarny j Jest laplasjan 2j

Pole wektorowe bezwirowe E = - j Nie ma wirowoci E=0 Jest rozbieno E Linie pola s niezam -knite w polu s rda

Schematy pl
Potencja wektorowy A Jest laplasjan 2A

Pole wektorowe wirowe B = - A nie ma rozbienoci E Linie pola s zamknite Jest wirowo A

Schematy pl
Nie ma laplasjanu skalarnego 2j=0

Nie ma laplasjanu wektorowego 2A=0 Potencja wektorowy A

Potencja skalarny j

Pole wektorowe typu mieszanego B = - A

nie ma wirowoci B=0

nie ma rozbienoci B=0

Linie pola s zamknite