FELIKS KONECZNY

Dzieje Rosji
OD NAJDAWNIEJSZYCH DO NAJNOWSZYCH CZASW
WYDANIE SKRCONE

Opracowanie elektroniczne Wojciecha Grki z tekstu ksi ki wydanej przez wydawnictwo

ANTYK
Marcina Dybowskiego

Z wiosn 1917 r. wyszed nakadem Spki Wydawniczej Warszawskiej tom pierwszy moich Dziejw Rosji, obejmujcy na 527 stronicach wikszej 8-ki czasy zaledwie do roku 1449. Zanim tamta praca dokonan by zdoa w proporcjach tych samych, w jakich j zaczto, zachodzi potrzeba, coraz pilniejsza, eby da naszemu ogowi treciwy caoksztat przedmiotu - i w tem geneza niniejszej ksi ki. Zawiera ona od pocztku do koca wycznie wyniki wasnych tylko bada i dugoletnich docieka, prowadzonych i przerywanych w najrozmaitszych okolicznociach ycia. Jest wydaniem skrconem tamtej, obszerniejszej pracy, ktrej podano tutaj sam kociec niejako; jest tomu I-go skrceniem, a dalszych szkicem, wydanym zgry ze wzgldu na potrzeby praktyczne ogu. Z tego wzgldu trzymaem si w tem wydaniu prawida, eby wykad czasw dawniejszych jak najbardziej skrci, a rozszerza rzecz coraz znaczniej w miar zbli ania si do okresu wspczesnego. Niniejsze wydanie skrcone nie posiada cakiem t.zw. aparatu naukowego; to pozostawione jest wydaniu obszerniejszemu, w ktrem utrzyman bdzie nadal metoda ta sama, jak w tomie I. Kto ciekaw szczegw, wywodw, dowodw, kto lubi zadawa pytanie: dlaczego? i da na nie odpowiedzi uzasadnionych, signie do wydania gwnego, a odczytanie niniejszego tomu zechce zapewne uwa a za lektur wstpn. 1

SPIS TRECI

CZ I .......................................................................................................................................... 3 I. PRZED PANOWANIEM WAREGW ............................................................................................... 3 II. RU JAKO DROGA DO GRECJI. ................................................................................................... 5 III. ROZBIE NO SPOECZESTWA I PASTWA ............................................................................ 8 IV. O DROG POPRZECZN PRZEZ RU. ....................................................................................... 11 V. PRZYGOTOWANIE ROZAMU SOWIASZCZYZNY WSCHODNIEJ. ............................................ 14 VI. NAJAZD TATARSKI I ROZAM SOWIASZCZYZNY WSCHODNIEJ. .......................................... 17 CZ II ...................................................................................................................................... 20 VII. DOBROWOLNE UTWIERDZENIE NIEWOLI. ............................................................................. 21 VIII. EKONOMICZNA PRZEWAGA MOSKWY. ............................................................................... 24 IX. UTWIERDZENIE ODRBNOCI MOSKIEWSKIEJ. ....................................................................... 27 X. NIEDOSZE CARSTWO WILESKIE........................................................................................... 30 XI. O GRANIC DWCH KULTUR. ................................................................................................ 33 OKRES POREDNI. ................................................................................................................... 37 XII. OPANOWANIE CAEGO ZALESIA. ......................................................................................... 37 XIII. GOSUDAR I CAR WSZYSTKIEJ RUSI. .................................................................................... 42 CZ III..................................................................................................................................... 47 XIV. POWSTANIE SWOISTEJ KULTURY. ....................................................................................... 48 XV. WALKA O BATYK. ............................................................................................................. 59 XVI. D ENIA DO UNJI POLSKO-LITEWSKO-MOSKIEWSKIEJ........................................................ 67 XVII. WOJNY KOZACKIE. ........................................................................................................... 78 XVIII. WTRA WALKA O BATYK I REFORMA BIUROKRATYCZNA. ............................................. 89 CZ IV. ................................................................................................................................. 103 XIX. PASTWO POZA SPOECZESTWEM. ................................................................................. 103 XX. ROZBIORY POLSKI. ............................................................................................................ 111 XXI. WOJNY NAPOLEOSKIE. ................................................................................................... 122 XXII. HEGEMONJA ROSJI.......................................................................................................... 131 XXIII. NIHILIZM I RUSYFIKACJA. .............................................................................................. 143 XXIV. CIOSY NAPRZEMIAN, OD AZJI I EUROPY. ....................................................................... 154

CZ I
Do najazdu Mongow.

I. PRZED PANOWANIEM WAREGW

(do r. 862). Wschodnia Sowiaszczyzna stanowi dla Historji jako nauki o zmianach - temat jak najobfitszy, gdy adna chyba strona wiata nie przechodzia przez zmian tyle i tak radykalnych. Przeszo ziem polskich wydaje si czem niewzruszenie staem wobec dziejw Rosji! Podczas gdy u nas zmieniay i zmieniaj si cigle formy dla treci mniej wicej staej, na ziemiach wschodniej Sowiaszczyzny przeciwnie: czciej zmieniaa si tre, ni forma. Tam odmieniay si nawet tradycje, rugujc si wzajemnie. Druga walna r nica dziejw Polski a Rosji tkwi w zasadniczej odmiennoci walki o byt. Rosjanie dotychczas jeszcze nie zaczli pracowa intensywnie. Doskonalenie si spoeczestwa wymaga koniecznie odpowiedniego stopnia twardoci walki o byt, ktrej intensywno czy si nieuchronnie z wysikiem umysowym - rosyjskie za stosunki nie zmuszay ludnoci nigdy do wyt ania si umysowych celem zapewnienia sobie dobrobytu. Sam handel we wschodniej Sowiaszczynie, nie poczony z wytwrczoci rkodzielniczo-przemysow (jak to bywao np. w Polsce XIV-XVI wieku), hamowa raczej a do najnowszych niemal czasw rozwj spoeczestwa, rozluniajc je. ycie pyno tam, a zwaszcza w dorzeczu Wogi, zawsze szeroko, nie pogbiajc si. Czy caa Sowiaszczyzna wschodnia identyczna jest z rosyjskoci i czy Ru a Rosja, to jedno, czy te nale y pojcia te przeciwstawia - nad tem dysputa naukowa jest ju doprawdy wyczerpana i... nie doprowadzia do adnego praktycznego wyniku. Stary to przywilej ycia, eby przeskakiwa ponad teorjami! Ksi ka za niniejsza, z naukowego wywodzc si o yska, a nie z politycznego obozu, bdzie opisywa stosunek ruskoci do rosyjskoci w dziejowym rozwoju, t. j. tak, jak sobie to wyobra ali w rozmaitych okresach wspczeni. Zaczniemy rzecz nasz od Kijowa poprostu dlatego, e kolonici, wytwarzajcy w dorzeczu Wogi Ru now (ktra miaa sta si Rosj), Wyszli od Dniepru; trzeba tedy wiedzie, co oni przynieli z sob w pnocne kraje fisko-turaskie. Zakres dziejw Rosji musi przeto w pierwszym okresie obj ca wschodni Sowiaszczyzn. Pierwszych bodcw do ruchu historycznego doznaa ta cz Sowiaszczyzny od Ormian i Arabw, dziki handlowi midzy narodowemu, zmierzajcemu w tych stronach wiata od wschodu ku zachodowi, a wreszcie i Sowian wcignito w jego koo. Stao si to przez porednictwo Chazarw, ludu fisko-uralskiego, prowadzcego ycie nap osiade na poudniu Oki, tudzie Bugarw, ludu turaskiego, koczujcego poza redni i doln Wog. Obszar pierwotnego osiedlenia Sowian wschodnich to trjkt, ktrego podstaw linja mniej wicej od grnego Bugu do Kijowa, zw ajcy si gwatownie ku pnocy, gdzie wierzchokiem jego jezioro Ilmen. Trjkt ten wchodzi klinem pomidzy szczep fisko-turaski od wschodu a batycki od zachodu. Tam bya na wschodzie wieloplemienna Jugra, rojowisko ludw na bardzo niskim stopniu 3

kultury, sigajce od wschodnich stokw wy yny wadajskiej a po Ural, od morza Lodowatego do Wogi i Kamy (najdzikszymi z nich byli Madiarzy za Kam); natomiast ludy fiskie na pnoc od wy yny wadajskiej, na wschd i zachd od jeziora Ilmenu posiaday bez porwnania wy szy stan kultury. Od poudniowego zachodu byy kraje pustynne, ktre dopiero od X wieku poczy si zaludnia; od pnocnego za zachodu osiad szczep batycki (otewcy, mujdzini, Prusacy, Litwini, Jadwingowie), pozostajcy rwnie na ni szym od wschodnich Sowian stopniu kulturyi. Nie stykay si wic ludy wschodnio-sowiaskie pierwotnie nigdzie bezporednio z zachodnimi (polskimi) pobratymcami - a poniewa caa kraina dolnego Dniepru tak e bya pustkowiem, bya tedy Sowiaszczyzna wschodnia w pierwszym okresie swych dziejw najzupeniej izolowan tak od zachodniej, jako te od poudniowej strony. Okoo r. 700 odkryli Chazarzy na nowo drog handlow ku pnocy, wzdu Dniepru (znan ju w staro ytnoci Grekom). Powoali wtedy do nowego ycia staro ytn stacj handlow, w miejscu zaludnionem ju od okresu paleolitycznego, dogodnem do urzdzenia przewozu na Dnieprze, a stanowicem granicznik osadnictwa, wogle w tych stronach. Miejscem tem Kijw. Ni ej Kijowa byy brzegi Dniepru puste niemal a do ujcia. Kupieckiemi szlaki przyby do Chazarw z Azji Mniejszej i z Persji prd mozaizmuii, pniej za (w poowie IX wieku) i chrzecijaski, gdy stosunki handlowe zbli yy ich do Bizancjum. Bizantyscy budowniczowie wznosili im now stolic nad Donem (Sarkal obok dzisiejszej Biaowie y), a wraz z nimi przyby Konstanty z Tessaloniki (lata 857-858), znany nastpnie caemu wiatu pod imieniem zakonnem Cyryla. Dzieo jego apostolstwa nie dotaro jednak od Donu ani nawet do Dniepru i faktem jest, e ani w. Cyryl, ani te brat jego, w. Metody - pniejsi apostoowie Sowiaszczyzny poudniowej i zachodniej - nie mieli zgoa nic wsplnego ze Sowiaszczyzn wschodni. W poowie IX wieku zjawi si od pnocy nowy a wielce niebezpieczny wspzawodnik handlu wzdu Dniepru: Waregowie ze Skandynawji. Wy szo ich polegaa na tem, e byli oni ludem eglarskim, umiejcym budowa odzie, a wic zdolni opanowa drogi wodne Podnieprza i Powo a, gdy tymczasem Finowie, Jugra, wschodni Sowianie, Bugarzy i Chazarzy, umiejc sporzdza tylko odzie prymitywne (bdce po prostu wydr onemi pniami drzew)iii, nie mogli zapdza si rzekami daleko. Przestrze pomidzy Batykiem a Carogrodom dzielia si te przez dugie wieki na kilka stref porednictw handlowych i od czasw greckich dopiero zdarzyo si po raz pierwszy w r. 838, e kto przeby j. ca. Byli to wysannicy skandynawskiego ludu Swijw, z plemienia Rus. Dalekie wyprawy eglarskie byy oddawna kwestj ekonomicznego bytu dla poudniowej Skandynawji; znaa te caa Europa zachodnia normandzkich twrcw pastw nadmorskich, wikingw, ktrych rodzonych braci nazwano na Podnieprzu waregami. Nawiedzali oni oddawna krainy nad Dwin zachodni i New, lecz tylko sporadycznie, bo nawet dotarszy w okolice jeziora Ilmenu, niewielkie odnosili z tych wypraw korzyci. Dowiedziawszy si atoli, e gdzie dalej na poudniu s kraje bogate, do ktrych wszystkie te ludy pnocne dostarczaj futer, nie spoczli, a rzecz t zbadali bli ej i pozbierali informacje w szeregu wypraw eksploracyjnych, podr y, przedsibranych w celu odkry geograficznych nad Dniepr, Don, morze Czarne i Wog. Stwierdzili, e jezioro Ilmen stanowi klucz do wszystkich drg wodnych tej strony wiata, jako poo one na rozstajach, czcych morze Batyckie z Czarnem i Kaspijskiem, Skandynawj z Carogrodem i kalifatami Azji muzumaskiej. Okoo roku 850 zaczynaj si systematyczne najazdy Waregw celem opanowania grnych biegw Dniepru i Wogi. Chodzio Rusom o to, eby osi bli ej pocztkw zotodajnych drg wodnych, przyczem ostatecznym celem zamierzonej ekspansji byo zote miasto: Carogrd. Zaczyna si put' iz Warjag w Greki, majca stanowi haso dwu nastpnych wiekw. 4

Ludy sowiaskie i fiskie okoo Ilmenu zawary sojusz przeciw Waregom, lecz bezskutecznie. W latach 859-862 rozstrzygna si walka na rzecz Rusw i aglowe odzie wareskie spuszczono po raz pierwszy ju i na Wog. Tak zaczyna si historja tych krajw od wojen handlowych. Nie rolnik, lecz kupiec nadaje tu pitno historyczne.

II. RU JAKO DROGA DO GRECJI.

(860-1043.) Waregowie pragnli zdoby sobie pastwo nad Bosforem, a Podnieprze miao dla nich warto i znaczenie jedynie jako droga do Grecji. Wrd wschodnich Sowian zakadali tylko stacje wojenne i handlowe, a caa ich dziaalno posiadaa wszelkie cechy wiadomej tymczasowoci. Oni te sami pozostali tylko dru ynami, skupionemi okoo pewnych grodw, w nieustannem pogotowiu do wypraw. Jedna z dru yn wareskich pod ya Dnieprem a do kracw osadnictwa, t. j. do Kijowa i wydara tamtejsze krainy zwierzchnictwu chazarskiemu. Std ju pomidzy r. 860 a 865 odbya si pierwsza wyprawa wareska pod Carogrd. Inna dru yna, zajwszy w r. 862 Nowogrd nad Ilmenem pod wodz Rusa R u r y k a, wybieraa si rwnie na Kijw - lecz dopiero w 20 lat potem, w r. 882, znalazy si wszystkie stacje wareskie okoo Ilmenu i wzdu Dniepru pod jednym wsplnym kierunkiem. Dokona tego nastpca Ruryka, Oleg (879-912), wierny opiekun nieletniego jego syna i dziedzica, Igora (912945). Oleg wyprawia si na Bizancjum w r. 907, wymusi gruby okup i nader korzystny traktat handlowy. Najwiksz wypraw urzdzi Igor w r. 941 w 10.000 odzi aglowych, ale pora on ogniem greckim, sam ledwie zdoa si ocali ucieczk w 10 odzi. Powrci na wody Bosforu w trzy lata potem z now waln wypraw i wzi okup, lecz musia przysta na traktat handlowy na warunkach gorszych, ni za pierwszym razem. Dwa razy ulegaa wrd tego droga do Grecji zamkniciu, zatarasowana przez dzicz koczownicz. Raz w r. 884, gdy na stepy na poudnie od Kijowa przesiedlia si wikszo Madiarw z nad Wogi i Kamy, co jednak trwao zaledwie sze lat, gdy dzicz madiarska przeniosa si na niziny wgierskie, sprowadzona przez cesarza niemieckiego przeciw pastwu wielkomorawskiemu. Drugim razem zajli stepy poudniowe w r. 915 wyparci przez Chazarw z nad morza Kaspijskiego Pieczyngowie, lud turaski. Po niedugim czasie sprzymierzy si z nimi Igor przeciw Bizancjum. Dziki Rusom nawizay si tedy stosunki pomidzy dorzeczem Dniepru a cesarstwem greckiem. Wpywy chrzecijaskie poczynaj skutkiem tego dziaa, a wdowa po Igorze, Olga (945-964), zjechaa w r. 957 do Konstantynopola i przyja tam chrzest - w obrzdku grecko-katolickim. (schyzmy jeszcze nie byo). Obstawa jednak przy pogastwie syn jej, wiatosaw (964-973), ktry dwa razy wyprawia si na pwysep bakaski (967, 969), dwa razy zdobywa i traci pastwo bugarskieiv, a zgin od Pieczyngw (pozyskanych tymczasem przez Bizancjum) podczas przygotowa do trzeciej wyprawy (973). Wyprawy wiatosawa stanowiy pierwsze zetknicie si Sowiaszczyzny wschodniej z poudniow; niosy za nadto zarodek zetknicia i z zachodni Sowiaszczyzn: Waregowie dowiedzieli si w Bugarji, ktrdy sprowadzano na pwysep bakaski z Zachodu srebro i konie. Zainteresowali si podunajskim szlakiem handlowym, czcym Europ rodkow z pwyspem bakaskim, i poczli bada spraw, ktrdy mogliby mie do tego traktu dostp od Kijowa. Szlak w mia kilka odgazie ku pnocy. Najbardziej wschodnie z nich wiodo przez wwz dukielski w Karpatach na ziemi 5

polskiego ludu Lachw. Siedziby jego, sigajce mniej wicej od Sanu do Strypy i grnego Bugu, stanowiy jakby poudniowe przedu enie Mazowsza. Ani Mazowszanie, ani Lachowie nie nale eli jeszcze do pastwa piastowskiego, pogr eni w pierwotnym bycie plemiennym pod drobnymi ksi tkami grodowymi. Nie byo te jeszcze od wschodu bezporedniego ssiedztwa z osadnictwem wschodnio-sowiaskiem, gdy z jednej strony z prawego brzegu Bugu koczowaa Jawie , z drugiej za nad grn Prypeci i najbardziej zachodniemi jej dopywami nie byo zgoa osad ludzkich. Ju w om lat po mierci wiatosawa rzucono si do opanowania nowo odkrytej drogi. Po trupach sprzyjajcych chrzecijastwu braci przyrodnich, Olega (zabity w r. 977) i Jaropeka (980), dochodzi do wadzy nad dru ynami Rusw (i biernie ulegym ywioem sowiaskim) zrodzony z niewolnicy inny syn wiatosawa, Wodzimierz (980-1015), jako zacieky naczelnik stronnictwa pogaskiego. Zaraz w drugim roku swego panowania ide Woodimer k Lacham i zaj hrady ich, Priemyszl, Czerwe i iny hrady. Tak brzmi dosownie zapisek najstarszej kroniki ruskiej (t. zw. Nestora), a sowa te stanowi wiadectwo niewzruszone, e Wodzimierz zaj ziemi polsk, e krainy te nie zaliczay si bynajmniej do osadnictwa Sowiaszczyzny wschodniej. W ten sposb nastpio w r. 981 pierwsze zetknicie ze Sowiaszczyzn zachodni. Drog, majc doprowadzi Rusw przez ziemi Lachw na Wgry i dalej nad dolny Dunaj, otoczono szczegln opiek. Urzdzono na tamtejszych grodach szereg zbrojnych stacyj wareskich, nadto, eby sobie ubezpieczy tam dostp od wschodu, zao ono w r. 988 grd nowy, nazwany imieniem zao yciela: Wodzimierz (woyski). Przypuszczano, e droga ta przyda si tak e do celw wojennych, do wypraw na Bakan. Wodzimierz dziaa przeciwko Bizancjum systematycznie. Szczeblami tej akcji byy wyprawy bugarskie 985 i 986 roku, tudzie wyprawa r. 988 na wybrze e czarnomorskie, przedsiwzita pomimo to, e cesarz grecki sam pierwszy wyprawi do Kijowa poselstwo z prob o pokj, ofiarowujc Wodzimierzowi rk cesarzwny Anny. Musiaby si oczywicie ochrzci. Warunek ten odrzuciwszy, podpyn Wodzimierz pod czarnomorskie miasto Cherson. Wyprawa przybraa wynik tak katastrofalny, e Wodzimierz znalaz si na asce i nieasce cesarza. Ogooconego z wojska nie puszczono z pod Chersonu, pki tam zaraz na miejscu chrztu nie przyj. Przystano potem na warunki poprzednio ofiarowane i cesarzwn w ma estwo mu dano. Anna bya rodzon siostr cesarzowej rzymskiej, Teofanji, synnej ma onki Ottona I. Dynastja Rurykowiczw wchodzi szybko w stosunki z dworami Zachodu, ssiadujc od czasu zajcia ziemi Lachw nadto i z polskimi Piastami, i z wgierskimi Arpadami. Z samym Rzymem utrzymywa Wodzimierz stae stosunki. Chrzest przyj by (podobnie jak Olga) w kociele katolickim, w obrzdku grecko-katolickim (schyzmy wwczas nie byo; w samym e zreszt Chersonie spotka si z posami papieskimi). Stosunki ze wiatem aciskim miay si rozwija i zacienia coraz bardziej, zwaszcza, e przybywajce wci ze Skandynawji nowe dru yny wareskie byy obrzdku aciskiego. Wrd Rusw Podnieprza spotykay si tedy obydwa obrzdki: wschodni i zachodni. Wrd sowiaskiej ludnoci odbywaa si praca misjonarska rwnie w obydwch obrzdkach. A do Pieczyngw zapdzi si synny w. Bruno z Querfurtu, misjonarz z porki polskiej, wielbiciel Bolesawa Wielkiego. Znaczn cz dorzecza Prypeci, Turowszczyzn, nawraca biskup koobrzeski, Reinbern. R nica obrzdku nie stanowia na dworze kijowskim najmniejszej przeszkody.

Biskupi ci mieli wsplniczk acistwa w ksi niczce szwedzkiej, onie Jarosawa, syna Wodzimierzowego, a jednak w niej wanie znaleli przeciwniczk - nie z wyznaniowych tedy wzgldw, lecz z politycznych. Chodzio o spraw nastpstwa po Wodzimierzu. Mia do tego suszne prawa synowiec Wodzimierzw, wiatopekv, ktry zyska oparcie w pot nym wadcy Sowiaszczyzny zachodniej, bdc od r. 1012 ziciem polskiego Bolesawa Wielkiego. Wodzimierz wola oczywicie przekaza Kijw synowi Jarosawowi, ni synowcowi - i wiatopek znalaz si w wizieniu wraz z on. Bolesaw uj si za crk, a zwyciska jego wyprawa roku 1013 miaa istotnie ten skutek, e gdy we dwa lata potem nastpia mier Wodzimierzowa, wadc Kijowa zosta wiatopek. Ale Jarosaw nie da za wygran i sprzymierzy si przeciw polskiemu wadcy z Henrykiem II niemieckim. Pokonany zosta na gow. Bolesaw zajmuje w r. 1018 Kijw i stojc u szczytu powodzenia... opuszcza jednak e spraw zicia, powraca do Polski, a wiatopeka pozostawia wasnemu losowi. Ten pobity przez Jarosawa w r. 1019, ucieka i nie pojawia si ju na widowni dziejowej. Bolesaw Wielki porzuca spraw zicia z widoczn wiadomoci i z wasnej woli. Gdyby by chcia, mg by utrzyma go przy Kijowie. Wszak wada tym grodem i czu si tam panem; czu si wadc od aby po Dniepr, skoro z Kijowa wyprawia dwa poselstwa, do obydwch cesarzy: do rzymskiego cesarza Henryka II w Niemczech i do Bazylego II w Carogrodzie, ogaszajc si ich ssiadem, proszc o przyja, a gro c w razie nieprzyjani. Od aby po Dniepr wada Bolesaw Wielki, mocarz Sowiaszczyzny. Nie chodzio o prosty podbj, lecz o ten rodzaj zwizku pastwowego, ktry nowoczesne sownictwo zowie federacyjnem. W ten sposb by ju Bolesaw Wielki zwierzchnikiem Pomorza, Poabia, Moraw, w ten sposb pojmowa zwierzchnictwo nad Kijowem - i dlatego-to obojtn stawaa si sama osoba ksicia kijowskiego. Te zamiary wzgldem Wschodu okazay si niewykonalnemi bez poprzedniego wcielenia do pastwa polskiego ziemi Lachw i Mazowsza. Wyprawy Bolesawa Wielkiego - to tak e odkrycia geograficzne, ktre pouczyy o tem, co swoje (polskie), a nie swoje, chocia pobratymcze. Piastowie zmierzaj odtd przedewszystkiem do poczenia wszystkich ziem polskich. Sam Bolesaw Wielki usun w r. 1019 zaogi wareskie z grodw na ziemi Lachw i przyczy j do pastwa piastowskiego. Syn jego i nastpca, krl Mieszko II, opanowa Mazowsze. Korzystajc nastpnie z ci kich kopotw Mieszka II, zaj Jarosaw na nowo w r. 1031 ziemi Lachw, ktra pozostaa przy Rurykowiczach do r. 1070. Zacza si nazywa ziemi grodw czerwieskich dlatego, i od wschodu wioda do niej droga przez grd Czerwie. Kazimierz Odnowiciel nie mg marzy o odzyskaniu tego kraju, bdc zale nym od przyjani Jarosawa, bo jego posikom zawdzicza zwycistwo nad mazowieckim Masawem (1047). Szczeglne zaiste koleje przechodzi stosunek Jarosawa do Piastw! Ksi ten dozna zrazu na sobie potgi dynastji polskiej, by nastpnie by wiadkiem szybkiego najni szego jej upadku, a wkocu samemu znw przyo y rk do jej odnowienia... Jarosaw przedsiwzi w r. 1043 wypraw na Carogrd, ju ostatni. Obfitowaa ona w same tylko klski. W pokoju, zawartym w r. 1046, znalaza si znw cesarzwna grecka: Jarosaw prosi dla swego syna, Wsewooda, o rk crki cesarza Konstantyna Monomacha (imieniem znowu Anny) i otrzyma j. Z ma estwa tego pochodzi ksi Wodzimierz Monomach, ktrego imi jest synonimem innego ju okresu dziejw.

W roku owym ostatniej wyprawy carogrodzkiej, w r. 1043, przybya te ostatnia wie a dru yna wareska ze Skandynawji. Odtd ustaje immigracja Rusw. Rwnoczesno dat wymowna. Przybywali do wschodniej Sowiaszczyzny dopty tylko, pki Podnieprze byo dla nich drog do Grecji.

III. ROZBIE NO SPOECZESTWA I PASTWA

(do r. 1054). Panowanie wareskie nie miao w tym okresie (ani nawet za Jarosawa) granic terytorialnych, okrelonych choby mniej wicej; nie cigno si bowiem bez przerw przez zwarta terytorja, lecz szerzyo si jakby skokami, przeskakujc znaczne przestrzenie, od jednej stacji wojenno-handlowej do drugiej. Zachodz powa ne wtpliwoci, czy w poowie XI wieku obejmowao ono ju wszystkie krainy Podnieprza, oddalone bardziej od znaczniejszych drg wodnych. Na poudnie sigao panowanie Wodzimierza i Jarosawa do rzeki Suy (poza ktr koczowali Pieczyngowie, a nastpnie Poowcy), na lewym za brzegu Dniepru tylko do Rosi. Poza Podnieprzem bya stacja wareska od czasw jeszcze Ruryka w Rostowie; Wodzimierz zao y ich kilka na zdobytej ziemi Lachw, a Jarosaw doda trzy nowe: stacj sta w Jurjewie (Dorpat) po zachodniej stronie jeziora Czudzkiego i dwie niestae, zrazu przez lato tylko utrzymywane, w dwch ogniskach ludw fiskich: w Suzdalu wrd Mery i w Muromie wrd Mordwy. Kraje porednie pomidzy Su a Muromem nie byy znane Waregom ani nawet jeszcze z pocztkiem XI wieku. Granice panowania byy tem wtpliwsze, e wojny, prowadzone przez Rurykowiczw, nie mieway na celu zdobyczy terytorjalnych. Chodzio tylko o wymuszenie coraz lepszych warunkw handlowych, o zamanie danego monopolu u ociennych i cignicie nowego dziau handlu na targowic kijowsk czy nowogrodzk, o zdobycie nowej drogi handlowej, stanowicej dotychczas wyczno Chazarw czy Bugarw nadwo askich i t. p. Tak np. wiatosaw, zdobywszy w r. 965 cae pastwo Chazarw, nie zatrzyma ani skrawka ziemi, poprzestajc na tem, e zmusi ich przepuszcza kupcw przez Don; pastwo za chazarskie istniao nadal. Pojcie zwierzchnoci terytorjalnej nad ziemi sam byo zgoa nieznane wschodniej Sowiaszczynie owych czasw. Ziemia stawaa si wasnoci tego, kto j pierwszy osiedli, obrobi, pocz wyzyskiwa owami, rybowstwem, bartnictwem. Ksi nie mia w tej dziedzinie ycia adnego prawa wy szego. Narwni z kimkolwiek mg obrobi ziemi pust i, zajwszy j z tego tytuu, zostawa wacicielem ziemskim, jako prywatny waciciel-gospodarz, lecz bynajmniej nie z racji zwierzchnictwa pastwowegovi. Podobnie zwierzchno wareska nad Sowianami bya zwierzchnoci bez pierwiastka pastwowego. Najazd ich nie by zdobywaniem ziemi na Sowianach, lecz tylko wymuszaniem utrzymania i danin. Waregowie nie pragnli bynajmniej wasnoci ziemskiej. Dru ynnik ksi cy wareski stawa si nieraz kupcem, lecz rolnikiem w tym okresie adn miar! Dru ynnicy pozostali ywioem ruchomym, zaogujcym po grodach na utrzymaniu ksi cem. Nie o zao enie pastwa szo Waregom, lecz o ycie cudzym kosztem i o bogacenie si. Ju za Olgi powstay okoo jeziora Ilmenu specjalne targowiska ksi ce, nazwane pogostami, poniewa przybywali tam gocie, t. j. kupcy obcy. Przez dugie wieki trwa te we wschodniej Sowiaszczynie handel na rachunek ksi cyvii.

Wadza ksi ca wobec ludnoci sowiaskiej ograniczaa si do spraw o powinno wojskow i wybieranie daniny. Jeniec wojenny stanowi wyczn wasno ksicia; mo na go byo u y do robt przymusowych lub sprzeda kupcom wschodnimviii. Waregowie nie zajmowali si ani rzdem, ani administracj - a zgoa ju mylnem jest mniemanie, jakoby wnieli byli do Sowiaszczyzny wschodniej feudalizm. Panowanie Rurykowiczw byo wsplnot rodow, nie rozdzielon, lecz tylko podzielon na udziay, z ktrych aden nie ma by przywizanym dziedzicznie do pewnej gazi rodu. Starosta rodowy dzier y Kijw, inni za otrzymuj grd bardziej lub mniej intratny, stosownie do miejsca, zajmowanego w hierarchji rodowejix. Ka dy Rurykowicz przechodzi tedy kolejno, stopniowo na coraz wy szy szczebel hierarchji w rodzie i na coraz intratniejsze ksistwo. aden ksi nie by zwizany na stae z adnem ksistwem, ani materjalnie, ani moralnie; adna dzielnica nie bya mu gniazdow, dziedziczn z dziada pradziada. Jeden tylko zachodzi wyjtek: komu zmar ojciec przed dziadkiem, stawa si izgojem (wykolejecem), traci prawo do postpu w hierarchji rodu i grodw i musia poprzesta wraz z caem ju dalszem swem potomstwem na ojcowinie, jak ona bya w chwili mierci ojca. Wyjtkowo wic tylko w udziaach izgojw (np. Poock) moga si wytwarza jaka tradycja dynastyczna i wyrabia jakie ustalone stosunki pastwowe. Starosta rodowy, ksi kijowski, posiada w zasadnie wadz patrjarchaln nad krewniakami, lecz nie by zgoa ich zwierzchnikiem pastwowym. Nie byo adnego wielkiego ksicia kijowskiego, ani nawet tytu wielkoksi cy nie by znany. aden ksi dzielnicowy nie paci daniny ksiciu kijowskiemu. Zachodzi tu r nica zasadnicza pomidzy dziejami Sowiaszczyzny wschodniej a Europy zachodniej i rodkowej. Wszystkie narody europejskie zaczynay od organizacji pastwowej, narzuconej sobie przez zdobywcz dynastj poczem nastpuje walka spoeczestwa o wpyw na pastwo, a dochodzi si do pastwa, opartego na spoeczestwie. Ale Waregowie cakiem pastwa nie tworzyli i okres wareski nie jest wcale narzuceniem pastwa spoecznociom wschodnio-sowiaskim. O ile za miaoby si uwa a panowanie ich za pastwow stron dziejowego ycia Sowiaszczyzny wschodniej, dojdzie si do nieznanego Zachodowi widoku: odsoni si rozbie no spoeczestwa a pastwa. Nie mogo nie by rozbie noci takiej tam, gdzie marzeniem dynastji byo porzuci kraj opanowany. Wszak Rurykowicze pragnli rzuci Podnieprze, a zdoby sobie pastwo na Bakanie, wyzyska podwadne ludy sowiaskie do celu, nie majcego adnego zwizku z interesami spoeczestwa, a nawet pozostajcego z niemi pod niejednym wzgldem w jaskrawem przeciwiestwie. Sprzecznoci tej objawem jest te ustanowienie stolicy w Kijowie, miecie posiadajcem do tego najmniej warunkw. Okoliczne krainy byy ubogie, a zamo no Kijowa polegaa nie na produkcji, lecz na porednictwie tylko tranzytowem: poo ony przytem na granicy osiedlenia i nara ony na napady Pieczyngw, mia poo enie jak najkopotliwsze. Ale dynastja zrobia stolic z Kijowa, bo by najdalsz stacj poudniow ich drogi do Grecji. Pierwszestwo Kijowa oparte byo na zamiarze zdobycia Carogrodu, a potem Cerkiew urobia z niego macierz grodw ruskich ze wzgldu na awr Peczersk. awra owa kijowska, to najstarszy monaster Sowiaszczyzny wschodniej, zao ony na wzr witej gry greckiego Athosu i wierna kopja jego anarchji kocielnej, pokrytej pozorami najcilejszej obserwancji. Obchodzia si i obchodzi dotychczas Athos bez jakiejkolwiek wsplnej 9

reguy, nie miaa jej te i nie ma dotychczas awra Peczerska w Kijowie, ani adna z rozlicznych awr naladowniczych. Kijowska bowiem awra jest macierz monasterw caej Sowiaszczyzny wschodniej, i dlatego-to Kijw uznanym zosta - przez porednictwo pimiennictwa klasztornego - za macierz grodw ruskich. Na tem naladownictwie Athosu i na sprowadzaniu niektrych rzemielnikw z Grecji kocz si wpywy bizantyskie w tym okresie. S one minimalne. Do Cerkwi wschodnio-sowiaskiej wprowadzono bowiem liturgj nie greck, lecz bugarsk. Do wyjtkw nale a kapan, znajcy jzyk grecki, a wic Cerkiew podlega nie bizantyskim wpywom, lecz bugarskim. Uczono bizantyska nie promieniowaa cakiem na Sowiaszczyzn wschodni. Bugarska cyrylicax - uwa ana za abecado narodowe przez szczeglne nieporozumienie - nie nadawaa si zgoa dla Sowian wschodnich i daa si te srodze we znaki rozwojowi jzyka i pimiennictwa. Staa si form, w ktr wtaczano jzyk przemoc. Podczas gdy na Zachodzie abecado aciskie przystosowywao si do najrozmaitszych jzykw, we wschodniej Sowiaszczynie nasta odwrotny rzeczy porzdek. Pocztki pimiennictwa zapowiaday si wietnie, lecz potem nie zdoano przez wieki cae wyj ze stadjum pocztkowego. Najstarsze pomniki pimiennictwa cerkiewnego datuj z pocztku XI wieku, a sawne latopisy zaczynaj si ju od. r. 1039 - gdy tymczasem pierwsza ksi ka, pisana przez Polaka, i to nie po polsku, lecz po acinie, powstaa okoo r. 1208 (kronika Kadubka). Podobnie szybko rozwijao si Podnieprze ekonomicznie; rozwin si handel i zakwitny miasta, kiedy w Polsce zaledwie wyaniay si jakie podegrodzia. Cay ten rozwj mia by w krtkim stosunkowo czasie wstrzymany, jakby sparali owany. Zagadka ta tumaczy si rozbie noci spoeczestwa a pastwa, co pocigno za sob sparali owanie jednego i drugiego. Organizacja spoeczna polegaa zrazu na ustroju rodowym. Pierwotny jej typ utrzyma si dugo na ubo szem poudniu Podnieprza, i tam staa si najni sz jednostk administracyjn werw', t. j. rd i obszar jego wasnoci: Na zamo niejszej pnocy powstaa wczenie wasno indywidualna, a rd rozwiza si wczeniej, zanim zdoa zaj ca okoliczn ziemi. Takie grunty nie zajte (nader rozlege) stay si wasnoci woosti, organizacji tylko terytorjalnej, nie uwzgldniajcej pokrewiestw. Tak woost' Jako te werw' posiaday samorzd pod swymi starostami rodowymi i woostnymi, dzier cymi zarazem wadz sdow w sprawach cywilnych. W karnych nie ucieka si nikt do sdw, boby sobie tem ubli y. Od tego bya krwina, msta, prawo zemsty krwawej. Z powodu wielkiej rozlegoci woosti stay si na pnocy niemo liwemi zgromadzenia oglne caej ludnoci, powszechne we wszystkich krajach wszystkich czasw, jako najprymitywniejsza instytucja spoeczna. Musiano poprzesta niebawem na zjazdach starostw woostnych, starszyzny, przedstawiajcej zbir osad wiejskich (derewni). Zgromadzenia oglne - wiecze - utrzymay si tylko po miastach. Na zamo niejszej pnocy rozwiny si one stopniowo w instytucj prawn, podczas gdy na poudniu wiecze oznaczao jakkolwiek przygodn narad gromadn. W najbogatszem jednak tylko miecie, w samym Nowogrodzie Wielkim, rozwiny si wiece w instytucj prawn regularn i w zgromadzenia prawodawczexi. Pierwsze pisane prawo wieckie posiad rwnie Nowogrd Wielki. Nowogrodzkiem ustawodawstwem jest t. zw. pierwsza redakcja Prawdy Ruskiej, najstarszy pomnik prawny Sowiaszczyzny wschodniej, ktry powsta za czasw Jarosawa. Stanowi on objaw nie ksi cej wadzy bynajmniej, ale woli spoeczestwa nowogrodzkiego. Wyra enie Rusin (t. j. potomek 10

skandynawskiego Rusa), u yte tam w przeciwiestwie do ludnoci rodzimej, wiadczy nie tylko o tem, e nie nastpio jeszcze zlanie si Waregw ze Sowianami, lecz dowodzi zarazem ponownie rozbie noci spoeczestwa a pastwa. Okres wareski zjednoczy ludy wschodniej Sowiaszczyzny dynastycznie. Wsplnota rodowa Rurykowiczw, ktrej si zbrojn i naczelnym stanem s owi Rusini - otrzymuje ogln nazw Rusi. Ludy w tej Rusi osiade nie poczuwaj si atoli i nadal jeszcze do adnej wsplnoci.

IV. O DROG POPRZECZN PRZEZ RU.

(1054-1174.) Panowanie Rurykowiczw nie mogo wytworzy pastwa, dopki Ru nie stanowia kompleksu terytorjw zwartych, nieprzerwalnych, pki na obszarach jej rozporzdzano komunikacj tylko odrodkow, okr ajc j na obwodzie, a nie znajc rodka. Utrudniay spraw ruchy, koczownikw na poudniowym wschodzie. Pod koniec pierwszej poowy XI wieku zacza si azjatycka wdrwka ludw, majca trwa dwa wieki, a ktrej dalsze fale poruszyy Sowiaszczyzn wschodni. W r. 1055 zjawiaj si mongolscy Poowcy, bardziej wojowniczy i lepiej zorganizowani, ni wyparci przez nich (na dunajsk Dobrud ) Pieczyngowie. Poowcy wdarli si klinem pomidzy ormiask a bugarsk sfer handlow, a Rusi poudniowej grozia z tego powodu ruina, o ileby nie otwara sobie drogi z Kijowa przez Czernihowszczyzn i Siewierszczyzn, przez Desn i Sejm na grn Ok. Jakiekolwiek znaczniejsze wsplne przedsiwzicia byy atoli niemo liwe dla braku jednoci wrd dynastji. amano nawet prawo rodowe. Zdarzyo si, e syn Jarosawa, Wodzimierz, ksi nowogrodzki, zmar na dwa lata przed ojcem (1052, 1054), a zatem wnuk Jarosawa, Rocisaw Wodzimierzowicz, stawa si izgojem i skutkiem tego dzielnica nowogrodzka (najbogatsza!) miaa si sta wyczn, dziedziczn wasnoci linji Rocisawiczw. Wsplnota rodowa doznaaby dotkliwego uszczuplenia; zapobiegajc temu, modsi bracia wypdzili Rocisawa z Nowogrodu i wyzuli go zupenie z panowania, nic innego wzamian mu nie dajc. Z synw Jarosawa najstarszy Izasaw odznacza si pewnem poczuciem monarchicznem i okazywa skonno do wprowadzenia pastwowoci w lune panowanie Rurykowiczw. Z jego inicjatywy wysza w r. 1067 prba ustawodawstwa ksi cego na ca Ru (t. zw. druga redakcja Prawdy Ruskiej), a eby dostojestwo ksi ce umocni wobec spoeczestwa, jako wadz zwierzchnicz wobec poddanych. Przez ustanawianie w danych wypadkach kar podwjnych, potrjnych, a nawet poczwrnych, prbowano ubezpieczy mienie ksi ce i wywy szy osoby, podlege ksi tom bezporednioxii. Izasaw skania si ku Rzymowi i dlatego mia wroga nieprzejednanego w awrze Peczerskiej. Rozam Kociow nasta by wanie w roku mierci Jarosawa (1054), a Cerkiew wahaa si a do r. 1147, dynastja za jeszcze du ej, pomidzy Rzymem a Carogrodem. awra tylko bya zdecydowan od samego pocztku. Przeciw Izasawowi wywoywaa bunty w Kijowie, przywoujc na jego miejsce modszych braci, wiatosawa, a po tego mierci (1076) Wsewooda. Powstay z tego walki 11

dynastyczne o Kijw, przechodzce z pokolenia w pokolenie, wrd ktrych nie wahano si przyzywa przeciwko sobie pomocy Poowcw. Izasaw dwa razy powraca do Kijowa (1069, 1077), oparszy si o krla polskiego, Bolesawa miaego. Ingerencja Polski nie bya bezinteresown. W marcu 1070 r. przyczy Bolesaw miay Grody Czerwieskie na nowo do pastwa polskiego. Ten stan rzeczy trwa atoli zaledwie 13 lat. Podczas ponownego upadku dynastji piastowskiej zebrali bezdomni Rocisawicze dru yn wojenn i zajli ziemi Lachw w r. 1083. Izasaw udawa si by o pomoc jeszcze dalej: Sam pojecha osobicie do cesarza rzymskiego Henryka IV, syna za, wiatopeka, wyprawi a do Rzymu, gdzie wzi Ru w lenno od papie a Grzegorza VII, otrzymujc zato zachodni tytu krlewski. I ojciec, i syn pozostali wiernymi Rzymowi; wiatopek II (1093-1113) by rwnie unit, uznajcym papiestwo. Unitami bywali te metropolici kijowscy: Ilarion za Izasawa i Jefrem (1090-1096) za wiatopeka II. Niezbitym dowodem jednoci z Rzymem, pod koniec XI wieku i pniej jeszcze dochowywanej, jest kult w. Mikoaja Cudotwrcy, ktry wybuja we wschodniej Sowiaszczynie ponad wszystkie inne. wito to, ustanowione w r. 1087 przez papie a Urbana II, nie przyjte i nie uznane przez rozczony Koci grecki, zaprowadzone zostao wbrew temu przez Jefrema w metropolji kijowskiej. Wrd chaosu walk o Kijw i inne dzielnice przeszed niespostrze enie najwa niejszy fakt tego okresu: zao enie w r. 1090 stacji wareskiej w Rjazaniu przez ksicia Jarosawa wiatosawowicza (+ 1129, syn wiatosawa Jarosawowicza). To odkrycie najkrtszej drogi nad Ok stao si kamieniem wgielnym niezbdnej dla caej Rusi wielkiej drogi poprzecznej stanowi za miao o losach Kijowa, stosownie do tego, czy Rjazaskie ksistwo znajdzie si w rku yczliwem dla macierzy grodw ruskich, czy te nie yczliwem. Teraz podwjnie zale ao Kijowianom na tem, eby wej w bli szy zwizek z pnocnemi osadami Sowian w fiskich krainach. Poniewa one przeszy na linj perejasawsk Wsewoodowiczw, wezwali Kijowianie w r. 1113 na swoje ksistwo gow tej linji, Wodzimierza Monomacha. Zaostrzyy si przez to jeszcze bardziej walki dynastyczne Rurykowiczw. Izasawicze, pozbawieni Kijowa, sprzymierzyli si z Rocisawiczamixiii przeciw Wsewoodyczom, co zachcio wiatosawowiczw do walki z Moriomachem. Kiedy wrd tych wojen przeszed Murom (nad doln Ok) pod wadz ksicia rjazaskiego, wystawi Monomach przeciw Muromowi now warowni: Wodzimierz nad Klam. Syn jego, Jerzy Dogoruki, wszcz szereg wojen z Rjazaniem, drog za w kierunku Rjazania ubezpieczy sobie w ten sposb, e opanowa w ziemi Muromcw dolin rzeki Moskwy i urzdzi w r. 1147 stacj wojenn (z ktrej nastpnie uroso miasto Moskwa) w miejscu, gdzie rzeka ta zmienia bieg i zbli a si najbardziej do Klamy, wskazujc linj niemal prost do Rjazania. Ale dopiero w r. 1155 zd y Dogoruki zawadn Kijowem; panujc tam atoli zaledwie trzy lata, nie utwierdzi cznoci Kijowa z osadami pnocnemi. Kijowianie poddaj si natenczas ksiciu rjazaskiemu (Izasawowi III Dawidowiczowi), prbujc szczcia ze wiatosawowiczami przeciw Monomachowiczom, rwnie bezskutecznie. Nastaa tylko jeszcze zacieklejsza walka o Kijw, do ktrej mieszao si ksi t coraz wicej, wyganiajc si wzajemnie bez koca, a powoujc na superarbitrw coraz czciej Poowcw. Dzicz poowiecka nale aa ju do organizmu Rusi poudniowej. Nie mogc si obroni mongolskim koczownikom (nie otrzymujc adnej pomocy od Rusi pnocnej), pogodzili si z nimi ksi ta 12

poudniowi. Wodzimierz Monomach o eni nawet syna swego, Jerzego Dogorukiego, z ksi niczk poowiecka, a zato miesza si w zatargi poowieckich ksi t, dyplomatyzowa wrd nich, bywajc zawsze w sojuszu z jak hord przeciw innej hordziexiv. W ten sposb osabia przynajmniej si ich naporu i to stanowi jego zasug: on bowiem jedyny nie pozostawa przynajmniej biernym wobec kwestji poowieckiej. Jerzy Dogoruki kroczy ladami ojca w polityce kijowsko-poowieckiej; zerwa natomiast z kierunkiem ojca i dziada syn Jerzego i ksi niczki poowieckiej, Andrzej Bogolubski. Ksi ten nie tylko nie bierze udziau w powszechnej walce o Kijw, ale wrcz nie chce by ksiciem kijowskim. Przenis si w zupenoci na Zalesie (jak zaczynano nazywa pnocno-wschodnie osadnictwo sowiaskie na obszarach fiskich) i cae ycie powici urzdzaniu tam Rusi Nowej. Zrywajc cakiem z Kijowem i ca wsplnot rodow Rurykowiczw, przyjmuje tytu wielkiego ksicia wszystkiej ziemi rostowskiej (po raz pierwszy wogle u yto tu wrd Rurykowiczw tytuu wielkoksi cego). Panowanie swe rostowskie pragnie on wyodrbni zupenie z Rusi i to a do zerwania z ni zwizku cerkiewnego. Mianujc si wielkim ksiciem, nie zamierza bynajmniej przenosi na swoj linj przestarzaej godnoci starosty rodowego, lecz pragn godno ow znie. Zakada w ziemi rostowskiej panowanie swoje osobiste, dziedziczne poza wsplnot dynastyczn (jakby izgoj), z t myl, eby krewniacy byli mu nie modsz braci, lecz podwadnymi wyrczycielami w sprawowaniu wadzy. Myl ta okazaa si atoli w praktyce pr nem marzeniem. Ilo dzielnic ksi cych wzrastaa coraz bardziej (w r. 1170 byo ich 72), a wszyscy byli z tego zadowoleni. Dla Rusinw rozdrabnianie dzielnic stanowio rkojmi utrzymania ich stanu dru ynnego, a wojna wszystkich przeciw wszystkim bya ywicym ich ywioem; miasto te ka de radeby by stolic osobnego ksistwa; Cerkiew za za mao posiadaa nauki, eby growa nad spoeczestwemxv. Pojcie jedynowadztwa wygaso nawet w Cerkwi, co dowodzi zupenego braku wpywu poj bizantyskich. Brak wyksztacenia teologicznego sprawia, e misjonarska dziaalno Cerkwi wywoaa wrd nawracanych na pnocy ludw fiskich t. zw. dwojewierje, t. j. dwureligijno, w ktrej pogastwo pozostao treci, a chrzecijastwo dostarczao tylko form zewntrznych. Rurykowiczom byy sprawy wyznaniowe a do czasw Monomachowiczw obojtnemi. Zwizkw rodzinnych poszukiwali nadewszystko w rodach skandynawsko-normaskich, a wic rzymskokatolickich. Pena bya acistwa najbli sza rodzina Monomacha ( ona, synowa, wnuki). Stosunki z Rzymem byy wci o ywione, czstokro przyjazne, tak w poudniowej, jako te w pnocnej Rusi. Zwyci y jednak wkocu kierunek przeciwny, dziki temu, e nienawi do Rzymu, pielgnowana w kijowskiej awrze i jej filjacjach, opanowaa pimiennictwo cerkiewne. Kamieniem wgielnym staa si tu t. zw. Kronika Nestora (gotowa w r. 1116), dzieo, w ktrem szalona nienawi do acistwa idzie o lepsze z niesychanem nieuctwem teologicznem. Za Monomachowiczw (Monomach + 1125) owiadczono si ostatecznie przy greckiem prawowierju i zerwano z Zachodem. Pocztek wiadomego prawosawja wrd hierarchji cerkiewnej datuje si od r. 1147. Wwczas Izasaw II kijowski chcia ustanowi metropolit wbrew patrjarsze carogrodzkiemu, lecz cz biskupw sprzeciwia si stanowczo takiemu zrywaniu zwizku z Bizancjum, a awra przywoaa wwczas do Kijowa Jerzego Dogorukiego, ktry w ten sposb wyszed na bojownika prawowierja. Syn jego, Andrzej Bogolubski, w tem jednem do ojca by podobny, e adnych zwizkw z Zachodem ju nie utrzymywa. Je eli marzy o zerwaniu z metropolj kijowsk, rozumia to tylko w ten sposb, eby zao y u siebie, we Wodzimierzu nad Klam, drug metropolj, rwnorzdn, rwnoleg, tak samo prawowiern. 13

Te pragnienia wasnej metropolji skoczyy si fatalnie i dla kandydata ksi cego, i dla samego ksicia; kandydatowi zadano mier wrd torturxvi, przeciwko ksiciu za zaczy si spiski. Podczas gdy Kijowianie spodziewali si osign swe cele polityczno-handlowe przez poddanie si Rjazaniowi, myla Andrzej Bogolubski o tem, jakby Rjaza podbi, a Kijw zniszczy: wtenczas bowiem dopiero byaby jego wszystka ziemia rostowska zabezpieczon od czyjejkolwiek hegemonji i na przyszo. Postp Zalesia opiera Bogolubski na ruinie Rusi poudniowej. W rozprawie stanowczej o opanowanie drogi poprzecznej powa nym, rozstrzygajcym czynnikiem mg by sta si Nowogrd W. Owiadcza on si przeciw Dogorukiemu i Bogolubskiemu, zwaszcza odkd ten posun w r. 1164 panowanie swe znacznie w d Wogi kosztem Bugarwxvii. Zachodzia obawa, e centralna targowica Pnocy przeniesie si gdzie na Zalesie, a w takim razie Nowogrd W. zeszedby na drugi plan. Zawrzaa wic walka, do ktrej obie strony szukay sprzymierzecw na caej Rusi. Kijw stan po stronie Nowogrodu. Andrzej ponis pod Nowogrodem waln klsk dnia 25 lutego 1169 r.; lecz powetowa j sobie na poudniu, a zwyciski Nowogrd nie uczyni zgoa nic dla obrony sprzymierzonego z sob Kijowa. W sojuszu z Poowcami i 11 dnymi upw Rurykowiczami ruszy Andrzej Bogolubski na Kijw. Zrabowano doszcztnie macierz grodw ruskich. Napr no prbowa Kijw wyzwoli si z pod hegemonji ziemi rostowskiej, bo gdy Bogolubski utworzy przeciwko niemu drug koalicj, dostarczyy mu posikw nawet Rjaza i Nowogrd W., dr c przed zemst wielkiego ksicia. Splondrowano tedy macierz powtrnie w r. 1170. Nowogrd, e opuci spraw Kijowa, musia w ostatecznej konsekwencji tej polityki przyj syna Bogolubskiego na ksicia u siebie. Po niewczasie spostrzegli si Nowogrodzianie, gdy Bogolubski zdoby w r. 1172 na Bugarach i zaj na stae ujcie Oki. Prbujc przeci handlowi Zalesia dalsz drog na pnoc, zao yli w r. 1174 w kraju Czeremisw jugierskich nad rzek Wiatk osad handlow tego imienia. - Tego roku pad Andrzej Bogolubski ofiar spisku, zamordowany dnia 29 czerwca 1174 r. Zajcie ujcia Oki byo wykoczeniem wielkiej drogi poprzecznej przez Ru. Teraz wanie - zamiast politycznego skupienia - miao nastpi zupene rozbicie Rusi, co tumaczy si coraz wiksz rozbie noci spoeczestwa a pastwa.

V. PRZYGOTOWANIE ROZAMU SOWIASZCZYZNY WSCHODNIEJ.

(1174-1224.) Wrd coraz ostrzejszego wspzawodnictwa nowych i starych ognisk handlowych utraci Nowogrd W. swj handel morski i mo no ekspansji handlowej ku zachodowi, gdy nie zd y opanowa wybrze a czudzkiego w Estonji. Hegemonj handlowa dzier yli tu Warjagowie z gockiego brzegu, t j. kupiectwo z wyspy Gotlandji (ktrej stolica, Wisby, uchodzia za najbogatsze po Konstantynopolu miasto chrzecijastwa). Miao si to zmieni, odkd kupcy bremescy odkryli w r. 1159 ujcie i dolny bieg Dwiny zachodniej, i odtd handel niemiecki staje do wspzawodnictwa. Gdyby w owych czasach - pod koniec wieku XII - powiodo si byo Nowogrodowi zama w sojuszu z niemieckiemi miastami handlow hegemonj gock, byaby si Ru pnocna otwara dla 14

cywilizacji zachodnio-europejskiej ju pod koniec XII wieku - gdy nastpioby parcie ku wybrze om Estonji, skutkiem czego Batyk byby si sta morzem tak e ruskiem. 0kno do Europy byo wybite ju za czasw Andrzeja Bogolubskiego, ale on sam zabi je, osabiajc Nowogrd wojn, ktra waciwie nie ustawaa odtd nigdy, przerywana niedugiemi tylko niejako rozejmami. Nowogrodowi zale ao odtd tem bardziej na tem, eby nie dopuci do wytworzenia si na Zalesiu znaczniejszej siy pastwowej. Kombinowa najrozmaitsze sojusze podczas dugoletniej wojny miast, zataczajcej coraz szersze krgi na Smolesk, Witebsk, Poock, Druck, Rjaza, Rostw i Wodzimierz n/Kl. Rola ksi t w tej wojnie mieszczasko-handlowej zesza do kondotjerstwa w obronie lokalnych interesw kupieckich; coraz te czciej zdarzao si, e ksi , zmieniwszy swe knia enie, walczy kolejno za wrcz przeciwne sprawy. Tak np. Nowogrodzianie, potrzebujc teraz wybitnego wojownika, powoali do siebie na ksicia Mcisawa Chrobrego ze Smoleska, miasta wwczas sobie wrogiego. Wrd zmiennego szczcia wojennego stawa si zrazu sprzymierzony z Nowogrodem W. Rjaza zwierzchnikiem Zalesia, gdy tymczasem brat Bogolubskiego, Micha, ledwie sam tylko Moskw zdoa zaj. Niebawem atoli najmodszy z braci Bogolubskiego, Wsewood - zwan dla licznego potomstwa Du em Gniazdem (Bolszoje Gniezdo) - sta si pogromc Rjazania i jedynowadc Zalesia. Ksi ten nie posiada ani przedsibiorczoci, ani zmysu politycznego, ale mia dziwne szczcie. Da si we znaki Nowogrodowi: zaj mu wa ny prigorod, Tor ek i uwid mieszkacw do Suzdalszczyzny - zaczynajc w ten sposb owe sztuczne wdrwki ludw, urzdzane przemoc przesiedlania, ktre miay sta si tak swoist cech dziejw Rosji... W ostatnich latach XII wieku Nowogrd znalaz si otoczony zwartym piercieniem zawistnych wspzawodnikw, wyzyskujcych jego kopoty. A tymczasem zaczyna si budowa nowego pastwa niemieckiego nad Batykiem. W r. 1201 powstaje miasto Ryga; w rok pniej staa sia zbrojna niemiecka w formie zakonu rycerskiego kawalerw mieczowych. Nowogrd, nie mogc podoa wszystkiemu, korzy si przed gockim brzegiem i wycofuje si zupenie z morza (1201). Ustpowa Nowogrd, bo wszak e mia ju do czynienia i z Litw! Litwa dugo kurczya si pod ciosami Rurykowiczw. Dopiero w r. 1132 Litwini zdoali po raz pierwszy obroni si; w r. za 1159 zaszed pierwszy wypadek sojuszu Rurykowicza z Litw przeciw drugiemu Rurykowiczowi, a niebawem przesza pod panowanie dynastw litewskich pierwsza czstka i zadatek Rusi litewskiej: ksistwo Miskie. W r. 1183 staje si Grodno litewsk zdobycz, a rwnoczenie odnosz zagony litewskie zwycistwo a pod Pskowem, najwikszym z prigorodw Nowogrodu Wielkiego. Rozmach zdobywczy litewski siga ju od Woynia a po jezioro Czudzkie! W cigu jednego pokolenia zmieniy si skutkiem tego stosunki pnocno-wschodniej Europy - a zwaszcza gdy w r. 1219 wystpi wrd ksi t litewskich na widowni dziejw Mendog, ktry d y do jedynowadztwa na Litwie. Ten podbi w niedugim czasie Ru Czarn. Rwnoczenie dawna ziemia Grodw Czerwieskich, tudzie ssiadujce z ni najbli sze krainy od wschodu i pnocy przechodz pod lenne zwierzchnictwo polskich Piastw, czciowo te wgierskich Arpadw. Najzachanniejszy i najbezwzgldniejszy z ksi t, Wodymirko (1125-1153), zagarn wszystkie ksistwa od Sanu po Zbrucz, a na stolic wybra sobie (okoo 1150 r.) Halicz, bo tam byo ognisko gwnej intraty ksi cej: handlu sol. Ta Ru halicka utrzymaa nadal sw polsk struktur 15

spoeczn; gucho tu o wpywie miast na sprawy publiczne, gdy tymczasem bojarowie ziemscy wystpuj wczenie na pierwszy plan, a z kocem XII w. trzs ju ksistwem Halickiem, ktre byo Rusi tylko dynastycznie. Wasno ziemska uwa ana tu bya - w jaskrawem do Rusi przeciwiestwie - za czynnik zasadniczy ustroju spoecznego i ycia publicznego. Rurykowicze, wnoszcy pogldy przeciwne, byli te coraz bardziej znienawidzeni, a Piastowie nie byli obcymi cigym buntom ziemian halickich. Kazimierz Sprawiedliwy dopomg swemu siostrzecowi, ksiciu Romanowi z Wodzimierza woyskiego, do opanowania wszystkich krain od Brzecia i Drohiczyna a po Karpaty - jako polskiego lenna. Tu zaczyna si antagonizm dziejowy Polski a Wgierxviii. Gdyby nie Madiarzy, panowanie ruskich dynastw byoby w dziejach ziemi Lachw tylko epizodem, ktry byby si skoczy ju pod koniec XII wieku i nie byoby adnej Rusi Czerwonej. Bela II wgierski wystpi z planami zaborczemi, a ujmujc si rzekomo za wygnanym ksiciem halickim, plta spraw dopty, a osadzi (chwilowo) w Haliczu syna swego, Andrzeja (1188). A gdy po wyganiciu Rocisawiczw w r. 1198 obywatele ksistwa Halickiego postanowili przyczy si do ksistwa Sandomierskiego, odpowiedzi na ten zamiar bya wyprawa zbrojna wgierska. Leszek Biay, nie mogc o wasnych siach wyrzuci Madiarw, zczy si z Romanem i wprowadzi go na nowo do Halicza, jako lennika polskiego. Kiedy po mierci Romanaxix zaczy si 30-letnie zapasy o ksistwo Halickie, przybra krl wgierski, Andrzej II, zaraz z pocztkiem tych walk tytu zaborczy: rex Galiciae et Lodomeriae (Halicza i Wodzimierza). A kiedy ziemianie haliccy obwoali (ok. r. 1210) ksiciem przywdc swego, Wadysawa (samo imi wskazuje, e to Polak i katolik), sprzeciwiy si temu znowu Wgry. Ostatecznie chwycono si pospolitego w wiekach rednich rodka dyplomatycznego: ma estwa dzieci. Trzechletnia polska ksi na, Salomea Leszkwna, wysza za m za picioletniego krlewicza wgierskiego, Kolomana. Dziecic par ukoronowano w r. 1214 i odtd wszyscy wadcy Wgier tytuuj si ju stale krlami Halicza i Wodzimierzaxx. Rzdy madiarskie jy przeladowa Cerkiew wschodni, co skonio potomkw dawnych dru ynnikw, i przywoali sobie ruskiego ksicia a z Nowogrodu W. Syn Mcisawa Chrobrego, Mcisaw Uday, powoany po ojcu do Nowogrodu w r. 1210, posiad tam wiele zasug, odnoszc zwycistwa od Batyku po Wog. Zdoby dla Nowogrodu ziemi du o, a sam musia wci poprzestawa na roli najemnego kondotjera. W Nowogrodzie zniesiono ju nawet pierwotne rwnouprawnienie ksi t. Ani ksiciu, ni jego onie, ni krewnym, ani dru ynnikom, ktrychby z sob przywid, nie wolno ju byo posiada wasnoci ziemskiej na obszarach nowogrodzkich. Wadza sama przesza na posadnika, wybieralnego przez wiec, a od r. 1218 musia ka dy ksi nowogrodzki zaprzysic nowogrodzkie habeas corpus: bez winy mu a ne lisziti. Nico stanowiska ksi cego zna z faktu, e po wyjedzie Mcisawa Udaego mia Nowogrd W. w najbli szych 12 latach, 1218-1230, ksi t dwunastu, przecitnie co roku nowego. Gdy wic rozwiay si widoki otrzymania jakiego ksistwa na Czudzi lub jakiego grodu zaleskiego po Wsewoodzie, oglda si Mcisaw Uday za czem innem i posucha chtnie w r. 1218 wezwania do Halicza. Tu zacz od tego, e o eni si z crk gwnego hana poowieckiego, eby mie posiki przeciw wiecznie do buntu gotowym bojarom ziemskim (ktrych przywdca nosi czysto polskie imi elisawa). Stepowcy mongolscy (Poowcy. Torki, Berendeje, Czarne Kobuki) poczynali si wreszcie chrzci, t. j. dobierali sobie do swych dawnych bo kw trzech nowych: Chrystusa, Bogarodzic i w. Mikoaja. Powstawao od poudnia drugie d w o j e w i e r j e, stanowice straszliw klsk kulturaln, tem bardziej, e Poowcy posiedli faktyczn hegemonj polityczn nad znaczn czci Rusi poudniowej. 16

Zna ju byo w Sowiaszczynie wschodniej wyrane pierwiastki jakiej kultury mongolskosowiaskiej: kult siy fizycznej, wyrodzony w brutalno, i zamiowanie do niszczenia, jako dowodu przewagi fizycznej. Ru dziczeje z kocem XII wieku. Niszczycielstwo przybiera rozmiary potworne: palenie i zsyki pokonanych miast, zabieranie w niewol kobiet i dzieci ze zdobytego miasta i sprzedawanie ich itp. Niestety, brak w tym okresie jakichkolwiek wpyww bizantyskich (a kultura bizantyska nie bya wwczas wcale martw!). Wrd takich stosunkw rozpadaa si wszystka ziemia rostowska na dzielnice pomidzy liczne potomstwo du ego gniazda. Panujcy w Rostowie, we Wodzimierzu n/Kl. i w Suzdalu u ywaj troskliwie tytuu wielkoksi cego, ale to tylko czczy tytu. Tytuowali si zreszt wielkimi ksi tami ju i kijowscy ksi ta, chocia spadli do rzdu najsabszych; nie chcieli te by gorszymi od nich ksi ta smolescy i haliccy. Najpniej pojawia si tytu wielkoksi cy w NowogrodzieW. (1272). Zaroia si Ru od wielkich ksi t wanie w tych czasach, w ktrych adnemu z ksi t ani si przynia myl hegemonji politycznej w Rusi Rurykowiczw. Po niedugiem yciu najstarszego Wsewoodowicza, Konstantego (+ 1219 r.), udao si modszemu jego bratu, Jerzemu wodzimiersko-suzdalskiemu, skupi w r. 1220 siy caego niemal rozdrobionego Zalesia na now wypraw bugarsk, ktrej nastpstwem byo obwarowanie ujcia Oki, zao enie Ni nego Nowogrodu (1221). Ci, ktrzy wykoczyli w ten sposb budow drogi poprzecznej, nie robili tego bynajmniej dla jednoci Rusi poudniowej z pnocn, lecz przeciw poudniowej i przeciw nowogrodzkiej Wiatce. Na caej Rusi nigdzie ani ladu jakiej oglniejszej myli politycznej. Rozbijaa si, rozamywaa wschodnia Sowiaszczyzna: zachodnia poa ci y ku Polsce, w rodek wbija si klinem Litwa, pnoc, rozdzielona antagonizmem Nowogrodu z Zalesiem, traci wszelki zwizek z poudniem, a poudnie w zawisoci od mongolskich koczownikw.

VI. NAJAZD TATARSKI I ROZAM SOWIASZCZYZNY WSCHODNIEJ.

(1224-1263.) Takim by stan wschodniej Sowiaszczyzny, gdy w r. 1224 zwalia si na ni z Azji nawaa tatarska. Tym razem nie by to najazd dzikich hord, jak przedtem Pieczyngowie, Madiarzy, Poowcy - lecz armja jak najregularniejsza, za ktrej czarno-biaemi sztandarami postpowaa zorganizowana dokadnie biurokracja. W Azji nie byo i niema narodowoci, skupiajcych si historycznie wedug powinowactwa jzykowego, lecz tylko zwizki polityczne, etnograficznie niejednolite, wytworzone pod hasami religijnemi i ekonomicznemi. W Azji centralnej pierwszorzdnym sposobem walki o byt bya zawsze onierka ze wszystkiemi jej konsekwencjami. Europejskie kondotjerstwo jest drobnostk wobec azjatyckiego. Jeden z takich przedsibiorcw wojskowych XII wieku, Jesugej Bagator, stal si wadc, t. j. kaganem, a syn jego, Temud in, by od r. 1202 ju kaganem kaganw, d ingiskaganem, co skrcono na d ingishana - by wadc 45 ludw, urzdzonych i rzdzonych po wojskowemu. W r. 1215 zdoby Pekin, a okoo r. 1220 by wadc Azji od Korei do Turkestanu. Kto nie chcia podda si ostrym porzdkom jego urzdze 17

pastwowych, kto wola koczowa sobie swobodnie po staremu, taki zbiega na zachd, na stepy od dolnej Wogi do Donu, na t. zw. Kipczak. Takich luzakw zwano po turecku k a z a k a m i. Tej kozaczynie kipczackiej mia by poo ony koniec. Gdy ogoszono wypraw na nieprzebrane, niezmierzone ki Kipczaku, zapanowa najwikszy zapa wrd plemion pasterskich, koczujcych cigle po kach i stepach i zwanych od tego stepowcami: t a t i r, tatar. Armj d ingishask zapeniy tak liczne plemiona stepowcw-tatarw, i naday jej cech sw i nawet nazw. Rzucono haso zjednoczenia wszystkich ludw mongolsko-turaskich. Ru nie wchodzia zgoa w plany Temud ina, lecz ruscy sami zaczepili Tatarw. Mcisaw Uday zorganizowa dla swego poowieckiego tecia pomoc, a nigdy nie okazano na poudniowej Rusi tyle zapau i wojowniczoci, jak tym razem, na obron Poowcw. Ksi ta kijowscy, czernihowscy, piscy, woyscy ruszyli pod przewodem ksicia halickiego w stepy i sprowadzili na si straszliwa klsk nad rzek Kak d. 16 czerwca 1224. cigano ich tylko do Dniepru. Wdz mongolski, Subutaj, mia instrukcj zdobywa Kipczak, a nie Ru; nie przekroczy wic Dniepru. Poowcy czci poddali si, czci zbiegli tradycyjnym stepowcw szlakiem na Wgry do swych pobratymcw Madiarw i do braci rodzonych, dzikich Kumanw wgierskich. Ucieczka ta posu ya za drogowskaz uczonej naczelnej kancelarji d ingishaskiej, e na dalekim Zachodzie s pobratymcy, godni i powinni zalicza si tak e do pastwa d ingishaskiego. Odtd wyprawa mongolska na Wgry bya tylko kwestj czasu. Tymczasem nowe niebezpieczestwo poczo zagra a Sowiaszczynie wschodniej z pnocy. Z obawy przed coraz skuteczniejszym napadem Mendoga przywoano do Inflant zakon rycerzy N. Marji P. narodu niemieckiego, tych samych krzy akw, ktrych Konrad mazowiecki sprowadzi nad doln Wis w r. 1226. Inflanccy kawalerowie mieczowi, rozgromieni w r. 1236 przez Mendoga, rozwizali swj zakon, a wstpili wszyscy do krzy akw. Stao si to w .r. 1237. Odtd zakon j zakada pastwo niemieckie wzdu wybrze y Batyku, od zachodnich granic polskiego Pomorza a do Newy i jeziora Ilmenu. Tego roku 1237 kontynuowa wadca Kipczaku z ramienia d ingishaskiego, Batu, usiowania o zjednoczenie wspplemiecw. Wyprawiono si tym razem na ziemie bugarskie (w dorzeczu wschodniem Wogi) i dalej na fisko-ugryjskie. Cz ich zachodnia miecia w sobie osadnictwo sowiaskie - i w taki to sposb wyprawy tatarskie zetkny si powtrnie z Rurykowiczami. Zalesie byo zrujnowane doszcztnie. Nie tkna jednak wyprawa roku 1237 i 1238 ani na krok rodzimych ziem sowiaskich na pnocy. Zapdzili si pod Tor ek, w sam raz na sam granic terytorjum etnograficznego fisko-ugryjskiego i std zwrcili si nagle na poudnie (zmierzajc nad Kaspik). Zemsta za zaczepk Mcisawa Udaego miaa spa na Ru dopiero w r. 1241, gdy dojrzay plany zdobycia Wgier (z czem czya si potrzeba obezwadnienia Polski). Mcisaw Uday wycofa si by tymczasem z walki z Wgrami w sposb taki sam, jak przedtem Leszek Biay: wyda crk za brata Kolomanowego, Andrzeja, i tej nowej parze odda Halicz w r. 1227. Ale dors na swym Wodzimierzu woyskim syn Romana, Daniel, i wystpi do walki o ojcowizn. Dwa razy wypdzany z Halicza, opanowa go na stae od roku 1236; zaj te Podole, cz dorzecza Piny, Drohobu i uck, a w r. 1240 zosta te wadc Kijowa. W ten sposb znalaza si caa Ru poudniowa po raz pierwszy w rku jednego wadcyxxi. Byo to bez znaczenia wobec przewagi tatarskiej. Tego jeszcze roku 1240 zrwnali Kijw z ziemi, a w grudniu 1240 zostay i z Halicza tylko zgliszcza. 18

Broni chrzecijastwa od tatarskich pogan byo obowizkiem krzy akw. Oni jednak grabili katolick Polsk, a co do wschodniego prawowierja, obmylili i popularyzowali w Europie teorj, e schyzma liczy si rwno z pogastwem. Krucjaty ich nadbatyckie kieroway si nie tylko przeciw Estom, otyszom lub Litwinom, lecz jeszcze bardziej przeciw pnocnym posiadociom nowogrodzkim. W roku najazdu mongolskiego, w r. 1240, rozpocz zakon szereg wypraw pskowskich i podmwi rwnoczenie krla szwedzkiego na krucjat. Majcy wwczas w Nowogrodzie W. knia enie Aleksander Perejasawski (z linji Du ego Gniazda) nie czeka atoli, a si nieprzyjaciele pocz. Szwedw, ruszajcych ju na prigorod adog, pobi na gow dnia 15 lipca 1240 nad New, zasu ywszy sobie na przydomek Newskiego. Zwycistwo to uzupeni jeszcze drugiem, odniesionem nad krzy akami na lodowem pobojowisku, na zamarznitem jeziorze Czudzkiem dnia 5 kwietnia 1242 r. Ten sam ksi zwyciski ani pomyla o posikach dla krewniakw Rurykowiczw przeciwko Tatarom. Gdy sam wkrtce natkn si na nich, korzy si przed biurokracj hask w sposb przesadny. Sta si powolnem narzdziem Tatarw do tego stopnia, e chcia im podda Nowogrd Wielki. Ru poudniowa i zaleska dostay si tedy pod panowanie tatarskie. Kraj cay na zachd od Dniepru a do grnego Bugu wcielono bezporednio do Kipczaku i nie byo tu ju ksi t Rurykowiczw; gdzie indzie za stawali si namiestnikami kagana Kipczaku, odpowiedzialnymi przed nim osobicie za danin z ksistwa. Nad wszystkimi ksi tami Zalesia i Zadnieprza wyznaczono jednego na starszego, na haskiego wielkiego ksicia, ktry odpowiedzialnym by za wszystkich Rurykowiczw wobec hana, jako generalny haski plenipotent i podskarbi. Stanowisko to byo nader intratne; to te Rurykowicze intrygowali wzajemnie przeciwko sobie na haskim dworze, eby utrzyma si przy jaryku (kaftanie honorowym na modl chisk). Celem administracji mongolskiej byo wojsko i skarb. Im bardziej ksi przysparza hanowi dochodw, im wikszym by zdzierc wasnego ksistwa, tem pewniejszym wasnego panowania - a za wielki ksi musia si zmieni w ciemi yciela ksi t. Pastwowo utrzymuje si pod zwierzchnictwem tatarskiem przez ciemi enie spoeczestwa i dlatego zwierzchno tatarska staa si dla Rusi przeklestwem dziejowem. Nie ulega wtpliwoci, e dopiero system tatarski wprowadzi na Ru po raz pierwszy wogle administracj pastwow i przemieni lune panowanie Rurykowiczw w jakie pastwo, ale te dotychczasow rozbie no spoeczestwa a pastwa zamieni wrcz w przeciwiestwo ich. Z pod ucisku tatarskiego zbiegaa ludno prawego brzegu Dniepru na zachd, w jedynym mo liwym dla siebie kierunku, do ksistwa Halickiego. T. zw. Galicja wschodnia pocza w tym dopiero czasie otrzymywa ruskie zaludnienie, nie tylko miejskie, ale te wiejskie, rolnicze. Prd emigracyjny byt tak silny, i dotar jeszcze dalej, na pnocne Wgry, Oto geneza Rusi Czerwonej i Rusi wgierskiejxxii. Daniel halicki schroni si przed najazdem na Wgry, nastpnie na Mazowsze. Wrciwszy, znalaz si pomidzy jarzmem tatarskiem a zaborczoci Mendoga, ktry sta si ju bezporednim jego ssiadem. Szuka przeciw Litwie sojuszu na Zalesiu, lecz zawid si. Du e Gniazdo rozpado si tymczasem na siedm ksistw, pogr onych w wojny domowe. Rozpocz je czwarty z rzdu syn Jarosawa Wsewoodowicza, Micha Chrobry, pierwszy ksi moskiewski (1248), wadca smej ju z rzdu dzielnicy na Zalesiuxxiii. 19

Wygnany tymczasem powtrnie przez bojarw, posya Daniel w r. 1250 z czoobiciem do Batego, wraca z jego pomoc do Halicza i oparty o hana wdaje si w dalsz wojn z Mendogiem - gdy wtem chrzest Mendoga zim roku 1250 zmienia nagle ca sytuacj we wschodniej Europie. Katolicka koronacja Mendoga w r. l253 wywoaa cakowit zmian polityki Daniela. W r. 1254 koronuje si i on w Drohiczynie na krla ruskiego. Przyj koron wraz z unj kocieln z rk legata papieskiego, goszcego krucjat na Tatarw. Na pomys prbowania szczcia przeciw Tatarom naprowadzia Daniela ywioowa emigracja od wschodu; mg przypuszcza, e w danym razie ludno na przestrzeni od Zbrucza do Kijowa powstanie przeciw baskakom tatarskim, on za poczy na nowo ca Ru poudniow w swem rku. O zamiarach takich wiadczy przeniesienie stolicy do Chema, tudzie obwarowanie wysunitej przeciw Tatarom targowicy nad Petwi, ktra, zamieniona na grd i nadana synowi Daniela, Lwowi, wywy szon zostaa zarazem na stolic osobnego ksistewka (Lww). Ale przyobiecana ze strony kocielnej krucjata zawioda, powstanie przeciwko baskakom nie dopisao, a gdy Daniel umiera, w r. 1263, gospodarowali baskakowie w najlepsze i w ksistwie Halickiem. Rwnoczenie popadaa Ru w coraz wiksz zale no ekonomiczn od kipczackiego hanatu. Nale ao szuka dla handlu ujcia ku zachodowi, ale czyni to niemo liwem konflikt dwch odamw Rusi pnocnej. Kwestja nowogrodzka stawaa si czynnikiem rozstrzygajcym. Niestety, nad Batykiem utwierdzaa si hegemonja krzy acka - Ru zostaa ostatecznie na cae wieki odcit od morza. Z drugiej strony Litwa wracaa na przeszo sto lat do pogastwa. Pogbiajcy si coraz bardziej zatarg Nowogrodu W. z Zalesiem sprawi, i wpyw i znaczenie dynastji litewskiej wzmocniy si do rozmiarw hegemonji, stajcej narwni z tatarsk. Zdecydowao to ostatecznie o stanowczym rozamie Sowiaszczyzny wschodniej. Rozpada si ona okoo r. 1260 na sze dziaw: polsko-rusk, litewsk, nowogrodzko-smolesk, zalesk, bezporednio tatarsk i czernihowsk - a ka dy z tych dziaw mia swe odmienne drogi. Ale nie na narody rozbijaa si Sowiaszczyzna wschodnia - gdy ani ta kwestja nie istniaa w umysach wspczesnych, ani te nie zaszo jeszcze nic takiego, coby przesdzao spraw, czy wytworzy si tam narodw wicej, czy te cay ten olbrzymi obszar stanie si narodowo jednolitym. Dla Zachodu bya Sowiaszczyzna wschodnia pojciem geograficznem, zbiorem krajw, ktrych wadcy s reges Russiae (Rusciae), a rwnie reges Ruthenorum. Obydwa wyra enia: Russia i Rutheni, znane s rdom z czasw przed najazdem mongolskim i obydwa stosoway si jednakowo do wszelkiej Rusi, poudniowej czy pnocnej. Sami Sowianie wschodni nie uwa ali zrazu Zalesia za Ru, lecz trwao to krtko i przewa ya jak najcilejsza konsekwencja w u ywaniu tej nazwy, jako pojcia dynastyczno-politycznego: Ru jest tam, gdzie s lub byli Rurykowicze.

CZ II
Wielkie ksistwo Moskiewskie.
20

(l263-1449.)

VII. DOBROWOLNE UTWIERDZENIE NIEWOLI.

(1263-1319.) Azjatyckie pastwo uniwersalne zaczo si rozpada ju od roku 1260, a to z przyczyn religijnych, gdy buddyzm, islam i chrzecijastwo (rozmaite sekty nestorjaskie) zwalczay si wzajemniexxiv. Bywali jawnie ochrzczeni d ingishanowie (Nigudar, t. j. .Mikoaj, Uld ait, przed r. 1295) i hanowie kipczaccy (Sartak, syn Batego). W Kipczaku nie odr niano zgoa nestorjanizmu od prawowierja grecko-sowiaskiego. rda orjentalne uwa aj Ru wprost za nestorjask. Naog zwyci y na wschodzie buddyzm, na zachodzie - islam. Rozdwoi si te Kipczak: na muzumaski hanat Zotej ordy nadwo askiej i hanat Nogaja, obrocy jassaku, czystej tradycji mongolskiej, twrcy hord nogajskich, pomidzy morzem Czarnem a Kaspijskiem. Okoo r. 1280 faktycznie nie byo ju d ingishana. W drobniejszych organizmach pastwowych upada poprzednia sprawno wojenna i znikna bez ladu biurokracja uczona chiska; baskakowie staja si prostymi awanturnikami, ktrym zausznicy dworu haskiego wydaj pewna krain nai up, na obowienie si. Administracja Kipczaku polegaa na wszystkich plagach bezprawia. Dziczeli Tatarzy. Dziczaa te pod nimi coraz bardziej Ru, zwaszcza e krew tatarska miesza si ze sowiaska ju od XIII wiekuxxv. Upadek wszechstronny hanatu dawa mo no oparcia si tej sile, do niedawna przedtem niepokonalnej. Nie dali Tatarzy rady Litwie ani 1274 r., ani 1277 (posikujc tam Lwa halickiego). W r. 1282 obie ordy pragny wyprawi si na Wgry, lecz pobite s na gow w wwozach karpackich. Najazd na Polsk lat 1287/8 zapdzi si wprawdzie a w Sieradzkie (stra przedni tatarsk tworzyli Lew i Mcisaw Danjowicze), ale po to tylko, eby zabra jasyr i uciec z nim spiesznie. Kiedy po raz czwarty napadli na Polsk, zim roku 1293 na 1294, nie zdoali ju sign poza Sandomierskie i by to najazd ostatni. Wszystkie za te najazdy miay cech wycznie upiesk; zdatno do panowania nad obcemi krajami znikna i przepada. Ograniczyli si Tatarzy do Rusi, bo tu nie tylko nie natrafiali na opr, lecz znajdowali sojusznikw, zapraszajcych na pomoc przeciw krewniakowi i ssiadowi. Ru sama dobrowolnie zacieniaa wizy swej niewoli: kto z Rurykowiczw w jednej z ord nie otrzyma jaryku, biega po niego do drugiej. Nie byo mowy o jakiejkolwiek solidarnoci ksi t wobec hana; dynastja skadaa si z lunej gromady osobistych wrogw, starajcych si wzajemnie wydrze sobie jaryk. Obalili zasad starszestwa i sami utorowali drogi prawidu, e stanowisko wielkoksi ce mo e si z aski haskiej dosta komukolwiek. Zy przykad wyszed od Jarosawa Jarosawowicza twerskiego, najmodszego z braci Aleksandra Newskiego. Intrygami wychodzi w ordzie jaryk dla siebie przeciw starszemu bratu i gowie rozrodzonego du ego gniazda, Andrzejowi. Z takiego postpowania musiaa wyoni si zasada, e ka dy ksi musi mie jaryk na swe ksistwo, e wic wola haska rozstrzyga o obsadzaniu wszelkich dzielnic. Premj za jaryk wielkoksi cy, premj po ytkw z administrowania danina tatarsk, bya nadto intrata z Wodzimierza n/Kl. Han nie mianowa nigdy adnego ksicia wodzimierskiego, nie istniao 21

te adne wielkie ksistwo Wodzimierskie - tylko Wlodzimierzanie sami obmylili sobie prosty sposb utrzymywania pozorw pierwszestwa przy swym grodzie: wydajc grd ka demu, kto otrzyma wielki jaryk. Mieszczastwo wodzimierskie zacienio tedy jeszcze bardziej poddaczy stosunek ksi t do ordy. Faktycznie Wodzimierz n/Kl. nie mia znaczenia politycznego i ani jeden z wielkich ksi t lat 1264-1327 nie przebywa nawet w tem miecie. Czego si Jarosaw Jarosawowicz dopuci wzgldem starszego brata, tego sam potem dozna od jeszcze modszego a tak e rodzonego brata, Wasyla kostromskiego. W r. 1270 wybuch bunt przeciw Jarosawowi. Ksi czeka na posiki, przyrzeczone sobie przez hana, gdy wtem han zmieni zdanie. Zasobni w zoto Nowogrodzianie pozyskali sobie dwr haski, a poselstwa do Saraju, stolicy Zotej ordv, podj si Wasyl kostromski. Han porczy wwczas Nowogrodzianom nieograniczon wolno handlu na caej Rusi podlegej Tatarom, a zatem i w ksistwie twerskiem. Traci wic Jarosaw mo no represalij - ale Nowogrd W. uznawa odtd zwierzchnictwo tatarskie. W umowie, spisanej z Jarosawem tego roku 1270, kazali Nowogrodzianie zapisa wyranie, e wolno handlu przysugiwa im bdzie odtd po carowie gramotie. Carem jest kagan kipczacki z Saraju. Sama Cerkiew zacieniaa wizy niewoli. Metropolita Cyryl (1249-1281), byy kanclerz halicki u Daniela, opar rozwj Cerkwi na asce haskiej. Na dworze haskim rozegrao si podjte przez niego wspzawodnictwo wadzy cerkiewnej a wieckiej. Od hana otrzymaa Cerkiew zupena wolno od podatkw i danin, sdownictwo nad ca ludnoci w sprawach z prawa familijnego i spadkowego, a we wszelkich sprawach nad ludmi cerkiewnymi, t. j. nie tylko nad duchowiestwem, lecz i nad wieckimi, zamieszkaymi na gruntach cerkiewnych. Cyryl sam stara si o jaryk, otrzyma go i przyj w r. 1279. Odtd wymagano od metropolitw, eby byli uznanymi przez hana i eby mu skadali hod osobicie w zamian za jaryk; potem dano tego nawet od biskupw. Zniszczenie stolicy metropolitalnej, Kijowa, przez Tatarw spowodowao Cyryla, e zaj dla siebie wakujce, nieobsadzone od r. 1238 biskupstwo we Wodzimierzu n/Kl. i tam przenis si w r. 1250. Okoo roku 1280 powrci metropolita do Kijowa, kiedy Kijowszczyzna zagospodarowaa si na nowo. Ale najprzesadniejsza poddanczo wobec ordy nie bronia od zupienia i zniszczenia: Kijw spustoszony by powtrnie w r. 1290, a wtedy nastpca Cyryla, Grek Maksym, osiad we Wodzimierzu n/Kl. ju na stae. Dao to powd do oderwania si w r. 1303 szeciu eparchij z poudnia i utworzenia osobnej metropolji halickiej. Rozam Rusi poudniowej z pnocn by ju gruntowny. S to czasy zupenego upadku Rusi poudniowej, gdzie Rusini bez ksi t tracili materjalne podstawy bytu. Nie posiadajc wasnoci ziemskiej, woleli emigrowa. Cignli w tysicznych gromadach, pukami caemi (pod wodz Rodiona Nestorowicza i Pleszczejewa) na pnoc, szlakiem znanym dobrze od czasw Jerzego Dogorukiego. Emigracja dru ynnikw rozstrzygna ostatecznie o upadku miast na poudniu. Odtd nabiera Ru poudniowa coraz wyczniej cech kraju wieniaczego na cae wieki, gdy tymczasem pnocna pozostaje krajem miast. Na psychologi kraju wpyn musiao ujemnie ogoocenie go z ywiow bardziej przedsibiorczych, posiadajcych tradycj i ambicj, a przytem zdatno do zawodu wojskowego. Bierno, apatyczne wegetowanie, brak odwagi do jakichkolwiek zabiegw o popraw doli stanowi na dugie czasy przykre cechy Rusi kijowskiej i czernihowskiej. Emigracja dru ynnikw zmierzaa najliczniej do ksistwa moskiewskiego. Moskwa przesza po bezdzietnym Wasylu kostromskim na najmodszego z synw Aleksandra Newskiego, Dania. Ten mia rozszerzy swe panowanie zapisem ostatniego ksicia perejasawskiego, Iwana, lecz han uniewa ni testament. Syn Daniy, Jerzy, odbi to sobie stokrotnie. On wysun linj moskiewsk na czoo Zalesia. 22

Jerzy Daniowicz zagarn w r. 1303 Mo ajsk z ksistwa smoleskiego, a z rjazaskiego w r. 1308 Koomn. Gdy w staraniach o jaryk wielkoksi cy musia w ordzie ustpi Michaowi Jarosawowiczowi twerskiemu, wszcz wojn twersko-moskiewsk, majc trwa 24 lata. Dwukrotnie oblega Micha Moskw, lecz bezskutecznie. Jerzy rs w siy, bo sprowadza emigrujce z poudnia dru yny. Bra wszystkich dru ynnikw, bez wzgldu na ilo i zczone z tem koszta, na swe utrzymanie, nie zaniedbujc adnej sposobnoci powikszenia swej siy zbrojnej. Stosunki Rusi Nowej, na ktrej czoo wysuna si Moskwa, byy zgoa odmienne od waciwej Rusi pnocnej, nie mwic ju o poudniowej. Na Zalesiu dru ynnictwo rozkwitao wanie w najlepsze, a prawa ksi ce, gince do reszty w ziemiach Rusi dawnej, powikszay si na Nowej. Podczas gdy w Nowogrodzie zakazano ksiciu zakada sea; ( eby si nie rozsiad nazbyt), na Zalesiu stawali si ksi ta zwolna gwnymi wacicielami ziemi. Tak wysuwa si zwolna na Zalesiu rolnictwo na plan pierwszy w gospodarstwie wiejskiem wczeniej, ni na Rusi dawnej, gdzie pozostaje ono jeszcze poza bartnictwem, rybowstwem, owami, ptasznictwem. Stosunki waciwej Rusi pnocnej poznajemy z trzeciej redakcji; Prawdy Ruskiej, pochodzcej z drugiej poowy XIII wieku (lecz nie pniej, jak z r. 1284). O zaginiciu wszelkich ju ladw wsplnoty rodowej wiadczy przepis, przeznaczajcy dwr (dom mieszkalny z obejciem) niepodzielnie najmodszemu synowi. Na Zalesiu osadnictwo wiejskie miao cechy indywidualne, tam nigdy nie byo wsplnot rodowychxxvi. Od Rusi poudniowej r nia si pnocna zawsze pogostami. Rozwiny si one ju w zwarte osady, w gwne miejsca okrgu najbli szej okolicy i sam wyraz pogost oznacza poczyna pewien obszar terytorjalny. Na caem Zalesiu najbardziej sowiask stawaa si dziki immigracji z poudnia dolina rzeki Moskwy (jako jedna tylko jej okolica dochowaa cechy mordwiskie). Ale ta wanie Moskwa staa si gwn stra nic tatarskiej zwierzchnoci. Nie przeszo pod jarzmo tatarskie adne z tych ksistw, w ktrych miejsce Rurykowiczw zajli dynaci litewscy. Fakt ten musia otoczy ksi t litewskich aureol i szerzy ku nim sympatje na Rusi. Myl za zrzucenia jarzma tatarskiego przebia si tylko na terytorjum polsko-ruskiem, za rzdw ksi t Andrzeja halickiego i Lwa II woyskiego (prawnukw Daniela halickiego), ktrzy obronn rk stawiali si kaganowi i daniny tatarskiej nie pacili. Kiedy w r. 1305 zawakoway rwnoczenie obie metropolje, patriarchat zjednoczy je na nowo w osobie mnicha Piotra, pochodzcego, podobnie jak metropolita Cyryl, z ksistwa Halickiego. Ksi twerski, dzier c, jako haski wielki ksi , rezydencj metropolity, Wodzimierz n/Kl., czyni wstrty Piotrowi, przeciwko ktremu mia wasnego kandydata na metropolj. Natenczas Jerzy ofiarowa metropolicie na mieszkanie dworzec w Moskwie. Zmiana rezydencji metropolitalnej daa si niebawem odczu w polityce: Gdy syn Michaa, Dymitr Gronooki, wid w r. 1311 z polecenia ojcowskiego wojsko na Moskw, Piotr rzuci na niego kltw. Dziki poparciu metropolity rs nastpnie Jerzy w aski na dworze nowego kagana Kipczaku (od r. 1313), Uzbeka. Dosta za on siostr carsk. Ta dostaa si do niewoli twerskiej przy nastpnym epizodzie wojennym, a zdarzyo si, e umara w niewoli. Jerzy oskar y Michaa o otrucie carskiej ksi niczki i doprowadzi do tego, e ksi twerski musia si o to stawi w Saraju, gdzie ubito go w r. 1319 wrd barbarzyskich mczarni. W ten sposb zosta Jerzy moskiewski, wadca drugorzdnego ksistewka, jarykowym wielkim ksiciem. 23

W tej e dobie stawaa si dolina rzeki Moskwy coraz hardziej uczszczan drog handlow skracaa bowiem znacznie podr w Rjazaskie, nad Ok i nad grny Don. Bli ej, ni innym grodom zaleskim, byo te Moskwie do Tweru, gwnego ogniska handlu zbo owego. Jarosaw twerski rzuci si na wielk skal do gospodarstwa i handlu. Otrzymawszy knia enie w Nowogrodzie W., zabra si na rozlegem nowogrodzkiem terytorjum do robienia interesw, zwabiajc nadto w Twerskie mnstwo zakupw. Byli to ludzie pracujcy (na roli lub w handlu) na cudzy rachunek, a otrzymujcy zapat zgry, a zatem du nicy na odrobek (zwano ich tak e zakadnikami). Powstawaa warstwa ludzi, zale nych osobicie od ksicia, a nadto zachodzia obawa, e tajemnice handlu nowogrodzkiego bd zdradzone na zewntrz. Dwa razy musia Jarosaw (1265, 1270 r.) wyrzeka si tej ekonomicznej swej dziaalnoci i obiecywa, e rozpuci pozbieranych zakadnikw; gdy za nie dotrzymywa przyrzecze, wolano uzna zwierzchnictwo tatarskie, byle go do tego zmusi.

VIII. EKONOMICZNA PRZEWAGA MOSKWY.

(1320-1359.) Rok tylko by Jerzy moskiewski uznawanym przez hana wielkim ksiciem, poczem Uzbek przenis t godno na Dymitra Gronookiego twerskiego. Jak bezgraniczna bya nienawi tych ksi t, wiadczy fakt, e gdy w r. 1325 spotkali si na dworze haskim, rzucili si na siebie i Dymitr wasn rka zabi Jerzego. Ci kie naruszenie porzdku dworskiego nao y zabjca wasn gow, lecz jaryk wielkoksi cy pozosta przy Twerze, nadany bratu strateca, Aleksandrowi Michajowiczowi. W sierpniu atoli 1327 r. zdarzyo si, e pomidzy lud twerski puci kto nieuzasadnion niczem pogosk, jakoby Tatarzy mieli zaprowadza gwatem islam; w obronie swego prawowierja da si lud namwi do wyr nicia przebywajcych w Twerze Tatarw. Jakby tylko czeka na to ksi moskiewski, jedyny pozostay jeszcze przy yciu Daniowicz, Iwan z Perejasawia zaleskiego, ktry skupi w swem rku ca dzielnic. W lot znalaz si w ordzie i wyrobi sobie zaszczyt, e jego mianowano naczelnikiem wyprawy karnej na Twer i przeniesiono jaryk wielkoksi cy na jego osob. Dugie lata trwa pocig za Aleksandrem, chronicym si od grodu do grodu, a ktrego Uzbek kaza ywcem dostawi. W kocu speniy si losy na nieszczsnym ksiciu; sta si drugim z rzdu z ksi t twerskicli. a smym Rurykowiczem, skazanym przez Uzbeka na stracenie. Takim by triumf Iwana moskiewskiego. Jest to Iwan Kaleta (1325-1341), obdarzony tym przydomkiem ju przez wspczesnych, twrca moskiewskiego skarbu dynastycznego. Jego dzieem przewaga ekonomiczna Moskwy, bez ktrej nie byaby si nastpnie rozwina hegemonja polityczna. On sam nie myla zgoa o jakiem jedynowadztwie i nie snu wogle planw politycznych dalszych ponad to, eby utrzyma si przy asce haskiej, a wic i zgnbi ka dego wspzawodnika. Iwan czyni zabiegi, eby w Nowogrodzie W. zdwoi danin tatarsk, i wywoa tem skutek taki, e wielkie miasto oddao si w r. 1332 pod opiek Litwy. Wydarzenie to stanowi pocztek antagonizmu litewsko-moskiewskiego.

24

Drugi po Mendogu dziejowy przodownik Litwy, Giedymin, mia ju pod sob ca Ru Czarn, od r. 1313 za uznawanem byo zwierzchnictwo Litwy w caem Wielkiem ksistwie Smoleskiem, a od r. 1321 waha si i Kijw pomidzy Giedyminem a Uzbekiem. Uznawa ten stan rzeczy i patrjarchat carogrodzki i oto od r. 1316 ustanowiono osobnego metropolit dla Rusi litewskiej. Giedymin wciga ju w sie swej polityki i Woy i ksistwo Halickie, tym razem przez ma estwa polityczne. Wygali w r. 1324 Rurykowicze haliccy, a spadek po nich obj syn rodzonej siostry ostatnich ksi t halickich, zam nej za Trojdenem czerskim i sochaczewskim: Bolesaw z linji mazowieckiej Piastw. W ten sposb wrcia dawna ziemia Lachw pod panowanie Piastw (co zreszt nie zwrcio uwagi ani jednego ruskiego rocznikarza!). Najbli szym krewnym i domniemanym spadkobierc Bolesawa by krlewicz polski, Kazimierz (pniejszy Wielki). Za niego wydaje Giedymin w r. 1325 crk sw, Aldon, a w sze lat potem sam Bolesaw eni si z drug Giedyminwn, Eufemj czyli Ofk. Syna, Lubarta, o eni Giedymin ju w r. 1324 z Busz, dziedziczk Andrzeja, ostatniego Rurykowicza na Wodzimierzu woyskim, Bezie i Chemie. Coraz wicej Rusi zagarnia Giedymin sieci swej polityki. Na pnocy stawa si gronym krzy akom, wystpujcym z uroszczeniami do Pskowa i Watlandu (czci obszaru nowogrodzkiego, przylegej do Inflant). U yczywszy Nowogrodowi swej opieki, przecina Giedymin nie tylko zamiary krzy akw, ale te i Moskwy. Iwan wystpi przeciwko niemu w imi praw hana-cara do Rusi. W r. 1339 urzdzi wypraw na Smolesk (pomagao im piciu innych Rurykowiczw), eby tam wymusi wychod tatarski wbrew Giedyminowi i rzeczywicie, po mierci Giedymina Smolesk od r. 1340 musia paci haracz tatarski. Rozszerza Iwan Kaleta gorliwie obszary panowania tatarskiego. Przybra tytu wielkiego ksicia wsieja Rusi. Ta wszystka Ru - to caa Ru tatarska, w przeciwiestwie do litewskiej; a tytu sam nie oznacza adnej wadzy rodzimej, tylko hask. To car ustanawia nad swoj wszystk Rusi swego gwnego ksicia-podskarbiego. Tytu poddaczy, z aski Saraju, ktry jednak zczasem mia su y do oznaczenia zwierzchnictwa, o jakiem za czasw Iwana Kalety nikomu si nie nio. Testamenty Kalety wiadcz, e ani nawet miasta Moskwy nie zamierza robi siedzib adnego jedynowadcy. Zapisywa stolic wszystkim spadkobiercom na spk (podobne zreszt wsplne wadanie stolic byo w Twerze i w Rjazaniu). O zachowanie rwnoci pomidzy spadkobiercami dba do tego stopnia, i powyznacza dzielnice w szachownic, byle osign rwno intraty przy rwnej mniej wicej iloci (21-20) grodw i se. W XIV wieku nie byy wogle na Rusi ani pojcia, ani poczucia pastwowoci. Wyrobieniu si ustroju pastwowego stao na zawadzie pojcie o wasnoci ziemskiej. Skoro smerd (wieniak) czy ksi mieli jednakowe i rwne prawo do ziemi, przez nikogo jeszcze nie zajtej, stawali si Rurykowicze tylko wspzawodnikami, uszczuplajcymi teren osadnictwa prywatnego - nie wytwarzajc wasnoci publicznej. Ksistwa staway si przedsibiorstwami osb stanu ksi cego. W obrbie ksistwa XIV wieku na Rusi nie stykao si prawo pastwowe z prywatnem, lecz prywatne prawo osoby stanu ksi cego z takiem e prawem innych osb. Nie tylko wic nie nastpi w XIV wieku rozwj stosunkw prawno-publicznych, lecz Ru cofaa si napowrt do stanu z doby drugiej redakcji Prawdy Ruskiej. W ssiedztwie, na Litwie, byo natomiast za Giedymina wyrobione ju w zupenoci prawo pastwowe. Opierao si na zasadzie, e ze wszystkich dynastw jeden tylko jest waciwym wadc, monarch, a wobec niego nikt nie ma adnych praw. Wszyscy s jego niewolnikami i caa ziemia jego wasnoci. Bez jego zezwolenia nie wolno ani syna postanowi ani crki wyda za m , a c dopiero 25

rozporzdzi ziemi. Wielki ksi mo e si wyrcza krewniakami-ksi tami, ale niema mowy o prawie dziedzicznem w dzielnicach. Wielki ksi jest samowadnym szafarzem wszystkich dzielnic, a inni ksi ta nic maj wobec niego adnych praw, lecz same obowizki (wobec ktrej to jednostronnoci nie mo na litewskiego ustroju pastwowego zestawia z feudalnym). Podkad ekonomiczny dynastji litewskiej byt zgoa inny, ni u Rurykowiczw. W zasadzie bya wszelka ziemia wasnoci naczelnego wadcy litewskiego, ale wanie dlatego nie istniay adne prywatne dobra ksi ce. Nie gospodarowa nigdzie ksi , bo mu to byo niepotrzebne, skoro mg ka dej chwili rozporzdzi dowolnie wszelakiem mieniem swych poddanych. To te ksi litewski szafowa chtnie nadaniami, a w praktyce wychodzio to wszystko na to, e dynasta ruski ziemi zagarnia, litewski za dawa. Oto druga - obok uwalniania od jarzma tatarskiego - przyczyna popularnoci litewskich dynastw na Rusi. Jeden tylko od tego prawida zachodzi wyjtek, a mianowicie na ziemi moskiewskiej. W wyniszczonych ksistwach Zalesia dostarczaa wojna coraz mniej zarobku (upw). Trzeba byo coraz czciej ata bied zakadaniem se. Rozwj spoeczny zmierza nieuchronnie do przemiany dru ynnikw - wbrew ich woli - we wacicieli ziemskich. Byo to zrazu gospodarstwo jakie ruchome, przenone, nap koczownicze, wci na nowem, z nowego na jeszcze nowsze i coraz nowsze; dopiero na schyku XV wieku mo na mwi o gospodarstwach bojarskich w cisem znaczeniu tego wyrazu - lecz pocztek by ju dany. Prd ten wyzyska doskonale Iwan Kaleta Sam gospodarz zawoany, zao y przeszo setk wasnych se nowych, a dawa je chtnie w u ywalno dru ynnikom, przywizujc ich tem do siebie. Wolno im bowiem byo, wedug prastarego od Ruryka prawa, zmienia sobie dowolnie dru yn, przechodzi od ksicia do ksicia, a wobec tego kt dawaby im ziemi na wasno?! Ale u ywalno sea ju zagospodarowanego wartaa wicej, ni wasno pustki, nadanej przez litewskiego dynast - i dziki temu su ba moskiewska moga by intratniejsz od litewskiej. By to zarazem sposb poddawania ludzi w osobist od siebie zale no o wiele lepszy, gruntowniejszy, ni uprawiane przez ksi t twerskich zakadniczestwo. Ale i to Iwan umia wyzyska lepiej od Tweru i powprowadza zakady na skal tak wielk, e stay si one nastpnie, w ostatecznej konsekwencji, nowem rdem zwierzchnictwa nad ksi tami drobniejszymi, a to z mocy prawa kupieckiego. Kaleta - nigdy nikt suszniej i trafniej przydomku nie otrzyma - sta si bankierem ksi t drobnych, udzielajc po yczek na odrobek praw ksi cych, na zakad. Bra w ten sposb dzielnice ksi ce ssiednie czciowo w dzier aw, czciowo skupywa je. Je eli zakadniczestwo wiodo zawsze do chaosu, c dopiero wprowadzone pomidzy osoby stanu ksi cego, zastosowane do praw ksi cych! A wanie rozwizano ju t kwestj zasadniczo, a trafnie. W r. 1327 w umowie pomidzy Nowogrodem W. a ksiciem Aleksandrem twerskim zdobyto si wreszcie na rozr nienie pomidzy tytuem wasnoci prywatnej a zwierzchnoci ksi co-pastwowej. Uznano wasno nad zakadami, nie uznajc zwierzchnictwa i usuwajc ( e u yjemy wyra enia nowoczesnego) wszelk eksterytorjalnoxxvii. Wtedy jednak Kaleta wika spraw na nowo i zamc do reszty pojcia prawne i cae ycie publiczne Rusi pnocnej, wynajdujc obroty handlowe prawami ksi cemi. Po mierci Iwana Kalety (1341) otrzyma jaryk na wielkiego ksicia wszystkiej Rusi tatarskiej najstarszy z jego synw, Szymon (1340-1353), przezwany przez klasztornych kronikarzy Pysznym za zamiowanie w kosztownych budowlach. Jak zwikszano sobie coraz bardziej zale no od ordy. 26

wskazuje fakt, e Iwan Kaleta byt w Saraju w cigu lat 20 trzy razy, syn za w cigu lat 12 pi razy. Nie o zrzuceniu jarzma tatarskiego mylano, lecz o tem, jakby uzyska tatarskie posiki przeciwko Litwie. Wzniesienie tamy przeciwko ekspansji litewskiej byo trosk Szymona i gwn myl jego brata i nastpcy, Iwana Iwanowicza (1353-1359). Ale nastpca Giedymina, Olgierd, nie tylko przywrci zwierzchno litewsk nad Smoleszczyzn, lecz rozszerzy j nadto na Siewierszczyzn i Czernihowszczyzn w r. 1356. Nie zaniedba te , eby bya nadal osobna metropolja litewska obok pierwotnej kijowskiej. Obedjencja kijowskiej skadaa si poza Zalesiem z samego ju tylko Kijowa. Zanika tymczasem metropolja halicka, lecz niebawem miaa by wznowion. Po mierci Bolesawa Trojdenowicza (1340) obejmowa dawn ziemi Lachw krl polski Kazimierz Wielki, jako najbli szy krewny i spadkobierca nieboszczyka. Tamten uznawa by jeszcze zwierzchnictwo Uzbeka; ten przynosi zupene uwolnienie od jarzma tatarskiego. Tamten miewa zatargi z Cerkwi, ten by pierwszym w Europie gosicielem tolerancji wyznaniowej i od niego dopiero wywodzi si ostateczne nale yte zorganizowanie hierarchji cerkiewnej w ksistwie Halickiem i na Woyniu. Kazimierz W. mia do czynienia z wgierskiemi i z litewskiemi uroszczeniami do tych krajw. Nie mogc da rady dwom naraz, zawar spk z Ludwikiem wgierskim przeciwko Litwie. W ten sposb Litwa, cieniana na pnocy coraz bardziej przez krzy akw, znalaza na poudniu nowego przeciwnika w Polsce - z czego korzystajc, prbowa Iwan Iwanowicz wystpi do walki z Olgierdem. Skutek by jednali ujemny, a zwyciski Olgierd wystpi z programem zajcia caej Rusi, cakowitego usunicia zewszd Rurykowiczw.

IX. UTWIERDZENIE ODRBNOCI MOSKIEWSKIEJ.

(1360-1380.) Haso Olgierda, e caa Ru ma nale e do Litwy, stawaa si z roku na rok coraz bli szem spenieniu. Ju wszyscy jego synowie z pierwszego ma estwa, ochrzczeni w prawowierju obdzieleni byli ksistwami dzielnicowemi na Rusi; od roku za 1362 podlegay Litwie Kijowszczyzna i cae Podole. Ekspansja ta nie bya bynajmniej niebezpieczn dla ruszczyzny; owszem, zapomoc samych e dynastw litewskich szerzy si na Litwie ruski obyczaj, ruska pimienno i ruskie pojcia z zakresu prawu prywatnego. Publiczne prawo ruskie nie istniao, i z tem czy si brak rodzimej ruskiej pastwowoci. Spoeczestwo z kultur bezsprzecznie wy sz - jakiem bya Ru wobec Litwy ulegao od przeszo stu lat naporowi pastwowoci opartej na kulturze ni szej, poniewa stao ni ej ud Litwy co do organizacji pastwowej. Litwa posiadaa przynajmniej prawo dynastyczne, umo liwiajce organizacj pastwow: Jeden tylko z Giedyminowiczw by monarch, uprawnionym do uprawiania polityki, jako naczelny wielki ksi , a wszyscy inni ksi ta zawili niewolniczo od jego aski i nieaski. Na wzr Litwy pocz wytwarza prawo publiczne w Moskwie, jedyne na Rusi, metropolita Aleksy Pleszczejew (1354 do 1378). By to syn owego przywdcy dru ynnikw, przybyych z Kijowszczyzny - upatrzony na metropolit jeszcze przez Iwana Kalet, chrzeniak jego, a wic wedug wczesnych poj czonek rodziny, czonek dynastji niejako. Iwan Iwanowicz ustanowi go opiekunem swego dziewicioletniego syna, Dymitra (Doskiego), tudzie szecioletniego bratanka, Wodzimierza 27

sierpuchowskiego (pogrobowca po Andrzeju, bracie Szymona Pysznego). Wytworzyy si i pozostay a do drugiej poowy XV wieku dwie linje moskiewskie. Dziki Aleksemu utrzymaa si jednak na zewntrz jedno polityczna caego obszaru moskiewskiego i powstaa moskiewska pastwowo. Metropolita Aleksy jest twrc ustawy, ujtej w swojsk form dogoworu, ukadu, jaki zawierali pomidzy sob w roku 1362 dziewicioletni Wodzimierz z dwunastoletnim Dymitrem. Dymitr otrzymywa wadz pastwow nad Wodzimierzem sierpuchowskim, jako wielki ksi moskiewski nad podwadnym moskiewskim ksiciem dzielnicowym. Odjto Wodzimierzowi prawo samodzielnego prowadzenia wojen, a nao ono na niego obowizek dostarczenia Dymitrowi posikw na ka d wypraw. W dziewi lat potem, w r. 1371. kiedy strony kontraktujce liczyy ju lat 18 i 21, stan drugi ukad. Ustanowiono primogenitur. Ksi sierpuchowski uznawa si podwadnym nie tylko samego Dymitra (Doskiego), ale zarazem ju zgry (ewentualnego) najstarszego jego syna - i zobowizywa si nie ubiega si nigdy o wielki jaryk przeciwko synom Dymitra. Metropolita Aleksy ukada zrby pastwowoci moskiewskiej wrd warunkw najtrudniejszych. Dwa razy odjto Moskwie za jego czasw wielki jaryk haski. Nie bez wpyww Olgierda przenis han w r. 1359 ask swoj na ga suzdalsk. Wtenczas to Wodzimierz n/Kl. wysunito przeciwko Moskwie, robic z niego rezydencj wielkiego ksicia wszystkiej Rusixxviii (Dymitra Konstantynowicza suzdalskiego) i kaza metropolicie wraca tam, jako do waciwej rezydencji kanonicznej. Aleksy nic posucha. Ruszy skarbem po Kalecie i w r. 1362 odzyskaa Moskwa haskie podskarbiostwo. Bojarowie moskiewscy nic aowali te trzosw na ten cel. Po raz pierwszy na Rusi wystpuje tu wsplny interes dynastji i spoeczestwa: bojarowie rozumieli, e wielki jaryk, bogacc ksicia, pomna a zarazem sposobnoci korzystania z aski ksi cej. W r. 1367 zwraca si przeciwko Moskwie Olgierd; w roku nastpnym odnis zwycistwo nad rzeka Trosn i przystpi do oblegania Moskwy. Po trzech zaledwie dniach ustpi, niepewny wiernoci pukw swej Rusi litewskiej, gdy Aleksy rzuci kltw na posikujcych Olgierda ksi t smoleskiego i twerskiego. Nie udao si rwnie powtrne obl enie w r. 1370. Tem bardziej stara si Olgierd odtd o to, eby Ru litewska nie podlegaa cerkiewnie Moskwie, eby miaa osobnego swego metropolit. Jak Aleksy w Saraju, podobnie nie szczdzi Olgierd pienidzy w Carogrodzie. Wysany przez. patrjarch legat Cyprjan, Serb, nie tylko uzna potrzeb osobnej metropolji litewskiej, lecz nawet zaleca rozszerzy granice jej w ten sposb, e metropolja kijowska (faktycznie moskiewska) byaby ograniczon do Moskwy, Rjazania i Suzdala i to tylko jako do ywocie Aleksego, po ktrym nie miaoby ju by nastpcy. A czem e byaby Moskwa bez metropolity? Pisano na Moskw wyrok zniszczenia coraz ostrzej. W roku 1375 odjto jej ponownie wielki jaryk, przeniesiony tym razem na Twer; ale byo to ju punktem przesilenia. Micha Aleksandrowicz twerski, pobity na gow, musia tego jeszcze roku wej wobec Moskwy w stosunek zupenie taki sam, jak Sierpuchw w r. 1371 - i pokj ten stanowi kamie wgielny hegemonji Moskwy na Zalesiu. Rosa Moskwa w si pod regencj swego metropolity. Dziki zajciu w r. 1363 Staroduba i Galicza staa si gospodarzem w dolinie Klamy. Oparta na przewadze ekonomicznej i wsparta obmylanem na wzr litewski prawem pastwowem, zdoaa Moskwa metropolity Aleksego przeciwstawi si ekspansji litewskiej. Aleksy jest rwnie twrc zasady legitymizmu tatarskiego, ktra staa si wytyczn polityki moskiewskiej.

28

Tatarzy, rozszerzajc swe koczowiska w miar wzrostu ludnoci, koczowali w poowie XIV wieku na przestrzeniach od Oki do Krymu, od Donu do jeziora Aralskiego. Towarzyszya temu decentralizacja polityczna; okoo r. 1360 byo ju ord dziewi i dziewiciu hanw - carzykw, jak si wyra aj latopiscy ruscy. Aleksy wprowadzi zasad, eby tylko sarajskiego hana uznawa za prawowitego cara. Ten legitymizm uprawnia w danym razie do walki z innemi ordami, jako buntowniczemi wzgldem Saraju. A te nowe ordy zbli ay si ju do Zalesia, wkraczajc w kraje bynajmniej nie stepowe. Wyaniao si niebezpieczestwo, czy ludno rolnicza wrd Mordwy i Bugarw nie zostaaby zczasem zamieniona w niewolnikw, ywicych sw prac Tatarw - i e handel bugarski bdzie cakowicie utracony. Ju ordy pnocne nie zezwalay na bezporednie stosunki kupcw z Rusi z Bugarami nadwo askimi! Starcie byo nieuchronne, gdy ordy te popaday czsto w niedostatek, na ktry radziy sobie doranie, najazdem, upem, jasyrem. Pocztek zrobili szczliwie w r. 1365 ksi ta rjazascy, przepdzajc upic kraj ord. Suzdalscy poszli za tym przykadem w r. 1367, a w r. 1370 kupili sobie w Saraju polecenie, eby w imieniu cara wda si w sprawy bugarsko-tatarskie. Legitymizm sarajski pomg wtenczas rozszerzy sfer handlow Rusi. Gdy w r. 1374 orda doska za daa daniny od Ni nego Nowogrodu, Suzdalczycy odmwili i obronili si skutecznie. Zim z r. 1375 na 1376 sfera handlu ruskiego signa po raz pierwszy po Kaza; ksi ni nionowogrodzki (Dymitr Konstantynowicz) ustanowi w Kazaniu i osadzi tam swych celnikw. Moskwa trzymaa si dugo zdaleka od tego wszystkiego. Dopiero w r. 1377 zdecydowa si metropolita Aleksy przyczy i moskiewskie dru yny do akcji przeciw tatarszczynie. Nie poszczcio si Moskwie wtenczas, ale zato w r. 1378 Dymitr moskiewski zada nad rzek Wo klsk wodzowi ordy doskiej, Mamajowi, gdy Tatarzy wracali z pod spalonego doszcztnie Ni nego Nowogrodu. Byo to tu po mierci metropolity, sterujcego stale do koca dni swoich naw pastwow obok ksicia, liczcego w r. 1378 ju 28 lat wieku. Aleksy zmar w lutym 1378 r., prze ywszy o niecay rok tylko Olgierda. Dwaj ci niepospolici m owie, godni siebie przeciwnicy, sprawili, e Litwa a Zalesie nie spyny w jedno. Aleksy marzy o zrzuceniu jarzma tatarskiego. Najkrtsz do tego drog byoby podda Zalesie Olgierdowi - lecz Aleksy wola stanowczo zwierzchno tatarsk od litewskiej. Nad uwolnienie Zalesia od Tatarw przenosi walk z Litw. Podobnie Olgierd, marzcy o panowaniu nad ca Rusi, mia do tego celu drog niezawodn w przyjciu prawowierja - ktre wszak e wyznawali ju wszyscy jego synowie z pierwszego ma estwa: Staby si pierwszym po cesarzu bizantyskim panem w Cerkwi i niewtpliwym szafarzem metropolji. Olgierd zatrzyma si atoli na tej drodze i zawrci: ani jeden z jego synw z drugiego ma estwa nie chrzci si, a sam Olgierd wola odstpowa bez skutku z pod Moskwy, ni przyj chrzecijastwo w obrzdku wschodnim. Gdyby atoli Olgierd opanowa by Zalesie, czem e byby ywio litewski wobec ogromu caej Rusi - i czy Litwa byaby moga sta si rzymsko-katolick tak niebawem, w 9 zaledwie lat po jego mierci? Nastpc Olgierda na wielkiem ksistwie spodziewa si zosta pierworodny jego syn, ochrzczony w prawowierju Andrzej Poocki. Olgierd przeznaczy jednak Litw waciw niechrzczonym synom z drugiego ma estwa, przekazujc wadz monarsz najstarszemu z nich, Jagielle. Andrzej prbowa wygna Jagie z Wilna i pozyska w r. 1379 przymierze Dymitra moskiewskiego, ktremu ofiarowa zato Brjask ze wschodniej Rusi litewskiej. Jagieo, szukajc sposobu przeciw Moskwie, wyzyskiwa przeciw niej nieprzyja Mamaja, ktry tymczasem ogosi si sam hanem ordy doskiej. Mamaj ofiarowa Moskwie zni enie wychoda za uznanie swego zwierzchnictwa, lecz spotka si z odmow, 29

gdy Dymitr moskiewski trzyma si zasady legitymizmu sarajskiego. Natenczas Jagieo podmwi Mamaja do powtrnej wyprawy na Moskw, ofiarujc przymierze i posiki. Dymitr wyruszy w pole, lecz niespodzianie zacz si ukada i przez dwa tygodnie targowano si o wysoko daniny. Nagle Mamaj przerwa ukady, bo nadszed dzie 1 wrzenia, wyznaczony na stawienie si Jagiey z posikami. Ten atoli od pocztku nie myla dotrzyma umowy. Kto chcia rzdzi metropoli rusk, nie mg walczy obok bisurmanw przeciw prawowierju; kto d y do panowania nad ca Rusi, nie mg nara a si na opinj jej zbira i na... dezercje hufcw z Rusi litewskiej. Napr no czeka Mamaj cay tydzie. Dnia 8 wrzenia 1380 musia przyj bitw na Kulikowskich Boniach nad Donem i... ponis klsk. Zwyciski Dymitr odnis sobie z pola walki zaszczytny przydomek Doskiego. Wnet po bitwie uzna si podwadnym Dymitra Doskiego narwni z ksiciem sierpuchowskim (jak to wyranie zaznaczono w dogoworze) wielki ksi rjazaski (Oleg), przed bitw sojusznik Jagiey. Co wa niejsza, Cyprjan, ustanowiony przez patrjarchat nastpc metropolity Aleksego, przerzuci si rwnie do obozu zwycizcy, jako jedyny metropolita caej Rusi. Korzystajc z orzeczenia patrjarchatu, e Kijw niema odtd nigdy podlega metropolitom Maej Rusi i Litwy, lecz metropolicie Kijowa i Wielkiej Rusi, dorzuca Dymitrowi do zwycistwa w polu cenniejsze zwycistwo w dziedzinie cerkiewnej. Szerzya si tedy pastwowo moskiewska, a chocia po dwch latach mia nastpi niepomylny zwrot, a po dalszych czterech ci ka katastrofa i gmach metropolity Aleksego rozpada si - pozostay jednak fundamenty, ktre wszystko przetrway i na ktrych odnawiao si ten gmach jeszcze nieraz, a zawsze wedug starych planw... Dlatego godzi si i wypada lata te, 1360-1380 r., w ktrych powstay owe fundamenty odrbnoci, a nastpnie hegemonji Moskwy, wyodrbni w osobny ustp dziejowy, chocia tylko 20 lat obejmujcy.

X. NIEDOSZE CARSTWO WILESKIE.

(1380-1408.) W kilka miesicy po bitwie kulikowskiej zosta cay Kipczak zdobyty przez nowego mocarza w szeregu twrcw azjatyckich monarchij uniwersalnych. By nim Timur-leng, zwan w zachodnich rdach Tamerlanem, a ktrego panowanie w przeciwiestwie do tolerancyjnego Temud ina opierao si na fanatyzmie religijnym (na szyityzmie muzumaskim). On twrc orjentalnej despocji z religj pastwow, z obowizkiem tpienia nie chccych jej wyznawa i z zasad, e jedyne rdo prawa jest w osobistej woli panujcego. On te twrc systemu spoecznego, opartego na rangach obozowodworskich, na 12 tszinach, w ktre wtoczono cae ycie, nietylko publiczne - bo kto nie posiada czinu, ten znalaz si poza spoeczestwem. Han caego Kipczaku z ramienia zdobywcy, Tochtamysz,. zakaza Rusi cakiem handlu w nadwo askiej Bugarji i z Bugarami. Zawikania, jakie si z tego wywizay, doprowadziy do najazdu na Zalesie w r. 1382. Rozwiay si od jednego razu wszelkie zawizki i zwizki pastwowoci moskiewskiej, a sama Moskwa pada ofiar rzezi. Oleg rjazaski zagarn Koomn, metropolita Cyprjan wraca do Kijowa, a jaryk wielki omal nie przeszed na Twer. Sytuacja stawaa si dla Moskwy tem krytyczniejsz, e Jagieo decydowa si w tym wanie czasie na chrzest w Cerkwi wschodniej. Obok schyzmatyckiego Wilna byaby Moskwa bardzo podrzdnem tylko ksistewkiem. 30

Nagle nastpuje radykalna zmiana: Litwa przyjmuje chrzest, ale w katolicyzmie, w Kociele zachodnim. Geneza tego wielkiego zwrotu dziejowego tkwi w sprawach Rusi halickiej w dawnej ziemi Lachw. Kazimierz Wielki uczyni z Rusi halickiej o polskiej polityki ekonomicznej, jako ogniwa handlu ze Wschodem. Dla utrzymania tego szlaku handlowego zawarto spk z Wgrami przeciwko naporowi litewskiemu; tylko dlatego utrzyma si przy nastpstwie po Kazimierzu W. Ludwik wgierski, ten istny ojczym Korony Polskiej. Z jego ramienia zarzdza krajem przez kilka lat (1372-1378) zniemczony Piast ze lska, Wadysaw Opolczyk. Ten opar porzdek publiczny na prawie feudalnem, zorganizowa hierarchj katolick, znis za prawosawn. Kiedy w r. 1378 Ludwik obsadza tam grody starostami wgierskimi, wybuch z tego powodu jawny bunt w Polsce, a po mierci ojczyma sze zjazdw szlachty owiadczyo si przeciw dalszej cznoci z Wgrami. Usunito od tronu polskiego starsz krlewn, Marj, skoro zasiada na wgierskim, a zgodzono si na modsz Jadwig, bo nie przedstawiaa osob swoj adnego zwizku prawno-pastwowego z Wgrami i... mo na byo rozporzdza jej rk. Gdy zawioda spka z Wgrami przeciwko Litwie, przerzucono si do spki z Litw przeciwko Wgrom. W tem geneza powoania Jagiey na tron polski, ma estwa jego z Jadwig (1386) i katolickiego chrztu Litwy. Katolicyzm i zwizek z Polsk niosy Litwie ocalenie od zachannoci krzy ackiej i od rozpynicia si w ruszczynie. Polacy utrzymali narodowo litewsk. Ru litewska nie bya atoli przez unj polskolitewsk dotknit ani w wyznaniu swem, ani w prawach zwyczajowych. Cae ograniczenie prawowierja polegao na tem, e nie wolno go byo przyjmowa Litwinom (tylko te katoliccy Litwini otrzymywali prawa obywatelskie na wzr polski), lecz Ru sama adnego ograniczenia nie zaznaa, ani prawa polskiego jej nie narzucano. Znamiennem jest, e Giedyminowicze, ochrzczeni ju przedtem w Cerkwi, mogli pozosta przy prawowierju; jako przez cae ycie prawosawnymi byli nie tylko wszyscy przyrodni bracia Jagiey, ale te dwaj rodzeni: Lingwen i Skirgieo. Nie z wyznaniowych przeto przyczyn prbowa przeszkodzi nowemu wyniesieniu Jagiey najstarszy z przyrodnich jego braci, Andrzej, wszczynajc z pomoc zakonu (ofiarowa krzy akom zato Poockie i Witebskie w lenne zwierzchnictwo) wojn biaorusk - lecz bezskutecznie. Wadysaw Jagieo, posiadszy najrozleglejsze w Europie panowanie, nie wyrzeka si wcale programu Olgierda, eby zaj reszt Rusi. Najpierw pragn podda litewskiemu zwierzchnictwu Nowogrd Wielki. Sprawa zapowiadaa si pomylnie. Przyjty do Nowogrodu Lingwen posiad tam wadz nad ca si zbrojn i znaczny wpyw polityczny. Byo to czem nadzwyczajnem, bo w Nowogrodzie W. ksi nie znaczy ju prawie nic; nie by ani nawet wodzem. By tylko prostym rezydentem, przyjmowanym dla miego spokoju od Giedyminowiczw i Rurykowiczw. Rzdy Nowogrodu W. byy oligarchiczne (posadnikw trzech do piciu!). Lingwen zdawa si przywraca wadz ksi c, wyzyskaniu atoli okolicznoci przeszkodzi rozam w dynastji litewskiej. Stryjeczny brat Jagiey, Witod, syn Kiejstuta, zasu ony odzyskaniem Rusi halickiej na wgierskich starostach (1387), lecz por niony z Jagie o ojcowizn, czy si z Moskw i z zakonem. Moskwa stawaa si po r. 1386 naczelnem ogniskiem prawowierja w przeciwstawieniu do Wilna, lecz Dymitr Doski nie wystpowa jeszcze przeciwko Jagielle i nie korzysta z gotowoci Witoda. Dymitr Doski zmar w r. 1389, a testament jego mieci intencje wrcz przeciwne intencjom Iwana Kalety. Nie tylko nie pragnie rwnoci swych spadkobiercw, ale umylnie wykrawa dzielnice w ten 31

sposb, a eby wytworzy nierwno w pewnym zgry obmylonym stosunku, z uprzywilejowaniem najstarszego syna, Wasyla. Wasyl Dymitrowicz (1389-1425) poj za on Zofj Witodwn, gdy tymczasem Witod w jawnym buncie przeciwko Jagielle zbieg do krzy akw (1389) i prowadzi ich na Litw. W r. 1392 pogodzi si Witod z Jagie za t cen, e zosta do ywotnim wielkim ksiciem litewskim pod zwierzchnictwem Jagiey, jako krla polskiego - i natenczas rozpocz swe rzdy od tego, e Lingwena odwoa z Nowogrodu. Zakon znalaz sobie na miejsce Witoda nowego Litwy wichrzyciela (i znowu katolika, bo taki by cenniejszy), a to w osobie najmodszego z rodzonych Jagiey braci, widrygiey-Bolesawa - ktry sze razy wszczyna bunty. Nadto zapomoc faszowania dokumentw stara si zakon przyswoi sobie prawa zwierzchnicze do caej Litwy, a prawo wasnoci do Zmujdzi, do ziemi Pskowskiej i do nowogrodzkiego Watlandu. Witod sta si skonnym do wszelkich ustpstw wobec Moskwy i krzy akw. Zdradza Nowogrodzian na obie strony, a wkocu uzna uroszczenia krzy ackie do Pskowa i Watlandu. Przystawa te na zabr ziemi Dwiskiej (w dorzeczu Dwiny pnocnej) przez Wasyla i omal nawet nie dostarczy mu posikw przeciwko Nowogrodowi. A zi moskiewski nie odpaca mu wcale wzajemn wzgldnoci i gdy Witod zagarn w r. 1395 Smolesk, utworzy Wasyl przeciw niemu z Rjazaniem i Twerem koalicj, ktr trzeba byo za egnywa nowemi ustpstwami. Ustpliwo Witoda pochodzia std, e chcia mie wolne rce i wolne wszystkie siy, a eby (korzystajc z buntu Tochtamysza przeciw Tamerlanowi) rzuci si na Tatarw i na miejscu hana Saraju samemu zosta carem. Rozumowa, e przez to samo zostaby panem Rusi tatarskiej, a miaby do potgi, eby na krzy akach odrobi potem wszystko, przestaby za by lennikiem polskiej Korony. Sprawa bya jak najdoniolejsz. Bez unji z Polsk nie daby si jeszcze utrzyma na Litwie katolicyzm, a w wymarzonem przez Witoda pastwie Wschodu byby ywio litewski tak drobn okruszyn, i panujcy nad Tatarami car wileski byby stanowczo ruskim carem, nie litewskim. Witod ponis atoli waln klsk, zadan sobie w r. 1399 nad rzek Worskl przez wodza Tamerlanowego, Edigeja. Narodowo litewska i katolicyzm byy ocalone, Moskwie za pozostawiony jej kierunek rozwoju. Widmo carstwa nie zeszo wprawdzie jeszcze z widowni dziejowej, ale w gruncie rzeczy sprawa bya ju przesdzona. Rozgromiony Witod by narazie tak sabym, i Smolesk zrzuci jego zwierzchno w r. 1401. A eby go odzyska co nastpio w r. 1404 - musia sobie Witod kupowa neutralno zakonu niemieckiego, sam dopomagajc mu do zajcia Pskowa. Wyprawa nie powioda si (1406 r.), a wywoaa koalicj przeciw Witodowi pod przewodem Moskwy. Dziaanie tej koalicji unicestwi dopiero najazd Edigeja na Zalesie (1408 r.). Wasyl, zrujnowany, wola zawrze stay pokj z teciem, a Witod tak e nie pragn prbowa na nowo szczcia wojennego. We wrzeniu 1408 r. stany hufce Wasyla i Witoda naprzeciw siebie nad rzek Ugra, lecz nie dobywszy or a, przystpiono do zawarcia pokoju, ktry mia by staym. Rzeka Ugra stawaa si granica panowania litewskiego a moskiewskiej sfery politycznej. W tych wanie latach wchodzi imi polskie w dzieje nieznanej Polakom Rusi Zaleskiej. Po raz pierwszy nastpio to w r. 1396. W akcie przymierza Tweru z Moskw powiedziano, e zawiera si je przeciw Tatarom, krzy akom, Litwie i... Polsce. Polska znalaza si tu z tej racji, e krl polski, jako zwierzchnik lenny Litwy, obowizany byt udziela jej pomocy. 32

W r. 1408 mieli Polacy po raz pierwszy sposobno oglda t Ru, ktr od miasta Moskwy nazwali Moskwicinami. Nad Ugr znajdowa si wrd wojska litewskiego tak e oddzia polski pod wodz Zbigniewa z Brzezia; Polacy byli tu onierzami wielkiego ksistwa Litewskiego.

XI. O GRANIC DWCH KULTUR.

(1408-1449.) Najdoniolejsz dla Wschodu europejskiego w XV wieku kwesti byo zagadnienie, czy na Rusi z tej i z tamtej strony granicy litewskiej przyjm si jednakie pojcia prawne, a w zwizku z tem jednakowe urzdzenia spoeczne - czy te granica owa pastwowa stanie si granic dwojga r nych spoeczestw u r nej kulturze, pomimo jednoci w dziedzinie cerkiewnej. Przejmowanie litewskiego prawa publicznego ustao w Moskwie z rokiem 1386. Nie tylko nie naladowano zmian, dokonywanych na Litwie pod wpywem chrzecijastwa zachodniego, lecz trzymano si tem uporniej zasad ustroju poprzedniego, na Litwie ju przestarzaego. Bezporedni wpyw prawa polskiego na pastwo litewskie trwa tylko sze lat (1386-1392), gdy tylko tak krtko byo ono wcielone do Korony Polskiej. Od r. 1392 a do 1792 przechodzi stosunek Litwy do Polski przez rozmaite zmiany, ale zawsze, bez najmniejszej przerwy, stanowio wielkie ksistwo Litewskie oddzielne pastwo, nie podlegajce adnym polskim prawom, adnemu urzdowi polskiemu. W r. 1392 przywrcona bya i trwaa a do r. 1569 wadza absolutna wielkiego ksicia Litwy: pozostaa jednak zaprowadzona w r. 1387 dziedziczno dzielnic ksi cych, opartych odtd na ustroju feudalnym. Wprowadzono tedy na Ru litewsk to, co ju istniao na Rusi halickiej, zaszczepione tam przez Wadysawa Opolczyka, lecz obecnie skazane tam byo na zagad, skoro ziemia Lachw powrcia do Krlestwa Polskiego (gdy prawo polskie nie znao feudalizmu). Na Litwie i Rusi litewskiej rozszerzaa si hierarchja feudalna stopniowo, od spraw dzielnic ksi cych do spraw wszelkiej wasnoci ziemskiej; a powsta z tego swoisty feudalizm rusko-litewski, zwany prawem su skiem, a rozwijajcy si coraz wszechstronniej a do poowy XVIII wieku. Od tego, czy prawo su skie przejdzie i na Zalesie, zawisa jedno lub dwoisto kulturalna Sowiaszczyzny wschodniej. Pierwszym stopniem rozbie noci poj prawnych staa si kwestja wiadcze w naturze (podami i robocizn) na rzecz pastwa (grodu i ksicia). Prymitywizm ten trwa na Rusi dziwnie dugo, co tem dziwniejsza, e dotyczyo to krajw wybitnie handlowych! Litwa katolicka uwolnia si od tego prze ytku pod wpywem prawa polskiego ju w r. 1387; Ru litewska dosza do tego w r. 1432 za wdaniem si panw polskich; Ru halicka w r. 1435 (wywalczywszy sobie zupeny powrt do prawa polskiego) - podczas gdy na Rusi tatarskiej pozostao nadal wszystko po dawnemu. Drugim stopniem rozbie noci dwch kultur, powstajcych z dwch stron wschodniej granicy litewskiego pastwa, by odmienny stosunek urzdu do ludnoci. W w. ks. Litewskiem wynagradzao si urzdnikw coraz powszechniej nadawaniem im w u ywalno ziemi, podczas gdy na Zalesiu, a zwaszcza w wielkiem ks. Moskiewskiem, przewa y, a wreszcie przyj si wycznie system tatarsko-turecki, t. zw. kormlenie, polegajcy na prawie urzdnika do pobierania opat bezporednio od osb, majcych z urzdem do czynienia. Ta najfatalniejsza z plag tatarskich miaa si zczasem 33

zamieni w nieuleczalnego skira orjentalnego ycia publicznego. Pierwsza przyczyna tego za tkwia w obowizujcem wci jeszcze na Zalesiu, nieuszczuplonem od czasu Ruryka, a urgajcem wszelkiej pastwowoci prawie dru ynnikw do swobodnego przenoszenia si od ksicia do ksicia; a eby ich utrzyma przy sobie, przecigali si ksi ta w obmylaniu dla nich kormlenia. Najlepiej, a w ka dym razie najmniej le, byo pod tym wzgldem w Moskiewskiem, gdzie za przykadem ksi t i dru ynnik zakada coraz czciej sea, tak e tam pojcie bojara spywao coraz bardziej z wiksz wasnoci ziemsk - zwaszcza e kwitno gospodarstwo w ksistwie, w ktrem nie byo wojen domowych przez 130 lat, od r. 1303 a do 1432. W Moskiewskiem dru ynnicy byli najzamo niejsi, i tam nietrudno byo otrzyma od ksicia seo w u ywalno, gdy majtek ksi cy opiera si gwnie na seach. Nie mogo jednak starczy dla wszystkich; nie wszyscy te mieli ochot gospodarowa. Zamienia si te coraz liczniej dru ynnik na dworzanina, su cego ksiciu tak e podczas pokoju - a ze su b ksi c czya si coraz bardziej administracja kraju. Jeszcze w cigu XV wieku miao si rozstrzygn, czy bdzie ona urzdzona na sposb (mniej wicej) europejski, czy te azjatycki, czy celem jej wydobywanie ze spoeczestwa si duchowych, czy te tylko wysysanie si materjalnych dla powikszenia bogactw i mocy tronu i urzdw. Wykadnikami dwch kultur, poczynajcych dziaa we wschodniej Sowiaszczynie rozbie nie, nie zawsze byway Koci i Cerkiew; byy atoli niemi w pierwszej poowie XV wieku. Pod koniec XIV wieku pojawia si pomys, posiadajcy pozory powrotu do katolicyzmu. W cesarstwie bizantyskiem propagowano ju od r. 1369 unj kocieln, a eby otrzyma pomoc przeciw nawale tureckiej. Chwyci si oburcz tego hasa metropolita Cyprjan i pozyska dla sprawy Jagie i Witoda - gdy tymczasem Wasyl Dymitrowicz nie chcia sysze o pojednaniu z herezj acisk. Unja wydawaa si sposobem na usunicie przeciwiestw, objawiajcych si w ustanawianiu osobnych metropolitw halickich i litewskich. Cyprjan to wypraktykowa: nie opuci Moskwy, a od r. 1401 cieszy si oficjalnem uznaniem Polski i Litwy. Uzyska zarazem dla Cerkwi takie przywileje (najpierw w Moskiewskiem), i stanowisko i wpywy Cerkwi w pastwie stay si bez porwnania wikszemi, ni te, jakiemi rozporzdza Koci; duchowiestwo obrzdku wschodniego posiado te znacznie wicej praw, ni w Kociele rzymskim. W samych .staraniach o unj tkwi co do Rusi gruby bd zasadniczy - to te nawet gdy w kocu na soborze florenckim w r. 1439 unj zawartoxxix, dzieo okazao si nader kruchem. Powrt do katolicyzmu nie mg dokona si na Rusi przez unj cerkiewn. Ru formalnie tylko i lunie nale aa do Cerkwi bizantyskiej, wyznajc w istocie rzeczy dwojewierje, powstae z mieszaniny mechanicznej odpadkw rozmaitych wiar (bizantynizm, nestorjanizm, lokalne kulty pogaskie, mongolska religja pastwowa, islam, buddyzm, wkocu prdy tamerlanowskie). Dwojewierje Rusi poudniowe i pnocne - skadao si z samych sprzecznoci, ktre daway si uo y kompromisowo tylko w zakresie formy. Forma jedynie zapewniaa organizacji cerkiewnej jak tak spoisto, to te doszo w Cerkwi ruskiej do przesadnego uwielbienia formy, obok niedopatrzenia treci. Forma musiaa sta si wszystkiem - bo ona tylko bya wszystkim wspln. ycie religijne wypaczyo si w formalistyk; obrzdy nabieray znaczenia aktw magicznych, dziaajcych zapomoc formuek, ktrych niezawodno polega na niezmiennoci w najdrobniejszym nawet szczegle. Przy takiej formalistyce niemo liwem byo zaszczepienie ducha katolickiego, polegajcego na poczuciu wy szoci ponad form, z d noci do coraz wikszego skracania i upraszczania form. Unja, nie wymagajca od unitw niczego wicej, jak wprowadzenia do mszy memento za papie a, nie oznaczaaby w umysach kleru i ludu, e Cerkiew poddaa si Rzymowi, lecz budziaby raczej poczucie, e to papie przeszed na prawowierje. 34

W razie zawarcia unji ustaaby te bya propaganda obrzdku aciskiego w pastwie litewskiem, Cerkiew otrzymaaby monopol, a Koci zaniedbany, osabiony, zubo ay materjalnie i duchowo, doczekaby si wkocu chwili, w ktrej Cerkiew, wyzyskawszy doskonale czas rzekomej unji, zerwaabv z nim, powracajc z triumfalnym zyskiem do prawowierja. Ostatecznym rezultatem unji, gdyby udao si byo zaprowadzi j w XV wieku, byaby likwidacja Kocioa i wszelkich prdw zachodnio-europejskich na Litwie i Rusi; w okolicznociach bowiem i warunkach XV wieku - choby tylko wobec niedawnoci katolicyzmu - byaby unja faktycznie poddaniem si Kocioa przewadze Cerkwi. Gdzie formalistyka tak prze ara umysy, jak na Rusi, tam nie moga doj do skutku adna zmiana treci (powrt do katolicyzmu) bez zmiany formy i to zmiany widocznej, namacalnej. Szczeglnym splotem faktw kreli pochd dziejowy rwnoczenie z granic dwch kultur na Wschodzie europejskim zarazem granic panowania niemieckiego a sowiaskiego, w ten sposb, e wzmaganie si kultury wschodniej wychodzio zawsze na dobre niemczynie i odwrotnie. Gdy Jagieo gotowa si przyj prawowierje (przed r. 1386), zakon niemiecki mia pochon mujd i Litw pnocn; Andrzej, pragncy strci Jagie, poddawa krzy akom Poock i Witebsk; niedosze carstwo wileskie 1399 r. miao wzbogaci zakon Pskowem i Watlandem. Dziwnie zbiegay si okolicznoci, e niebezpieczne dla katolicyzmu ukady o unj cerkiewn rozpoczy si rwnoczenie, kiedy krzy acy wyt ali wszystkie siy do ziszczenia swych uroszcze na ziemi pskowskiej i nowogrodzkiej. Od r. 1406 odbyway si rok po roku wyprawy krzy ackie -a pomylne-na Pskowszczyzn. Na rok 1410 obmylono wypraw waln, ju na zdobycie miasta Pskowa wymierzon. Landmistrz inflancki dugo odmawia wielkiemu mistrzowi posikw - na toczc si wanie w Prusiech wielk wojn pragnc wpierw zaatwi si z Pskowem; lecz zawiera z Pskowianami popiesznie pokj po wiekopomnem zwycistwie, odniesionem przez Polakw pod Grunwaldem dnia 15 lipca 1410 r. W tradycji zakonu utrzymao si te a do XVI wieku przewiadczenie, e polska wielka wojna przeszkodzia zagarniciu Pskowa. Tymczasem rozszerza Wasyl Dymitrowicz pastwowo moskiewsk, dziki staemu pokojowi od litewskiej ciany. Rjaza i Ni ny Nowogrd podlegay jego wadzy pastwowej, Twer oddawa pod jego sd swe wewntrzne sprawy. Zreszt trzyma si Wasyl na zewntrz wci legitymizmu sarajskiego (gdy po mierci Tamerlana Kipczak rozpad si na nowo), wewntrz za stara si przedewszystkiem o utrzymanie zasady primogenitury. Sprzeciwia si zasadzie tej brat Wasyla, Jerzy Dymitrowicz, uwa ajcy siebie samego za nastpc na wielkiem ksistwie Moskiewskiem - lecz opiek nad 10-letnim synem Wasyla, Wasylem Wasylewiczem (1425-1462), przej sam Witod (jako dziadek jego po Zofji Witodwnie), wobec czego Jerzy siedzia cicho. W opiece nad moskiewskim wnukiem upatrywa Witod szczliw losu sposobno, eby drog pokojow osign cele olgierdowe, do ktrych powraca z zamiowaniem. Program jego z ostatnich lat ycia - to Zalesie pod hegemonj Moskwy, Moskwa pod hegemonj Litwy (uwolnionej od hegemonji Polski) i stay pokj na caej przestrzeni od Wilna do Kijowa i Ni nego Nowogrodu. Akty szecioletniej niespena jego regencji moskiewskiej (1425-1430) wskazuj, e zmierza do ustroju Zalesia w formach europejskiego feudalizmu - a wic opartego na wzajemnoci wiadcze suwerena i wasala, tudzie na przymusie miru pomidzy wasalami wsplnego zwierzchnika. Jedno i drugie nieznane byo dogoworom pomidzy Rurykowiczami i wyania si w tych latach, jako jedyny, wyjtkowy objaw naladowania chrzecijaskiego ustroju Litwy. Ale naladownictwo byo tym razem narzucone i nie utrzymao si. Nastpca Witoda (+ 1430), Zygmunt Kiejstutowicz, by niechtnym unji cerkiewnej i przeciwnikiem dalszej ekspansji ku wschodowi. Stan przeciw niemu i Jagielle wyprbowany szeciokrotny 35

buntownik, widrygieo - najmodszy brat Jagiey, a dziewierz Jerzego Dymitrowicza. Liczc na pomoc Swidrygiey, wszcz Jerzy w r. 1432 wojn domow, ktra miaa trwa 22 lat. Stanowia ta wojna domowa moskiewska w wa niejszych zwrotach swych doczepek do przewrotw, jakie zachodziy w wielkiem ksistwie Litewskiem. Zrazu triumfowa Jerzy, bo widrygieo mia za sob zakon i ca Ru litewsk, pochopn do zerwania z polskiem acistwem. widrygieo, bdc osobicie katolikiem, a w stosunku do Cerkwi zwolennikiem unji, popad w poo enie faszywe, zwaszcza, gdy politycy polscy ogosili w r. 1432 dwa akty, przeciwne wszelkim wczesnym pojciom europejskim. Jeden zaprowadza imieniem Najwy szego Ksicia Litwy rwnouprawnienie wyznawcw obydwch Kociow, a drugi zakazywa przemienia cerkwie na kocioy, lub zmusza do przyjmowania katolicyzmu. Broniono tedy wprost prawowierja przeciw zakusom unji kocielnej. Ru odpadaa od widrygiely. W cigu roku 1433 gr by Zygmunt Kiejstutowicz - i Jerzy ukorzy si przed Wasylem Wasylewiczem. W nastpnym roku umar Jerzy, a synowie jego poczli sami spiera si o niewielki spadek po ojcu. Triumf Wasyla Wasylewicza nad Jurjewiczami zacz by zupeny od r. 1435, odkd Polacy i Litwini pokonali krzy akw. Rozprawiono si z zakonem dnia 1 wrzenia 1435 roku w walnej bitwie pod Wilkomierzem nad rzek wit (pnocnym dopywem Wilji). Wspczeni porwnywali zwycistwo to z grunwaldzkiem; niektrzy nad grunwaldzkie przenosili. Powodzenie or a polsko-litewskiego utwierdzao tem mocniej spraw Wasyla lepego - (tak zwano Wasyla Wasylewicza, gdy zosta olepiony w toku wojny domowej) - poniewa i w kwestji cerkiewnej zapanowaa jednomylno pomidzy Moskw a Wilnem. Unja cerkiewna stana wprawdzie wreszcie na soborze we Florencji 1439 r., zawarta w obecnoci metropolity Izydora, lecz ani z Polski, ani z Litwy nie byo tam adnej oficjalnej delegacji. Powracajcy Izydor przyjty by jak najgorzej. Biskup wileski, Maciej, odmwi mu wrcz uznania, a w Moskwie wtrcono go do wizienia. W rok na to pad Zygmunt Kiejstutowicz ofiar spisku, a ster Litwy przeszed faktycznie w rce mo nowadczego rodu Gasztodw. Ci byli te przeciwnikami unji, ale... inaczej. Sypali fundacjami na zakon bernardynw, powicajcy si szerzeniu obrzdku aciskiego na Rusi. Gasztodowie zmierzali do zerwania zwizku prawnopastwowego z Polsk, a zarazem stanowi ostatnie ogniwo w dugiem pamie przejaww programu olgierdowego, e caa Ru ma nale e do Litwy. Zmienia si cay stosunek do Wasyla lepego, bo Gasztodowie upatrzyli sobie na wadc Moskwy Iwana Andrzejewicza mo ajskiego. By to wnuk Dymitra Doskiego po synu Andrzeju, a wic stryjeczny brat Wasyla lepego. Narzdziem Gasztodw mia si sta krlewicz Kazimierz Jagielloczyk, pachol 13-letnie, obwoane ich staraniem w roku 1440 wielkim ksiciem Litwy. Po bitwie warneskiej 1444 r. nie pozwalali Gasztodowie Kazimierzowi ubiega si o tron polski po bracie, zrywajc nawet pozory unji z Polsk. Ich zdaniem Moskwa wartaa dla Litwy wicej od Krakowa. Ruszono na Moskw w r. 1446. Cae Zalesie stano do walki, podzielone na dwa obozy. Ksi ta godz si i burza naprzemian, a wrd najzmienniejszej fortuny wojennej przeciga si moskiewska wojna domowa tak dugo, i wyczerpaa si a dopiero w r. 1454. Ale Litwa wycofaa si z niej ju w r. 1447! 36

Sprawi to sam Kazimierz Jagielloczyk. Liczy ju lat 20, sprzeciwi si Gasztodom i postanowi przyj koron polska. Nie mogc rozwin akcji na obie strony, rwnoczenie daleko na zachd i daleko na wschd, zarzdza likwidacj wobec Moskwy. W r. 1448 przybyo do Moskwy poselstwo pokojowe od Jagielloczyka, a w roku nastpnym stany pokj wieczysty, przymierze i przyja na warunkach nastpujcych: Litwa uznaje hegemonj Moskwy nad caem Zalesiem wraz z Nowogrodem i Pskowem, lecz ani Nowogrodu, ani Pskowa nie wolno wciela bezporednio do pastwa moskiewskiego, ani osadza tam moskiewskich zag. Zrzekaa si tedy Litwa dalszego pochodu na wschd i rozpocza w r. 1449 polityk odwrotow. Odtd a do Batorego nie pragnie Litwa wojny z Moskw, pozostajc na stanowisku obronnem. Rwnoczenie wyrzekano si bezwzgldnie unji cerkiewnej. Zapewnio to Kocioowi mo no rozwoju na Wschodzie, odejmujc Cerkwi narzdzie, z ktrego pomoc mogaby stumi i zgnie prdy kultury zachodnio-europejskiej. Zneutralizowano zarazem niejako Cerkiew pod wzgldem kulturalnym, wyrzekajc si wzajemnie wszelkiej propagandy wyznaniowej - i ten stan rzeczy trwa a do r. 1596, a do t. zw. unji brzeskiej. Likwidacja Kazimierza Jagielloczyka ustalaa granic dwch kultur. Jedn z nich kultura aciska, zachodnio-europejska, chrzecijasko-klasyczna; drugiej niesposb jeszcze okreli w poowie XV wieku. Co si tam na wschd Ugry gotowao i wyrabiao, lecz kultura ta nie miaa jeszcze gotowego oblicza.

OKRES POREDNI.
(1449-1505.)

XII. OPANOWANIE CAEGO ZALESIA.

(1449-1489.)

Dopiero po r. 1449, bezpieczny od Litwy, mg Wasyl lepy wytkn sobie cele dalsze, ni pokonanie wspzawodnikw z wojny domowej: owadnicie ociennemi pastwami Zalesia. Twerem, Rjazaniem, Nowogrodem Wielkim. Przedewszystkiem nale ao podnie zasad primogenitury ponad wszelk wtpliwo; to te zaraz 1449 roku mianowa syna swego starszego, Iwana, wsprzdc. Wasyl lepy posun si bardzo daleko co do zapewnienia sobie i swym nastpcom poparcia Cerkwi; on wraz z metropolit Jonaszem jest w znacznym stopniu twrc moskiewskiego cezaropapizmu. Sposobnoci dostarczy upadek Konstantynopola. Bizantyska nienawi do acistwa okazaa si silniejsza od grozy tureckiej naway. Do przyjcia unji florenckiej przywizane byy nadzieje uzyskania pomocy or nej Zachodu, a jednak dopiero w ostatniej niemal chwili (w listopadzie 1452) promulgowano w Carogrodzie unj. Wybuchy i tak z tego 37

powodu rozruchy w miecie pod hasem: raczej turban ni tiar! Rycho stao si zado temu wyborowi. Od dnia 29 maja 1453 przesta Carogrd by stolic prawowiernych carw, a sta si Stambuem sutanw tureckich, siedzib nowego kalifa muzumaskiego. wita gra Athos nie wahaa si okazywa wdzicznoci kalifowi, e zdobywszy Bizancjum, ocali je od unji cerkiewnej. Patriarchatowi, uwolnionemu od grozy utraty czystoci wiary, wiodo si zreszt pod berem sutaskiem doskonale. Jak Cerkiew ruska wzmocnia si pod Tatarami, podobnie bakaska pod Turkami. Patrjarcha sta si wobec Grekw, ktrych nie wolno byo nawraca na islam, pod wielu wzgldami jakby nastpc cesarza bizantyskiego. Nastao doskonae porozumienie Fanaru (dom pod latarni , paac patriarchy) z kalifatem; porozumienie coraz wiksze, w miar jak Porta ja stawia zapory katolicyzmowi, a nawet przeladowa go (bo papie e obmylali ligi antytureckie), a protegowa prawosawie. Niebawem ka dego prawosawnego zaczto uwa a wobec prawa za Greka, tak e prawosawie nie mogo odtd straci ani jednego wyznawcy na rzecz islamu. Wasyl skorzysta z unjackiego epizodu roku 1452, eby zerwa do reszty, nawet formalnie z patriarchatem, zara onym herezj, a gdy wkrtce patriarchat okaza si pod tym wzgldem czystym, owiadczono, e nie mo na go uznawa, pki znajduje si w niewoli niewiernych. Od wszelkiej ewentualnoci jakich unjackich metropolitw z Litwy zabezpiecza Ru tatarsk metropolita Jonasz. Dokona on teologicznego odkrycia, e nie mo e by wicej soborw, ni siedm, t. j. tyle, ile ich uznaje Cerkiew prawosawna; zwoywanie smego (... florenckiego!) zakazanem jest nie tylko przez siedm poprzednich i przez kanony, lecz wrcz przez samych apostow i przeciwi si Pismu w.! Nie spostrze ono si, e rozam na dwie metropolje musi si ustali tem bardziej, skoro nie miao by adnej powagi wy szej, stojcej ponad Moskw i Wilnem, skoro nie chciano uzna adnej zwierzchnoci duchownej, ni w Carogrodzie, ni w Rzymie. Wasyl zrywa z patriarchatem, a eby metropolja moskiewska zawis bya wycznie od wielkich ksi t, wyznaczajcych kandydatw na t godno episkopatowi swemu. Moskwa tworzya sobie swoje wasne prawo kanoniczne, ktrego prawodawc byt wielki ksi . A tymczasem poczynaj pojawia si kapani... nie umiejcy czyta i pisa. Wobec ordy by Wasyl lepy potulnym, zdajc sobie spraw z tego, ze pastwowo moskiewska rozleciaaby si, gdyby j uwalnia od Tatarw przedwczenie, t. j. zanim si opanuje cae Zalesie. Hegemonj moskiewsk podtrzymywa najlepiej han sam; wszak Moskwa urosa na administrowaniu daniny tatarskiej. Lawirowa pomidzy Tatarami rozmaitych ord, a wyzyska tatarszczyzn wietnie dla zapewnienia sobie przewagi wojennej na Zalesiu. Bra nieraz carzykw na swj od, a na stae opaca, jako swych zaci nych, kozakw rjazaskich. Bya to spoeczno zbiegw tatarskich i ich potomkw, osiadych na rjazaskich pustkowiach, w tej krainie centralnej caej Rusi, skd na wszystkie strony mo na byo urzdza wycieczki. Syszymy o tych kozakach po raz pierwszy w r. 1444, a jest to zarazem najstarsza data wszelkiej kozaczyzny na Rusi. Odkd Wasyl mia hufce tatarskie na swe usugi, nikt nie prbowa opiera mu si. Twer, balansujcy od r. 1375, zrzeka si w r. 1454 prowadzenia polityki zewntrznej. Na grodach rjazaskich siedz od r. 1456 Wasy1owi namiestnicy, pod pozorem opieki nad nieletnimi ksi tami tamtejszymi. Tego roku zyskowna umowa z gazi suzdalsk zni aa jej ksi t do stanowiska rezydentw moskiewskich. Prostemi gwatami zniszczy Wasyl lepy drug linj moskiewsk (sierpuchowsk) tak dalece, i pozostaa z niej jedna tylko dzielniczka: na Wierei. Od r. 1456 zacz si szereg wypraw nowogrodzkich, majcych to miasto poda stopniowo w coraz wiksz zawiso od Moskwy. Wasyl lepy zacz od tego, e zosta wybrany na nowo wielkim ksiciem Wielkiego Nowogrodu, a niebawem uchwalono, e nowogrodzkie gramoty wiecowe maja by bez znaczenia, je eli wielki ksi (w teorji nowogrodzki!) nie zaopatrzy ich sw pieczci. Poo enie Nowogrodu byo bez wyjcia. Od czasu litewskiej likwidacji 1449 r. losy jego miay rozegra si pomidzy krzy ack a moskiewsk zaborczoci. Porzucajc handel morski, popada w nieuchronn zale no od Moskwy, a dotrze do wybrze a mgby tak e tylko z pomoc Moskwy. 38

Kazimierz Jagielloczyk nie myla interwenjowa, bo marzy o pozyskaniu sojuszu z Moskw do swych planw tureckich, powicajc ca uwag sprawie wybrze y czarnomorskich... Spadek po Wasylu lepym (+ 1462) obejmowa ju ptora tysica mil kwadratowych. Podzieli go pomidzy piciu synw w ten sposb, e najstarszemu Iwanowi, swemu wsprzdcy zwanemu Srogim (otrzyma ten przydomek jako zaszczytny - jeszcze za ycia ojca) nada grodw 15, a czterem modszym razem . Wraz z dzielniczka wierejsk byo tedy dzielnic moskiewskich sze. Wasyl lepy wyrzuca przez cale ycie ksi t dzielnicowych nie z zasadniczej do dzielnic niechci, lecz zabiera innym poto, eby mie wicej do rozdania wasnym dzieciom. Iwan Srogi (1462-1505) r ni si od ojca tem, e d y do jedynowadztwa. Nie uwa a si za pierwszego wrd Rurykowiczw, lecz za wyniesionego ponad nich, a panowanie jego zaznaczyo si pognbieniem stanu ksi cego. O eniony w pacholcym jeszcze wieku przez ojca z Marj twersk, owdowiawszy nastpnie w r. 1467, nie chcia wchodzi w nowe powinowactwu z adnym domem Rurykowiczw z Zalesia, eby nie przedu a u nich poczucia rwnoci stanu. O ksi niczk obc nieatwo byo, bo wzgldy wyznaniowe dopuszczayby szuka ony poza Rusi tylko na Wooszczynie; wybr wic nader ograniczony. Cesarstwo bizantyskie nie istniao ju od roku 1453... A jednak znalaza si jeszcze ksi niczka bizantyska. Osiady w Moskwie wielki kupiec i spekulant, obywatel weneckiej rzeczypospolitej (z Vicenzy), Gian Battista delia Volpe, zwrci uwag Iwana Srogiego na wychowywan w Rzymie kosztem papieskim siostrzenic ostatniego cesarza bizantyskiego, Zo Paleolo ank. Wenecja miaa swoje wielkie interesy handlowe na Wschodzie i przydaoby si jej mie w Moskwie ksi n ze swojej porki. Volpe uprawia zuchwale mistyfikacj na obie strony: w Moskwie zarcza, e ksi niczka czeka aoliwie na wybawienie z aciskiej niewoli, a w Rzymie gosi, e Iwan pragnie przyj unj florenck i przyczy si do ukadanej przez Pawa II krucjaty na Turka. Iwan, rad, e trafia si ksi niczka cesarska, ktra nie bdzie si poufali z ksi cym drobiazgiem Rurykowiczw, a do tego majca posagu 60000 dukatw (jakkolwiek patnych ze szkatuy papieskiej!), upowa ni wkocu Volpego, eby wzi w jego imieniu w Rzymie lub per procuram, ktry odby si dnia l czerwca 1472 r. Miaa to by epokowa data w rozwoju katolicyzmu na Wschodzie... Ale starania unjackie wydaway zawsze skutki przeciwne zamiarom: skoro tylko Zoe stana na ziemi czystej wiary, przyemienia si w Zofj i bya do koca ycia zapalczyw nieprzyjacik katolicyzmu. Towarzyszy Zofji orszak greckich i woskich dworzan, humanistw, zje d ajcych w moskiewsk to nieuctwa. Ci sami Bizantycy. ktrzy we Woszech wykadali Homera i Platona, na Rusi nie nauczyli nikogo gramatyki. Ale jest Zofja twrczyni Moskwy biaokamiennej: jej nadworni architekci wystawili w Moskwie szereg cerkwi i paacw, stanowicych dotychczas najwiksz ozdob starej stolicy. Wpywu politycznego nie miaa Zofja nigdy. Jest to zmyleniem, jakoby pod jej wpywem Iwan poczyna sobie mielej z ord. Zwierzchno tatarska pozostaa i dla Iwana czem nietykalnem, pki cae Zalesie nie zostanie opanowane; na najbli sze za lata po przybyciu Zoy wypada w sam raz... danina podwjna. Ani te nie wprowadzia Zofja ceremonjau bizantyskiego do Moskwy. Ten skomplikowany ceremonja, jaki Iwan wprowadza stopniowo na swj dwr, naladowany by nie z Bizancjum, ale z Saraju; to ceremonja tatarski, z ca barbarzysk pomp orjentaln, peen cudacznej pr noci. Ani te nie przywozia Zofja adnego spadku bizantyskiego, do ktrego byo zreszt szeciu spadkobiercw mskich (jej bracia, stryj i synowcy). Ideaem Iwana Srogiego byo zosta nastpc cara-hana, a nie Bizancjum! On ubiega si o jak najlepsze stosunki z sutanem tureckim! Zachodzio tu wmawianie w Moskw misji, o ktrej jej samej zgoa si nie przynio. Pierwszy podszept wyszed rwnie od Wenecji (a eby Iwana zachci do ligi przeciw Turkom), a frazes o 39

spadku, ukuty przez kierownikw handlu lewantyskiego, mia potem inn drog wej jednak w umysowo kultury, tworzcej si na wschd od litewskiej granicy... Co innego stanowi natomiast posag historyczny Zoy-Zofji. Jej dworzanie ufortyfikowali Moskw, Ni ny Nowogrd i inne miejsca, zastpujc prymitywne drewniane palisady warowniami murowanemi, wedug prawide sztuki wojennej woskiej, pierwszej w wiecie w wojnie obl niczej. Od Woch zaczo si sprowadzanie wszelkiego rodzaju majstrw europejskich, in ynierw i ludwisarzy, a z takim skutkiem, za zanim si skoczyo panowanie Srogiego, Moskwa growaa wojennie nie tylko nad Tatarami, ale i nad Litw, ktrej miao si da we znaki, e daa si Moskwie wyprzedzi w wojskowoci, zwaszcza w artylerji. Przy zbyt niskim poziomie wasnej inteligencji wyzyskano wojenne nauki Wochw (i nastpnie Niemcw) tylko do pewnego stopnia i do czasu niezbyt dugiego, nie umiejc samym snu dalej wtku rzeczy - ale na pewien czas stawaa si Moskwa potg militarn, z ktr ssiedzi nie mogli si mierzy. Sabe nawet przyswojenie sobie wojskowoci woskiej dawao Moskwie przewag tak, e w najbli szych latach rozbijano w puch wojska nowogrodzkie, liczniejsze po 10 i 20 razy! Sekret sprawy prosty: Iwan Srogi nie tylko wprowadza u ycie prochu, ale tylko on sam posiada dziaobitnie, przed ktremi pierzchay cae puki przeciwnika. Zgnbieniu Nowogrodu W. powicone byy najbli sze lata. Godzono si tam ju na zwierzchnictwo Moskwy, lecz Iwan chcia czego wicej: eby rzdy w Nowogrodzie byy takie same, jak w Moskwie. Bya to prosta zaborczo, zmierzajca nie do zjednoczenia dwch odamw Rusi pnocnej, lecz do zniszczenia Nowogrodu, jak niegdy Bogolubski zniszczy Kijw. Stopniowo cienia wolno wielkiego miasta, bronicego si odruchowo, bez adu i skadu i bez widokw powodzenia, w latach l460, 1471, 1475, 1477. W tym ostatnim roku zacz wprowadza ju administracj na sposb moskiewski. Na widomy znak utraty niepodlegoci wywiz do Moskwy gwny dzwon wiecowy; odmwi za z oburzeniem zaprzysi enia jakichkolwiek warunkw, choby przez siebie samego uo onych. Wizi, wywozi obywateli i przesiedla niechtnych moskiewskim porzdkom: wrd innych synn Marf Boreck, matk rodu, ktrego wszyscy czonkowie odznaczali si przywizaniem do swobd obywatelskich i z tego powodu woleliby widzie Nowogrd pod wpywem Litwy. Powstao tam stronnictwo litewskie, przypuszczajce, e Kazimierz Jagielloczyk zerwie traktat 1449 r. i wystpi w obronie Nowogrodu przeciw Moskwie. Tego krl robi nie zamierza, ani te nie mia do tego pozoru, gdy Iwan dotrzymywa najformalniej warunkw traktatu 1449 r., nie zostawiajc w Nowogrodzie nigdy zaogi. Kazimierz Jagielloczyk obstawa tak dalece przy utrzymaniu pokoju z Moskw, e nie chcia nawet korzysta ze sposobnoci, gdy zanosio si na ponown wojn domow moskiewsk. Po mierci brata, Jerzego, chcia Iwan Srogi wprowadzi zasad, e spadek po ksiciu bezdzietnym nale y si tylko samemu wielkiemu ksiciu. Wystpi te przeciw wolnoci otjezda ze su by od siebie do ktrego z braci, kwestionujc tedy peni ich praw ksi cych. Bracia - Andrzej Starszy uglicki i Borys r ewski - porwali si przeciw Iwanowi, gdy nadarzya si sposobno poparcia od samego hana. Jak poprzednia wojna domowa bya doczepkiem do wielkiego przesilenia na Litwie, podobnie ta doczepkiem by miaa do walki ord. Hanat krymski - perekopski- w rdach polskich - utworzony pod litewsk pierwotnie protekcj, sta si dla ambitnego Mengli-Gireja podstaw projektw wznowienia jednolitego pastwa Kipczaku. Wstpnym krokiem miao by podbicie ordy Zotej. Z powodu zalegoci w opacie wychoda hanowi sarajskiemu Ahmatowi, narazi si Iwan Srogi na niespodziany najazd w r. 1472: danin wysa potem dwa razy i tak zapewni sobie spokj do r. 1480. W walce ord wszed Iwan w sojusz z Krymem. By to krok faszywy. Ahmat wezwa braci Iwanowych do broni i rwnoczenie, gotowa si do nowego najazdu na Moskw. Skutek byt taki, e Iwan musia 40

za egnywa wojn domow ustpstwami na rzecz braci, a tatarski wychod trzeba byo paci podwjny, i Ahmatowi i Mengli-Girejowi. Ahmat poleg wprawdzie wrd walki ord na stepach wschodnich w r. 1484, ale orda Zota istniaa jeszcze przez lat 20, a zawiso od niej nie zerwaa si bynajmniej. Okupujc si Tatarom, mg Iwan terroryzowa ju bezkarnie dzielnice moskiewskie. Po mierci Andrzeja Modszego (1482) przeprowadzi ju swoj zasad i braci od udziau w spadku zupenie wyczy, a nad ksi tami Wierei pastwi si dopty, a zbiegli na Litw, pozostawiajc mu sw dzielniczk na pastw. W Nowogrodzie cina ju od r. 1478 gowy i przesiedla ludno caemi setkami rodzin, a w r. 1480 posun si do uwizienia arcybiskupa i konfiskaty dbr Cerkwi nowogrodzkiej; prywatne dobra konfiskowa od pocztku. Administracja moskiewska w Nowogrodzie sro y si, a wraz wyania si inny objaw: zaczynaj si skargi na wziatki: urzdnikw wielkoksi cych. W om lat pniej wywieziono naraz 8000 kupcw nowogrodzkich do rozmaitych miast Zalesia. Rwnoczenie przygotowywa Iwan opanowanie Pskowa. By i tam uznanym formalnie zwierzchnikiem, lecz pozostawia miastu pozory samodzielnoci, zanim si zaatwi z Nowogrodem. Tymczasem otacza Pskw sieci intryg, podstpstw, zasadzek, a organizowa lud miejski w stronnictwo moskiewskie i w Nowogrodzie i w Pskowie. Przygotowywa si wszechstronnie do zadania ostatecznego ciosu. Rwnoczenie atoli roztacza opiek nad sprawami zewntrznemi obydwch miast, co przysparzao mu stronnikw nie tylko wrd motochu miejskiego, pomna ajc zarazem wasn moc jego na zewntrz i rozszerzajc krg wpyww politycznych Moskwy. Mamy ciekawy przykad tego w Pskowie: Za dawnych czasw posiada Pskw faktorj w Dorpacie (Jurjewie), z ktrej nale a si do skarbu pskowskiego jaki podatek. Z faktorji wyroso cae przedmiecie ruskie, nie z samych Pskowian ju zo one - ale podatek poszed w zapomnienie. Dowiedziawszy si o tem, Iwan zrobi z tego u ytek przy pierwszej sposobnoci: w dogowor;, zawierany w r. 1463 z biskupem dorpackim, kaza wpisa t da jurjewsk - i powtrnie znw w r. 1474. Drobiazg to - lecz po upywie wieku mia on nabra niespodzianie wielkiego znaczenia. Opanowywa Iwan Srogi coraz mocniej Zalesie, dziki spokojowi od litewskiej ciany. Nagle, zim z r. 1483 na 1484 zamciy si stosunki ssiedzkie tak dalece, i w Wilnie mylano o koalicji przeciw Moskwie; wcigano ju Twer, nawizywano ukady z Nowogrodem i Pskowem. Z plotki politycznej, rozpuszczonej na Zachodzie, powstao przypuszczenie nierozumne, jakoby Iwan stara si u papie a o tytu krlewski, a nawet cesarski, w czem upatrywano roszczenia do caej... Rusi litewskiej. Kultura moskiewska odbiega ju tak dalece od kultury Wilna, i bya wrcz niezrozumia w Wilnie, skoro uwierzono tam baniom o tytule krlewskim, i do tego poszukiwanym w... Rzymie!! Gdy atoli Kazimierz Jagielloczyk otrzyma od papie a uspokajajce zapewnienia, powraca w lot do najlepszej przyjani. Zale ao mu na niej tem bardziej obecnie, poniewa porty czarnomorskie, Kilja i Biaogrd, wpady wanie w rce tureckie. Utopja pozyskania Moskwy do przymierza przeciw Turcji zyskiwaa prawo obywatelstwa w polityce polskiej... a do czasw Sobieskiego... Bez najmniejszego wstrtu ze strony Litwy odbyo si wygnanie ostatniego ksicia twerskiego (Michaa), nastpnie narzucenie braciom Iwana dogoworw, pozbawiajcych ich faktycznie wszelkiej wadzy we wasnych dzielnicach, wkocu ostateczne wyzyskanie przewagi nad Nowogrodem Wielkim. Nowogrd W. stawa si jakby prigorodem Moskwy i to drugorzdnym, yjcym z okruchw handlu moskiewskiego, narzucajcego Zalesiu caemu sw wyczno. Spadek handlowy nowogrodzki 41

przechodzi na Moskw i gdyby si udao opanowa jeszcze Kaza, polem moskiewskiej eksploatacji handlowej, a wolnej od wszelkiego wspzawodnictwa, staaby si caa wieloplemienna Jugra i wszystkie dalsze stepy tatarskie. Nie zasypiano te tych spraw. Trwajc nadal walk dwch ord, Zotej i Perekopskiej (krymskiej), pragn Iwan Srogi wyzyska do podboju trzeciej, a mianowicie carstwa kazaskiego. Lecz tu zosta sromotnie wywiedziony w pole, wyzyskany i wyszydzony: zdoby Kaza, lecz pokazao si wnet, e zdoby go nie dla siebie, ale dla Mengli-Gireja, jako swego zwierzchnika. Opuszczenie legitymizmu sarajskiego, przykazanego niegdy przez metropolit Aleksego, okazywao si coraz ci szym bdem panowania Srogiego. Chocia Kazania nie zajto (odwloko si to a do r. 1552) urzdzano dalekie wyprawy handlowe, czsto zbrojne, z ktrych najdalsza w r. 1483 a pod sybirski Tiume, a stamtd Irtyszem w gr na Ob. Dziki pozyskanej yczliwoci ordy sybirskiej, ludy jugierskie dostaway si w zakres wpyww Moskwy (ktrych ogniskiem sta si Perm), a zarazem okr ao si Kaza. Stanowczym krokiem stao si opanowanie w r. 1489 Wiatki. By to ostatni grd na Zalesiu, ktry dosta si w moc Moskwy. Samoistno Rjazania i Pskowa bya od dawien tylko nominaln; to te mo na orzec, e od r. 1489 podlega Moskwie cae Zalesie. Odtd te zapewniony by jej monopol handlu wschodniego, zwaszcza e Kazaskie okr one byo ju z dwch stron, od pnocy i od wschodu. Teraz dopiero, po opanowaniu caego Zalesia, miaa przyj kolej na pozbycie si zwierzchnictwa tatarskiego.

XIII. GOSUDAR I CAR WSZYSTKIEJ RUSI.

(1480-1505.) Naladujc przykad dany przez ojca, ustanowi Iwan Srogi rwnie starszego swego syna, zrodzonego z Marji twerskiej, Iwana, zwanego Modszym, wsprzdc. Nie chcia, eby nastpca jego eni si z ksi niczk Rurykowiczwn, dla wiadomych powodw pragn synowej cudzoziemki, a e adnej krewniaczki Paleologw tym razem wyszuka ju nie dao si, nie byo wyboru, i mo na si byo zwrci po narzeczon do jednego jedynego tylko dworu: na Woosz. Odbyy si te w r. 1480 zarczyny, a w r. 1482 lub Iwana Modszego z Helen, crk Stefana Wielkiego, wojewody modawskiegoxxx (1457-1482). Szczeglniejszy to by dwr. Stosunki wooskie przypominay pod niejednym wzgldem Zalesie moskiewskie, zwaszcza, e nie brako tam rwnie wpyww tatarskich, ale byy one sabsze, silniejszemi natomiast bizantyskie. Bizancjum w karykaturze - oto wczesna Woosza. Czyste i bezporednie wpywy bizantyskie byy czem za wysokiem, niedostpnem dla moskiewskiej ciemnoty, a Zofja Paleolo anka z tego wanie powodu nie wniosa Moskwie adnego posagu politycznego. Bez porwnania bardziej zawa ya na szali Helena Modawka, niosc z sob bizantynizm odpowiednio zbarbaryzowany. Wadcy wooscy byli panami samowadnymi oddawna, z nieograniczonym zakresem wadzy; mieli oni nawet czas wyrodzi si w swej despocji, a obd tronowy objawia si ju u poprzednikw Stefana Wielkiego. Tytuy samoder awnego gospodina i z Bo ej aski wadcy (autokrator) znane byy w Modawji jeszcze z kocem XIV wieku. Woosza miaa do czynienia nieustannie z Wgrami, i na modawskim-to dworze odkryy si wzajemnie Moskwa i Wgry, a przez Wgry otwara si droga do Niemiec. Odkryto nowe, a obfite rda do sprowadzania wszelkiego rodzaju majstrw (specjalnoci Niemiec byli metalurgici). W 42

tym celu mistyfikowa Iwan Srogi monarchw Zachodu, wpraszajcych mu si odtd z sojuszami przeciw Litwie i Polsce. Sam mniema susznie, zgodnie ze zdrowym rozsdkiem, e skoro ju Kazimierz Jagielloczyk ma by koniecznie jego wrogiem, jak zarczaj nieprzyjaciele Polski, cesarz Fryderyk III i jeszcze za artszy od niego Maciej Korwin wgierski - to dla Moskwy tem lepiej, eby Kazimierz i jego synowie mieli jak najwicej do czynienia na Zachodzie, i niechby si tam sadowili, jak najdalej od Moskwy umieszczajc swe siy. Interes moskiewski byt tedy wprost przeciwny habsburskiemu i wgierskiemu, co do polityki wobec ekspansji Jagiellonw na Czechy i Wgry, ale Iwan udawa kandydata na sojusznika, sprowadzajc zato majstrow, urzdzajc pierwsze w swem pastwie kopalnie i uzupeniajc wietnie sw artylerj. Uzupeniaa tedy modawska wojewodzianka posag militarny cesarzwny, dodajc nawizk polityczn autokratorstwa. Nie koniec na tem: wniosa jeszcze co wicej. Woosza podobn bya do Moskwy i w tem, e panowao tam jak najprymitywniejsze dwojewierje, a jedynem kryterjum prawowiernoci bya i tam nienawi do nieczystego acistwa. Tkwi za w wooskiem dwojewierju pierwiastek, znany na Rusi dotychczas wyjtkowo tylko nielicznym jednostkom, t. zw. bogomilstwo. Sekta ta, rozwinwszy si na dualistycznem podo u, ktrego geneza siga dawnych wiekw, prze ara, jak rdza, bakaskie prawowierje wrd Sowian poudniowych. Bogomilcy nie uznawali mszy w., ani sakramentw, nie czcili witych, a modlitwy swe ograniczyli wkocu do Ojczenasza. Etyka ich pozwalaa bra czynny udzia w yciu i praktykach wyznania panujcego, je eli dogodniej zatai przynale no do sekty. To te sekta ta uatwia niezmiernie Osmanom podbj Bakanu; bogomilcy przyjmowali islam bez oporu (od nich pochodz dzisiejsi rzekomi Turcy boniaccy itp. na Bakanie, nie umiejcy ni swka po turecku, bo najautentyczniejsi Sowianie!). Na rozwj bogomilstwa wpywaa uczono ydowska, majca siedzib w Soluniu, a zaznaczajca si kaba i astrologj. Zbiegiem wielu okolicznoci dostaa si szczypta tej uczonoci do Nowogrodu Wielkiego (przez przybyego z Rusi poudniowej yda Schari), wytwarzajc tam grono adeptw, nawet duchownych. Iwan, lubicy mie wszelk uczono na swym dworze, sprowadzi dwch takich astrologizujcych popw do Moskwy. Helena, napojona z domu bogomilstwem, zastaa ich w askach u Iwana, protegowaa sama jeszcze bardziej, i poniedugim czasie wytworzyo si okoo modszej wielkiej ksi nej grono uczonoci astrologiczno-teologicznej, nabierajce coraz bardziej cech bogomilskich. By to jakoby orjentalny racjonalizm. Sprawa wykrya si najpierw w Nowogrodzie. Arcybiskup tamtejszy osdzi w swem nieuctwie, e odkry ydowski prozelityzm wrd prawosawia - i jak e by przera ony, gdy po nitce do kbka doszed do odkrycia, e do ydowistwa nale dostojnicy dworu obydwch Iwanw, i ojca i syna, a sama Helena Modawka jest... ydwk. Sekta dosza wkrtce do takiej potgi, i narzucia Cerkwi metropolit bogomilca (Zosima, I490-1494). Samego nawet Iwana Srogiego prawowierno zachwiaa si, a c dopiero sdzi o Iwanie Modszym, m u ydwki? Iwan Modszy zmar w r. 1490. Gdyby bra cile zasad primogenitury, nastpc tronu powinien by syn jego, a Iwana Srogiego wnuk, Dymitr. Wyania si atoli zapatrywanie, e wadca ma prawo mianowa nastpc swym ktregokolwiek z synw. Jest to zbli enie si do prawa dynastycznego tatarskiego, w ktrem wola hana stanowia o nastpstwie, jako jedyne wogle rdo wszelkiego prawa publicznego. Hanowie mieli prawo pomin nawet dziedzicw najbli szych, a przekazywa nastpstwo komukolwiek z czonkw dynastii, lub jej powinowatych; krewni bowiem ma onki haskiej uwa ani byli za rwnorzdnych w prawach dynastycznych. Stosunki moskiewskie zbli ay si pod tym wzgldem szybko do tatarskich i na wzr dworw carskich roso znaczenie niewiast. Dwie wielkie ksi ne wspzawodniczyy z sob o nastpstwo dla swych synw. Helena Modawka, 43

 ydwka , strzega praw Dymitra, popierana przez bogomilskiego metropolit Zosim, podczas gdy Zofja cesarzwna intrygowaa na rzecz swego syna Wasyla. Iwan Srogi, wahajc si pomidzy synem a wnukiem, pomidzy on a synow, pozostawi kwestj nierozstrzygnit przez om lat. Toczya si za na tem tle cicha walka wysokiego kleru z now warstw dworsk: z djakami, ktrzy sprzyjali Zofji i Wasylowi. Djacy pojawiaj si ju za Wasyla lepego; s to ludzie pimienni wieccy, zarobkujcy sztuk pisania, nie majtni, urzdnicy wielkoksi cy bez pretensyj do stanowiska spoecznego; zawizek biurokracji moskiewskiej, majcej niebawem ur na stan polityczny. Iwan Srogi pomno y wielce ilo djakw, a protegowa ich, eby by jak najmniej zale nym od duchowiestwa. Wzrosy znacznie dziedziny wadzy pastwowej i wymagay coraz wicej urzdnikw. Zabory wymagay powikszania siy zbrojnej, a wprowadzanie wszdzie gwatem porzdkw moskiewskich wymagao armji staej. Tak bywao zreszt we wszystkich despocjach azjatyckich, nawet u mizernych ich karykatur, jakiemi stay si hanaty Powo a, su ce za wzr wadcom Moskwy. Iwan zaprowadzi w calem pastwie okoo r. 1490 obowizkow su b wojenn dla dzieci bojarskich. Trzeba wic byo utrzymywa kosztem skarbu pastwa ca modzie bojarsk, nie mwic, ju o wojsku niebojarskiem, te coraz liczniejszem. Wprowadzanie broni palnej wymagao rwnie znacznych wydatkw, przed ktremi Iwan nie myla cofa si, wiedzc, e dziaobitniom swoim zawdzicza przewag nad Litw. Podatki byy w Moskiewskiem zawsze wy sze, ni indziej na Zalesiu; a e zasad byo, e ma by wszdzie, jak w Moskwie, zaborowi towarzyszyo zawsze podwy szanie podatkw. Dla uatwienia komunikacji wojskowej i nieustannej wdrwki urzdnikw nao ono powszechny podatek pocztowy, ktry jest prymitywn form podatku drogowego. System podatkowy oparty by na wasnoci ziemskiej, z czego wynikaa potrzeba pomiarw jej celem taksacji. Nie wystarczay pomiary wiadome dawniejszym wadzom byych ksistw Zalesia. Szczyt rozumu politycznego pastwowoci moskiewskiej stanowia od pocztku zasada jednostajnoci, stosowana do wszystkiego, do spraw wielkich i maych - zasada nieodczna od wszelkiej biurokracji. Osdzono tedy, e miary lokalne s bez znaczenia, a wprowadzono przymus u ywania moskiewskiej sochy do oblicze podatkowych co wymagao caych hufcw moskiewskich urzdnikw. Podatkw wy szych potrzebowa Iwan Srogi tem bardziej, e skutkiem zarzucenia legitymizmu sarajskiego musia w ostatnich latach, po r. 1480, opaca danin tatarsk na dwie strony: do Saraju i do Krymu. Dowody, e by podwadnym Mengli-Gireja, sigaj a do r. 1491. Dostarczy mu wwczas na wyrany rozkaz posikw na wypraw litewsk, tudzie przeciw ordom wschodnim (wasnym przedtem sprzymierzecom). Gdy brat, Andrzej, nie przygotowa na czas swego hufca powinnego dla cara krymskiego, wtrci go Iwan za to do wizienia. Lecz w nastpnym roku, 1492, koczy si zawiso od Tatarw. Han krymski zapragn zdoby Ukrain; gdyby przyczy i t zdobycz do Krymu, dolnego Powo a i zwierzchnictwa nad Kazaniem, kt zdoaby si oprze jego potdze? Iwan porozumia si z ord Zot, zobowizujc si opuci spraw Perekopcw, je eli bdzie uznanym za niezawisego, zawierajcego sojusz, jako rwny z rwnym. Nie stawi si z posikami na wskazanem sobie przez Gireja miejscu (pod Putywlem), a gdy orda Zota zastpia drog Perekopcom, ci musieli cofn si z niczem. Okolicznoci zo yy si tak szczliwie, e hanowie krymscy a do r. 1521 pozostawili Moskw w spokoju. W trzy lata po szczliwej kombinacji roku 1492, w r. 1495, powiodo si Iwanowi Srogiemu wyprawi pierwsze poselstwo do samego sutana i zawrze traktat handlowy. Sutan rwnie nie pragn, eby dynastja Girejw urosa nazbyt wysoko - Iwan za, oparty o ask sutask, wchodzi w stosunek rwnoci z podwadnym sutaskim, hanem krymskim, stajc si z podwadnego sojusznikiem Mengli-Gireja. 44

Zrzucenie jarzma tatarskiego nie jest tedy zwizane z adnym czynem wojennym. Nie byo wogle adnej zewntrznej zapowiedzi faktu, ani te pewnoci, czy sprawa powioda si. Jeszcze w testamencie swym, spisanym okoo r. 1503, przewiduje Iwan Srogi mo liwo tatarskich raschodw. Faktycznie bya jednak Moskwa od r. 1492 niezale n od Tatarwxxxi. Rok 1492 jest te dat mierci Kazimierza Jagielloczyka. Nigdy nie zawiera z nim Iwan Srogi adnego ukadu, dotrzymujc pokoju wedug traktatu, zawartego jeszcze przez ojca (w r. 1449) - ale rzuci si natychmiast na jego nastpc na litewskim tronie, Aleksandra. Przyczyna prosta: zerwanie unji polsko-litewskiej. Aleksander by tylko wielkim ksiciem litewskim, podczas gdy Polska miaa osobnego krla w osobie Jana Olbrachta. Odtd wojny litewsko-moskiewskie miay sta si czem staem w historji wschodniej Europy. W tej pierwszej okazaa si Litwa, zacofana w rzeczach wojennych, znacznie sabsz, tak i musiaa okupi zawarcie pokoju 1494 odstpieniem Wiazmy. Tego roku 1494 przyj Iwan tytu gosudara wszystkiej Rusi. Od Prawdy Ruskiej poczwszy, czy si z tytuem gosudara pojcie zwierzchnoci nad osobami, pozostajcemi w osobistej zawisoci. Zwraca si przeto tytu ten przeciw krewniakom Rurykowiczom, wobec ktrych wielki ksi moskiewski ma by jedynym gosudarem, a oni osobicie od niego zawisymi su yymi kniaziami. Osobista zawiso staje si istot wadzy publicznej. Takiem byo pojcie wadzy tam, skd czerpano obficie wzory: u hanw. Dotychczas by gosudarem ka dy ksi panujcy. Teraz, gdy zostali tytularni ju tylko ksi ta rjazascy i drobni ksi ta Siewierszczyzny, su cy naprzemian na mocy prawa wolnego otchoda ju to Litwie, ju to Moskwie - stawa si Iwan rzeczywicie jedynym gosudarem caej Rusi tatarskiej, czyli t. zw. wszystkiej Rusi. Przyjcie tytuu byo prostem stwierdzeniem istniejcego stanu rzeczy. Jak niegdy zgarnia ksistwa zaleskie dziki bezpieczestwu od Litwy, podobnie teraz dziki bezpieczestwu od Tatar pragn... okrawa Ru litewsk. atwe nabycie Wiazmy, atwe pozyskiwanie ksistw Siewierszczyzny, zachcao do prb dalszych. Iwan Srogi poczyna prbowa, czyby mu si nie udao wytworzy stronnictwa moskiewskiego na Rusi litewskiej. Mo liwem byo to tylko na tle wyznaniowem, a to wpyno wielce na popraw stosunku gosudara do Cerkwi. Aleksander mniema, e odwrci od siebie niebezpieczestwo moskiewskie, polubiajc w r. 1495 crk Iwana i Zofji Paleolo anki, Helen. Zwizek ten niewa ny by ze stanowiska katolickiego prawa kanonicznego, gdy nie wystarano si o dyspens papiesk; papie da te niebawem albo opuszczenia Heleny, albo nawrcenia jej. I znowu miaa unja cerkiewna zadowoli obie strony - a eby znowu wydawa skutki wrcz przeciwne zamierzonym. Wszczta propaganda unjacka, chocia popisywano si nawrceniem metropolity kijowskiego, przydatniejsz okazaa si... Iwanowi, albowiem jednaa mu stronnikw w imi nienawici do herezji katolickiej. Prby za pozyskania Heleny dla unji posu yy Iwanowi za casum belli, jako zamach na zastrze on ukadami wolno wyznania crki gosudara, jako ucisk prawosawja w jej osobie. A byo coraz widoczniejszem, i Iwan pragnie nowej wojny z Litw. Nieprzyjazne jego usposobienie psuo Jagiellonom doniose zamiary, Ukadali wanie lig tureck. Najstarszy z Jagielloczykw, Wadysaw czesko-wgierski, j poredniczy, eby utrzyma pokj pomidzy Litw a Moskw. Iwan, umiejcy tak misternie wyzyskiwa propozycje sojuszw, napywajce do niego z Zachodu, udawa, e sam gotw do ligi przystpi, i nawet wyprawia w tej sprawie poselstwo do Krakowa (kwiecie 1499). Zyskiwa przez to doskonale na czasie i maskowa waciwe swe postanowienia.

45

Rozszerzanie zaborw na Ru litewsk byo ju wczone do politycznego programu Iwana Srogiego. Wyra enie: gosudar wszystkiej Rusi nabierao znaczenia dosownego... Tytu, obojtny dotychczas wobec Litwy, przedstawia si zgoa w innem wietle, odkd Iwan wdziera si w prowincje ruskie litewskiego pastwa! Gorszem od wdzierania si byo to, e Iwan poczyna wywiera urok na Ru litewsk Wystpowa, jako obroca od unji cerkiewnej, wysawiany z tego powodu przez awr kijowsk i liczne jej filje, a do tego od r. 1498, jako jedyny car prawosawny, a zatem jedyny na wiecie w oczach prawowiernej Rusi cesarz prawdziwy. Skoro mino lat sze, odkd odmwi carowi stan pod Putywlem, a nie dozna z tego powodu adnego kopotu, widzc si niezawisym, postanowi sam carem si ogosi. Zczyo si to ze spraw nastpstwa tronu. Intrygi dworskie zaczy przechodzi ju w spiski, do tego stopnia, e Iwan ba si otrucia, i to... od wasnej ony. Gdy podejrzenie tego rodzaju pado na Zofj, wygraa tem samem spraw Helena Modawka, jako ogosi Iwan nastpc wnuka swego, Dymitra. Zrobiono to w nieznanej dotychczas, uroczystej formie: bya to pierwsza w Moskwie koronacja. Dokonywajcemu jej metropolicie kaza Iwan tytuowa si carem. U ywa jednak tytuu tego jeszcze ostro nie, rzadko; dopiero za nastpnego panowania mia si nowy tytu ustali. Wasylowi, synowi swemu, dawa na odszkodowanie godno wielkiego ksicia Nowogrodu W. i Pskowa; tworzy wic now, a du dzielnic, wbrew wszystkim czynom swego ycia. Gdyby dzielnica ta staa si dziedziczn, powstaaby istna sekundogenitura, nowe pastwo, do znaczne, eby mc stan wpoprzek polityce moskiewskiej. Widocznie niesnaski i intrygi przybieray posta gron, skoro decydowa si za egnywa je takiemi ofiarami, byle utrzyma jedno na zewntrz i zdatno do przedsiwzi ku litewskiej stronie. Odmawia Iwan rozejmu Aleksandrowi, pomimo porednictwa wcignitego do ligi tureckiej Stefana modawskiego, pomimo przybycia poselstwa od Wadysawa wgierskiego. Zwleka, wymylajc rozmaite formalnoci, a do maja 1501 r., poczem okazao si niebawem, jakie s istotne jego zamiary. Aleksander zawiera popiesznie sojusz z hanem Zotej ordy, Szah-Ahmatem, tudzie z krzy akami z Inflant. Wanie gdy umawiano si o wspln na Moskw wypraw, zmar Jan Olbracht, a zajty elekcj Aleksander wolaby pokj jakkolwiek zawrze, gdyby tylko Iwan zawiera go zechcia. Zaniedba cakiem obowizkw wzgldem sojusznikw, skutkiem czego w padzierniku 1501 r. wojsko moskiewskie wtargno do Inflant. Landmistrz Plettenberg wasnemi siami wypar atoli nieprzyjaciela z kraju, odnisszy zwycistwo pod Rusk Narw, czyli Iwangrodem z pocztkiem marca 1502 r. Szah-Ahmat, pozostawiony samemu sobie, uleg w maju 1502 r. Mengli-Girejowi, ktry skorzysta ze sposobnoci eby zada ordzie Zotej cios ostateczny. Schroni si z niedobitkami do Nogajcw nad ujciem Wogi. Aleksander wrci z Krakowa krlem wprawdzie, ale bez polskich posikw. Jeszcze Polska nie przyja spraw Litwy za swoje. A tymczasem wyprawi Iwan carewicza Dymitra pod Smolesk. Rozpoczo si regularne obl enie. Na nic nie zdaa si ostatnia wyprawa krzy acka pod Pskw we wrzeniu 1502 r. (pierwsza bya w r. 1222). Ocaliy Litw nieznane bli ej zawikania dynastyczne nowego cara. Nagle kazano Dymitrowi wraca z pod Smoleska, uwiziono go wraz z matk, a ju w kwietniu 1502 r. obwieci Iwan, e nastpc jego ma by nie Dymitr, lecz Wasyl. Innym czterem synom kaza podpisa dogowor, jako uznaj, e ojciec ma prawo wyznaczy nastpc bez wzgldu na starszestwo linji. Znikno bdcobd niebezpieczestwo sekundogenitury. Wojna wloka si leniwo, gdy z kocem roku 1502 przyby do Moskwy legat Aleksandra VI. zakopotanego o lig tureck. Robi, co mg, eby uwolni Aleksandra od wojny moskiewskiej, ale popeni mimowoli pewn niezrczno. Chcc, jak mniema, przyprze Iwana do muru, owiadczy, 46

e ta cz Litwy, ktr Iwan podbija, stanowi wanie dziedzictwo Wadysawa Jagielloczyka, z ktrym Moskwa nie ma wojny, a wic nale y zaprzesta najazdu. Iwan, jakby sprowokowany tem, odpar, e tylko Polska i Litwa mog by dziedzictwem Jagiellonw, ale nie Ru. W marcu 1503 r. kaza Iwan owiadczy Aleksandrowi, e je eli chce pokoju, onby gosudarju naszemu otcziny ruskije zemli wsieje postupisia, poniewa wsia ruskaja zemlja bo ieju woleju iz stariny ot naszich praroditelej nasza o t c z i n a. Wobec tego ledwie udao si uzyska rozejm na sze lat, a na warunkach twardych: Litwa odstpowaa Moskwie cae dorzecze Desny. Podczas rozejmu miay nastpi dalsze ukady o pokj, lecz wszystko rozbio si, gdy na posuchaniu 5 marca 1504 r. owiadczy Iwan posom litewskim, e wszelka ziemia ruska jest jego ojcowizn, e zatem nale mu si jeszcze Smolesk, Kijw i inne grody. Wzywa nawet wprost Aleksandra, eby mu ustpi ca Ru litewsk. Utopi by wobec tego pokj stay. Rozejm obowizywa do r. 1509, lecz wedug moskiewskiego prawa midzynarodowego koczy si natychmiast w razie wczeniejszej mierci jednego lub drugiego wadcy. Iwan Srogi dokoczy dni swoich w listopadzie 1505 r., i Aleksander mia zamiar prbowa szczcia; zanim jednak e zdoa rzecz przygotowa i za egna niebezpieczestwo, gro ce Litwie od synw Mengli-Gireja (zwycistwo Gliskiego nad Tatarami pod Kleckiem w sierpniu 1506) - dosiga i jego mier dnia 19 sierpnia 1506 r. Pozostawia nastpcom wojn z Moskw na zabj, nie dopuszczajc kompromisu, pkiby carstwo moskiewskie trwao w roszczeniach do Rusi litewskiej. Prawd byo, e ta Ru bya ojcowizn Rurykowiczw: lecz rwnie stanowia od dawien ojcowizn niewtpliw Giedyminowiczw! Iwan sta wic na stanowisku tem, e prawa wacicieli pierwotnych nie mog ulec przedawnieniu, pki starczy jakichkolwiek ich spadkobiercw, choby w najdalszym stopniu pokrewiestwa. Nie od rzeczy bdzie nadmieni, e takie wanie pojcie prawa wasnoci istnieje do dnia dzisiejszego w Modawji. Znane na pewnym stopniu rozwoju spoecznego wszdzie prawo odkupu i pierwokupu, wystpuje tam w formie najprymitywniejszej, i w takiej formie przej je Iwan Srogi wzgldem Litwy. Odkup mia by dokonany oczywicie or em. Zaznaczmy , e prawo ruskie pierwokupu nie zna. Chodzio o pojcie prywatno-prawne, o tytu wasnoci. Pojcie Rusi byo po stronie moskiewskiej takie samo, jak w poowie XIII wieku: Ru jest tam, gdzie s lub byli Rurykowicze. Podkadu narodowego, choby elementarnego tylko, pr noby jeszcze szuka. Ani z pocztkiem XVI wieku na caej Rusi, ni moskiewskiej, ni litewskiej, nikt jeszcze nie pomyla o... narodowoci. Nie orjentalne to pojcie, a kraje pastwa moskiewskiego - wanie po czasach Zoy-Zofji!. - raptownie nabieray cech azjatyckich.

CZ III
Carstwo moskiewskie.

47

(1505-1725.)

XIV. POWSTANIE SWOISTEJ KULTURY.

(1505-1551.) Iwan Srogi powyznacza modszym synom lune zaledwie grody bez okolicznej krainy, i to w rozmaitych stronach pastwa; dochody tedy tylko z pewnych grodw, apana e, a nie dzielnice: mia wic starszy syn i nastpca Srogiego, Wasyl Iwanowicz (1505-1533), od pocztku nad braci przewag wiksz, ni ktokolwiek z jego poprzednikw. Zamiar Aleksandra, eby po mierci Srogiego prbowa szczcia z Moskwa, podj brat jego i nastpca, Zygmunt Stary (1500-1548), nie czekajc na dokonanie elekcji w Polsce, podobnie jak Aleksander, znowu podczas elekcji, bdc tylko w. ksiciem Litwy. Wyprawi pn jesieni 1506 r. poselstwo do Moskwy z daniem zwrotu zaborw, a eby usysze, e Wasyl adnych cudzych krajw nie posiada, a i ot praroditelej naszich i wsia ruskaja zemlja nasza otczina. Moskwa ruszya wczeniej, gdy tymczasem Zygmunt ledwie w sierpniu 1507 r. zd y zebra wojsko i j wypiera Moskw z Rusi Biaej. Landmistrz inflancki Plettenberg, sojusznik Aleksandra, odwrci si tym razem od Litwy. W lipcu 1508 r. odnis jednak hetman litewski, prawosawny knia Konstantyn Ostrogski, tak wietne zwycistwo pod Orsz, i Moskwa skonia si do pokoju. Zygmunt rwnie wola wojny zaniecha, zrzekajc si nawet celu, w jakim wojn podjto: odzyskania awulsw, poniewa udao mu si skoni Wasyla do czego, co wartao jeszcze wicej: do sojuszu przeciw Tatarom. Uwa ane to za szczliwy wstp do przyszej wsplnej akcji przeciw Turcji. Zawierano wic nie rozejm, lecz pokj stay, na niekorzystnej dla Litwy zasadzie: uti possidetis. Okazao si, e Wasyl podszed Litw, chcia bowiem w spokoju dokona ostatecznego wcielenia Pskowa. Nastpio to w r. 1510 - i oto zaraz nastpnego roku wiedziano w Inflanciech, e zerwanie pokoju z Litw jest ju postanowione. Trzecia wojna moskiewska wloka si przez lat 10 (1512 do 1522), majc podkad dyplomatyczny oglno-europejski, Zygmunt Stary prbowa zakoczy wiekow spraw z krzy akami: odgra a si, e przeniesie ich na Podole (gdzie mieliby do sposobnoci walczy z niewiernymi, t. j. z Tatarami), a w. mistrz spikn si z Wasylem i zwrci uwag cesarza Maksymiliana na mo liwo wyzyskania stosunkw wschodnich. Ju w r. 1513 otrzyma Wasyl posiki z Prus krzy ackich: zaci nych, uzbrojonych po europejsku; niebawem za wyda cesarz haso odzyskania na Polsce Prus t. zw. Krlewskich, utraconych przez zakon w r. 1465 (na co da si zapa Plettenberg, dla dobra caego zakonu). Cesarz obiecywa wydatn pomoc. Snu plany wielkiej ligi przeciw Jagiellonom, majcej obj dynastw brandenburskich, saskich, wszystkie prowincje zakonu, Woosz, Danj, Moskw i Habsburgw - ktrzy mieli odebra Jagiellonom trony czeski i wgierski. Wasylowi nie darzyo si. Napr no wojska jego oblegay kilka grodw pnocnej Rusi litewskiej, w czem Smolesk, w klucz krain pnocnych, dwa razy. Ju zanosio si na pokj. gdy Maksymiljan trafi do Moskwy ze swemi planami ligi. W sierpniu 1514 r. zawiera cesarz sojusz wieczysty z Moskw, skoni Wasyla, eby wyruszy po raz trzeci pod Smolesk. Nie zdoby go ani tym razem, zaj jednak e; zdradzi bowiem mo nowadczy rd litewski Gliskich, podmwiono zaog i grd Wasylowi wydano. 48

Poza zwizkiem z zakonem niemieckim i z Moskw liga cesarska nie dosza nigdy do skutku, a natomiast ju w listopadzie 1514 r. natrafiamy na pierwsz urzdow wzmiank o majcym nastpi w Wiedniu zjedzie Habsburgw z Jagiellonami. Zawarto kompromis dynastyczny na pierwszym kongresie wiedeskim w maju 1515 r., ukadajc wzajemne ma estwa, dziki ktrym Czechy i Wgry przeszy w 11 lat pniej na dom habsburski. Pozosta atoli sojusz krzy acko-moskiewski. W r. 1516 czeka wielki mistrz, Albrecht brandenburski, z doborowym hufcem na mujdzkiej granicy, jak si rozegra walka wojsk moskiewskich pod Witebskiem. Ale Moskwa musiaa si cofn, w nastpnym roku za siedziaa cicho. Nie zawiera atoli Wasyl pokoju, gdy Zygmunt da zwrotu Smoleska, bo liczy na wybuch wojny krzy acko-polskiej, w ktrej i Litwa musiaa wzi udzia, zagra ana od Inflant. Krl wypowiedzia rzeczywicie t wojn, a w. mistrz otrzymywa zasiki pieni ne z Moskwy. Wzajemne poselstwa i zmawiania si przeciw Zygmuntowi nie ustaway w cigu lat 1521 i 1522. S to smutne lata polityki polskiej: Z Albrechtem zawarto rozejm, a eby pozwoli mu zamieni si na wieckiego ksicia pruskiego (1521, 1525) - z Moskw za walki zaprzestano, pozostawiajc Smolesk w jej rku. Nie porzucano myli odzyskania go w szczliwszych czasach, i dlatego nie zawierano pokoju, lecz tylko rozejm: 5-letni w r. 1522, przedu ony w r. 1527 na dalszych lat sze. Triumfowaa Moskwa, uczyniwszy taki wyom w Rusi litewskiej; dawny program Olgierda odwraca si nawspak. Tem silniejszym poczu si Wasyl na wewntrz. Poo y koniec w r. 1521 nominalnemu ksistwu Rjazaskiemu. Nie w tem jednak historyczne znaczenie faktu, bo ksistwo to dawno byo w mocy Moskwy, ale w sposobie, w jaki Wasyl to zrobi. Ostatniego ksicia rjazaskiego wizi. Miao si to sta systemem Wasyla Iwanowicza. W wizieniu gni i skona b. nastpca tronu, bratanek jego Dymitr - i najmodszy z braci wasylowych Szymon, ktry prbowa zbiec na Litw przed dokuczliwoci brata. Zaczyna si w Moskwie okres carskiego teroru. Car mo e sobie pozwoli na wszystko, bo religja pastwowa uwici wszystko, cokolwiek zechce i zachce. Wasyl cina bojarom gowy, traktuje ich jako niewolnikw, nazywa ich swymi smerdami; wszak ksi ta-bracia musz mu si podpisywa choopami... Zaczyna si orjentalna despocja, naladowanie tatarskiego carstwa, i krzewi si to szybko a bujnie, bo Cerkiew dopomaga. Wasyl powrci do cisej prawowiernoci. Pod jego rzdami nadali kierunek Cerkwi josiflanie (tak nazwani od igumena Josifa, t. j. Jzefa Sanina), ktrzy wymogli srogie przeladowanie bogomilstwa, a zato popierali samoder awje. Oni okrelili ostatecznie zwizek cisy Cerkwi z pastwem, a eby podtrzymywa si wzajemnie, uznajc przytem w szerokim zakresie prawo pastwa do ingerencji w sprawy cerkiewne. Walka z ydowistwem nie bya atwa, gdy uprawiajcy astrologj ydzi, wmieszani w bogomilskie grupy, byli... jedynymi na Rusi moskiewskiej uczonymi, a dziki wy szoci umysowej wywierali wpyw nawet w sferach niepodejrzanie prawowiernych. ydzi i wychrzty zajmuj wybitn rol w pimiennictwie cerkiewnem, a i pochodzili z Litwy, wysuwa si w przekadach Pisma w. i komentarzach jzyk biaoruski. Nie dotaro to atoli do Zalesia, i jzyk biaoruski nie przekroczy granic Litwy. Zwycistwo josiflanizmu, stumienie bogomilstwa i pognbienie ydowistwa czyo si przez powikany zbieg okolicznoci dziejowych z wyczeniem moskiewskiego dziau od wpyww kulturalnych innych dziaw Rusi. Rozstrzygno si kulturalne wyodrbnienie Zalesia. Cerkiew zapragna mie sw nauk teologiczn praw, swe prawe tumaczenia i komentarze tekstw. Naglc spraw stawao si oddzielenie waciwego Pisma w. od apokryfw, ktrych bya mnogo, a 49

ktre rzadko kto umia odr ni od prawych ksig witych. Sprowadzono przeto z Athosu uczonego Maksyma Greka, ktry dugo przebywa by we Woszech i obcowa wiele z najwybitniejszymi swego pokolenia humanistami. Przyjecha, przetumaczy Psaterz, i doczeka si tego, e, cigany zawici nieukw i zazdroci apigroszw cerkiewnych, zosta skazany za... herezj i... zy przekad Pisma w. Zrwnano go z ksi tami, i on bowiem zgin w wizieniu. Uczono cerkiewna moskiewska, ograniczona zreszt do kilku zaledwie luminarzy,. polegaa odtd dugo na wyuczaniu si na pami danych tekstw, ktre nale ao zawsze bra naiwnie dosownie, a komentowanie wszelkie byo podejrzane. Zwyci ya zasada josiflanizmu, goszca caym pokoleniom, e mylenie jest rdem za; mylenie, to powtrny upadek czowieka. Na podstawie josiflanizmu rozwijay si konsekwencje spoeczne i pastwowe; zrazu luno i praktycznie tylko, jakby przygodnie - niebawem atoli znalaza si i teorja. Twrc teorji pastwowoci i kultury moskiewskiej jest mnich twerski, Filoteusz. W listach swych do Wasyla zastanawia si nad istot dziejw Kocioa i wiata chrzecijaskiego wogle: Wiara prawdziwa, reprezentowana przez dugie wieki w Carogrodzie, nie upada wraz z jego upadkiem; nie zgino wite Bizancjum, lecz jest przeniesione do Moskwy, jako do trzeciego Rzymu, a czwartego nie bdzie. Na tej podstawie pozdrawia Filoteusz Wasyla, jako gow chrzecijastwa i pana przyszoci wiata. Oddawna ju mno yy si objawy, e haso wyznaniowe bdzie na Zalesiu wyczniejszem, ni gdziekolwiek, i e te ludy mog zdoby si na swoj formu tylko na tle wyznaniowem. Wytwarza si cisa eksklusywno na tem tle, coraz wybitniejsza, z coraz wyraniejszem pojciem religii wasnej i mniemaniem o sobie, jako o narodzie wybranym, w przeciwiestwie do ociennych, niewiernych. Filoteusz sporzdzi wreszcie kanon kultury moskiewskiej: przekonanie o wy szoci wasnej ponad ca reszt wiata, na tle religji pastwowej i wieckiej ponad Cerkwi despocji. Kanon Filoteusza sta si zaczynem nowej kultury. Pomidzy dwoma ogniskami kultury: Wilnem i Moskw, wahaa si Siewierszczyzna, rojowisko drobnych ksi t, przechodzcych bez ustanku od Jagiellonw do Rurykowiczw, znw z powrotem i znowu na tamt stron. Przewaga w tej dobie si Moskwy nad Litw poo ya kres temu wahaniu; w r. 1523 zagarn Wasyl Nowogrd Siewierski, a ksicia tamtejszego (wedug niezmiennego swego systemu) zamkn na cae ycie w wizieniu. Siewierszczyzna, pozbawiona dotychczas wszelkiej kultury, poddaa si cakiem biernie stosunkom, wrd ktrych teror rozstrzyga o sprawach kulturalnych. Przysposobia si bez trudu do moskiewszczyzny, tak e nastpio tu faktyczne rozszerzenie Zalesia. Zabr sta si asymilacj, podobnie jak w Nowogrodzie W., w Pskowie, nie mwic o Rjazaniu i Twerze. Ten sam proces asymilacji kulturalnej pocz si w Smoleszczynie. Granica pastwowa miaa na Rusi czarown moc stanowienia o kulturze. Zabory ksistw dzielnicowych zakoczyy si zajciem Siewierszczyzny; bya to ostatnia ziemia Rusi, posiadajca jeszcze wasnych ksi t, ostatnia linja zmedjatyzowanych Rurykowiczw. Od czasw Iwana Kalety zwikszaa si nieustannie ich ilo, pomna ajc szeregi kniaziw su yych. Ilo ich bya znaczna. Miejmy na pamici, e zmedjatyzowano sze wielkich ksistw, z ktrych ka de miao po kilka dzielniczek; musiaa tedy warstwa ta liczy za Wasyla Iwanowicza ju kilkaset osb. Oto najstarsza szlachta rosyjska, prawdziwie dynastycznego pochodzenia. W miar postpu zaborw przechodziy na su b jedynego gosudara tysice rodzin dru ynnikw, dworzan i bojarw wszelkich byych ksistw. Ktoby nie zgosi si na t su b, byby podejrzanym malkontentem i traciby nie tylko stanowisko, ale mg si spodziewa na pewno... konfiskaty. Nie wydawszy adnego przepisu, zaprowadzono faktycznie przymus su by. Odkd ka de dziecko 50

bojarskie musiao przej przez su b wojskow, nie mg roci sobie pretensyj do bojarstwa, kto za modu nie uczyni zado wojskowemu obowizkowi; z czego skutek wyoni si taki, i ani piastowa stanowiska publicznego, ani nawet posiada wasnoci ziemskiej wikszej nie mo na byo bez su by carskiej. Kto nie su y, nale a do gminu, choby opywa w bogactwa; po pewnym czasie traci zreszt prawo do wasnoci ziemskiej. Byy tedy trzy warstwy su yych: kniaziowie, bojarzy i djacy. Djakiem mg zosta ka dy; bya to demokracja abecada. Kniaziowie stanowili arystokracj urodzenia. Porodku staa warstwa bojarska, nieokrelona; aska gosudara moga djaka uczyni bojarem, a nawet kogokolwiek, obdarzajc go choby tylko u ywalnoci ksi cych se (t. zw. pomieszcziki), a rwnie nieaska moga wyzu z tej godnoci nieokrelonej, ale wymagajcej koniecznie dostatkw. Nie mg natomiast odj godnoci kniaziowskiej, chocia by los przeciwny zepchn potomkw jakiego ksicia dzielniczkowego najbardziej w d. Jako nie brako kniaziw tak zubo aych, e trybem ycia i wpywem spoecznym stali o wiele ni ej od przednich bojarw. Zwa my , e liczne rody kniaziowskie, sprzeciwiajce si, dopki si dao, medjatyzacji, cigane byy nieask gosudara. W ten sposb zaczyna si formowa nowy ustrj spoeczny, ktry mia w cigu nastpnego pokolenia dobra sobie pierwiastkw tatarskich bezporednich i... skostnie. Narazie wpywy tatarskie byy tylko w pojciach pastwowych i obyczaju dworskim. Wasyl lubia tatarsk mod, urzdzi swj dwr do reszty po tatarsku, wyposa ywszy go w olniewajcy zbytek orjentalny, wprowadziwszy w zupenoci niewolnicz tatarsk etykiet i tatarskie stroje. Tatarszczyzna odradzaa si pod Girejami i kultura tatarska pocza si w tym wanie okresie znacznie podnosi. Upadek ordy Zotej by tylko wewntrznem w tatarszczynie przesileniem, przesuniciem punktu ci koci w Perekopy. Od koca XV wieku nie mo na ju mwi o dziczy tatarskiej. Potga Girejw bya te znaczn, gdy do hanatu krymskiego przyczyli astrahaski; kazaski za znajdowa si pod ich zwierzchnictwem. Wasyl prbowa osadzi w Kazaniu hana ze swej porki, ale sprowadzi przez to tylko straszliwy najazd nastpcy Mengli-Gireja, Mahmeta, ktry w r. 1521 dotar a pod Moskw. Do- chowaa si tradycja, a wielce prawdopodobna, e Wasyl nie mia innego wyjcia, jak uzna si napowrt dannikiem Girejw, i e tylko nowy sposb wojowania, Tatarom nieznany, ocali cara wszystkiej Rusi od tego, eby si nie sta na nowo jarykowym wielkim ksiciem. Na powracajcych Tatarw udao si wyprowadzi zebran w Rjazaniu artylerj i uwolni si od przewagi Girejw. Dalsze wyprawy kazaskie nie wyday atoli nadal adnego wyniku (r. 1523 i 1524). Obmylono jakby blokad tego ogniska handlowego. Zaczo si to od urzdzenia konkurencyjnej targowicy naprzeciw nad Wog, w Makarewie, za czem miao nastpi systematyczne zakadanie takich stacyj osaczajcych. Zajty tatarskiemi planami, nie siga Wasyl po dalsze zdobycze na Rusi litewskiej, dotrzymujc szecioletniego rozejmu z r. 1527. Wanie w r. 1533 wyczerpay si dni Wasyla - i znowu nastpne panowanie miao si rozpoczyna wojn z Litw. Ju od Wasyla lepego zaznaczali wadcy moskiewscy zasad rzdw osobistych. Wasyl Iwanowicz by despot, nie uznajcym adnych ogranicze woli swojej. Utopj s rzdy osobiste - choby przy najwikszej pracowitoci monarchy - na wikszej przestrzeni. Po Wasylu Iwanowiczu obejmowao pastwo moskiewskie ju 40.000 mil kw. przestrzeni! Przy takiej rozlegoci rzdy osobiste musiay si zamieni albo w bezrzd, albo w rzdy djakw (biurokracji); w razie za obalenia zasady rzdw 51

osobistych mogaby powsta oligarchja, do ktrej sposobne ywioy wytwarzay si w otoczeniu carskiem. Rzdy osobiste nie mogy trwa du ej i z tego powodu, e dziwnie prdko nastpia degeneracja moskiewskiej linji Rurykowiczw. Obydwaj synowie Wasyla Iwanowicza byli zwyrodniali. Modszy, Jerzy, ledwie podrs, okaza si dotknity zupenem szalestwem. Starszy, Iwan Grony (1533-1584), dotknity by obdem tronowym, manj przeladowcz, obdem religijnym i nadto zwyrodnieniem pospolitem na Wschodzie, a ktre w Europie okrelono dopiero na pocztku XIX wieku mianem sadyzmu. W chwili mierci ojca nie mo na byo niczego tego przewidywa, gdy Jerzy by niemal niemowlciem, a Iwan liczy zaledwie trzy lata. Otwierao si pole do dugoletniej opieki, ktra, choby nawet tylko formalnie, nie moga trwa krcej, ni 9 lat. Po skoczeniu lat 12 stawali si wschodni ksi ta or nymi - ale narazie i do tego byo daleko. Z tatarskiego Wschodu przejmowano prawida dynastycznych porzdkw. Stamtd pochodzio przewiadczenie o osobistym nawskro pierwiastku wadzy naczelnej, osobistym do tego stopnia, e przechodzi on na wdow nieboszczyka w razie nieletnoci syna, jako na reprezentantk osobowoci zmarego wadcy. Wdowie przysuguj rwnie rzdy, najzupeniej osobiste; a wic ma ona prawo przekazywa sw wadz, komu zechce, nie krpowana niczem w wyborze... ulubieca. Pierwsz rzdzc wdow, pierwsz caryc bya Litwinka zruszczona, druga ona Wasyla, Helena Wasylewna Gliska. Przybya ona do Moskwy wraz z caym rodem Gliskich po wydaniu Smoleska, a e car nie chcia powinowaci si z Rurykowiczami z wiadomych powodw, wooskiej za ksi niczki los nie nadarza, rad by, gdy w rodzie Gliskich znalaz osob, ktr uzna godn siebie. Miejmy na uwadze, e mo nowadztwo litewsko-ruskie growao nad moskiewszczyzn niepomiernie owiat, a tak e rutyn w sprawach pastwowych. Sta obok Heleny jej stryj, Micha Gliski, ale nie mia ask u... ulubieca, kniazia Obolenskiego; poszed wic do wizienia. Ten rzdzi, ale Helena sama pilnowaa interesw swego syna. Pomna, e mgby przywaszczy sobie wadz ktry ze stryjw, wolaa zapobiec temu z gry, zanim ktry z nich okazaby ochot do zajcia Iwanowi miejsca. Nie mino czterech lat, a obaj stryjowie (Jerzy i Andrzej) pomarli w wizieniu. Czwart wojn litewsk wypado wie Michaowi Gliskiemu, a potem Obolenskiemu. Wojna ta (1534-1537) nie doprowadzia do adnego wyniku, aczkolwiek Litwa miaa posiki z Polski. Hetman, polski, Jan Tarnowski, zdoby w r. 1535 Starodub, ale po ustpieniu Polakw dotara Moskwa w trzecim roku wojny a pod Wieli , poczem w r. 1537 zawarto znw rozejm tylko na lat siedm. Kniazia Obolenskiego wyrczy nastpnie Tielepniew, wcale ju nie knia, ku pohabieniu i wzgardzie kniaziw krwi Ruryka, Obolenskich, Bielskich, Szujskich, Kurbskich i tylu innych. To te gdy Helena zmara w r. 1538, rody te ujy opiek nad Iwanem w swoje rce. By w tych rodach kniaziowskich niewtpliwie materja na oligarchj. Ale wielmo owie, chccy wytworzy mo nowadztwo, musz by karni i zgodni midzy sob, a moskiewscy byli na to za ciemni. Nie zdobyli si na poczucie stanowe. Stanowili gromad lunych jednostek, zdolnych do wsplnego dziaania przeciw intruzowi, jak Tielepniew, lecz pozbywszy si go, zaczynali sami pod sob kopa doki. adnego celu ni ambicji rodowej nawet nie majc, zawadzali sobie wzajemnie. Nikt z nich nie reprezentowa niczego, adnego d enia pastwowego; ka dy d y do osobistego tylko wyzyskania rzdw. Zrazu wygrali opiek Szujscy przeciw Bielskim, poczem nastpio wspzawodnictwo w samym e rodzie Szujskich. Zacz serj regentw Wasyl Wasylewicz Szujski, a po rychej mierci tego nastpi brat jego Iwan, ktrego zluzowa niebawem Andrzej Michajowicz Szujski. Za ka d zmian opiekuna nastpowaa zmiana pochlebcw, dworakw, paso ytw, i... metropolitw, gdy ka dy z nich mia swego kandydata na t godno. 52

Bezmylno sprawujcych wadz nie jest monopolem adnej kultury, ani adnej czci wiata; tu zwraca uwag co innego: aden z tych regentw nie pomyla o zajciu tronu dla siebie, i to pomimo e wyszy na jaw przywary Iwana, wyzywajce wprost do tego, eby go strci z tronu. Odr niano dobrze jego ze instynkty od urzdowej a zaszczytnej srogoci jego dziadka, i nadano mu przydomek habicy Gronego, t. j. okrutnika - ale nigdy nie przypuszczano, e mo naby odj mu panowanie. Trzynastoletni Iwan, ju or ny, a wic sprawujcy fikcyjnie rzdy osobicie, dostaje w r. 1543 ataku szau podczas biesiady dworskiej i ka e regenta, Andrzeja Szujskiego, wyrzuci na dziedziniec pomidzy ze psy. Rozkaz speniono, psy rozszarpyway regenta, a biesiadnicy biesiadowali dalej. Widzimy, e w poowie XVI wieku Moskwa nale aa ju zupenie do Azji. Miaa na tej drodze toczy si dugo coraz dalej. Grony da si oswoi Gliskim, krewnym po matce, pomijajc zupenie krewnych ojcowskich. Ta skonno do kombinacyj po kdzieli stanowi nieodczn cech Orjentu. Nasta tedy drugi okres Gliskich, ale rwnie nie dugi. Jedynym ich aktem politycznym byo dalsze przedu enie rozejmu z Litw w r. 1544 na lat 10. W styczniu 1547 koronowano Iwana i o eniono go, gdy liczy ju lat... 17. Ma onki dobra sobie w sposb praktykowany u hanw, gdy chcieli skompletowa grono nao nic. Wyowiono w caem pastwie najdorodniejsze cry, i przysano je do Moskwy, carowi do wyboru; tylko e ten chrzecijaski car nie nao nic wybiera sobie w ten sposb, ale praw ma onk, pastwu monarchini. Sze razy jeszcze mia Iwan Grony powtrzy ten sposb dziewosbstwa (gdy mia siedm on), ktry sta si prawem zwyczajowem dynastycznem w Moskwie. Krewni pierwszej ony, Romanowy, usunli tego jeszcze roku 1547 od aski carskiej i od rzdw Gliskich. W czyjem rku Romanowy mieli by narzdziem, trudno orzec; skoro jednak spostrzegli, e mog y i dziaa na rachunek wasny, nie omieszkali uczyni tego. Gdy tego roku po ar zniszczy Moskw (drewnian do poowy XIX w.), rozpuszczono pomidzy lud wie, jakoby Gliscy miasto podpalili; motoch zniszczy ich dom, a gow rodu, Jerzego Gliskiego, uduszono. Odtd przez du szy czas rody mo nowadcze wiec nieobecnoci na dworze carskim. Obyczaje i zwyczaje Iwana nie zachcay do obcowania z nim ludzi, ktrzy mogli si bez tego obej. Stopnie dworskie zapeniaj figury, dla ktrych otarcie si o cara byo tak karjer, i warte to byo jakiej przygody. Hartowano si w tej dworskoci. Byli np. ludzie, ktrzy ani syknli, gdy car bawi si z nimi w ulubiony swj sposb, przygwa d ajc im stop do podogi ostrem okuciem swej historycznej laski. Bya to jedna z najniewinniejszych jego rozrywek! Doszed zreszt z latami do takiej wprawy w swych igraszkach azjatyckiego zwyrodnienia despotycznego, i drobnostk dla byo mordowa ludzi tuzinami, choby nawet z najbli szego swego otoczenia. Zawsze znajdowa najwiksze upodobanie w zadawaniu komukolwiek, kto mu wpad w oko, tortur na poczekaniu, eby mg si napawa blem swej ofiary - choby wasnej ony. Jakimkolwiek by car, osoba jego bya witoci religijn. Wszak Filoteusz reprezentantem trzeciego Rzymu gosi nie metropolit bynajmniej, lecz cara! W imi wic nadprzyrodzonego porzdku rzeczy, w imi Bo ego adu na ziemi, w imi krlestwa Bo ego na ziemi nale y uzna si bezwarunkowo niewolnikiem cara. Ta niewola nie poni a, lecz owszem podnosi, uszlachetnia, bo daje czowiekowi sankcj wy sz, religijn. Krlestwo Bo e polega na tem, eby by car. Prawy Moskal nie mo e tedy mie wtpliwoci co do formy rzdu, i jak e mo na chcie ograniczy wadz wybraca Bo ego? Jakim jest car, czy dobry, czy zy - to jest pomidzy nim a Bogiem; ludziom nic do tego. 53

Oto, dlaczego nie pomyla nikt o pozbawieniu Iwana Gronego tronu. Dopki religja pastwowa nie bya nadwer ona, wiara w mistyczn misj cara na wiecie chronia despocj moskiewsk od wszelkiego szwanku. Zdaje si, e sam Iwan wierzy mocno w t stron swej carskiej godnoci i e uwa a si za posta religijn. Podkad religijny monarchizmu sta si zasadnicz cech kultury moskiewskiej, a wytwarza przepa pomidzy t kultur a litewsko-rusk, zmierzajc do przyswajania sobie swobodnych polskich poj o Krlu Jegomoci, pierwszym obywatelu pastwa. Samo pojcie obywatelstwa byo zreszt i pozostao obcem Moskwie, gdy nie dao si pomieci w kanonie jej zasad i pogldw, mieszczc w sobie obok obowizkw rwnie pojcie praw i godnoci, opartych na wartoci osobistej. Dlatego te nie mg wytworzy si na moskiewskiem podo u feudalizm pod adn postaci. Chocia roio si tam od slu yych, jednak e prawo suskie Rusi litewskiej nie zdoao przekroczy granic wielkiego ksistwa Litewskiego. Struktura spoeczna Rusi litewskiej a moskiewskiej bya odmienna. Za Iwana Gronego rozwina si hierarchja spoeczna, nabywajc wykoczenia w szczegach, z grub domieszk cech biurokratycznych, gdy oznaczono dokadnie stopie hierarchiczny ka dego rodu, wedug zasady, e niema rwnych, lecz ka dy jest wzgldem kogo ni szym, wzgldem innego znw wy szym. Zao ono rodosowne knigi, zawierajce wykaz rodw kniaziowskich i najwybitniejszych bojarskich tych, ktre piastoway dostojestwa w Moskwie jeszcze przed opanowaniem caego Zalesia. Tym rodom dziaaby si krzywda gdyby miay obecnie sta ni ej od jakiegokolwiek kniazia, ktrego przodkowie byli mo e wrogami linji szczliwej, carskiej: zrwnano je tedy z kniaziowskimi i we wsplnej rodosownej umieszczono ksidze. Punktem wyjcia stopnia hierarchicznego danego rodu byo zagadnienie ceremonjau dworskiego, na jakiem miejscu ma kto siada, bdc zaproszonym do carskiej jadalni - a z tego szy ju konsekwencje do wszelkich stosunkw ycia. W tem geneza t. zw. miestniczestwa, t. j. oznaczania miejsc. Wyrobia si istna matematyka miestniczestwa, wcale nieatwa, wedug skomplikowanych prawide, niebardzo dostpnych dla dzisiejszego umysu europejskiego. Lubia te obliczenia i wywody Iwan Grony, a nadawszy rodosownym ksigom moc prawn, sam zrobi si ich interpretatorem i doprowadzi do mistrzostwa znawstwo tego przedmiotu. Szy do niego apelacje o zbyt niskie umieszczenie , a on zaatwia je osobicie; dopiero przeci ony widocznie temi sprawami, wyda przepis, e ze skarg o miestniczestwo wolno wystpi tylko gowie rodu. Sprawiedliwo hierarchiczna, wymierzona tak dokadnie najlepszym, spodobaa si i okazaa po dan dla wszystkich dobrych - i rozszerzyy si rodosowy na wszystkie rody uwa ane za Iwana Gronego za bojarskie... Odtd dopiero - przez spisanie - stao si bojarstwo zamknit warstw spoeczn, stanem, do ktrego nale ao si moc urodzenia, stwierdzonego w sposb urzdowy. Odtd mo na byo by bardzo zamo nym, nawet wpywow osobistoci, a nie byo si bojarem, je eli ojciec nie by zapisany w rodosowie. Odtd dopiero mg wadca mianowa kogo bojarem, gdy dotychczas pojcie to byo lune i nie wyra ao adnego stosunku, ujtego w form prawn. Bojarstwo stanowi odtd stan zamknity w sobie, do ktrego dostp tylko carska toruje nominacja; tylko bowiem na carskie zlecenie mo na byo czyni nowe wpisy w ksigach rodosownych. Oto druga formacja szlachty moskiewskiej: spisane bojarstwo. Szlachta-to bez herbw, klejnotw, zawoa, a do tego warunkowa, bo szlachectwo jej musi by w ka dem pokoleniu odnawiane niejako su b. Nie posiada tedy warstwa ta godnoci swej sama z siebie; bo te wobec tronu jest tylko niewolnikiem, zale nym od skinienia cara. Brak tedy bojarom zasadniczych pierwiastkw europejskiego szlachectwa; wobec szlachty z Rusi litewskiej bojarowie moskiewscy waciwie szlacht nie byli. Im wikszego znaczenia nabierao szlachectwo polskie, przeszczepione na Litw i potem na Ru litewsk, tem wikszy rozwiera si przedzia kulturalny pomidzy dwiema Rusiami. 54

Wszelkie przywileje bojarstwa moskiewskiego zasadzay si na... przymusie su by. To te i miestniczestwo stao si wnet hierarchi... su bow, rodzajem biurokracji z urodzenia, gdy o stopniu su bowym rozstrzygao miejsce w rodosowie. Stana zasada, e bojarstwo zale nem jest od su by, stopie za su by od urodzenia. Wola carska moga oczywicie czyni wszelkie wyomy, ale - bya to jedyna dziedzina ycia, w ktrej carowie, nawet Iwan Grony, uwa ali wadz sw za ograniczon. Pniej dopiero poczynili kroki celem uwolnienia si z pt miestniczestwa, ktre doszo do tego, e np. na wojnie decydowao o dowdztwie: ten by wodzem, kto najwy ej siedzia w ksigach rodosownych. Korektur pewnego rodzaju stanowili djacy, coraz liczniejsi. Nie spisani jeszcze nigdzie, nie zajmowali stanowisk naczelnych oficjalnych, ale piastowa mogli i piastowali nieraz najwpywowsze. Car oznacza zakres wadzy djaka, jak chcia; byli to urzdnicy nadzwyczajni, mogcy by wszystkiem. A carowie lubili ludzi niskiej pozycji spoecznej, bo lubili wiczy sw wszechwadz na poni aniu wielkich, a wywy szaniu maluczkich. Za Iwana Gronego nastpia ostra walka djakw z urodzonymi. By czas, e djacy byli gr. Sprytem mo na byo zaj przy Gronym daleko; tylko e nigdy nie byo wiadomo, na jak dugo. Djak Aleksy Adaszew doszed tak wysoko, i sta si jakby wielkorzdc pastwa, czem podobnem do haskich wezyrw, do sutaskiego wielkiego wezyra. Do pomocy dodany mu by towarzysz duchowny, ale nie biskup aden, ani uczony zakonnik, lecz prosty pop, djak w szacie duchownej, imieniem Sylwester. A eby uprzedzi opozycj bojarw, kaza Adaszew podlegej sobie biurokracji, eby powybieraa po grodach i woostjach oddane sobie figury i wyprawia je na oznaczony dzie roku 1550 do Moskwy, gdzie urzdzono z nich komedj jakiego zjazdu reprezentantw caego pastwa. Zgromadzenie ich, odbyte pod goem niebem w Moskwie, byo poprostu demonstracyjn instalacj Adaszewa. Djacy pokazywali sw si. Przeciw ewentualnej opozycji urodzonych organizowano lud wiejski i miejski. Jako warstwy niebojarskie wyszy dobrze na rzdach Adaszewa: zorganizowano administracj lokaln, uwzgldniajc samorzd (starostw z wyboru) i sdownictwo autonomiczne; co rwnao si powikszeniu bezpieczestwa mienia i ycia - a co stanowi bd co bd fundament wszelkiego ycia zbiorowego. Rzdy Adaszewa maj niejedn zasug co do zaprowadzania porzdku w administracji; ujemn ich stron byo wprowadzanie ducha kancelaryjnego nawet do samorzdu lokalnego. Na zewntrz pilnowa Adaszew dalszego osaczania Kazania. W r. 1551 zao y nawet stacj wojskow opodal (wia sk nad wiag). Wyprawienie do Kazania namiestnika, tu za wasnym kandydatem na kazaskie carstwo (podczas zamieszek o nastpstwo na hanacie w r. 1552), byo prowokacj, ktra poruszya wszystkie partje w Kazaniu i wywoaa stanowcz rozpraw. Wiedziano w Moskwie, e Perekopcy bd broni podlegego sobie hanatu; wiedziano, e mo e nastpi nawet najazd tatarski na kraje moskiewskie - ale te znakomicie przygotowano bro paln i artylerj. Chocia Kazacy poczyli si z Nogajcami, chocia Tatarzy krymscy wyprawili si na Moskw, Moskwa bya tym razem pewn swego: Perekopcy musieli cofn si z pod Tuy i dalej nie doszli, a chocia pod Kazaniem zebrano 30.000 obrocw, niczem to byo wobec 150 dzia moskiewskich, komenderowanych przez niemieckiego majstra-balist, ktry by zarazem specjalist od zakadania min pod proch strzelniczy. Tej wy szoci rodzajw broni uleg Kaza latem 1552 roku. Wydarzenie to, oczekiwane od tylu pokole, miao epokowe nastpstwa. Osiedlono zaraz w samym Kazaniu tysice kupcw z Zalesia, wygnawszy z wiekowych stanowisk bugarskie i tatarskie rodziny kupieckie. Roztwieray si przed pastwem moskiewskiem horyzonty 55

handlowe jak najrozleglejsze. Poprzez Wiatk miao si dostp wolny a do wybrze y morza Biaego, podczas gdy z drugiej strony caa Jugra wschodnia popadaa w zupen ju zale no od nowych wadcw Kazania. W dwa lata pniej (1554 r.) urzdzono mia wypraw na Astraha i wydarto Girejom i ten hanat. Caa Woga znalaza si. w granicach carstwa moskiewskiego, sigajcego ju do Kaspiku. Szy z tego dalsze konsekwencje. W cigu lat 1552-1557 przeszy pod wadz Moskwy ziemie Czeremisw, reszta Mordwy, Czuwasze (mieszacy Bugarw i Tatarw), Wotiaki i Baszkiry, dalej na poudniu wchodzili w sfer wpyww moskiewskich Nogajce i Kamuki. Otwieray si rwnoczenie drogi na Kaukaz i na Syberj; z dwch stron wkracza handel Rusi carskiej do Azji. Jak donioso posiaday te szlaki handlowe, wiedziano w Europie lepiej, ni w Moskwie. Anglja, a eby urzdzi konkurencj w handlu powszechnym Portugalji i Hiszpanji, czynia rozmaite prby; wrd innych i t, eby dotrze do Indyj ldem poprzez kraje moskiewskie. Obliczono dobrze, e pomidzy Anglja a Powo em znajdzie si droga swobodna, bo morska, na pnoc Skandynawji do morza Biaego. Jako w r. 1553 wypado Adaszewowi przyjmowa w carskiem imieniu kapitana angielskiego statku, przybywajcego z pismem Marji Tudor. Ze wzgldw klimatycznych nowo odkryta droga miaa atoli znaczenie naukowego tylko odkrycia. Bli ej i atwiej byoby do Indyj Szwedom przez Moskw. W r. 1554 zawarto wzajemny traktat handlowy na bardzo szerokich warunkach. Krl szwedzki dozwala kupcom z pastw cara przejazdu przez swe kraje do Flandrji, Francji i Anglji, za co Szwedzi otrzymywali wzajemne zezwolenie przejazdu przez kraje moskiewskie a do Indyj i Chin. W warunkach tych przejawiaa si nie moskiewska oczywicie, lecz szwedzka wiedza geograficzna! Wkrtce rozwj ycia skandynawskiego poszed torem innym, ktry uczyni zbdnem poszukiwanie dobrobytu w handlu wschodnim - i tak nie przeszy w praktyk projekty ani angielskie, ani szwedzkie. Pozostao jednak pouczenie Moskwy o wartoci i dalszym kierunku posiadanych przez nich drg handlowych, z czego Moskwa nie zaniedbaa skorzysta. Dotychczas wiadomoci geograficzne moskiewskie koczyy si na Tjumenie; niebawem miano posun si znakomicie dalej na wschd - ale dla siebie, nie dla Szwedw, ni Anglikw. Przedsibiorczo handlowa, skierowana do eksploatacji obcych krajw, le aa we krwi potomkw Waregw. Nie brakowao przedsibiorcw, prcych w kierunku Chin tak dugo, a tam wreszcie dotaro si. Jednym z najwybitniejszych w pierwszem po zdobyciu Kazania pokoleniu by Grzegorz Stroganow, praszczur jednego z najbogatszych rodw rosyjskich, ktry wystara si w r. 1558 o nadanie pustynnej ziemi wzdu Kamy (przeszo 20 mil!) celem urzdzania tam warzelni soli i kopal, z monopolem a po gry uralskie. Po pewnym czasie przekroczono Ural, natrafiwszy na wydatne yy elaza i oowiu. Przedsibiorstwo rozrastao si na obcym gruncie, wrd koczownikw, z ktrymi stosunki byway rozmaite. Normalny rozwj kopal, z ktrych wydobywano rudy arcypo dane dla rzdu na potrzeby wojska, wymaga jakiej opieki zbrojnej. Stroganowie otrzymali pozwolenie na wasny hufiec - z ktrym przyjty na dowdc synny Kozak Jermak wdar si gboko na wschd, nad Irtysz i Ob, pokona i podbi tamtejszych Tatarw i da pocztek opanowaniu Syberji. W cigu jednego niespena pokolenia (1558-1583) liczya si i zachodnia Syberja do zdobyczy moskiewskich. Kaza par do Azji. Z roku na rok przybywao pastwu nie tylko interesw azjatyckich, ale te ludnoci, nie mogcej by zaliczan do Europejczykw. Odkd do carstwa moskiewskiego przyczono dwa carstwa tatarskie, kazaskie i astrahaskie, ywio sowiaski stanowi w tem pastwie trjcarskiem stanowczo mniejszo. Procent Sowian zmniejsza si ju skutkiem opanowywania dalszych ksistw zaleskich, w ktrych (jak np. w rjazaskich ksistwach) fiskie ludy miay wikszo, a c dopiero gdy zabory signy poza dotychczasowy teren osadniczy Sowiaszczyzny! Im dalej sigao panowanie Moskwy, tem bardziej przestawao pastwo to by sowiaskiem - jakkolwiek sama dolina rzeki Moskwy na zawsze pozostaa krain niemal wycznie sowiask. 56

Slawizacja nowych zaborw nastpowaa zwolna, lecz krokiem pewnym, niewstrzymanym - ale nie dlatego, jakoby Sowianie stanowili ywio politycznie panujcy. Poczucia narodowego ani w XVI w. nie byo! Slawizacja, nastpnie rusyfikacja, bya nastpstwem szerzenia chrzecijastwa; towarzyszya jzykowi cerkiewnemu. Wyznawcy Mahometa - z wyjtkiem kilkudziesiciu rodw, zaliczonych odrazu do rodosownych - nie nawracali si. Kiedy pniej poczto zmusza do chrztu gwatami, ulegli podlegli Tatarom potomkowie Bugarw, tudzie inne nadwo askie ludy fisko-uralskie, ale o Tatarach prawosawnych nic niewiemy; nigdzie nie zdoano nawrci ich gromadnie, i niema dotychczas adnej krainy chrzecijasko-tatarskiej. Rzecz szczeglna: zdarzay si wypadki gromadnych nawrce, pki Tatarzy byli ywioem zwierzchniczym, lecz ustay, gdy prawosawje posiado nad nimi wadz. Przypisa to nale y upadkowi kulturalnemu Rusi zaleskiej. Stosunek odwraca si pod tym wzgldem: dawniej Ru growaa kultur nad Kipczakiem, obecnie jednak Tatarzy kazascy odznaczali si kultur wzgldnie wysok w stosunku do upadajcej coraz ni ej moskiewskiej. Wiemy, e czerpano u Tatarw wzory dworskie i mod; po zdobyciu Kazania obyczaj tatarski przyj si powszechnie w warstwach bojarskich. Teraz dopiero stao si obowizujcem dla ka dego domu, chccego by w dobrym tonie... zamknicie kobiet, praktykowane dotychczas tylko sporadycznie u najwy szej arystokracji (zaczo si to od dworu carskiego). Zwyczaj to bynajmniej nie rodzimy, ludowi zgoa nieznany. Przykad szed z gry, bo do warstwy mo nowadczej weszo sporo rodw tatarskich. Ka dy, kto mg wykaza, e mia wrd przodkw swoich murz, stawa si kniaziem, postawiony na rwni ze su yymi Rurykowiczami; ka dy Tatar, posiadajcy wasno ziemsk, stawa si bojarem, je eli tylko tego za da. W naczelnych warstwach spoeczestwa nastao nader czste mieszanie krwi tatarskiej z fisk i sowiask. Tataryzacja moskiewszczyzny nastpowaa teraz dopiero na wielk skal, w drugiej poowie XVI wieku. Silne spoeczne wpywy tatarskie przyczyniy si wielce do szybkiego ju teraz zmechanizowania spoeczestwa wedug stopni hierarchicznych. Hierarchja spoeczna bya w Kazaniu przestrzegana nader surowo (trzy rodzaje szlachty!), a dostp do ycia publicznego i znaczenia daway tylko urzdy, haska slu ba. Co dotychczas oddziaywao porednio tylko na urzdzenia moskiewskie, jako naladowanie haskich wzorw, to odtd weszo bezporednio w organizm pastwowy i spoeczny, ca wag swoj, bo co kazaskie, to byo modne. Wy sze warstwy tatarskie chtnie zr niczkoway si wedug stopni biurokratyczno-hierarchicznych, wedug tszinw, ktre z dawnej tamerlanowskiej tradycji zostay Tatarom. Moskiewskie stopnie szy jeszcze wedug rodosowa, podug szlachetnoci urodzenia. Dwa systemy hierarchiczne stany naprzeciw siebie, zwalczajc si, a tatarszczyzna miaa i na tem polu zwyci y. Jak niegdy podbita Grecja narzucia Rzymowi sw kultur, podobnie Moskwa czerpaa pen doni u podbitych Tatarw, i zamieniaa si w zawrotnym pdzie nie tylko na pastwo, ale te na spoeczestwo azjatyckie. Mieszanie si ywiou sowiaskiego ze wschodni Jugr i z Tatarami nie ograniczyo si atoli do warstw bojarskich. Mnstwo ludnoci sowiaskiej ruszyo w przestworza zdobytego Powo a. Zaczo si na nowo rozbieganie si ludnoci. Odtd zdecydowa si ekstensywny charakter rosyjskiego trybu ycia, na tle nadzwyczaj atwej walki o byt. Bogactwa wpraszay si niemal same, byle tylko ludno rzucia si do handlu na zdobytych nowych szlakach w trzech kierunkach: na Sybir, na Kaukaz, nad morze Biae. Tyle pokole czekao na to, eby mo na byo zbojkotowa i usun kupiectwo bugarskie i tatarskie, a samym zaj ich miejsce - i obecnie nie trzeba byo adnych osobnych zacht. Ludno sowiaska tak licznie rzucia si do handlu wszelkiego rodzaju na Powo u i dalej, e po krtkim czasie zabrako rk do rolnictwa; nawet Finowie, rolnicy od pocztku, zaczli rzuca zajcia rolnicze, a puszcza si w wiat szeroki, stojcy otworem, i to na warunkach uprzywilejowanych dla chrzecijaskich poddanych cara, eby handlem bogaci si szybko. Rosy 57

znaczne fortuny na podordziu niemal, ale coraz znaczniejsze przestrzenie roli uprawnej zamieniay si wstecz na nieu ytki dla braku rk roboczych. Handel porywa nie tylko rozporzdzajcych jakim kapitalikiem, ale ludzi cakiem ubogich, na drugorzdnych porednikw, na agentw, do caego szeregu podrzdnych zaj handlowych, na stanowisku zakupw, biorcych wysokie zaliczki z gry i mogcych przytem zawsze prbowa czego na mniejsz skal na wasn rk. Szybko zebrao si i kapita jaki, i wiadomoci sporo, eby pracowa dalej na wasny rachunek, a na stanowiska podwadne poszukiwao si nowych ludzi i coraz nowych, sprowadzanych z Zalesia, przepacanych warunkami jak najkorzystniejszemi, to te opuszczajcych bojarskie sea bez namysu i bardzo chtnie. Nawet wasne role opuszczano, w pogoni za zotem runem. Handel na Powo u by tak niezmiernie intratny, a tak mao wymaga inteligencji i wkadw, tak by wydatnym, i trudno byo oprze si pokusie, eby nie rzuci wszystkiego, a nie rzuci si do jakiegokolwiek w nim uczestnictwa. Znali te pokusy doskonale kazascy Tatarzy, to te u nich od dawien ludno rolnicza bya przypisana do gleby, bo inaczej... nie byoby rolnictwa. Byo wic po krtkim czasie na zdobytych obszarach sporo ludnoci sowiaskiej, i to mieszczaskiej, kupieckiej. W wiat wybierano si zazwyczaj samotnie, polubiajc nastpnie krajowe niewiasty, najchtniej Tatarki, bo Tatarka najni szych nawet warstw uchodzia zawsze za rodzaj arystokratyczny. Niedarmo ju w XIV wieku powstao przysowie: Co Tatar, to knia! R nica religji nie stanowia zrazu skrupuu, a gdy nastpnie urzdzono w nowych zaborach porzdki cerkiewne, od czeg byo... dwojewierje? Dziki tej szczeglnej zdatnoci Cerkiew utrzymaa si w czystoci, t. j. nie zaszy adne zmiany w liturgji. To wystarczao, a e systemy religijne orjentalne byy ni sze, Cerkiew nie wchaniaa w siebie niczego z ich istoty. Staa wrd ludnoci, nie odczuwana przez ni, ale nie psuta. Staa ponad ludnoci, pogr on w dwojewierju, ale sama do tej ludnoci nie przyspasabiaa si. W calem pastwie moskiewskiem Cerkiew bya jednolit i wszdzie jednak. Dochowanie czystoci Cerkwi w owym czasie jest tem wa niejsz spraw, i stanowi to zasadnicz r nic kultury moskiewskiej od litewsko-ruskiej. Wielkie ksistwo Litewskie stao si podczas reformacji bardzo a bardzo kalwiskiem, a wpywy ministrw protestanckich day si zarazem wielce we znaki metropolji litewsko-kijowskiej. Cerkiew zmieszaa si gruntownie z nowinkami; warstwy bojarskie Rusi Litewskiej przyjy w olbrzymiej wikszoci, zwaszcza na Rusi Biaej, kalwinizm. Miay te i inne sekty powodzenie, lecz kalwinizm przewa a. Opierano si unji cerkiewnej - do protestantyzmu za garnito si nader chtnie, jakby na wycigi. Ale wpywy te zatrzymay si na granicy litewsko-moskiewskiej: w carstwie adnych ladw protestantyzmu, tam czysto Cerkwi dochowana cile. Niebawem nastaa powrotna fala katolicyzmu w Polsce i na Litwie. W walce z kalwinizmem gorliwi a szczliwi misjonarze katoliccy nawrcili te ruskich protestantw - i oto t drog (i tylko t!) dotar katolicyzm obrzdku rzymskiego do ruskiego bojarstwa Rusi litewskiej, rwnajcego si ju wszechstronnie ze szlacht polsk. Przyjcie acistwa uatwiao do reszty przejmowanie si polsk kultur. Rwnoczenie tedy odbywa bojarstwo dwojga Rusi ruchy kulturalne wrcz przeciwne: jedni pdz do azjatyckoci, gdy tymczasem drudzy europeizuj si. Kaza by pierwsz fortec, zdobyt przez Moskali (Smolesk wzito zdrad), pierwszym wielkim triumfem ich wojskowoci obl niczej. Odniesiono go dziki cudzoziemskim majstrom, zwaszcza balistyce, przeszczepianej od dwch pokole z Woch i z Niemiec. Ale ta nowa sztuka wojenna, ktrej zawdziczano triumfy nad Litw i Tatarami, zaszczepi si jednak nie daa w tym okresie. Cudzoziemscy in ynierowie i balici nie znajdowali uczniw do pojtnych w carstwie moskiewskiem, i trzeba byo sprowadza nieustannie coraz nowych majstrw z zagranicy. Miao za to swoje trudnoci: ycie wrd moskiewszczyzny byo tak uci liwe i nieprzyjemne dla Europejczyka, i pomimo wielkich zapat po jakim czasie przestawano si najmowa Moskwie, i dopyw wie ych si ustawa. Trzeba wic byo po jakim czasie stara si o Niemcw poudniowych, gdy Wosi nie 58

chcieli ju zje d a do Moskwy, a za Iwana Gronego i Niemcy poudniowi (z ktrymi nawizano stosunki poprzez Wgry) odsunli si. Nadzieje pozyskania majstrw z Anglji zawiody, wic zwrcono si do Niemiec pnocnych. W r. 1547 wyprawia tedy Iwan Grony do Niemiec pnocnych agenta Hansa Schlittena, ktry zakontraktowa te na nowej targowicy talentw technicznych ca niemal setk wszelkiego rodzaju majstrw. Niespodzianie cesarz Karol V zakaza tego wywozu, a gotowy ju transport przytrzymano i rozwizano przymusem. Stao si to na danie Inflantczykw, poparte przez rzd litewski i polski. Wobec tego drogi dla transportu zostay zamknite, i znikaa nadzieja, eby z Niemiec pnocnych otrzyma majstrw, skd ind za jedzi ju nie chcieli. Militaryzmowi moskiewskiemu grozia stagnacja; a gdyby przecigno si to du ej, nieuchronnym by upadek wojskowoci, skoro wasnych majstrw wyuczy nie zdoano. Stosunki z Inflantami, podobnie jak z Litw, polegay na cigiem przedu aniu rozejmw. Kiedy niekiedy wybuchay przytumione nieporozumienia o zwady graniczne, a niech wzajemna wzrastaa. Carowie baczn zwracali uwag na Inflanty. Tak np. Wasyl Iwanowicz posya z bardzo dwuznacznemi zapytywaniami, co to ma znaczy, e arcybiskup ryski stawia sobie nowy zamek obronny nad granic (Villack), i dopiero Albrecht brandeburski, ktremu tyle zale ao na zgodzie pomidzy Moskw a Inflantami, musia burz za egnywa. Za Iwana Gronego stosunki nie poprawiay si. Powszechnie sdzono, e rozrost potgi moskiewskiej zwrci si wczeniej czy pniej przeciwko Inflantom - i dlatego przeszkodzono transportowi Schlittena, przyczem nieprzyja z Litw zamykaa Moskwie dostp do ziem Zachodu. Z moskiewskiej strony prbowano nastraszy Inflantczykw wzajemnemi represaljami. W r. 1554 koczyy si rozejmy. Zym znakiem to byo, e z Litw przedu ono go tylko na dwa lata. Kiedy zgosili si inflanccy posowie, Iwan Grony za da... daniny jurjewskiej. Taki by pocztek wojen o panowanie nad Batykiem.

XV. WALKA O BATYK.

(1554-1595.) Mino 80 lat, odkd djacy Iwana Srogiego wpisywali da jurjewsk do dyplomatu ukadu z biskupem dorpackim. W Inflanciech zapomniano o tem, z moskiewskiej strony nie przypominano,. nie majc w tem celu - a za Iwana Gronego nadszed czas, e poszukiwano sposobu wywierania nacisku na Inflanty, i djacy Adaszewa ow da wyszperali. Archiwum dorpackie w gorszym byo porzdku, ni moskiewskie; dokumentu odpowiedniego Inflantczycy nie odszukali, nie wiedzieli tedy, o co waciwie chodzi, a djacy Adaszewa mieli woln rk w nadawaniu rzeczy przesadnego znaczenia. Pada na Inflanty panika, e car da haraczu, a zatem uznania swej zwierzchnoci nad wszystkiemi stanami Inflant! Moskwa miaa interesy w Inflanciech z dwch wzgldw: a eby mc korzysta z wiodcych tamtdy drg na Zachd, ktrych zamknicie mogo by ciosem dotkliwym, jak si to okazao w sprawie Schlittena - tudzie eby zapewni sobie tam wpywu politycznego na tyle, i by Inflanty nie day si powodowa Litwie i nie stay si terenem wojennym do otoczenia i wzicia w danym razie wojsk moskiewskich we dwa ognie.

59

Tem samem mogyby by Inflanty dla Moskwy przeciwko Litwie! Posiadaa tedy kraina ta doniose znaczenie, stanowic rodzaj jzyczka u wagi w staej wojnie dwch mocarstw wschodniej Europy, przerywanej tylko rozejmami. Tak Litwa jako te Moskwa musiay d y do wpyww w Inflanciech, a gdyby one nie mogy by stae i do pewne, wrcz do opanowania kraju. Iwan Grony spieszy z tem, bo skoro od r. 1547 przerwany by import majstrw, nie dalek bya chwila, w ktrej armja moskiewska musiaa utraci sw przewag. Okolicznoci te wprowadzaj cisy zwizek pomidzy ekspansj Moskwy ku wschodowi a spraw panowania nad wybrze ami Batyku. Gdyby Inflanty przeszy w jakikolwiek sposb stale do litewskiego obozu politycznego, Litwa growaaby odrazu nad Moskw i zabraaby si do odzyskania awulsw swoich, a mo e nawet wskrzesiaby spraw nowogrodzk - a osabiajc Moskw od zachodu, parali owaaby na du szy czas zarazem jej zdolno do ekspansji w inne strony. W razie sojuszu z Perekopcami mogyby wszystkie jeszcze wie e zabory moskiewskie by zakwestionowane; dodajmy, e brak majstrw odjby Moskwie przewag wojenn nawet nad Tatarami. W tym zwizku skaday si przeto stosunki na to, e wszystkie interesy polityczne moskiewskie czyy si i wikay w sprawie inflanckiej do tego stopnia, i stawaa si ona najwa niejsz i najpilniejsz. W Wilnie zdawano sobie doskonale spraw z poo enia. Genjalny do spraw najbardziej zawikanych umys Zygmunta Augusta, tego krla obdarzonego wyjtkowym zmysem politycznym, nie lekcewa y sprawy o da jurjewsk, i postanowi Moskw uprzedzi. Ofiarowa na wszelk potrzeb przymierze Inflantom. Wtedy Adaszew przedstawia w Kiesi, e car zrzeknie si dani i gotw dochowa najlepszej przyjani, byle zawarto sojusz z nim, a nie z Litw. Znalazy si tedy Inflanty wobec dwch wykluczajcych si wzajemnie propozycyj przyjani, z ktrych ka da zawieraa w sobie faktycznie... propozycje uznania zwierzchnoci politycznej i zamienienia si zbrojnych krajowych na wojsko posikowe jednej lub drugiej strony. Albo Moskwie, albo Litwie musiay Inflanty sta si podlegemi faktycznie, choby zachowano wszelkie formy niezawisoci. Zbyt sabe byy-pomidzy Litw a Moskw. W otoczeniu landmistrza Frstenberga zwyci yy wpywy moskiewskie i zakon inflancki obra kierunek: z Moskw przeciw Litwie, Agitacja przybraa wielkie rozmiary i staa si tak zuchwa, e zabito w Inflanciech polskiego posa (ckiego). Ale te wystpi wtenczas Zygmunt August z ca energj. Gdy nie chciano da zadouczynienia, zebra pospolite ruszenie caej Litwy i wszystk regularn si zbrojn Korony i Wielkiego Ksistwa, razem penych 100.000 zbrojnych, i stan z tem wojskiem na granicy w Pozwolu (std wojna pozwolska) 1557 r. Wielko armji wiadczya, e krl przygotowany jest zetrze si z Moskw, gdyby udzielia pomocy Frstenbergowi. Przygotowanie sprawio atoli, e Moskwa nie ruszya si. a landmistrz musia przysta na polskie warunki: stronnictwo moskiewskie stracio grunt, a u steru stano stronnictwo gotowe do sojuszu z Polsk i Litw przeciw Moskwie. Wojsko polsko-litewskie ustpio - a nieatwo byo zebra ponownie tak znaczn armj. Tu okazaa si pewna strona militarnej wy szoci Moskwy w tem, e posiadajc zawsze do pokan armj sta (zo on z dzieci bojarskich i z zag grodowych, t. zw. osad), moga inicjatyw wypadkw wojennych ujmowa w swe rce, w dobie dla siebie po danej, a najniefortunniejszej dla przeciwnika. Niespodzianie wystpuje Iwan Grony zaczepnie przeciw Inflantom w r. 1558, a gdy Zakon i Stany inflanckie nawet myle nie mogy o skutecznej obronie, zaj w krtkim czasie 20 miast, zalewajc kraj cay swemi wojskami. Nowy landmistrz, Kettler, zawiera natenczas traktat zaczepno-odporny z Litw i Polsk, i w roku nastpnym rozpoczynaj si zapasy z Moskw na terenie inflanckim, zapasy, w ktre miay by niebawem wcignite i skandynawskie pastwa. Wybucha na nowo znana dobrze rednim wiekom walka o Batyk, majca si powtarza w historji co kilka pokole. 60

W r. 1559 zaj Mikoaj Radziwi poudniowe Inflanty, a1e dalej ku pnocy zdawao si panowanie Moskwy utwierdza, zwaszcza e posuno si do r. 1561 a do Felina (Wielu inflancki). Zygmunt August nie chcia bowiem posuwa si naprzd, pkiby nie by pewny tyw. Rzesza inflancka, zo ona z kilkunastu Stanw, rozluniona protestantyzmem, wahajca si pomidzy Moskw a Litw, a poszukujca nowego dla siebie ustroju, nie moga stanowi bezpiecznego punktu oparcia, pkiby si te sprawy nie ureguloway. W r. 1561 zniesiono tedy zakon krzy acki (podobnie jak to stao si ju 1525 r. w Prusiech), a sekularyzowane ksistwo kurlandzkie otrzymywa Kettler lennem od Zygmunta Augusta; reszta za Inflant miaa podda si Polsce i Litwie z zastrze eniem wolnoci ewangelicznej, tudzie samorzdu administracyjnego i sdowego. Atoli decyzje Inflantczykw i Polski uprzedzi krl szwedzki Eryk XIV, zajwszy tego roku 1561 pnocn cz kraju, Estonj. Skoro zanosio si na powszechne zabezpieczanie interesw, nie chciaa te wyj z pr nemi rkoma Danja, i krlewicz duski Magnus zaj biskupstwa hozylskie i bogate niezmiernie piltyskie, sekularyzujc je i konfiskujc rwnoczenie. Inflanty staway si boiskiem i wymiernikiem si pastw caej pnocnej i wschodniej Europy. Nad powikanemi interesami growaa kwestja jedna, jako najwa niejsza, od ktrej wszystko inne miao zale e, a mianowicie zagadnienie, jak si uo stosunki szwedzko-polskie. Gdyby pastwo polskolitewskie porozumiao si ze Szwecj przeciw Moskwie, carstwo wszystkiej RUSI zostaoby niebawem wcinite z powrotem do obrbu waciwego Zalesia, mogc mie ekspansj tylko w stron Uralu. Nigdy nie zdoaaby si Moskwa przedrze przez mur polsko-litewsko-szwedzkiego przymierza. Narazie obserwowano si tylko wzajemnie; okupowana przez Moskw cz kraju odgradzaa Szwedw od Litwy i Polakw. Na te lata wypada w sam raz prba, przedsiwzita przez Iwana, eby rzdy sprawowa rzeczywicie osobicie. Adaszew i Sylwester popadli w nieask w r. 1560, i odtd przez dugi czas nie byo w carstwie adnego wielkorzdcy. Car sam, impulsywny, wyprawia wojsko po wojsku, rok w rok do Inflant, a w r. 1562 wszczyna walk z Litwa, z ktr Polska zsolidaryzowaa si najzupeniej. Sprzyja mu szczcie: wodzowie jego zdobywaj w r. 1563 Poock, ale fortuna odwraca si w roku nastpnym. Knia Kurbski, pobity na gow pod U przez Mikoaja Radziwia Rudego, wola nie pokazywa si carowi na oczy, i sam zbieg na Litw (skd nastpnie prowadzi synn sw korespondencj z Iwanem, jeden z najciekawszych pomnikw kultury). Caa armja bya zniszczona do cna, stracona. Ozway si szemrania przeciw osobistym rzdom Iwana, szemrania, ktre, doszedszy do jego uszu, wywoay znamienn reakcj. Car, podejrzliwy chorobliwie, wiedzc, e istnieje opozycja, pocz najniesuszniej podejrzywa, e chc zrzuci go z tronu, wyda Tatarom perekopskim i t. p. Urzdza tedy w grudniu 1564 r. komedj abdykacji, a rwnoczenie postara si o to, eby lud miejski miasta Moskwy procesjonalnie przyszed pod okoliczny klasztor, w ktrym car mia powici si Bogu, i eby go bagano o dalsze sprawowanie wadzy. Zawsze car zwyk by szuka oparcia w ludzie prostym przeciw warstwom zdatnym do rzdw; prowadzi on przeciw swym kniaziom i bojarom t sam polityk, jak niegdy uprawiali jego poprzednicy przeciw .Nowogrodowi i Pskowowi. Na zewntrz przybiera pozory jakiego szczeglnego przyjaciela prostego ludu, pragncego bra go w opiek przeciw warstwom zamo niejszym - jakkolwiek nikt tego ludu niczem jeszcze nie uciska; wyzyskiwa niskie instynkty zawici ciemnych mas, a eby w danym razie oprze si na nich przeciw rzekomym niebezpieczestwom, jakie malowaa mu manja przeladowcza. Wynikiem komedji owej byo objcie rzdw na nowo pod uzyskanemi u ludu moskiewskiego warunkami, e odtd godzi si carowi konfiskowa poddanym majtki, a nawet kara ich na gardle bez sdu, duchowiestwu za, ani samemu metropolicie nie wolno wstawia si za skazacami. Dla ochrony wasnej osoby utworzy Iwan hufiec t zw. opricznikw, co w rodzaju zbarbaryzowanej stra y pretorjaskiej. Ludzie ci przysigali, e nie bd zna ni ojca, ni matki, tylko wol cara, co znaczyo, 61

e na rozkaz carski zamorduj choby wasnych rodzicw. Zato wolno im byo dopuszcza si samym wszelkich nadu y na ludnoci, a opywali we wszystko, czego tylko wymagao u ycie ycia w barbarzyskim stylu. Utrzymanie ich byo kosztowne: wyznaczono na nich dochody z 20 grodw z okolic. Okrgi te wyodrbniono najzupeniej z oglnego zakresu wadz pastwowych (ktre rwnie zawise byy od skinienia Iwana), a ustanowiono dla nich oddzieln administracj, tak e opriczina stanowia autonomiczn dziedzin opricznikw. Sam pomys mg by po yteczny, bo tkwio w nim w zarodku oddzielenie dbr pastwowych (jak w Polsce mawiano: koronnych) od nadwornych (w Polsce: stoowych) - ale w Moskwie nawet nie dostrzegano tej strony przedmiotu. Skoczyo si na zorganizowaniu 6000 zbirw dla niepoczytalnego kata na tronie. Manja przeladowcza Iwana miaa okresy defensywy i ofensywy w stosunku do wyimaginowanych wrogw. Jednego roku kaza ufortyfikowa klasztor pod Moskw, do ktrego si schroni (Aleksandrowska Soboda), a do ktrego trzeba byo przedostawa si przez obz 6000 opricznikw, wiodcych ycie hulaszcze, bezczynne - innego znw roku szalejcy car rzuca si do ofensywy i urzdza wyprawy na czele opricznikw na rozmaite miasta, majce by siedzib spiskw, a najczciej na miasto najbli sze, wic na sam Moskw. Przez om lat (1565-1572) przeo eni opricznikw byli faktycznymi rzdcami pastwa i...cara: jest to doba rzdw zorganizowanych zbirw. Kwitno oprycznikostwo dworskie, ale armja upadaa. A wanie zachciewao si Iwanowi sawy zwyciskiego wodza. Kampanja inflancka nie dopisywaa, odzyway si gosy za pokojem. Natenczas sprowadza car w r. 1566 do Moskwy bojarw, popw, kupcw i starostw woostnych z pogranicza i ze Smoleszczyzny, jako ziem wojn t bezporednio interesowanych, i ka e im si owiadcza w kwestji, czy prowadzi dalej wojn. Oczywicie, e jednomylnie podzielali wszyscy yczenie cara, majcego zwyczaj konfiskowa majtki i cina gowy... bez sdu. Wojowao si tedy dalej. Hetman polny litewski, Roman Sanguszko, w r. 1567 odnis zwycistwo pod Czanikiem, w nastpnym roku zdoby U: Napr no porozumia si Iwan z krlewiczem duskim, Magnusem; nieobliczalno cara, chccego koniecznie rzdzi osobicie, sprawia, e ten e Magnus zwrci si niebawem przeciw Moskwie. Zygmunt August pozyska tymczasem niespodzianego sprzymierzeca. Sutan Selim II ogosi wojn celem odzyskania Kazania i Astrahania, jako kalif, ktrego obowizkiem wyzwoli wiernych z pod wadzy giaurw. Wyprawa r. 1569 nie powioda si, obl enie Astrahania zim r. 1569/70 spezo wprawdzie tak e na niczem, ale siy Iwana byy rozdzielone. Wielce za osabi Moskw w r. 1571 najazd Dewlet-Gireja krymskiego, ktry w 120.000 przekroczy Ok, spali Moskw, zniszczy kraj cay plondrowaniem i jasyrem do tego stopnia, i obecnie i lud prosty mia ju lat wojennych dosy i objawia a nazbyt wyranie danie pokoju. Iwan szala tem bardziej, im mniej umiechao mu si w tych latach szczcie wojenne. Nie liczc popenianych z najwiksz obojtnoci tuzinami caemi mordw na mniej wybitnych poddanych, zamordowa r. 1569 stryjecznego swego, Wodzimierza Andrzejewicza, i tego roku... metropolit Filipa, gdy omieli si strofowa go z powodu rozbestwienia opricznikw. Podnie nale y z najwikszym naciskiem, e ani mord na metropolicie popeniony nie wywoa adnego buntu przeciw Iwanowi; najlepszy dowd, e podejrzenia jego nieustanne o spiski byy wypywem tylko manji przeladowczej. W r. 1570 urzdzi zbjeck wypraw z opricznikami na Nowogrd W. i na Pskw; przez pi tygodni cina ludzi caemi tysicami. Wreszcie korona katowskiego szau: w r. 1572 ubi wasn rk, kijem, rodzonego swego syna najstarszego i nastpc tronu, Iwana Modszego... Manja przeladowcza skierowaa si z kolei przeciw opriczinie. Nie czujc si bezpiecznym przed nikim, nie majc do nikogo zaufania, boi si szemra zndzniaego ludu - i zawiera z Litw przynajmniej 62

trzechletni rozejm 1571 r. Dziki tej uldze mo na byo odeprze nastpnego roku nowy najazd Dewleta. Rozejm przypada ju na schyek zasu onego ywota Zygmunta Augusta. Czy moga Historja umieci obok siebie dwch monarchw wspczesnych i ociennych, a bardziej od siebie r nych? Twrca opricziny i twrca... unji lubelskiej! Na Litwie, a wic i na Rusi litewskiej zaprowadzi ten krl prawo publiczne polskie; nada szlachcie i bojarom ruskim wielkiego ksistwa Litewskiego polskie urzdzenia stanowe, ziemskie, znis zale no lenn bojarw (co jednak w praktyce nie udao si, i zale no ta pniej powrcia), urzdzi sejmiki i Izb poselsk. Na tych podstawach, nawkro polskich, uo ono zbir ustaw dla Litwy w zakresie urzdze i ustroju pastwowego, nie tykajc atoli w niczem prawa prywatnego; takim dwoistym by statut litewski, ogoszony w r. 1566. Szanowa prawo litewsko-ruskie, polskie wprowadza o tyle, o ile wymagao tego wprowadzenie wolnoci obywatelskiej, pojcia nieznanego na wschd od litewskiej granicy. Na Litwie tron by dziedzicznym. Mogo to sta si niebezpiecznem, gdv krl nie mia syna, ale mia siostry zam ne: za krlem szwedzkim i za elektorem brandenburskim. Siostrzecy krlewscy, cudzoziemcy, mogli wystpi z uroszczeniami do dziedzictwa Litwy, co dostarczaoby sposobnoci do dyplomatycznych frymarkw i mogo wywoa zawikania polityczne. Ogosi wic Zygmunt August, e zrzeka si swych praw dziedzicznych i e Litwa jest odtd pastwem elekcyjnem tak samo, jak Polska. Wiele reform Zygmunta Augusta nie podobao si mo nowadcom litewskim, jako demokratyczne innowacje. Podczas gdy szlachta litewsko-ruska wnosia od r. 1562 supliki do tronu o cilejsz unj z Polsk, mo nowadcy, niechtni wpywom polskim, nie yczyli sobie owej cilejszej unji i na sejmie lubelskim 1569 r. zerwali nawet rokowania. Bya to chwila przeomowa w historji stosunkw pomidzy pastwami wschodniej Europy. Zerwali wprawdzie rokowania litewscy mo nowadcy, ale pozostali w Lublinie na sejmie przedstawiciele Podola, Woynia, Podlasia i Kijowszczyzny, a wic caej poudniowej Rusi litewskiej, a chcc korzysta jak najbardziej z demokratycznego prawa publicznego polskiego, zerwali sw przynale no pastwow do wielkiego ksistwa Litewskiego i stanwszy przy krlu, sami za dali wcielenia swych ziem do Krlestwa Polskiego. Teraz i litewska szlachta gotowaa si zaatwi za tym przykadem spraw unji sama, bez mo nowadztwa, gotowa wyrzec si samoistnoci pastwowej Litwy i wcieli j tak e bezporednio do Krlestwa Polskiego. Wracali wic przera eni mo nowadcy do Lublina - i tak powstaa, synna unja lubelska 1569 roku. Litwie pozostawa osobny rzd, osobne wojsko i osobny skarb - lecz tracia ca Ru poudniow. Odtd, od r. 1569, graniczy Krlestwo Polskie z carstwem moskiewskiem. Odtd Polska nie ogranicza si do roli pastwa posikujcego Litw w wojnach litewsko-moskiewskich, mogcego atoli nie da posikw (co te bywao), lecz odtd poczynaj si bezporednie stosunki polsko-moskiewskie. Polacy i Moskwicini staj si ociennymi ssiadami pastwowymi. Ssiedztwo zaczyna si od tego, e Polacy obmylaj, jakby poo y kres wojnom, jakby uo y przyjazne stosunki z carstwem moskiewskiem. Rozejm 1571 r. pozostawia ka d stron przy tem, co posiadaa w r. 1562. Inflanty miay tedy nadal czterech panw: Szwedw, Duczykw, Moskw i Litwinw wraz z Polakami. Wrd tych czterech byy rozmaite mo liwoci sojuszw i kompromisw. Litwie otwieraa si nowa droga handlowa przez Dwin Zachodni do Batyku, lecz Moskwa miaa tam Narw... W Polsce powsta pomys, czy nie mo naby d y do unji z Moskwicinem; podobnie, jak przeprowadzono unj z Litw, z ktr przed Wadysawem Jagie rwnie byway wojny zacieke.... 63

Nie obawiano si ani schizmy, ani okruciestwa Iwana. Wspczeni nie zdawali sobie sprawy ze stanu umysowego cara; sdzono, e ma si do czynienia tylko z okrutnem usposobieniem, ktre wobec polskich ustaw i zwyczajw i tak nie miaoby pola dla siebie. Przemawiay za tym wyborem wzgldy wielkiej miary: wojny z Moskw zamieniyby si na spk handlow i polityczn z carstwem. Za dopuszczenie Moskwy do morza otwaryby si handlowi i przemysowi polskiemu rozlege szlaki dalekiego Wschodu. Gdyby poczy siy wojenne Polski, Litwy, Moskwy, mo naby miao zabra si do wypdzenia Turka z Europy, do oswobodzenia Sowian bakaskich; powstawaa koncepcja polityczna jedna z najwspanialszych, jakie zna historja, lecz zarazem jedna z najbardziej... fantastycznych. O tem mia pouczy Polakw zaraz sam car. Nikt w Moskwie nie rozumia, co to dobrowolne czenie si narodw we wsplny organizm polityczny, choby z tego prostego powodu, e pojcie narodowoci byo tam jeszcze wci nieznane. Tam rozumiano wogle tylko zabr i przymus przemocy. Iwan Grony nie by od tego, eby zosta krlem polskim, a zwaszcza wielkim ksiciem litewskim - ale nie rozumia zgoa, o co chodzi, i nie rozumia tego nikt w caem rozlegem carstwie. Car mniema, e Polska, powoujc go, poddaaby si Moskwie, i domaga si, jako warunku elekcji, eby odstpi Moskwie niektrych okrgw litewskich. Nieporozumienie byo co najmniej rwne ogromowi marze, a jednak pomys unji z Moskw kiekowa dalej i odtd dugo jeszcze mia stale powraca. Podczas drugiego bezkrlewia (po ucieczce Henryka) powraca znw kandydatura Iwana, lub jego syna, Fedora, ale chocia traktowana oficjalnie na polu elekcyjnem, nie skupia koo siebie adnej grupy politycznej. W Moskwie pojmowano ch wyboru, jako dowd saboci, jako poddawanie si z obawy przed wojn To te gdy elekcja zawioda, ruszy Iwan na polskie Inflanty. Nowy krl polski, Stefan Batory (1576-1586), z wielkim swym doradc, kanclerzem i hetmanem Janem Zamojskim, nie tylko podj mogli rzucon rkawic, ale ta walka o Batyk stanowia jeden tylko epizod w ich planach. Dalszym celem wojny byo, eby Moskw skoni, czy zmusi do oddania swych przelicznych sil zbrojnych pod komend krla polskiego na wypraw tureck, a wic konwencja wojskowa przeciw Turcji. Obok tego postanowi sobie Batory odebra Habsburgom koron wgiersk, a eby zapobiec nowej koalicji Moskwy z t dynastj, przez co liga turecka z dwch stron mogaby zosta niejako zagwo d on. Batory mia sam starczy za lig i sam na sobie polega, urzdzajc wedug wasnych planw szereg wypraw na Bakany rwnoczenie z Polski, od Litwy, z Wgier i od moskiewskiej ciany. Ju Litwa zdoaa gruntownie naprawi, co zaniedbaa bya w rozwoju swej siy wojennej, gdy tymczasem rozwj moskiewskiej armji wstrzymany by zastojem w napywie majstrw cudzoziemskich. Liczb growaa wprawdzie Moskwa nad poczon polsk i litewsk si i rwnie growaaby nad ka dem z pastw europejskich - ale osabiwszy sw styczno bezporedni z europejsk sztuk wojenn, a w naladownictwie nie mogc wydoa i popadszy w zastj skutkiem braku inteligencji przywdcw wojskowych, liczb osign pomylne wyniki moga tem mniej, i wojsko polskie rozpoczynao wanie okres zoty swego rozkwitu: nie tylko nie ustpowao adnemu z europejskich, ale celowao twrczoci pomysw a dokadnoci wykonania i doszo do takiej doskonaoci, e umiao pokonywa dziesikro nawet liczniejszego przeciwnika - i przewaga liczebna Moskwy nie wchodzia w rachub. Moskiewska strategja i taktyka staway si pod Iwanem Gronym na nowo zacofanemi i mogy by gronemi tylko dla Wschodu. Iwan spodziewa si wojny w Inflanciech, a tymczasem wojsko polsko-litewskie ruszyo prosto na kraje moskiewskie, zajmujc nieprzyjacielowi tyy. W r. 1579 odzyskano Poock i zdobyto szereg mniejszych grodw. Zaraz posa Iwan o pokj, lecz mu odmwiono. Przeszed krl Stefan przez Dwin, zdoby w r. 1580 Uwiat, a Zamojski Wieli i Wielkie uki, poczem inne grody same si 64

poddaway. Nie zawierajc ani teraz pokoju, ruszy krl w r. l58l pod Pskw. Tu Iwan Piotrowicz Szujski stawi opr nadzwyczajny i znu y armj polsko- litewsk do ostatecznych granic wysiku. Batory i Zamojski wprawili w zdumienie cay wiat, gdy nie przerwali obl enia na zim (pierwszy wypadek tego rodzaju w dziejach wojen nowo ytnych!) - ale niesychanie ostra zima sprzyjaa bardziej obl ecom, ni oblegajcym. Rozchodziy si po caej Europie opisy tej kampanji, dziwnej wspczesnym. Pskw by dalekim od poddania si, ale Polska decydowaa si na nowe wysiki wojskowe i pieni ne na wiosn 1582 r. Obie strony wyczerpyway si pod Pskowem, lecz Polsk sta byo na rezerwy. Na to liczy Batory, tego obawia si Iwan. Pod koniec roku 1581 stana sprawa w ten sposb, e choby nawet Polacy odstpili narazie od Pskowa, je eli tylko nie zawr pokoju, powrc na plac boju w stosunkach dla Moskwy wprost ju fatalnych. W opresji tej znalaza Moskwa wyjcie: Iwan Grony trafi do Rzymu z przedstawieniami, e gotw przej ze swoj wszystk Rusi na unj florenck, byle mu pozwolono nawraca si w pokoju. Wyprawiono z Watykanu popiesznie pod obl ony Pskw Jezuit woskiego, Possewina, naiwnego a zapalczywego, z przedstawieniami, e wojna musi by przerwan dla dobra Kocioa. Trudno byo nie by powolnym papie owi, skoro si marzyo samemu o lidze tureckiej... Iwan zrzeka si zreszt nie tylko zupenie wszelkich roszcze do Inflant i wycofywa si z wybrze a okoo Narwy, przez co Moskwa tracia port na Batyku, ale oddawa w. ksistwu Litewskiemu Poock i Wieli . Zwraca natomiast Batory Iwanowi zdobyte grody moskiewskie, i nawet. Smolesk pozostawa nadal przy Moskwie. Ale te nie zawierano pokoju, tylko rozejm 10-letni, w styczniu 1582 r. w Jamie Zapolskim. Mijao lat 25, odkd Moskwa wkroczya do Inflant (1558). Cay wysiek jednego pokolenia szed na marne w nieobliczalnem i nieopatrznem rku Iwana Gronego, a pocigao to za sob nieuchronnie nadto osabienie Moskwy tak e wobec Wschodu, jakkolwiek objawy te miay wystpi dopiero pniej. Podczas rozejmu spodziewa si krl Stefan zaatwi si ze spraw wgiersk i posun od tamtej strony swe wielkie plany, a eby potem z tem lepszem przygotowaniem wywrze na Moskw ostateczny nacisk. W t rozleg gr pomidzy kilku pastwami wchodzia z powodu Inflant i Szwecja; pozostay bowiem od czasu Zygmunta Augusta zaogi szwedzkie na pnocy, w Estonji, ustpionej Polsce i Litwie przez krzy akw i przez Moskw. Stanowio to ci kie zagadnienie przyszoci, a wypadao ugodzi si ze Szwecj zawczasu, bo moga w danym razie obrci wniwecz wszystkie zamiary wzgldem Moskwy, Wgier i Turcji, gdyby zaja sob siy litewsko-polskie... Wojny ze Szwecj nie pragn nikt ni w Polsce, ni na Litwie, a najmniej sam krl, przygotowujcy sobie wanie stronnictwo na Wgrzech. Pragnc zaatwi spraw pokojowo, postanowiono przyzna nastpstwo tronu po bezdzietnym Batorym krlewiczowi szwedzkiemu. Modociany Zygmunt Waza by siostrzecem Zygmunta Augusta, jako syn Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki, a byt wychowany przez matk w wierze katolickiej wbrew ojcu (Possewin kierowa misj szwedzk). Projekt uzyska zupen aprobat krla Stefana. Podczas umw o przybranie krlewicza szwedzkiego i o ugod ze Szwecj w sprawie Inflant zmar Iwan Grony w r. 1584, a wic wedug poj prawa midzynarodowego w stosunkach moskiewskich rozejm zapolski przestawa obowizywa. Przestawa zarazem obowizywa rozejm szwedzko-moskiewski. Ostatnie lata Iwana Gronego wypenia wojna ze Szwecj. W r. 1580 zajli Szwedzi Karelj, w r. 1582 zdobyli Narw, a nastpnego roku musia Iwan zawiera rozejm, uznajc si pokonanym, podobnie , jak wobec Polski. Zdobycze Jana III Wazy pozostay przy nim. 65

Po zdegenerowanym Iwanie Gronym pozostao dwch synw, ktrzy obaj byli matokami: starszy Fedor, nastpca w caracie (1584-1598), i modszy Dymitr (dotknity nadto konwulsjami), ktremu ojciec wyznaczy Uglicz na utrzymanie. A jednak ani teraz nikt z kniaziw nie pomyla nawet o mo liwoci zrzucenia z tronu figuranta Fedora, ktry spdza czas na dewocji, pozbawionej jakiegokolwiek adu i skadu umysowego. Manja religijna, wystpujca u ojca sporadycznie, owadna synem cakowicie. Piciu mo nowadcw wspzawodniczyo o wyrczanie Fedora w rzdach. Najpierw rzdzi pastwem i carem Nikita Romanow, rodzony wuj nowego cara; ten rozchorowa si niebawem po koronacji Fedora (odprawionej uroczycie 31 maja 1584 r.), a w dwa lata zmar, robic miejsce nowemu rodowi mo nowadztwa przy enionego, a mianowicie pochodzcemu z murzw tatarskich Borysowi Fedorowiczowi Godunowowi, ktrego siostr mia car za on. Tatarski knia umia sobie radzi z przeciwnikami: kaza postrzyc do klasztoru Iwana Fedorowicza Mcisawskiego, wielu skaza na wygnanie do rozmaitych odlegych miast, wygna te Bogdana Bielskiego, a w r. 1587 pozby si i wsawionego obron Pskowa Iwana Szujskiego, pozbawiajc zarazem godnoci popierajcego Szujskich metropolit. Mo nowadcy kopali pod sob znowu wzajemnie doki, i znowu nie moga wytworzy si oligarchja. Kandydaci na regentw wykluczali si wzajemnie. Wszelkie wojewdztwa, namiestnictwa, tudzie wy sze godnoci duchowne byy odtd obsadzane przez zausznikw rodu Godunowych. W zwady wielmo w moskiewskich chcia wda si krl Stefan. W Polsce nasta taki zapa dla planw krlewskich, i sejm uchwala ochoczo wszystko, czegokolwiek krl za da na ow wielk drog przez Moskw do Carogrodu - gdy wtem gruchna wie o zgonie krla w Grodnie dnia 12 grudnia 1586 r. Nigdy w caej swej historji nie znalaza si Moskwa w poo eniu tak gronem, jak skutkiem elekcji Zygmunta Wazy na tron polski; zdawao si grozi jej niezawodne cinicie w kleszczach litewskopolsko-szwedzkich. Godunow, zmuszony strzec wasnego garda, powagi na zewntrz nie mia. Sytuacja miaa si atoli zmieni niebawem. Utwierdzi swe rzdy niezmiernie szczliwym pomysem: wyniesieniem swojego metropolity do godnoci patrjarszej. Odtd aden inny kandydat na metropolj, a zwolennik innego mo nowadczego rodu, nie mg podejmowa wspzawodnictwa ze zwolennikiem Godunowa, Jobem, wywiconym na patrjarch w r. 1589. Nie chodzio tu o niezale no od carogrodzkiego patrjarchatu, bo wiemy, e t posiadaa metropolja i moskiewska, i litewska ju oddawna. Owszem, ustanowienie patrjarchatu wi e si z ponownem nawizaniem bli szych stosunkw z Carogrodem! Dla patrjarchw carogrodzkich byli carowie moskiewscy bdcobd carami prawowierja, a e byli zarazem najbogatszymi wyznawcami Cerkwi, z ktrych kalety mo na byo wiele korzysta, wic nie car szuka patrjarchy, lecz przeciwnie, patrjarchat, niepomny obel ywego niegdy zerwania, sam wprasza si Moskwie z nawizaniem na nowo stosunkw. Coraz czciej widzimy w Moskwie wysannikw carogrodzkich. Witano ich chtnie i hojnie opatrywano jamu n, bardziej z politycznych jeszcze wzgldw, ni z wyznaniowych. Moskwa pragna jak najlepszej przyjani z sutanami, a Fanar stawa si coraz bardziej tureck agencj dyplomatyczn na wiat prawowierja. Muzumaski kalif w cigu caych pokole uprawia polityk sw wzgldem prawosawnej Moskwy przez porednictwo Fanaru, speniajcego skwapliwie wszelkie poruczane mu przez sutanw misje polityczne. 66

Patrjarcha Jeremjasz, ktry, skromnie wa c swe dostojestwo, wybra si w r. 1588 w odwiedziny do nie uznajcego go, a wic buntowniczego metropolity moskiewskiego, przyj od kalifa wskazane sobie zadanie: jako sutaski agent mia wybada, czy Moskwa da si skoni do wsplnoci or a z Polsk, i przeciwdziaa temu zawczasu. Z przyjazdu jego skorzysta Godunow i kupi u Jeremjasza wywicenie swego metropolity na patrjarch. Podnioso to Godunowa niezmiernie wysoko w oczach wszystkich poddanych cara Fedora, a najbardziej w oczach samego cara, oddanego bezmylnej dewocji. Godunow by pewny, e nikt go od steru nie odpdzi. W roku nastpnym, 1590, wybucha ponownie wojna szwedzko-moskiewska - a wzia przebieg dla Moskwy pomylny: odebrano Szwedom wszystkie awulsa. Porozumienia pomidzy Polsk a Szwecj nie byo. W r. 1592 zostaje Zygmunt III krlem szwedzkim, cz si w jednej osobie korony: litewska, polska, szwedzka. Zdawaoby si, e wybia ostatnia godzina dla ekspansji moskiewskiej w Europie i e Moskwa odtd mo e wogle ju tylko upada. A tymczasem splotem stosunkw stao si, e wybr Zygmunta III na krla polskiego, a zwaszcza objcie przeze tronu szwedzkiego, byo wanie najpomylniejszem w skutkach dla Moskwy wydarzeniem! Tego roku 1592 sejm inkwizycyjny w Polsce, potem Karol Sudermaski, i rokosz Lubomirskiego, a nastpnie najstraszliwsze dla Polski wojny szwedzkie! Nad dobrem Moskwy, nad ocaleniem prawosawja od wszelkiego uszczerbku czuway dwie inne ekskluzywnoci wyznaniowe: katolicka Zygmunta III i luterska Karola Sudermaskiego... Poszo wszystko w kt przed naczeln kwestj: czy katolik ma uciska protestanta, czy te protestant katolika w Szwecji. Na wojnach religijnych Europy rodkowej wogle rozrosa si Moskwa w Rosj, Szwecja, gotujc si do wystpie na zewntrz przeciw Polsce, zawieraa w r. 1595 stay pokj z Moskw, zrzekajc si na zawsze Karelji, Koporja, Jemu, Narwy (Iwangorodu), a eby tem skuteczniej mc u y Estonji za kuni wojenn przeciw Zygmuntowi III, a w dalszych konsekwencjach przeciw Polsce. Moskw, pobit w walce o Batyk, ocali od zupenego rozbicia antagonizm szwedzko-polski, tak niespodziany. adnego znaczenia politycznego nie mia nale cy chronologicznie do tych lat pewien fakt, majcy pniej posu y za pozr do nader wa nych wydarze: mier carewicza Dymitra, ktry zgin w r. 1591 podczas ataku konwulsyj. Rzucono potem podejrzenie na Godunowa, jakoby kaza by Dymitra zamordowa. W jakim e celu? Je eli chodzio o drog do tronu, byby wola zamordowa Fedora! Mordowa Dymitra na wypadek oczekiwanej mierci Fedora, w r. 1591 byoby za wczenie! Niesposb te dopatrze si powodu, dla ktrego Godunow nie byby zadowolony ewentualnie i pod Dymitrem ze stanowiska wielkiego bojara (wielki wezyr!), jakie zajmowa pod Fedorem. Umysowo by Dymitr rwnie niepoczytalny, jak Fedor! Tendencji za do zrzucania carw z tronu, a tem mniej do mordowania ich, nie wida nigdzie w wczesnej Moskwie ani ladu.

XVI. D ENIA DO UNJI POLSKO-LITEWSKO-MOSKIEWSKIEJ.

(1595-1634.) Ujemne skutki tumnego porzucania rolnictwa dla handlu okazay si szybko, jeszcze przed upywem XVI wieku. Nastay przewroty, ktre groziy wywrotem pastwu, a spoeczestwu zagodzeniem. Wpywy polityczne id za majtkiem; skoro tedy trzon bogactwa narodowego poczyna przechodzi z 67

majtku nieruchomego na ruchomy, zagro onemi poczuy si warstwy wacicieli ziemskich: mo nowadcy, bojarowie i monastery, tudzie warstwa obdarzonych z aski gosudarskiej u ywalnoci carskich sie, coraz liczniejsi t. zw. pomieszczyki, zobowizani zato do su by wojskowej. Zbiegostwo z roli grozio ubytkiem onierza, podrywajc byt pomieszczykw, odbierajc mo no utrzymania tradycji dzieci bojarskich - a zarazem burzyo struktur spoeczn i pastwow, odbierajc dostatki kniaziom i bojarom. Gdyby natomiast wyrobio si bojarstwo handlowe, wszystko musiaoby przybra odmienne ksztaty, bo przy handlu niemo ebnem staoby si osnucie hierarchji spoecznej na su bie rzdowej, na ktr kupiec nie ma czasu. Jedna tylko warstwa, posiadajca dostp do ycia publicznego, nie miaa nic przeciw rozpierzchaniu si ludnoci daleko poza centrum: djacy. Ci rozroli si ju w liczn jakby kast pisarzy, opanowawszy machin administracyjn, a popierani przez carw, ktrym si zdawao, e, oswabadzajc si przez djakw od przemo nego wpywu kleru i bojarw, rzdz niezale nie i zupenie wedug wasnej woli, skoro z pomoc tych, ktrzy s wycznie od jej wykonywania. Zudzenie to umilao carom wadz. Gwnem zajciem ich stao si zczasem coraz dokadniejsze organizowanie djakw w wydziay kancelaryjne, t. zw. razrjady, ktrych do rozmaitych specjalnych celw byo pod koniec XVI wieku ju okoo 30, a w poowie XVII wieku 50. Im wikszy obszar pastwa, a choby im bardziej tylko rozpierzchnita ludno, tem wicej pola dla razrjadw, tem wiksza potrzeba coraz nowych i tem wicej kormlenia. atwiej obowi si na kupcu, ni na rolniku. Niech wzajemna djakw a kleru wzrosa jeszcze bardziej skutkiem odmiennego stanowiska wobec tej kwestji. Cerkiew bya wacicielk polowy uprawnej ziemi, a zbiegostwo od roli mogo j zrujnowa; duchowiestwo zsolidaryzowao si tedy z bojarstwem. Wszystko wic, co dotychczas posiadao oficjalne znaczenie, wystpio przeciw nagemu wzrostowi stanu kupieckiego; i sam car musia sta si przeciwnikiem przemiany, podkopujcej militaryzm i osobist zale no su yych. Dopenio miary rozprz enie wszelkiego gospodarstwa wiejskiego (nietylko rolnego) w caem pastwie. Zbiegano z rl, nie dopeniwszy obowizkw rolniczych, nie czekajc niw, nie dotrzymujc adnych terminw. Dochodzenia o zbiegostwo rosy w sposb zatrwa ajcy. Najpierw prbowano zapobiec zu przedu aniem terminu przedawnienia w sporach tego rodzaju (z lat 2 na 3 i 5; zaczyna si to od r. 1590), a gdy to nie skutkowao, pocz Godunow ogranicza samo prawo wypowiadania kontraktw ze stosunkw rolniczych, a zatem pocz przytwierdza ludno do roli przymusowo. Straszliwy gd, trwajcy przeszo trzy lata (1601-1604), nada temu prdowi sankcj. Ktokolwiek dzier y wadz pastwow wrd przewrotw, jakie miay nasta, ka dy cienia swobod przenoszenia si ludnoci rolniczej, a j w r. 1607 zniesiono cakiem. Ocalay zajcia handlowe Tatarw, z ktrych omal nie zostali zupenie wyeliminowani; ustrj za spoeczny moskiewski opar si na tatarskim (kazaskim) wzorze, na przymusowej uprawie roli. Zaczo si to od robotnika rolnego, od zakupa i smerda, a przeszo niebawem i na drobn wasno ziemsk, na ludno derewni. Bojar, czy pomieszczyk, waciciel czy dzier yciel, musia przedewszystkiem su y, a zatem nie mieszka na wsi, nie gospodarowa, by wobec rzdu odpowiedzialnym za wie, ktrej nie widzia, ktr nie zarzdza osobicie: za podatki przedewszystkiem. Nie odrazu nastpio takie wykoczenie spoecznych stosunkw wiejskich, ale rozwijao si w tym kierunku ju od pocztku niemal XVII wieku, rozpowszechniajc si w cigu stulecia. Niemo liwem byo wdawa si z ka dym wocianinem zosobna, nie siedzc na miejscu, nie znajc ich zgoa. Urzdzano tedy solidarn odpowiedzialno caej osady wiejskiej wobec waciciela i wadzy za kontyngent podatkowy, ktrego rozo enie na rodziny i gowy pozostawiano samym wocianom.

68

W ten sposb powsta rosyjski mir, przymusowe stowarzyszenie caej ludnoci danej gminy, i kolektywna, gminna wasno gruntu, z perjodycznym rozdziaem gruntw do u ywalnoci rodzin. Podziau gruntw wedug iloci gw w rodzinie wymagaa sprawiedliwo, skoro system podatkowy opar si nastpnie na pogwnem. Dodajmy, e kolektywizm by jedynym sposobem obejcia zakazu opuszczania gruntw: byle pan, lokalny gosudar, i skarb pastwa, kazna, nie ponosiy szwanku, c zale ao na miejscu pobytu tego i owego? Skoro pozostali pacili za wszystkich, obojtnem byo, w jaki sposb zebrali pienidze. Udzielano wic pozwolenia na szukanie szczcia w wiecie (w zajciach miejskich, lub wdrownych) pod warunkiem przysania odpowiedniej kwoty we waciwym terminie. Pozostali uatwiali sobie w ten sposb zadanie, i doszo potem do tego, e przynajmniej poowa ludnoci danej wsi, przypisana do gleby, ya jednak poza ni. Z tych stosunkw wynikny wkocu dwie konsekwencje. Ktokolwiek rodem nale a do pewnej wsi, by zawsze wspwacicielem jej gruntw i pozosta nim musia; byo to nie tylko prawem jego, lecz ci arem, ktrego pozby si nie mg, choby chcia, bo nie byo wolno. I musia pozosta wocianinem stanowo, kto si nim urodzi. Jakkolwiek z wiedz i zezwoleniem swego pana (za dobr opat) mieszka w miecie, by faktycznie rzemielnikiem lub kupcem, nieraz bardzo zamo nym, nie mg nigdy przesta nale e prawnie do swej wiejskiej gromady, w ktrej musia opaca podatek, jako kolektywny wspwaciciel i skutkiem tgo nigdy nie mg przesta by chopem; ani on, ani jego potomstwo. Emigracja ze wsi dokonywaa si tedy pniej cakiem jawnie i legalnie, byle nie nadwer a zasady miru; z pocztku atoli nie byo innego sposobu dla malkontentw i oponentw, jak ... kozaczyzna. Jeden ustrj tatarski pocign za sob drugi. Kozacy rjazascy pozostali na odzie wadcw moskiewskich, a roli wci w liczb, uzupeniajc si nietylko Tatarami, lecz ca pstrokacizn etnograficzn dorzeczy Oki i Donu; nie brako nigdy ywiou lubujcego si w nieregularnej wojence. Rozszerzay si ich siedziby w d Donu, handel i upy stanowiy ich dochody, a zbo a dostarcza car. Za Iwana Gronego przeprowadzono reorganizacj tej kozaczyzny. Utworzywszy z niej nad Donem pogranicze wojskowe przeciwko Tatarom, ktrych napady upie cze miay trwa jeszcze przez kilka pokole. Cerkiew zrwnaa rozmaito pochodzenia wrd Kozakw i zesowiaszczya wszystkich. Kozaczyzna posuwaa si od Donu daleko na zachd, bo nciy stepy i sposobno bogacenia si upem na Perekopcach. Nad Dnieprem powstao drugie ognisko zbiegw ze wszystkich ociennych krajw, Woochw, Wgrw, Rusi i Polakw, niemao nawet szlachty polskiej, ktra przewodzia zazwyczaj tej zbieraninie. Ju z pocztkiem XVI w. zorganizowali si i ci naddnieprzascy Kozacy po wojskowemu. Za przykadem Moskwy zaczto bra ich na od krlewski. Najpierw za Zygmunta Starego w r. 1531 spisano 2000 w rejestr, a potem Stefan Batory przyjmowa stopniowo na od wszystkich, tworzc w ten sposb wojsko stae na ziemiach tych ukrainnych. Wojskowy sposb zarobkowania posiada zawsze niezrwnany urok dla Wschodu; mno yo si Kozakw bardziej, ni mg podoa regestr krlewski ograniczony mo liwoci finansow i wzgldami na potrzeby rolnictwa ssiednich krain. Jak na Zalesiu do handlu, podobnie zaczto na Rusi litewskiej zbiega do Kozakw naddnieprzaskich, Ru osigna te wrd Kozakw niebawem olbrzymi wikszo, a inni ruszczyli si przez Cerkiew. Prawosawie czyo i tutaj wszystkich Kozakw. Gwna r nica pomidzy Docami a Zaporo cami z nad Dniepru polegaa na podkadzie ekonomicznym: Kozacy moskiewscy wystrzegali si rolnictwa, gdy tymczasem polscy dzielili ycie pomidzy rol a obz warowny, sicz zwany.

69

Ukraina, dawna Kijowszczyzna, zacza si od koca XVI wieku zagospodarowywa na nowo. Krlowie czynili tam wielkie nadania pustek, kilko- a nawet kilkunastomilowych, skutkiem czego mo nowadcy ruscy zamieniali si na najwikszych przedsibiorcw osadniczych, jakich zna historja Europy. Sprowadzali osadnika tysicami, a potrzebowali dziesitek tysicy; to te krzywo patrza na kozaczyzn, ujmujc im rk do puga. Kozacy kobiet do siczy nie zabierali. Kozak onaty wybiera sobie na olbrzymich jeszcze bezpaskich przestrzeniach stepu kawa ziemi, gdzie chcia, i zakada sobie futor, t. j. miay folwarczek. Zmieniali si; cz bya w siczy, zawsze w pogotowiu wojennem, a cz przy rodzinach, po futorach. Na tych rozlegych stepach, wrd kraju nieuprawnego i bezludnego gino kilkanacie tysicy futorw, jakby nic. Zwykem to bywao wydarzeniem, e futor sta w granicach czyjego nadania. Waciciel futoru z reguy nie mg wiedzie, e ta ziemia nie jest ju niczyj, bo nigdy aden mo nowadca nie korzysta odrazu z caego nadania, lecz tworzy osady i folwarki stopniowo, w miar mo noci. Po latach pokazywao si, e Kozak siedzi na paskiej ziemi! Ruskiemu wielmo y chodzio nie o kawaek gruntu, ale o kilka par rk roboczych z futoru! Obowizywa za tam do prawa prywatnego statut litewski, do ktrego wprowadzono od r. 1588 przepis, e kto przez 10 lat siedzi na nieswoim gruncie, staje si poddanym waciciela. Niejeden rzuca tedy w dziesitym roku gospodarki wszystko i szed dalej w wiat szuka szczcia na nowem; niejednego jednak dotkn ten przepis, gdy du ej dziesiciu lat zasiedzia grunt, o ktrym si pniej okazao, e le y w granicach cudzej posiadoci. Czsto dawa si przepis ten Kozakom we znaki, i to byo pierwsz przyczyn, dla ktrej panowie poudniowo-ruscy i Kozacy stanli sobie nawzajem oci w gardle, chocia po wikszej czci byli jednego rodu i jednej wiary - jakbymy dzi powiedzieli: jednej narodowoci ruskiej. Bya na przeomie wiekw XVI i XVII doba, i zdawao si, e na poudniu dawnej Rusi litewskiej, w tych prowincjach, ktre w unji lubelskiej przeszy od Litwy do Polski, wytworzy si narodowo ruska. ywio ludowy stanowi podo e a nazbyt wystarczajce pod ka dym wzgldem, a eby si na niem moga oprze narodowo: by do liczny i posiada do cech odrbnoci. Poczucie narodowoci zawitao nareszcie w tych wojewdztwach ukrainnych - po raz pierwszy we wschodniej Sowiaszczynie - poniewa tu wyrobi si pewien poziom niezbdnej do tego inteligencji i dziaa przykad kultury polskiej. Podczas gdy na Rusi moskiewskiej nie mo na byo wyda zakazu, eby nie wywica na kapanw osb niepimiennych, bo w takim razie - jak stwierdzi synod 1551 r. - zabrakoby popw; na Rusi owej do niedawna litewskiej, obecnie koronnej, podnosi si wanie poziom wyksztacenia wysoko i to nietylko wrd duchowiestwa. Powstaje pimiennictwo cerkiewne, wrd ktrego nie brak rozpraw, mogcych najzupeniej wytrzyma porwnanie z przecitnem dzieem teologicznopolemicznem Zachodu. Cerkiew z tej strony Dniepru wesza miao w prd reformacyjny, naladujc w tem Polakw i Litwinw; duchowiestwo prawosawne ukraiskie pene byo kalwinizmu i arjanizmu. Jak Radziwi na Litwie, tak na Rusi poudniowej sta na czele ruchu nowinek mo nowadca knia Konstanty Ostrogski, pan 35 miast i tysica wsi. W Ostrogu swoim zao y drukarni i szko wy sz, pretendujc do godnoci akademji, a nie bez susznoci. Zbiera do niej profesorw z caego wiata (u ywa do tego nawet porednictwa Possewina), pierwszy znw przykad tego dajc we wschodniej Sowiaszczynie - podczas gdy w Moskiewszczynie sprowadzao si tylko majstrw do celw militarnych. Do Moskwy docieray ledwie jakie echa z tego ruchu, jakby drobiny, spadajce ze stou ostrogskiego. W Ostrogu powstaa pierwsza drukarnia, wydajca na wiat ksigi liturgiczne cerkiewne; tam wysza w r. 1581 pierwsza zupena Biblja w jzyku cerkiewnym, sawna Biblja Ostrogska. Prbowano wprawdzie i w Moskwie sztuki drukarskiej, ale ni sze duchowiestwo, obawiajc si, e mu narzuc przymus umiejtnoci czytania tych ksig, postarao si o zaburzenia ludowe - i drukarni zburzono, jako dzieo szataskie. Akademja ostrogska dalek 70

jednak bya od prawowiernoci; przeciwnie, staa si rozsadnikiem protestanckiego kierunku w Cerkwi; sam te knia Ostrowski napojony byt arjanizmem. Ten Ostrogski, pocigajcy przykadem swym, by typem budzcej si tam do ycia narodowoci. Oparty na kulturze obywatelskiej polskiej, zalicza sam siebie do Europy zachodniej i tylko z ni szuka zwizkw duchowych, kulturalnych. Zalicza si jednak e zarazem do prawosawia, a nowinkom hoduje dlatego, e szuka drg do odrodzenia Cerkwi, ktrej nigdy nie zamyla porzuca, przywizany do niej fanatycznie. Ale niema to nic do jego przekona politycznych: nienawidzi Moskwy, narzucajcej si na opiekunk prawosawia, gardzi moskwicizmem i adnych nie widzi stycznych pomidzy sob a Moskw, lecz przeciwnie, zupen odrbno i cakowite przeciwiestwo. Widzi dwie r ne cakiem kultury, z ktrych jedn pragnie zwalcza. Z ochot staje na czele wojsk litewskich, a eby walczy z Moskw; cae jego ycie jest jej zwalczaniem. Ale nie staje si przez to bynajmniej Polakiem, ani go te nikt z Polakw, za Polaka nie uwa a. Jest czem odrbnem. Sam zalicza siebie zawsze do Rusi - a wic i my musimy go do niej zaliczy; z tego za wniosek nieuchronny, e Ru ukrainna (wojewdztwa podolskie, bracawskie, kijowskie) poczynaa wyodrbnia si narodowo od Moskwy. Za Konstantym Ostrogskim staa caa inteligencja ruska Ukrainy, wiecka i duchowna. Wyraz Moskal przeszed z tego ruskiego jzyka do polskiego. Nie trwao to atoli dugo, a proces wytwarzania si narodowoci ruskiej zosta niebawem przerwany gwatownie, dobiegszy ledwie do poowy XVII wieku. Kwestje religijne czyy si wwczas nieuchronnie z politycznemi. Protestantyzm by prdem opozycyjnym za Zygmunta III, a protestanckie wpywy wcigay do opozycji rwnie Ru poudniow, ow nowopowstajc narodowo rusk, trwajc przy Cerkwi (dogmatycznie mylne cakiem rozumowanie niema tu nic do rzeczy; olbrzymia wikszo inteligencji caej Europy rozumowaa niemniej mylnie). Zniechceni do krla protestanci porozumieli si z prawosawnymi, gotowi zrzuci Zygmunta z tronu. Wtedy obmyli krl klin do rozsadzenia tego zwizku: wznowi unj Florenck. Sprawa wisiaa w powietrzu o tyle, e rozwinita silnie dziaalno misyjna Kocioa szukaa plonu dla siebie wrd protestantw wszelkich, a wic i wrd ruskich. W ten sposb, przez porednictwo protestantyzmu, szerzyo si wrd przodujcych warstw Rusi acistwo. Dogmatycznie jest prawosawie bli szem katolicyzmowi od najumiarkowaszego protestantyzmu; wszak ono nie jest wobec katolicyzmu wcale herezj. Okoliczno ta musiaa si uwiadamia wrd dysput wyznaniowych coraz liczniejszym osobom - i byoby dziwnem, gdyby w dobie nawraca b. prawosawnych nie powstaa myl, e skoro mo na nawraca tak skutecznie z kalwinizmu, czy nawet z arjanizmu, o ile atwiej powinnoby by nawraca ze schizmy... Tak mwia logika. Pojawiaj si te prby, zmierzajce do jednoci Kocioa Bo ego na Rusi, popierane przez wybitne osoby prawosawne. Krl nie wymyli tego ruchu unijackiego, ale chwyci si go rk niezgrabn, bo polityczn, chwyci oburcz, popar, przy- pieszy i po swojemu pokierowa. Dzieem nap religijnem, nap wieckiem bya ogoszona popiesznie w r. 1596 unja brzeska. Tylko Ru Biaa i Podlasie pragny jej i byy do niej przygotowane, a Zygmunt kaza ogosi j na ca Ru, sdzc, e usunie ze swego pastwa schizm... polityk. Caa Ru poudniowa sprzeciwia si ostro unji na synodzie prawosawnym, zwoanym tego jeszcze roku rwnie do Brzecia, a krl odtd mia zaciekych wrogw w Rusi poudnia. Konstanty Ostrowski staje na czele opozycji. W drukarni ostrogskiej toczy si odezwy gwatowne, podburzajce przeciwko Polsce, jako twrczyni rzekomej unji. Unj pojto wprost jako przeladowanie prawosawnej wiary. 71

Wznowienie unji poruszyo Moskw i Carogrd. Z Konstantynopola wysya poczto agitatorw, majcych unj czyni niemo ebn. Gwny agent, szerzcy nienawi do Polski, jako istotne zadanie swej misji, Cyryl Lukaris, dawny rektor akademji ostrogskiej, mia gwn kwater w Ostrogu, protegowany przez tego Konstantego, ktry by pogromc Moskwy. Ale Lukaris i jemu podobni nie byli wcale nieprzyjacimi Moskwy; owszem oni upatrywali interes prawosawia przedewszystkiem w rozwoju potgi moskiewskiej. Ka dy taki agent, od patrjarchatu nasany, by zarazem moskiewskim agentem. Tak tedy unja brzeska niefortunnie wpdzaa w jeden obz polityczny wielbicieli i przeciwnikw Moskwy, zgodnych w opozycji wzgldem krla, nastpnie za wzgldem Polski. Tak zbieray si zwolna okolicznoci, majce dopuci Moskw do daleko sigajcej ingerencji w sprawy i w dzieje Polski. Narazie zdawao si to niemo liwoci, bo wypadki przybieray kierunek wrcz przeciwny: ingerencji Polski i Litwy w dzieje Moskwy! Takto wspczesnym nieatwo odr ni, co jest epizodem, a co ma posiada historyczn trwao. Po bezpotomnej mierci cara Fedora, w styczniu 1598 r., sam Jan Zamojski doradza, eby Zygmunt III stara si o tron moskiewski - ale nawet nie rozwa ano bli ej tego projektu. Tymczasem przeszed tytu panowania tatarskim obyczajem na wdow po carze, Iren, rodzon siostr Godunowa. Teraz dopiero, gdy tron sam mu si niejako wprasza pomylnym losem, pomyla Godunow o tem, eby do faktycznie posiadanej wadzy przyda sobie i godno monarsz. Byo to oczywistem, e Irena mo e stanowi tylko przejcie do nowej dynastji; czemu ni nie maj by oni sami, Godunowy? Siostr bez trudnoci skoni, e zrzeka si tronu na rzecz brata, ale trzeba byo radzi sobie z opozycj tylu Rurykowiczw i wszystkich tych mo nowadcw, ktrzy narwni z nim mogli marzy o tronie. Zawaha si Godunow i postanawia poprzesta jeszcze na stanowisku wielkiego bojara, a tylko dorobi sobie cara. Rozpuszcza wie, jakoby Dymitr nie by umar w r. 1591, lecz yje bezpieczny pod yczliw opiek Godunowych, a teraz pragnie zasi na tronie, nale cym mu si po bracie. Godunow wyda nawet odezw od rzekomego Dymitra, ale podstp wykryto. Natenczas Borys urzdzi zjazd, bojarw i duchowiestwa, ka c si obwoa carem. Mia po swej stronie patrjarch Joba, a warstwa wacicieli ziemskich sympatyzowaa z nim za przytwierdzenie ludu do ziemi. Koronowa si potomek tatarski na cara dnia l wrzenia 1598 r., poczem zabra si energicznie do tpienia rodw, ktrych opozycja moga by niebezpieczn. Terror i szpiegostwo zawisy nad pastwem. Wszystkich niedogodnych nie dao si jednak wymordowa i usun, a ci z Mcisawskich, Szujskich, Golicynw, Bielskich, Romanowych, ktrzy pozostali, chwycili si przeciw Borysowi tego podstpu, jaki on sam pierwszy wymyli: zaczto rozglda si za samozwacem. Nie mogc znale sami stosownego do tej roli kandydata, zwrcili si o pomoc do panw litewskich i ruskich. Istniao jakie porozumienie pomidzy Bielskimi, Szujskimi i Romanowami, a mo nowadczemi domami Litwy i Rusi, zwaszcza (zdaje si) pomidzy Sapiehami a Bielskimi. Owe projekty zaprowadzenia cilejszego zwizku prawno-pastwowego pomidzy pastwami polskiem i litewskiem a moskiewskiem, wyra ajce si kandydaturami do tronu polskiego Iwana Gronego i Fedora, a w ostatnim czasie pomysem Zamojskiego, eby krl polski stara si o tron moskiewski znajdoway stopniowo coraz wicej zwolennikw, chocia z rozmaitych wzgldw, nie zawsze bezinteresownych, i wcale nie jednako pojmowane. Na Litwie i Ukrainie zainteresoway si t spraw gwnie domy Winiowieckich, Wojnw, Sapiehw, Mniszchw, Stadnickich. W gronie tem zajto si te wynalezieniem samozwaca. W r. 1600 jedzi doMoskwy Lew Sapieha z projektem cisego zwizku prawno-pastwowego, eby przygotowa unj z carstwem w przyszoci. Godunow projekt odrzuci, a Sapieha natenczas... zostawi u Bielskich samozwaca. 72

Kim by w samozwaniec - napewno niewiadomo. rda rosyjskie mieni go by Jerzym Bogdanowiczem Otrepiewem, mnichem z zakonnem imieniem Grzegorza czyli Griszki; na Litwie za uwa ano go za nielubnego syna Stefana Batorego. Faktem jest, e w Dymitrze Samozwacu okazay si liczne rysy europejskie, co stao si nawet przyczyn jego zguby. Samozwaniec wychowywa si dalej do swej roli w r nych monasterach, zosta nawet djakiem patrjarchy. Wczenie rozpuszczano tajemnicze wieci o jego pochodzeniu i przeznaczeniu, co spowodowao patrjarch Joba, e kaza go zamkn w odludnym monasterze na Biaem Jeziorze. Zbieg stamtd, przebywa w Galiczu, w Muromie, Moskwie, Nowogrodzie Siewierskim, skd przenis si na Ru litewsk. Jaki czas nale a do awry Peczerskiej w Kijowie, poczem odby wdrwk po dworach panw ruskich. Od koca r. 1602 przebywa blisko rok u Adama Winiowieckiego w Brahimiu, a pod koniec 1603 roku rozesza si ju wie, e to Dymitr, syn Iwana Gronego. W latach 1601-1604 panowa w carstwie moskiewskiem mr i gd do tego stopnia, e pojawiao si midzy prostym ludem ludo erstwo. Ani Borys, ani rody mo nowadcze, ni zwykli bojarzy nie szczdzili jamu n; ale jak wszelkie miosierdzie, choby najwiksze podczas klsk publicznych, byo to kropl w morzu. Gromady zgodniaych przecigay z okolicy w okolic, prbujc, gdzie mniej godno; ale obok godnych, pod godu pozorem, uzbrajano wdrowne gromady, eby wszcz rozruchy przeciw Borysowi; a gdy Borys przeciw takim gromadom wysa oddzia onierzy swoich, woano, e posya wojsko na ... godnych! Car mci si na kniaziowskich rodach, a tymczasem staway si coraz intenzywniejszemi... wieci o Dymitrze. Ten, przenisszy si do Michaa Winiowieckiego do ubna, urzdza sobie tam ju dwr i przyjmowa deputacje z prowincyj moskiewskich. Tolerowanie samozwaca na terytorjum polskiem mogo wywoa wojn z Moskw. Z Godunowem by zaprzysi ony rozejm! Zwracali na to uwag Zygmuntowi III Zamojski, kiewski, Chodkiewicz. Zamojski i Ostrogscy nie chc przepuci na drug stron Dniepru ochotniczych rot Samozwaca. Ale opinja bya ju po jego stronie. Tysice osb uwierzyo mu i wyrobio si zdanie, e liczy si nale y z prawdziwym carem, z Dymitrem, i jemu dochowa wiary, a nie uzurpatorowi Godunowowi. Publicznym patronem rzekomego Dymitra by wojewoda ruski Jerzy Mniszech, ktry zarobi na tem przedsiwziciu miljony i crk osadzi na carskim tronie. Krl te uwierzy w Dymitra, a da si pozyska do tej sprawy obietnic unji cerkiewnej, przyrzeczonem odstpieniem (nie dotrzymanem nastpnie) Siewierszczyzny i poowy Smoleszczyzny, i przyrzeczeniem pomocy do odzyskania korony szwedzkiej. Samozwaniec przyjecha do Krakowa, przyj tu katolicyzm dnia l6 kwietnia 1604 przed ksidzem Sawickim, Jezuit krakowskim, a nazajutrz wysa list do papie a z obedjencj - mia wic krla zupenie po swej stronie. Oficjalnie popiera krl nie mg Samozwaca, bo nie mg bez uchway sejmowej wypowiedzie wojny Moskwie, Godunowowi - ale krl zachca do werbunku ochotnikw; i tak nie zebrao si ich wielu, bo zaledwie 2500. Z tak garstk wybra si Samozwaniec na zdobycie olbrzymiego, a militarnie zorganizowanego pastwa! Widocznie mia grunt dobrze przygotowany. Jako zaraz na granicy powitao go poselstwo Kozakw doskich, z poddastwem swemu przyrodzonemu panu. Do Kijowa wjecha ju w 20.000 onierza, a dalej po drodze przysyano mu w wizach dowdcw warowni, bo zaogi buntoway si i przechodziy na jego stron. Dopiero pod Nowogrodem Siewierskim musia Mniszech torowa sobie drog or em, odnoszc zwycistwo nad Basmariowem, najlepszym wodzem moskiewskim; przegrano natomiast w dalszym pochodzie bitw pod Dobryniczami. Osania tam jeszcze spraw Godunowa Wasyl Szujski, pomny, jak innych oddawano na tortury! Mniejsi dowdcy popeniali jednak umylnie bdy, z ktrych Samozwaniec korzysta, i 73

zbiegostwo byo coraz wiksze. Pomimo to sprawa jego nie staa wojskowo dobrze. Zatrzyma si w Putywlu, posyajc do Krakowa o pomoc, a do Moskwy zbirw z zamachem na ycie Godunowa. Na sejmie warszawskim spotkao si postpowanie krla z surowemi naganami. Jan Zamojski, ktry bezporednio po mierci Fedora radzi stara si jawnie i formalnie o tron carski, teraz mia dug mow opozycyjn, w ktrej u y znamiennego zwrotu: Przebg! Plauta -to czy Tercncjusza komedja? ... Jestli to podobna tak kogo zamordowa, zwaszcza w owem pastwie, a potem nie baczy, jeli ten, a nie inny zamordowany?. Krl trwa jednak dalej przy swojem. Wtem nagle zmar Borys, prawdopodobnie otruty, dnia 14 kwietnia 1605 r. Pozostawi 10-letniego syna, Fedora, ktrego poleci opiece patriarchy Joba i wodza Basmanowa. Ale armja zmusia niebawem Basmanowa, e w jego wasnym obozie Dymitr Samozwaniec ogoszony by carem, poczem i Szujski go uzna. Wkrtce zgin przez uduszenie Fedor Borysowicz wraz z matk, usunite byy z drogi wszelkie przeszkody i Samozwaniec wjecha triumfalnie do Moskwy dnia 20 czerwca 1605 r. Mia z sob zaledwie 2000 onierza, ktrego gwn si stanowio 600 jazdy polskiej. Ju z pocztkiem sierpnia zaczy si rozruchy, skierowane przeciw Polakom. Wasyl Szujski rozsiewa pogoski, jakoby Polacy dybali na ycie Dymitra, bo poto tylko przybyli, eby cerkwie pozamienia na aciskie kocioy. Szujski. skazany zato na mier, zosta jednak uaskawiony. Lud burzy si jednak sam od siebie, widzc u Polakw dziwne sobie obyczaje, a cara obcujcego z polskimi ochotnikami inaczej, ni wymaga ceremonja moskiewski. Zachodni obyczaj, nie tak poddaczy, wydawa si ludowi poni aniem carskiego majestatu. Samozwaniec popeni kilka razy ten bd, e chcia reformowa obyczaj dworski moskiewski, a gdy potem widzia, e te eksperymenty europejskoci mog sta si dla niego wielce niebezpieczne, sam pomaga zgani win na Polakw. Dodajmy , e zachowanie si polskiej gromady nie ze wszystkiem bywao chwalebne: rzecz prosta, e wrd oddziau ochotnikw wojskowych, wybierajcych si na zdobycie obcego pastwa z wtpliwym kandydatem do tronu, wicej byo awanturnikw i ludzi wtpliwej konduity, ani eli powa nych gw. Ze wszystkich przyrzecze speni Samozwaniec tylko jedno: polubi Maryn Mniszchwn. Zreszt odprawia z kwitkiem posa Zygmuntowego, dopominajcego si przedewszystkiem pomocy przeciwko Szwecji, a z Jezuitami nie chcia wcale widywa si. Natomiast zacz uprawia polityk, ktrej ostrze zwrcone byo miao przeciw dobroczycy jego, przeciw samemu Zygmuntowi III. Nad krlem wisia w Polsce cigle rokosz. Ledwie powstrzymywa wybuch powag sw Zamojski. Gdy ten wielki statysta zamkn poczet dni swoich, w drugiej poowie roku 1605 zawiso nad krlem powa ne niebezpieczestwo. Kandydatem opozycji do korony polskiej by nie kto inny, jak moskiewski Samozwaniec. czyy go stosunki ze Stadnickimi i z Mikoajem Zebrzydowskim. Rwnoczenie sza druga gra faszywa w kierunku odwrotnym: Szujski otoczy Samozwaca swymi ludmi. Wasny goniec nowego cara, wyprawiony w grudniu 1605 r. do Zygmunta, Bezobrazow, dziaa w Krakowie w imieniu Szujskiego. Prbowa pozyska krla polskiego przeciwko Samozwacowi, proponujc wybr krlewicza Wadysawa na cara. Zygmunt udzieli odpowiedzi niewyranej, a niebawem, wyprawiwszy od siebie nowego posa do Moskwy, upomina si u Samozwaca znw o spenienie przyrzecze, nadto za wystpi ju z okrelonemi jasno propozycjami unji: Wieczyste przymierze, wsplna polityka zagraniczna (liga turecka), wzajemna wolno przesiedlania si, nabywania majtnoci, nawet piastowania urzdw publicznych ; wolno handlu z jednej strony a do Niemiec, z drugiej a do Persji; wolno zakadania kociow katolickich, szk i kolegw (jezuickich) w gwnych miastach carstwa; wsplna moneta i zamiar wystawienia wsplnej floty 74

(Batyk i morze Czarne) w razie bezpotomnej mierci Samozwaca nastpc jego bdzie Zygmunt; gdyby za krl polski (majcy synw) zmar wczeniej, nowa elekcja nastpi dopiero po porozumieniu si z carem. Co za warunki cisej unji! Wspaniay obraz roztacza si przed wyobrani! A tymczasem obydwaj wadcy niepewni byli swoich tronw i siebie samych..... Ten sam Samozwaniec, ukadajcy si z Zygmuntem o warunki owe sojuszu wieczystego porozumiewa si z bawicym w Moskwie Stadnickim o akcj przeciw Zygmuntowi, majc wwczas przeszo sto tysicy gotowego wojska, ktre miao ruszy na Litw pod wodz Szujskiego. Ale wybr wodza wskazuje znw, jak Samozwaniec sam nie by pewny wasnego otoczenia w tej komedji ustawicznego wzajemnego kopania dokw przez wszystkich pod wszystkimi. U Wasyla Szujskiego cigle tajne schadzki. Opozycja ronie, autentyczno cara coraz szerszym warstwom podejrzana, bo jada przy jednym stole z posami zagranicznymi i t. p. Sam lekcewa y sobie majestat carski! Pamitajmy, e w Moskwie klkao si przed carem, padao si nastpnie na ziemi i dosownie bio czoem, na czworakach podpezajc pod tron - a zato na uczcie koronacyjnej jado si palcami, koci rzucajc pod st. Europejsko obyczaju wychodzia raz wraz u Samozwaca na jaw, a stanowio to rodzaj herezji. Dnia 22 maja 1606 r. zaczynaj si rozruchy przeciw Polakom, a noc z 26 na 27 maja nastpia rze i zamordowanie samego tak e Samozwaca. W dwa dni potem Wasyl Szujski wybrany by przez kupcw i duchowiestwo moskiewskie i djakw carem. W dwa miesice rusza na Moskw nowy samozwaniec, ktrego Maryna Mniszchwna uznaa swoim Dymitrem - ale powtrzona komedja trwaa ju krtko i bya spraw wycznie wewntrzn moskiewsk. Wasyl Szujski, obawiajc si Zygmunta (ktry upora si szczliwie z rokoszem Zebrzydowskiego), zawar przeciw niemu przymierze ze Szwecj. Ugodzi w saba stron Zygmunta. Teraz krl wypowiedzia wojn Moskwie, na nic si ju nie ogldajc, w r. 1609. Wojna bya triumfaln dla Polski i Litwy. Z kocem wrzenia 1609 r. stan pod Smoleskiem krl Zygmunt III wasn osob i rozpocz regularne obl enie. W nastpnym roku hetman kiewski, majc pod sob zaledwie 3000 jazdy i jeden tysic piechoty, zbi pod Kuszynem 40.000 Moskali i sprzymierzonych z nimi Szwedw. W zwyciskim pochodzie stan pod Moskw dnia 3 sierpnia 1610 r. Ani obl enia nie urzdza, ani do miasta wej nie prbowa; nie chcia tu by zwyciskim najedc, lecz wezwa wielmo w moskiewskich odrazu do pokojowych ukadw, a eby obmyli form stosown dla sojuszu wieczystego. Po trzech tygodniach stano na tem, e Moskale sami przyprowadzili kiewskiemu do obozu, jako jecw, obydwch Szujskich, Wasyla cara i naczelnego wodza Dymitra; zapraszali za na tron krlewicza polskiego i litewskiego, Wadysawa, liczcego wwczas lat 15. Teraz dopiero wszed kiewski do miasta, jako przedstawiciel nowego cara i pastwa zaprzyjanionego. Zdawao si, e program utworzenia jednej na zewntrz potgi z Polski, Litwy i Moskwy, program rozszerzenia unji politycznej na Moskw, doszed do szczliwego spenienia. Zdezawuowa atoli kiewskiego Zygmunt III, upierajc si przy unji personalnej, eby Moskale jego samego carem uznali. Zwa my , e osoba jego, jako twrcy unji brzeskiej, bya Moskalom znienawidzon. Wloky si te ukady o to opornie i nieszczerze. Krl pozosta pod Smoleskiem a do odzyskania tej warowni dnia l1 czerwca 1611 r., co stanowi wietn kart jego panowania. Ale za 75

polityka potrafi zmarnowa najwietniejsze zwycistwa. Krl, wracajc z pod Smoleska, kaza i hetmanowi wraca z Moskwy, ledwie ma zaog zostawiajc na Kremlu. Moskale Szujskich si wyrzekli, a Wadysawa nie dostali; zostali bez cara, t. j. bez rzdu, bez wadzy, wrd bezadu powszechnej ciemnoty. Oligarchja moskiewska pozbawiona bya najlepszych z pord siebie jednostek, wymordowanych w ostatnich latach, a jednak musia z jej grona wyj nowy car. Car musia by, bo inaczej rozprzgby si carat! Mogo w Polsce bywa bezkrlewie, lecz bezcarewie byo absurdem. Gdyby sam znienawidzony Zygmunt przemoc zasiad na tronie Moskwy, byle tylko da pokj prawosawiu, atwiej zniesionoby jego panowanie, choby najsro sze, ni brak cara. Republika wrd kultury azjatyckiej i tatarskich poj o wadzy pastwowej?! Jest to wprost niepojtem, jak Zygmunt mg Moskw zostawia w takim stanie przez trzy lata - a przytem zostawi na moskiewskim Kremlu zaog polsk szczup, reprezentujc niewiedzie co i niewiedzie kogo. Skoro Wadysaw nie przyje d a, musiano powoa na tron jakiego cara rodzimego, ktrego pierwsz d noci musiao znw by wyrzucenie z Moskwy zaogi, reprezentujcej innego wadc. I tak dziwna, e bezcarewie trwao cae trzy lata; wytumaczy to da si tylko tem, e wielmo owie nawzajem sobie tronu nie yczyli, jedni drugim zazdroszczc. Nareszcie lud prosty pocz si upomina o cara. Bywao coraz wicej zaburze. Do jednego z nich, zorganizowanego w Nowogrodzie Ni nym przez rzenika Minina, przyczy si knia Po arski, knia drugorzdny, ktry na ruchu ludowym mg atwo ur nietylko na pierwszorzdnego, ale wyr wszystkim wysoko ponad gowy. Z ma zaog polsk nie byo kopotu; musiaa kapitulowa, wymgszy i tak honorowe dla siebie warunki: wyszli z Moskwy z broni w rku. Teraz nadchodzia kolej, eby Po arski by ogoszony carem przez lud. W ostatniej chwili pogodzili si mo nowadcy tych rodw, ktre dotychczas zwyky byy trzyma ster pastwa w swoim rku, eby nie dopuci nowego czowieka. Wybrali carem najsabszego, najmniej zamo nego, z rodu, ktry sta ju na uboczu: Romanowa. Gowa rodu, Filaret, by postrzy onv na mnicha, a syn jego, Micha, pozbawiony wszelkiego znaczenia w kraju. Tego wic Michaa (16131645) wybrali z pord siebie carem, jako najmniej dla innych szkodliwego. Tak zacza si nowa dynastja, Romanowych, jakkolwiek nie brako Rurykowiczw bocznych linij. Nowy car prbowa odzyska Smolesk, wojska jego zostay atoli odparte przez Jana Karola Chodkiewicza, jednego z plejady znakomitych polskich strategw, umiejcych zwyci a kilkakro liczniejszych nieprzyjaci. Sprawa o wieczyste przymierze - ju przymusowe - Polski a Moskwy wchodzia w nowe stadjum. W lutym 1616 r. uchwali sejm pobory dla krlewicza Wadysawa, a eby teraz dopiero wyzyska wybr jego na cara z przed szeciu lat! Zygmunt III spnia si w okrelaniu swych myli... nietylko w tej materji. Kiedy nareszcie z pocztkiem kwietnia 1617 r. wyruszy Wadysaw ku Moskwie, trzeba byo odrabia historj siedmiu lat! Stosunki te polsko-moskiewskie splataj si dziwnie wci ze szwedzko-moskiewskiemi. Tym razem obydwa pastwa znalazy si rwnoczenie w wojnie z Moskw, ale bez porozumienia midzy sob. Nieprzyja dynastyczna przesza od Karola Sudermaskiego na Gustawa Adolfa; i on rwnie by wobec Zygmunta kontr-krlem, pragncym zniszczy przeciwnika. Gdy Zygmunt wyprawi syna w pole przeciw Moskwie, Gustaw Adolf szybko zawar pokj. Or szwedzki odnosi wielkie przewagi nad Moskw; ju Nowogrd W. by zagarnity, ju Pakw przez Szwedw oblegany... Gdyby Szwedzi wojowali dalej, sama rwnoczesno, nawet bez porozumie z Polsk, stanowiaby dla Moskwy istne kleszcze wojenne, z ktrych nieatwo byoby wydosta si. Ale tu przed samem wyruszeniem 76

Wadysawa (w styczniu 1617 r.) zawiera Gustaw Adolf pokj z carem Michaem, zwracajc Moskwie wszystkie zdobycze, zachowujc Szwecji tylko ujcie Newy (pokj w Stobowej). Wadysawowi szczcio si: zdoby Dorohobu i Wiazm w szybkim pochodzie, a wzmocniony 20.000 Kozakw pod wodz Konaszewicza, zmierza wprost na stolic carw. Pod bramami Moskwy prowadzono ukady o pokj; ale skoczyo si na rozejmie 16-letnim, zawartym 11 grudnia 1618 r. w Dywilinie. Wadysaw zrzeka si swych roszcze do tronu carskiego, a natomiast wcielono trzy obszerne ziemie: smolesk do Litwy, do Polski za siewiersk i czernihowsk. Klska Moskwy bya stanowcza. Co byoby, gdyby rwnoczenie wojowaa i Szwecja? i jak byaby konjunktura polityczna, gdyby nie wa dynastyczna Wazw, wynika na tle wzajemnej ekskluzywnoci wyznaniowej? Wspomniano wy ej, e z krlewiczem Wadysawem ruszyo w pole 20.000 Kozakw. Przedtem chadzali Kozacy na Moskw z Samozwacem, i oni podtrzymywali do ostatka spraw Maryny Mniszchwny. Zwolennikami Moskwy Zaporo cy nie byli tedy, podobni w tem do pierwszego magnata Rusi, kniazia Ostrogskiego, ktry nada cech powstajcemu ruskiemu poczuciu narodowemu (+ 1608); trzymali si atoli jego tradycji i w tem, e nienawidzili unji brzeskiej. Konaszewicz, wezwany w r. 1621 na wojn tureck (zwycistwo chocimskie), wid swych Kozakw, liczne tysice zbrojnych, chocia pozaregestrowych, pod wyranym tylko warunkiem, e Zygmunt III uzna hierarchj dyzunick w poudniowej Rusi, ustanowion rok przedtem tajnie przez patrjarch jerozolimskiego Teofanaxxxii. Wysa go w tym celu na Ru patrjarcha carogrodzki, ktrym zosta w tym czasie... Cyryl Lukaris, w niegdy rektor akademji ostrogskiej. Pod Chocimiem walczy obok Konaszewicza drugi jeszcze wielki mionik Polski, ale zarazem wielki wrg wszelkiej unji cerkiewnej: Piotr Mohya, syn hospodara wooskiego. Niepospolity ten m , wychowany w Pary u, przejty cywilizacj Zachodu i polskiemi pojciami ycia obywatelskiego, wstpi nastpnie do Bazyljanw i zosta prawosawnym metropolit kijowskim (uznany na tem stanowisku przez Wadysawa IV w r. 1635). Wszechstronn dziaalnoci sw podnis Mohya Cerkiew bardzo wysoko. Gdy upadaa szkoa ostrogska, przeszo bero wiedzy cerkiewnej na zao on przez Mohy w r. 1631 w Kijowie akademj, ktra zasyna niebawem nietylko z teologicznej nauki. Unja brzeska sprawia, e hierarchja prawosawna pocza zajmowa si ludem Rusi poudniowej, a w .szczeglnoci Kozakami z Naddnieprza, Zaporo cami. Na tych zwrci uwag bli sz sam Fanar. Zaporo cy, jako wojsko stae na stepach pomidzy rubie ami Rzeczypospolitej a Tatarami (krymskimi) i morzem Czarnem, stanowili dla Porty wa ny objekt polityczno-wojenny. Polska moga utworzy z nich walne pogranicze wojskowe, powiksza ich watahy w nieskoczono, bo materjau byo w brd, kolonizowa nimi step coraz dalej (futorami), mie z nich znakomit stra przedni i ustawiczne pogotowie. onierz by to niezrwnany, o czem wiedziano w Stambule z wypraw, ktre Kozacy przedsibrali czsto samowolnie na kraje tatarskie i tureckie, nie pytajc krla ni wojewody. To samo robili te Doscy, bo up z takiej wyprawy, urzdzonej miao a niespodzianie na pewn okolic, stanowi o ich dobrobycie na cae lata. Tak moskiewskie rzdy, jak polskie, musiay karci surowo t samowol, bo to grozio sprowadzeniem wojny tureckiej w por najmniej po dan. Tego Kozak nie rozumia; za mao posiada inteligencji, a zreszt c go to obchodzio? On zarabia wojenk; je eli krl czy car chc, eby nie urzdza wypraw po upy, tylko wtedy, kiedy im pozwol, niechaj si postaraj o ich utrzymanie wygodne! To te militarnie urzdzona Moskwa atwiej od pocztku dawaa sobie rad z Kozakami i atwiej moga ich strawi, ni unikajca militaryzmu Polska.

77

Zdawao si wanie przez jaki czas, e Polska utrzyma regestr kozacki bardzo du y i tem przyswoi sobie Kozakw, bo zanosio si na wielkie wojny tureckie. Od ywia duch krla Stefana w krlewiczu Wadysawie, a ju za Zygmunta III zaczy si wojny tureckie. Wobec tego zale ao Porcie na tem, eby wznieci niezgod midzy Polsk a Kozakami, do czego nadawaa si kwestja wyznaniowa. Interesy kalifa czyy si z interesami patrjarchy schizmatyckiego. Nie po raz pierwszy stawali si patrjarchowie carogrodzcy agentami sutaskimi, a sutan protektorem prawosawia, nietylko na Bakanie. Wrd takich okolicznoci wstpowa po ojcu na tron polski i litewski Wadysaw (IV) w r. 1632, krl miy Kozakom, bo wo y cae swe panowanie w spraw tureck i mia plany wielkich wojen, w ktrych wyznacza wybitn rol Zaporo com. Ze zmian tronu w Polsce przestawa obowizywa rozejm dywiliski, ktrego termin upywa waciwie dopiero za dwa lala. Moskwa, osdzajc zmian tronu, wedug poj wschodnich, jako por zamieszek wewntrznych, a wic jako nieuchronne przesilenie i osabienie, urzdzia zaraz po mierci Zygmunta III wielk wypraw na Litw. Zajli Nowogrd Siewierski i przystpili do obl enia Smoleska. Nowy krl mg dopiero w nastpnym roku ruszy z odsiecz, ale te w lutym 1634 r. zmusi ca armj moskiewsk do kapitulacji, poczem pokojem, zawartym w Polanowie, musia Micha Romanow zrzec si na stae ziem, utraconych rozejmem dywiliskim. Wadysaw zrzeka si zato tytuu carskiego, ktrego dotychczas u ywa. Odtd powica si krl cakowicie sprawie tureckiej. Skoczy si epizod stara o cilejszy stosunek prawno-pastwowy, o unj midzy Polsk i Litw a Moskw; skoczya si zarazem ingerencja Polski i Litwy w dzieje carstwa moskiewskiego, a zaczyna si ingerencja w kierunku przeciwnym. Skoczya si pierwsza w historii polskiej prba syntezy dwch kultur; jakie za wydaa owoce, zobaczymy w nastpnym ustpie.

XVII. WOJNY KOZACKIE.

(1634-1682.) Wojny tureckie zaczy si jeszcze podczas ostatniej moskiewskiej, w r. 1633. Sutan, majc wiadomoci, e jest w toku wiksza akcja, przeciw Turcji, wola sam wszcz dziaanie zaczepne, co atoli dla braku przygotowania spezo na niczem, i w r. 1634 musia sutan Amurat IV zarzdzi odwrt. Obie strony, zawierajc pokj, miay na myli zyskanie kilku lat, celem poczynienia dokadnych przygotowa. Przez ten czas pragny obie strony pokoju szczerze, a wic zabezpieczay si umow od obustronnych wzajemnych napaci swych przednich stra y: Tatarw i Kozakw. Regestrowi Kozacy, krlewscy onierze, byli posuszni krlewskiemu zakazowi, a celem utrzymania w ryzach niesfornych nieregestrowych wystawiono nad Dnieprem forteczk Kudak. Dwa bunty, wybuche z tego powodu, stumi elazn rka knia ruski, Jeremi Winiowiecki. cito dwch przywdcw kozackich: Sulim i Pawluka. Nie mo na byo dozwoli, eby istniao w pastwie wojsko stae, nie podlegajce rzdowi, tote sejm postanowi rozwiza przymusowo organizacj nieregestrowych siczy. Bya na to w prawie polskiem dobra rada, mianowicie osadzenie Kozakw po krlewszczyznach na prawie onierskiem - ale mo nowadztwo ruskie wystarao si o sposb inny, odpowiadajcy ich osadniczym interesom:

78

uchwalono w r. 1638 zamieni Kozakw nieregestrowych na w chopy obrcone posplstwo, t. j. odda ich w poddastwo na folwarki. Odtd nie byo dnia na Ukrainie bez zatargw i wzajemnych gwatw. W tem krl Wadysaw, przygotowawszy ju pocichu niejedno do swych tureckich planw, ogasza, e powiksza regestr kozacki z 6.000 na 12.000. Potrzebowa krl tedy 6000 nowych ochotnikw na regestr, t. j. na od pastwa; zgosio si za cztery razy tylu: 24.000! Mia wic krl 30-tysiczne wojsko kozackie, a widocznem byo, e mgby ich mie i 60.000. W razie du szego okresu wojennego Kozacy ci byliby nagradzani przez krla nadaniami ziemi, a w takim razie wytworzyaby si z nich warstwa nowa, oniersko-szlachecka. Przera enie pado na mo nowadcw ruskich. A eby obrci wniwecz wzmo enie kozaczyzny, rozpucili pogosk, e krlowi nie o wojny tureckie chodzi, ale chce mie armj sta, nie obywatelsk, a eby zaprowadzi rzdy absolutne. Sejm roku 1647 kaza regestr kozacki zmniejszy do 6000 gw, jak bywao przedtem. Trzebaby tedy byo rozbroi 24.000 Kozakw, a tego krl nie myla robi. Rozbroi ich daoby si tylko, wysyajc wojsko regularne przeciw nim, co stanowczo byo wykluczonem u krla Wadysawa. Ale nawet nie kaza im rozej si, gdy wyczekiwa wanie sposobnej chwili, eby wyda rozkaz cakiem inny, a to ruszenia na zdobycie Krymu. Wszystko byo przygotowane, chodzio niemal ju tylko o ostatnie zarzdzenia. A eby je wyda, przywoywa krl do Warszawy przywdcw kozackich zaufaszych. Nale a do ich liczby Bohdan Chmielnicki. By to szlachcic polski (herbu Habdank). Ojciec jego przyby z Mazowsza na Ukrain za chlebem i by podstarocim, t. j. ekonomem u Koniecpolskich w Czehryniu, a nastpnie wstpi do regestru kozackiego, zosta setnikiem, wkocu otrzyma od Koniecpolskich futor Subotw w u ywalno. Syn, Bohdan, wychowany po polsku i katolicku u Jezuitw w Jarosawiu, wpisa si rwnie w regestr. W r. 1620 w nieszczliwej bitwie z Turkami pod Cecor ojciec poleg a syn dosta si do niewoli. Wrciwszy po kilku latach, zosta pisarzem obozowym kozackim i gospodarowa w pozostawionym sobie przez Koniecpolskich Subotowie. W rzeczach wiary by obojtny, w przeciwiestwie do swego ojca; o eniwszy si z prawosawn, pozwala matce dzieci w prawosawiu wychowa; nigdy jednak nie przeszed formalnie na prawosawie. Owdowiawszy, chcia eni si powtrnie, lecz ubieg go szczliwszy konkurent, wczesny podstaroci czehryski, Czapliski. Wynikny std kwasy, ktre skoczyy si odebraniem Subotowa. Dyszc zemst, postanowi Chmielnicki sprowadzi na Czehry jaki oddzia plondrujcych Tatarw, eby zrujnowa Czapliskich; jako wyjecha na Krym. Turcy i Tatarzy mieli swoich szpiegw - nie byo im tedy tajnem, e Chmielnicki jedzi do krla do Warszawy. Zaj si te pisarzem kozackim sam han, goci w Bachczyseraju, a wywiedziawszy si od niego, co potrzebowa, da zna do Stambuu. Celem zapobie enia akcji krla Wadysawa, Fanar i Porta, zjednoczone w d noci do zniszczenia katolickiej Polski (jak ju zniszczone byy Wgry), postanowiy wznieci na Rusi poudniowej wojn religijn prawosawia przeciw katolicyzmowi, a Kozakw u y za narzdzie. Chmielnicki jedzi po kilkudziesiciu plondrownikw tatarskich, ktrzy by zrujnowali Czehry, a potem wrcili, skd przyszli - i nie myla o adnych dalszych nastpstwach ni planach; wraca za z Bachczyseraju z obietnic, e zostanie ksiciem panujcym na Ukrainie pod tureckiem zwierzchnictwem, je eli wznieci bunt kozacki. W ten sposb ci sami Kozacy, ktrzy mieli wyprawi si na Krym i wojowa nastpnie z Turcj, stan si tarcz Turcji przeciw akcji tureckiej z polskiej strony, gdy wojna domowa sparali uje Polsk. 79

Wraz pojawiy si na Ukrainie setki popw wdrownych, agentw tureckich z rozkazu Fanaru. Pod eganiom ich dopomg ci ki bd, popeniony przez hetmana Mikoaja Potockiego, ktry samowolnie, bez rozkazu krlewskiego, j Kozakw rozbraja. Nale a do tych mo nowadcw wschodnich, ktrzy nie chcieli wojen tureckich, nie chcieli wybrze y czarnomorskich, byle nie powiksza regestru kozackiego, eby nie umniejsza iloci rk roboczych do swoich folwarkw. Kozacy, zaczepieni, stawili si wojsku krlewskiemu i dnia 15 maja 1648 r. zadali mu klsk nad rzek na Dzikich Polach, zwan temi Wodami. W drugiej bitwie walczyo ju obok Kozakw kilkanacie tysicy Tatarw; hetmani, wielki i polny, dostali si do jasyru; a w trzeciej cae wojsko koronne poszo w rozsypk. Tatarzy ogosili, e ka dy prawosawny, ktryby nie stawi si pod chorgwie Chmielnickiego, bdzie wzity w jasyr. Pod tym terorem wzrosy siy Chmielnickiego szybko do l00.000 gw. A eby wy ywi te tumy, musia rusza dalej, w kraje lepiej zagospodarowane. Dotar a pod Lww, gdzie wymusi 200.000 talarw, gro c rabunkiem. Cign dalej, dotar pod Zamo; std odeszli Tatarzy, nie potrzebujc ju turbowa si o Krym. Cay ten pochd odbywa Chmielnicki podczas bezkrlewia, gdy krl Wadysaw IV umar na pity dzie po bitwie nad temi Wodami. Prymas wyprawi do Chmielnickiego goca pod Zamo z zapytaniem, czego da; odpowiedzia stosownie do uo onego w Bachczyseraju programu, e da od sejmu zniesienia unji brzeskiej - jak gdyby sejm mg stanowi w rzeczach wiary. Kiedy wybrany krlem Jan Kazimierz kaza Kozakom wraca na Ukrain, Chmielnicki usucha. Tam czeka na niego atoli wysannik turecki, w patrjarcha jerozolimski, Teofan. Wje d ajcego do Kijowa Chmielnickiego powita jako ksicia Rusi. Skoro Chmielnicki tytuu tego nie wypar si, musia krl ruszy przeciw niemu. Tym razem Kozacy ponosili klsk za klsk, pki znowu Tatarzy nie popieszyli im z pomoc. Pod now groz jasyru urosy siy Chmielnickiego do 260.000 gw. Ledwie pit cz tej rzeszy stanowili Kozacy, a 4/5 byo motochu, ktrego zachowanie si w obozie i w walce skadao si z pasma bezecestw. Dzika tuszcza liczb sw raczej zawadzaa ruchom wojskowym. W 15.000 wojska wytrzyma Jan Kazimierz w obozie pod Zbara em 20 szturmw kozackich, i walka byaby si zakoczya klsk rzekomej kozaczyzny, gdyby nie turecka nad ni opieka. Porta wyprawia 100.000 Tatarw na pomoc, skutkiem czego zawahay si losy wojny. Zawarto ugod pod Zborowem, na warunkach, ktre odjyby na przyszo wszelk mo no walk, gdyby naprawd chodzio o spraw kozaczyzny lub prawosawia - a nie o turecki interes. Ugoda zborowska 1649 roku podnosia regestr wojska zaporoskiego do 40.000 gw, a Chmielnicki zosta tego wojska hetmanem. Wszyscy regestrowi otrzymywali prawa szlachty polskiej, a krlewszczyzny trzech wojewdztw: bracawskiego, kijowskiego i czernihowskiego, wyznaczono na nadania dla nich. W tych trzech wojewdztwach tylko prawosawni mogli piastowa urzdy, Jezuitom za i ydom zakazano tam przebywa. Jak wobec takich warunkw mogy wojny kozackie wybuchn ze zdwojon zaciekoci, i to zaraz po ugodzie, zanim mo na byo choby zarzuci cokolwiek drugiej stronie? Tego samego jeszcze roku 1649 porozsya Chmielnicki listy do hana, do sutana, do krla szwedzkiego i do cara, wzywajc do najazdu na Polsk. Tumaczy si to faktem, e wobec niesychanej przewagi liczebnej motochu nad ywioem waciwym kozackim w armji Chmielnickiego, posiad on sam wadz despotyczn; nie chcia za poprzesta na hetmastwie, spodziewajc si zosta ksiciem panujcym. Jako sutan przysa mu dyplom na ksicia Rusi pod swojem zwierzchnictwem, przykazujc Tatarom, eby si stawili na ka de wezwanie nowego monarchy. Par te do nowej wojny motoch, udajcy Kozakw, 80

bo z czego mia si utrzymywa, skoro tylko 40.000 znajdowao umieszczenie w wojsku krlewskiem? Dla tego motochu wojna z Polsk, to raj rabunkw i kufy wdki, stojce zawsze w obozie do dowolnego u ytku; pokj, to praca na roli na kozackich futorach trzech wojewdztw, lub chopstwo na folwarkach ruskich mo nowadcw. Chmielnicki, pragnc dalszej wojny, stan po stronie motochu; jako poziom jego kozaczyzny obni a si coraz bardziej, wpywy i wadza przechodz do niepimiennych rabownikw. W bezporedniem otoczeniu ksicia Rusi panuje ciemnota poczona z pijastwem, sztab Zaporo cw skadaj opoje i bandyci. Mino sporo czasu, zanim przeciw takiemu pojmowaniu sprawy kozackiej zd ya zorganizowa si opozycja. Jak zaznaczono wy ej, do najazdu na Polsk wezwa Chmielnicki tak e cara moskiewskiego. Sprawa wchodzi w nowe stadjum. Dotychczas tylko kalif muzumaski broni czystoci wiary na Ukrainie, a wojny kozackie potrzebne byy, eby odwrci od Turcji niebezpieczestwo... wyrzucenia z Europy. Odtd wyania si nadto cel inny: eby Moskwa uznan bya zwierzchniczk wszelkiego prawosawia. Miao si to w ostatecznej konsekwencji zwrci przeciwko Turcji, lecz narazie tyczyo si tylko prowincyj polsko-litewskich, i byo dla tureckich interesw po danem, jako osabienie Polski - tego pastwa, ktre ukadao wci projekty ligi przeciw pksi ycowi. Odtd czyy si na dugo interesy Moskwy a Turcji przeciwko polsko-litewskim. Carem by od r. 1645 syn Michaa Romanowa, Aleksy Michajowicz (1645-1676). Rzdy jego odznaczay si cigoci celowego dziaania. Bo te jego wielki bojar utrzymywa si przy wpywach przez lat 30! By nim sprzyjajcy owiacie, i tem bdcobd zasu ony, Morozow, dozorca i wychowawca Aleksego, a nastpnie jego wyrczyciel w rzdach osobistych. Trwao stanowiska zawdzicza tej okolicznoci, e by wdowcem, gdy wychowanek jego zosta carem i eni si. Nie usuna go nowa fala ludzi na czasie (wremiannikami zwano ka dorazowych nowych powinowatych carw), Miosawskich, gdy sam po eglowa z nimi, polubiajc rodzon siostr carycy. Naczeln zasad polityki stao si na nowo, eby wszystko byo jak w Moskwie - a po raz pierwszy zabrano si do tego drog prawodawcz. R nice praw lokalnych, tradycje prawa zwyczajowego znoszono, a celem wprowadzenia zupenej jednostajnoci we wszystkich prowincjach wysadzono komisje kodyfikacyjn, zo on z trzech kniaziw i dwch djakw. W ten sposb i w tym celu powstao Uo enie carja Aleksieja, ksiga praw, majca obowizywa wszdzie, dokdkolwiek siga panowanie carskie, a niwelujca wszystko do strychulca moskiewskiego. Car Aleksy, wezwany w r. 1649 przez Chmielnickiego do spki przeciw Litwie i Polsce, posa do Warszawy z daniem odstpienia wojewdztwa smoleskiego. Byo to wypowiedzeniem wojny jednak e zaburzenia we wasnem pastwie zniewoliy cara, e musia wyrzec si jeszcze najazdu na Litw, odkadajc wypraw do czasw sposobniejszych. Carat moskiewski przechodzi tak e przez przesilenie, i to w zasadzie gorsze, ni w Polsce, bo nie z zewntrznych zawika wynike, lecz majce rdo w samej e istocie moskiewszczyzny. Po przesileniu agrarnem, jeszcze wcale nie ukoczonem, wybucho miejskie, a na podkadzie podwjnym, ekonomicznym i religijnym, rozdwoiwszy spoeczestwo, wywoawszy wojn religijn, a nadto miaa Moskwa kwestj kozack podobnie , jak Polska i wcale nie w mniejszych rozmiarach. Szczciem dla caratu ka dy z tych pierwiastkw opozycji dziaa oddzielnie, akcja ich nie bya nigdy rwnoczesn. Nie byo porozumienia, wybuchy byy spontaniczne, ywioowe, bez oblicze, bez planu, pozbawione adu i skadu. Militarne urzdzenie pastwa miao to do siebie, e podatki musiay nieuchronnie r szybciej, ni ekonomiczna mo no ludnoci. Morozow rzuci si do fiskalizmu azjatyckiego, znanego dobrze 81

orjentalnym despocjom, a mianowicie do fiskalizmu... handlowego. Cae gazie handlu uznano za monopole carskie. Wywoao to straszliwe zamieszanie w stosunkach ekonomicznych miast, zwaszcza prowincyj pnocnych, i doprowadzio do wojny domowej miast. Sama stolica zbuntowaa si, a Nowogrd W. i Pskw trzeba byo zdobywa na nowo. Trzecia wojna kozacka odbya si jeszcze bez ingerencji Moskwy. Ruszya na Ukrain stutysiczna horda tatarska, a Chmielnicki zebra okoo 200.000 ludu ukraiskiego, pdzonego w szeregi znw grob jasyru, ale roznamitnionego te przez popw, rozpuszczajcych systematycznie wieci, jakoby panowie polscy mieli zaprowadza na Ukrainie gwatem... unj brzesk (o co oni najmniej si troszczyli!). Niebawem stoczono trzechdniow bitw pod Beresteczkiem, dnia 28-30 czerwca 1651 r., najwiksz bitw XVII wieku. W obozie Chmielnickiego bawi Teofan, pewien zwycistwa, bo Tatarzy i Kozacy byli trzykro liczniejsi od si polsko-litewskich. Jan Kazimierz czsto stawa wasn osob i tu rwnie dopisa; pod jego sztandarem odniesiono walne zwycistwo. Obchodzono je uroczycie w Rzymie, w Wiedniu i w Pary u, rozumiejc susznie, e pokonano stra przedni muzumaskiego zalewu, wstrzymanego przez przedmurze chrzecijastwa. Jak na pokonanych, otrzymali Kozacy warunki wietne: krlewszczyzny wojewdztwa kijowskiego na nadania, 20.000 regestru z Chmielnickim, jako hetmanem. Ale on chcia zosta ksiciem panujcym! W tym celu prbowa w r. 1652 zdoby sobie Modawy, a poniewa hospodar tamtejszy zaprzyjaniony by z Polsk, nie mo na go byo opuci, i w takim zwizku spraw wybucha czwarta wojna kozacka. Tatarzy nie popierali tym razem Chmielnickiego, i oto, nie rozporzdzajc grob jasyru, nie zdoa zebra wicej, jak 50.000 zbrojnych - fakt nadzwyczaj znamienny! Z tak uszczuplonemi siami ba si stan do rozprawy i musia szuka pomocy, gdzie si dao. Zwraca si powtrnie do Moskwy i w tej wanie wojnie wystpuje na widowni car. W Moskwie nie pojmowano sprawy od pocztku inaczej, jak jako proste poddanie si wadcy Moskwy, jak w Moskwie, t. j. pod nieograniczon jego samowol, z bezwarunkowem uznaniem wadzy despotycznej. Za dano te , eby cae wojsko kozackie przysigo na wierno carowi, zanim on wda si w wojn. Przysiga ta musiaa by wykonan, bo inaczej Chmielnicki byby zgubiony. udzio si starszyzn kozack, ktra od Polski otrzymywaa prawa szlacheckie, ze to samo przyzna jej rzd moskiewski i e Ukrainie pozostawi samorzd, e nie bdzie si na nich nakada podatkw bez ich zgody, a po miastach nie bdzie carskich urzdnikw, tylko krajowi, autonomiczni, zale ni od hetmana, bezporedniego zwierzchnika kraju, a hetman bdzie z wyboru: sowem, e wszystko bdzie, jak pod krlem, a lepiej o tyle, e regestr carski bdzie wy szy, bo 60.000, i wierze prawosawnej nie bdzie ju grozio adne niebezpieczestwo. W lutym 1654 r. ruszy tedy cay obz kozacki - jak kazano - do Perejasawia, gdzie skada przysig wiernoci przed wysannikami moskiewskimi, poczem poproszono ich, eby teraz nawzajem zaprzysigli imieniem carskiem warunki umowy. Tu spotkao Kozakw to samo, co niegdy Nowogrodzian od Iwana Srogiego: wymiano ich szyderczo i zgromiono surowo, jak mi wymaga przysigi od cara! I tak wskazywa sam pocztek sprawy, e co car, to... nie krl polski! Wojsko Chmielnickiego nie wrcio ju z Perejasawia na Ukrain, lecz wyprawiono je zaraz na Litw, gdzie obok armji moskiewskiej zdobywao Smolesk i Wilno i Poock, ale na poudnie, na Czernihw i Kijw u y car zrazu moskiewskich tylko wojsk, nie majc do kozackich do zaufania. Tymczasem rozszala nad Polsk potop: najazd szwedzki i straszliwy upieski najazd madiarski Rakoczego, zdrada ksicia pruskiego i umowy o rozbir Polski i Litwy. Jesieni 1655 roku bya ju caa Polska w rku Karola Gustawa szwedzkiego. Napozr zyskiwaa Moskwa sprzymierzecw, ale od prawida, e wsplno nieprzyjaciela stanowi o przyjani - zna historja dziwnie liczne wyjtki! 82

Wojujcy rwnoczenie z Polsk Moskale i Szwedzi nie poczuwali si bynajmniej do przyjani politycznej - przeciwnie: wszakto Moskwie grozio ponownie poczenie si szwedzkich z polskolitewskiemi, mogce zdruzgota carat... Poczenie to ju byo dokonane, bo Polska i Litwa uznaway po wikszej czci Karola Gustawa swym krlem. Caa nadzieja Moskwy bya w... powrocie Jana Kazimierza, w przywrceniu odrbnoci tronom dwch linij Wazw. Nastpio jedno z najciekawszych w dziejach politycznych ugrupowa interesw: Na naradzie w Opolu na lsku, miejscu schronienia Jana Kazimierza, zastanawiali si nieliczni pozostali przy krlu senatorowie, w jakiby sposb wydosta skd posikw do walki ze Szwecj. Wojewoda poznaski, Jan Leszczyski, wystpi z projektem, a eby ofiarowa nastpstwo tronu temu, kto dopomo e krlowi do odzyskania pastwa. Projekt przyjto i przedsibrano prby, dajc zna midzy innemi i do Moskwy. Aleksy Michajowicz wzi spraw powa nie pod rozwag. Wszak Radziwiowie podpisali ju unj Litwy ze Szwecj, pod warunkiem, e Szwed pomo e wypdzi Moskw! Wczesn wiosn 1656 r. bawi we Lwowie pose carski, ofiarujc w razie wyboru cara lub syna jego, Fedora, zwrot wszystkich zajtych na Polsce i Litwie ziem, i pomoc do wyparcia Szwedw. Zawarto narazie rozejm dwuletni, od 3 listopada 1656 r., wypeniony pertraktacjami rozwlekemi, ktre atoli nie doprowadziy do rezultatu - bo projekt przestawa by aktualnym, skoro Janowi Kazimierzowi danem byo powrci na tron i Szweda wygna wasnemi polskiemi siami. Nard polski, spostrzegszy, e Karol Gustaw nie myli by krlem elekcyjnym (t. j. wedug dzisiejszych poj konstytucyjnym), uwa a go tylko za najedc i pozby si go szybko. Odkd Karol Gustaw nie panowa nad Polsk, Aleksy Michajowicz przestawa by jej przyjacielem: tote w padzierniku 1658 r. wybucha na nowo wojna moskiewska. Ze Szwecj nastpia zgoda. Aleksy wyda tego roku Szwecji wszystkie zdobycze, poczynione ju w Inflanciech. Ukraina wracaa tymczasem do Polski. Nastpca Chmielnickiego (ktry zmar 1657 r.), Jan Wyhowski, pojedna si z Polsk, zawierajc dnia 16 wrzenia 1658 r. w Hadziaczu umow na nastpujcych warunkach: Z wojewdztw: kijowskiego, bracawskiego, czemihowskiego, urzdza si osobne pastwo ruskie, z wasnem wojskiem, skarbem, wasnemi ministerstwami i urzdami, pod naczelnictwem hetmana z wasnego wyboru - pastwo zwizane unj z Polsk i Litw. Szlachta wszystkich trzech pastw wybiera wsplnie krla i wysya posw na wsplny sejm walny. Szlacht nowego pastwa ruskiego stanowi Kozacy. Po raz wtry w cigu wojen kozackich dostarczano powstajcej narodowoci ruskiej zupenego samorzdu, tym razem nawet wasnej pastwowoci; o ile prawosawie miaoby stanowi zasadnicz cech tej narodowoci, podniesiono sztandar ruski wysoko, skoro zastrze onem byo, e tylko prawosawny mo e tam sprawowa urzd publiczny. Pastwo ruskie posiado wszystkie rodki rzdzenia, armj, skarb, urzdy. Spoeczno ruska posiadaa wwczas wszystkie warstwy, potrzebne do wytworzenia penej narodowoci: wielkich panw, wacicieli najrozleglejszych w Europie latyfundjw, i drobnych wacicieli z futorkw, i ludu roboczego rolnego moc wielk; onierzy wicej, ni jakikolwiek inny nard, bo nawet motloch nauczy si podczas owych wojen organizacji wojskowej; kupiectwa niemao, bo tam ka dy do handlu mia sposobnoci wiele, ka dy niemal Kozak handlowa; wreszcie teraz z Kozakw miaa powsta szlachta, rednia warstwa narodu ruskiego. Ale ta nowa szlachta nie umiaa czyta i pisa, a przez wolnoci kozackie rozumiaa ... prawo nieograniczonego pdzenia wdki. Jednostki, obdarzone pewnym rozpdem kulturalnym, nale ay do wyjtkw. Og by ciemn mas, i ta straszliwa ciemnota sprawia, e na nic wszelkie formy, obmylane przez Polakw w imi zgody. Pozostawieni wasnym rzdom, powodowani ciemnot, rzucili si sami na siebie. 83

Zaczy si teraz wojny domowe pomidzy Kozakami o to, kto ma by hetmanem - a trway te wojny przez lat 22, a do roku 1680. Przez cay ten czas poddawa si jeden hetman Polsce, drugi Moskwie, trzeci Turcji - a bywao hetmanw po dwch, i po kilku nawet naraz. Kozaczyzna utracia wszelk warto, jako pierwiastek wytwarzajcej si narodowoci ruskiej - i nigdy ju poczucia narodowego nie nabya. Wrd anarchji powszechnej tylko motoch czu si dobrze, ale kto tylko cho troch posiada w sobie poczucia kulturalnego, odwraca si ze wstrtem od panujcych stosunkw. Koczya si krtka era narodowoci ruskiej i epizod pastwa ruskiego na tem, e kto nie musia by Kozakiem, kto tylko mg obej si bez tego sposobu zarobkowania, porzuca szeregi kozackie, a peen wstydu z powodu bezecestw, popenianych w wojnach kozackich, ktrym nadawa ton najgorszy motoch, zaciera za sob nawet lady, e mia z tem kiedykolwiek co wsplnego. Ci, ktrzy mieli stanowi szlacht rusk, zaczli tumnie porzuca prawosawie, a przechodzili nie na unj, lecz wprost na katolicyzm. Caa inteligencja ruska i caa warstwa szlachecka Podola, Woynia i Ukrainy polszczya si teraz dopiero tumnie, pod koniec wojen kozackich, i skutkiem tych wojen, nie chcc mie nic wsplnego z ohyd mordu, rabunku i wszeteczestwa, chronic swe poczucie kulturalne pod skrzyda kultury polskiej. Odtd i skutkiem tego prawosawie zostao wiar chopsk na Ukrainie, przy ruskoci zosta ten tylko, kto opuci jej nie mg, t. j lud prosty. Taki by koniec pierwszego we wschodniej Sowiaszczynie poczucia narodowego. Narodowo ruska rozwiaa si w okropnociach wojen kozackich, a wojny te wzmocniy w ostatecznym wyniku polsk narodowo na Rusi poudniowej. Z powodu ugody hadziackiej wypowiedziaa Moskwa na nowo wojn Polsce i Litwie. Przez dwa lata sypay si na Polsk nowe klski, a w r. 1660 Czarniecki odnis wietne zwycistwo pod Lachowicami, a niebawem druga armja moskiewska skapitulowaa przed Jerzym Lubomirskim. Wypdziwszy z Polski, straszliw, nie lepsz od Kozakw dzicz Rakoczego, zawarszy pokj ze Szwecj, zwrcono wszystkie siy przeciw Moskwie i prowadzono wojn ostro, a tak szczliwie, i na sejmie 1661 roku zo ono u stp tronu 103 zdobytych moskiewskich sztandarw. Litw odzyskano. Pokoju jednak nie zawierano. Podtenczas Wyhowski obroni si armji kniazia Trubeckiego (1659), ale Jerzy Chmielnicki, syn Bogdana, wystpiwszy przeciw Wyhowskiemu, przecign swych zwolennikw na stron Moskwy. Ani on nie utrzyma si dugo, a dla osobistego bezpieczestwa musia postrzyc si na mnicha. Nastpny hetman kozacki, Tetera, waha si cigle pomidzy Polsk a Moskw. W dalszym cigu wojny moskiewskiej wyruszy latem 1663 r. sam krl na Ukrain, przekroczy zwycisko Dniepr, w lutvm 1664 r. odnis wietne zwycistwo pod Brjaskiem, a chor y koronny, Jan Sobieski, dotar a do rzeki Worskli. Wyprawa, obliczona na wielk skal, z widokami zawarcia pokoju pod Moskw na warunkach dyktowanych przez zwycisk Polsk, zawioda atoli skutkiem niespodzianego ocieplenia si i tajania wczesnego lodw. Nie chcc ugrzzn z armj wrd bot i roztopw, trzeba byo przerwa wypraw w poowie drogi i w poowie przedsiwzicia. Odtd wojna moskiewska wloka si leniwie - wybucha zato inna: turecka. W spraw kozack wplta si na nowo ten, kto j wywoa: sutan. Nowy po Teterze hetman zaporoski, Doroszeko, podda si Turcji i wszcz zaraz walki z wojskiem koronnem, otrzymawszy 40.000 Tatarw na pomoc. upieska wyprawa, majca stanowi wstp do inwazji tureckiej, signa gboko a w Ru Czerwon. Jan Sobieski, natenczas ju hetman, w 8000 wojska obroni si pod Podhajcami w r. 1667 stu tysicom Tatarw i Kozakw, a gdy wymusi na Tatarach traktat pokojowy, musia i kozacki hetman o tem pomyle, i Doroszeko zerwa z Turcj, a podda si Polsce. 84

Z Moskw zawarto kompromis, dzielc si Ukrain: Rozejmem zawartym 1667 r. w Andruszowie na lat 13, odstpowano Moskwie Smoleska, odbierajc wzamian zato Poock, Witebsk i wszystkie zdobycze, jakie w toku dugiej wojny dostay si w rce moskiewskie w Inflanciech polskich - Ukrain za rozdzielono wzdu Dniepru: co na wschodnim brzegu rzeki, nale e bdzie do cara, co na zachodnim - do krla. Poniewa car nie mg sobie da rady ze sw kozaczyzn, prosi, eby mu wolno byo wprowadzi zaog do Kijowa na dwa lata; pozwolono, a Moskwicin, jak wszed do Kijowa, tak ju z niego nie wyszed. Macierz grodw ruskich dostaa si po wiekach caych, wrd tak zmiennych okolicznoci, w moc pogardzanej niegdy suzdalszczyzny, z ktrej wyrs carat wszystkiej Rusi. Wojny kozackie maj znaczenie niemae w dziejach kultury i dla tej tak e przyczyny, e zacieniy zwizek Kijowa i Moskwy. Dawna wszystka ziemia rostowska bya w znacznej czci osadnictwem poudniowej Rusi, a kijowska awra Peczerska macierz wszystkich monasterw caej Sowiaszczyzny wschodniej. Cerkiew od ywaa i podnosia si, gdy z poudniowej Rusi miaa metropolitw, zawsze z poudnia wychodzio odrodzenie. Nawet pastwowo moskiewska zorganizowan zostaa pierwotnie przez m w, z poudnia pochodzcych. Potem ograniczay si coraz bardziej stosunki, a miay o ywi si na nowo na przeomie wiekw XVI i XVII, w dobie akademji ostrogskiej; nastpna, mohylaska w Kijowie wywieraa ju wpyw bezporedni na Moskw. Poszo to ze studjw cerkiewnych nad tekstami Pisma w. Pojawienie si drukowanych ksig cerkiewnych pocigao za sob nieodzownie kwestj ustalenia tekstw. Ksigi, u ywane na Rusi, okazay si penemi bdw, pochodzcych z omyek przepisywaczy i niedostatecznej znajomoci jzyka u tumaczw; teraz wykrywao si to w miar, jak przygotowywano ksigi liturgiczne do druku. Ju za cara Michaa pojawiy si wtpliwoci, czy nie lepiej pozostawi bdy niepoprawiane, skoro one s ju ... uwicone tradycj. Wszczto wwczas ciekawy i znamienny spr, gdzie wiara czystsza, w Grecji czy na Rusi - t. j. gdzie lepsze rkopisy Pisma w.?! Zwolennikiem teologji greckiej by patriarcha Nikon, dbay wielce o podniesienie studjw teologicznych. Pod tym wzgldem mo na si ju byo i nale ao oprze na tem, czego dokonano w Ostrogu i w Kijowie w zakresie egzegezy. Kijowska szkoa teologiczna wywiera coraz silniejszy wpyw, budzc z drugiej strony coraz wiksze niechci, jako podejrzana w wierze, gdy Kijowczycy ci... umieli po acinie, a opierali si wogle o kultur polsk. Kiedy przenioso si z Kijowa do Moskwy uczone bractwo, ktremu przewodzi Grek Arsenius i Rusin Epifanjusz Sawynekyj (+ 1676), Nikon im powierzy prace nad poprawnem wydaniem ksig cerkiewnych. Na soborze 1654 r. przeprowadzi patrjarcha uchwa co do naukowej rewizji tekstw, ale tem mocniej wystpia nastpnie opozycja poza soborem. Byy dwa rda opozycji. Wprowadzenie poprawnego tekstu, to zaprowadzenie zarazem drukowanych egzemplarzy, a wic przymus oddawania si mczcej nauce czytania i pisania, bez czego tak byo wygodnie i byo si tak e popem! A ju kaznodzieja nadworny, Symeon Poocki - tak e kijowski wychowanek, autor naladowanych z polskiego misterjw scenicznych na tle Pisma w. (+ 1680) - nawoywa, e trzeba dla kandydatw stanu duchownego zakada szkoy! Byy jednak i wzgldy gbszej natury: Pokolenia cae przywyky do pewnych form i wyra e, ktre dla wyznawcw dwojewierja posiaday warto i znaczenie inkantacyj; najmniejsza zmiana grozia odjciem tym formukom cudownej mocy; i poc je zmienia, skoro okazyway si dobremi, skutecznemi przez tyle pokole?! Ze zgroz dowiadywano si, e maj zaj innowacje, e nowatorowie pisuj imi 85

Zbawiciela Isus zamiast Jisus, a egna zaczynaj si trzema palcami zamiast dwoma i t. p. Patrjarcha Nikon pozyskiwa sobie zwolna opinj antychrysta ... Zawrza na nowo a ostro spr o wy szo teologji greckiej lub ruskiej i uderzy o dwr carski. W r. 1658 opuci patrjarcha Moskw, usunwszy si do zao onego przez siebie w okolicy monasteru, gdzie przeby om lat, poczem w r. 1666 wywieziono go nad morze Biae. Szczeglnego rodzaju kompromisem powicono jego osob, ocalajc rzecz sam: tego bowiem roku nakaza car rozesa po eparchjach i gwnych monasterach egzemplarze ksig poprawionych. Miao to ten skutek, e rwnoczenie w rozmaitych stronach carstwa powstaa jawna ju a zacieka opozycja przeciw psuciu wiary prawosawnej. Sfanatyzowani popi i mnstwo osb dotknitych obdem religijnym wdrowao od grodu do grodu, zachcajc wprost do czynnego oporu. Rewizja tekstw staa si kropl, przelewajc dzban. Ndza straszliwa powojenna, gody i choroby przygotowyway grunt do rewolucji. Nastao przesilenie pieni ne takie, i wprowadzono pienidze bronzowe o kursie przymusowym, zamiast srebrnych, a fakt ten mo e da pojcie o nat eniu przesilenia ekonomicznego i stopniu dro yzny! W takich warunkach zaprowadzao si podwy szanie podatkw i wymylano coraz nowe ograniczenia handlu na rzecz monopolw pastwowych! A jednak lud byby milczco przyj wszystko od uwiconej religj osoby carskiej, gdyby nie to, e car wanie dotkn religji... Zaszed jedyny wyjtek, kiedy prawemu Moskalowi godzio si rezonowa co do cara. Psu wiar, stawa si na rwni z Nikonem antychrystem. Nic to nie pomogo, e go skaza na wygnanie i odebra mu godno patrjarsza, skoro nakazywa mody odprawia wedug jego heretyckich ksig. Formuy spoeczne i pastwowe Moskwy musz by osadzone na tle wyznaniowem; wtedy dopiero nabieraj waloru, mocy i ycia. Tak organizacja pastwowa, jako te rewolucja musz mie to podo e - inaczej s bez znaczenia. Opozycja o gd, wyzysk, ruin, o przytwierdzenie do gleby jednych, a zamknicie zarobkw handlowych drugim - zorganizowaa si i zamienia w rewolucj wtedy dopiero, gdy przyczy si do tego wszystkiego moment religijny. Od r. 1668 miaa opozycja gwn kwater w synnem miejscu odpustowem, w klasztorze Soowieckim na dalekiej pnocy. Stamtd szy hasa obrony zagro onej czystoci wiary i tak zacz si razko, czyli rozam, odszczepiestwo. Cae spoeczestwo, caa ludno podzielia si na dwa obozy, bo rozterka sumie podmya wszystkie warstwy. Razko - to dar Ukrainy Moskwie, i skutek wprowadzenia sztuki drukarskiej... Poniewa opiera si o wyrane bdy w tekstach, nie mgby si utrzyma, gdyby owiata szerzya si systematycznie. Ci, ktrzy stali si niewiadomymi bezporednimi sprawcami razkou, Kijowczycy, uczniowie akademji Mohyy, mieli zupen suszno po swej stronie. Gdyby ustay socjalne powody opozycji i gdyby ustpowaa ciemnota, razko ograniczony do kwestji cile teologicznej, nie zabarwionej podkadem spoecznym, nie mgby si utrzyma - a wpywy kijowskie byyby stanowiy w historji kamie wgielny tego, co si nazywa zeuropeizowaniem Rosji. Odrodzenie kulturalne Moskwy mogo wyj skutecznie tylko z tego samego rda, z ktrego wytryskao byo dawniej: z Rusi poudniowej. Ta Ru podlegaa wpywom polskim i wiczya si ju w uczonoci aciskiej, przejmujc si, jakkolwiek zwolna, niektremi pierwiastkami kultury zachodniej. Za porednictwem tej Rusi docieraj do Moskwy pewne rodzaje pimiennictwa ju wiecczcego si, przejmowane z jzyka polskiego. Zachodzi tu stosunek podobny, jak w zakresie wpyww bizantyskich. Jak bizantynizm przyjmowa si dopiero wtedy, gdy go poznano w przerbce wooskiej, podobnie europejsko moga przyj si na moskiewskim gruncie tylko w odpowiedniej przerbce prawosawnej, a tej dostarczy moga tylko 86

szkoa kijowska, wogle Ru poudniowa. Bezporednie wpywy polskie byy wykluczone z powodw religijnych, a zreszt przepa kulturalna bya nazbyt wielka. Nieszczciem dla Rusi moskiewskiej nie utrzymaa si kultura kijowska. Sam Kijw traci ogromnie na przejciu pod bero carskie; odcicie go od kultury polskiej skoczyo si tem, e niebawem nie mia on niczego do udzielenia Moskwie, sam upadszy i popadszy w... moskiewsk ciemnot A na prawobrze nej Ukrainie zamkna narodowo ruska i w nowy szczep europejskiej owiaty, zapowiadajcy si na Rusi poudniowej, a wysyajcy odrole na pnoc. Zmarniao to wszystko, ubite przez bunty kozackie. Tak tedy staa si kozaczyzna nie fundamentem bynajmniej Rusi, lecz jej grobem. Jaki za opaczny wpyw wywrze mia na dzieje Rosji brak waciwego dla niej rda kultury europejskiej, miao si okaza niebawem, gdy Moskwa, przerabiajca si na Rosj, szukaa oparcia kulturalnego poza przyrodzonym do tego terenem. Ju si ten teren usuwa, gdy w r. 1667 zawierano w rozejm andruszowski. Ukady dyplomatyczne ze strony moskiewskiej prowadzi sawny Naszczokin, bojar pskowski, zasugujcy na to, eby go zwa pierwszym w Moskwie Europejczykiem, czowiek nieposzlakowanej uczciwoci, wielki organizator handlu wschodniego, twrca pierwszych statkw na Wodze i na morzu Kaspijskiem. Zbiegiem okolicznoci mo e nie przygodnym miay te statki by zniszczone przez ... Kozakw. Wojny kozackie nie byy bowiem ograniczone do pastwa polskiego, lecz toczyy si rwnie w moskiewskiem, aczkolwiek tam chyba nie grozia nikomu... unja brzeska?! Kozacy doscy urzdzali bunty wcale nie rzadziej od zaporoskich, a doszo w r. 1670 do powszechnej po ogi kozackiej w pastwie moskiewskiem, pod wodz Stjenka Rjazina, twrcy spoecznoci wojskowej, nie ustpujcego bynajmniej Bogdanowi Chmielnickiemu. Rzecz bya ta sama, a tylko trafia na inne okolicznoci. Rjazina nie wyzyskiwali ocienni do swych celw politycznych, i wszystko odbyo si, jako sprawa wewntrzna moskiewszczyzny; nie wytwarzao si te na wschodnim terenie kozaczyzny adne poczucie narodowe (ni odrbnoci, ni wsplnoci narodowej), ani nie towarzyszya tym ruchom adna agitacja religijna. W buntach Kozakw doskich wystpuje niezmcony ubocznemi wpywami objaw orjentalnego ycia zbiorowego, a mianowicie tworzenie spoecznoci politycznych na tle organizacyj wojskowych, su cych zarazem jako podkad ekonomiczny. Stjenko Rjazin wystpuje jako wybawca od godu, ktry nawiedzi dorzecze Donu. Zebrawszy znaczny zastp kozakw i niekozakw, wskazuje im sposb do ycia, wiodc ich na zdobycie Azowa, nastpnie urzdzajc wyprawy upieskie wzdu dolnej Wogi, wkocu w krainach nad Uralem (Jaikiem); kaza si okupywa ludom od granic Persji do redniego biegu Wogi. Garnli si do niego ochotnicy sowiascy, tatarscy i z pord Jugry; po kilku latach rozporzdza armj krociow i pocz posuwa si miao coraz bardziej ku zachodowi. Naruszy granice bezporedniego panowania carskiego, a wojska carskie okazyway si dugo bezsilnemi wobec niego, bo lud chwyta wojewodw; i wysannikw carskich i odstawia ich w wizach do obozu Rjazina, onierze za przechodzili wprost ha jego stron; Gdziekolwiek hufce kozacze natrafiy na razko, zyskiway odrazu zwolennikw gorliwych, zrzucajcych z ich pomoc jarzmo antychrysta; jeszcze lepszym atoli agentem by gd. Ju powstawao nowe pastwo przeciw Moskwie; Stjenko Rjazin panowa w Carycynie, Astrahaniu, Saratowie, w Samarze, Tambowie, Penzie, a tu pod Ni ny Nowogrd. Im bli ej Moskwy, tem bardziej rewolucyjnym stawa si ten ruch, wchaniajc w siebie coraz wicej ywiow opozycyjnych, ktrym chodzio nietylko o dogodniejszy wedug ich poj i milszy sposb do ycia, ale o to, eby u nich nie musiao by, jak w Moskwie. Od r. 1668 razko buntowa si jawnie, a szerzy si i w armji. Monaster Soowiecki posiad wasn zaog z onierzy wyprawionych na poskromienie mnichw; zamieni si w fortec, ktra przez om lat urgaa obl eniom. Ka de niepowodzenie carskich oddziaw stawao si hasem do nowego 87

oporu to w tej, to w owej stronie caratu. Sama Moskwa staa si ponownie widowni rozruchw, ktrych ofiar padli Miosawscy; przywrcenie spokoju odbyo si kosztem 7000 ofiar, wizionych i wieszanych. Wrd takich okolicznoci posuwa si bunt Rjazina ku pnocnemu zachodowi, zmierzajc na Moskw, skd podaby rk Soowieckim obl ecom, a wtedy cay carat zamieniby si w jeden obz rewolucyjny. Z buntem Rjazina poczyna czy si razko, a ju zbiega do niego lud wiejski, przytwierdzony do gleby. Zanosio si i w caracie na wojny kozackie z podkadem agrarnym i wyznaniowym. Zagra aa ruina wszystkim bojarom, caej wasnoci ziemskiej wogle, nietylko wielkim panom, a zarazem nieuchronna w takim razie ruina caego dotychczasowego ustroju spoecznego i pastwowego. Tote pastwo i spoeczestwo bojarskie zdobyo si na wysiek w obronie swego istnienia. W r. 1671 wystawiono wreszcie armj do siln, z ktr Jerzy Barjatynskij pokona Rjazina pod Symbirskiem. Uciekajcego dognano w stepach i pochwycono; skoczy wcale inaczej ni Chmielnicki, bo na szubienicy w Moskwie. Rewolucja trwaa wprawdzie jeszcze przez kilka lat, lecz z roku na rok przygasaa, cigana z najwiksz bezwzgldnoci. Tego roku 1671 dalszy cig sprawy kozackiej w Polsce przemieni si w now wojn polsko-tureck: Doroszeko podda si bowiem Turcji. Pomimo synnej wyprawy Sobieskiego na czambuy tatarskie, wojna skoczya si haniebnym pokojem buczackim 1672 r., moc ktrego Podole wcielono bezporednio do pastwa tureckiego, Ukraina za dostawaa si Doroszece pod zwierzchnictwem sutana. W ten sposb spenio si pierwotne marzenie Chmielnickiego: odrbne pastwo na Ukrainie z aski sutana. Wojna religijna ukraiska spenia wreszcie swe zadanie... wobec kalifatu. Dalsza akcja wojenna Sobieskiego (krla od r. 1674) doprowadzia do odzyskania Ukrainy w traktacie rawiskim 1676 r. (reszta wrcia do Polski wraz z Podolem dopiero w r. 1699, pokojem karowickim). Na pozostawionej sobie prawobrze nej Ukrainy wysugiwa si Doroszeko nadal Turcji. Od steru nawy moskiewskiej ustpi ju Morozow, ustpi i Naszczokin, usunwszy si sam do klasztoru na dewocj, eby uj gorszemu losowi. Car owdowia, eni si na nowo, a to stanowio nieodwoalnie o zmianie ludzi na czasie. Z now caryc, Natalj Naryszkinwn, obejmowa rzdy jej wuj, Matwiej. Zmiana bya zreszt czysto osobist spraw, a w kierunku rzdw nie zmieniao si nic. Matwiej by w szczeglnoci zwolennikiem owiaty zupenie tak samo, jak Naszczukin, a lgn do kultury europejskiej niemniej od swego poprzednika. Caryca Natalja zerwaa z tatarskim obyczajem haremowym, a na carskim dworze zaczto goli brody i urzdza przedstawienia teatralne. Wszyscy trzej wielkorzdcy Aleksego sprowadzali cudzoziemcw, ilu tylko zdoali zebra do su by pastwowej. Wochw atoli oddawna ju nie byo, a Polakw nic przyjmowano nigdy. Znikaj cakowicie cudzoziemcy katoliccy; przyjmuje si na carsk su b tylko nieprzyjaci papizmu, protestantw. Stosunki ograniczaj si do pnocnej Europy; werbuje si majstrw, in ynierw, oficerw w Szwecji, w pnocnych Niemczech, w Holandji i w Szkocji. Jest ich sporo; pod Moskw zao ono dla nich now osobn osad, t. zw. Sobod Niemieck. Z powodu niechci do katolikw nie korzysta Moskwa z gwnych ognisk postpowej sztuki wojennej: z Hiszpanji, Francji i ssiedniej Polski, skutkiem czego armja moskiewska popada znowu w zastj. Wyborn szko mogaby stanowi Szwecja, ale stamtd instruktorw wojskowych nie otrzymywano, bo pachnoby to zdrad wasnego pastwa; podobnie nie byo nigdy polskich oficerw na su bie moskiewskiej, chocia w Polsce bywali oficerowie prawosawni.

88

W ostatnim roku ycia cara Aleksego podda si monaster Soowiecki, zdobyty nareszcie. Nastao tem sro sze przeladowanie razkou, ktre sro yo si coraz bardziej za jego syna, Fedora Aleksiejewicza (1676-1682), ktry wstpi na tron pacholciem 14-letniem, a zstpi do grobu 20-letnim zaledwie modziecem. Matwiej poszed na wygnanie, a Miosawscy stali si na nowo ludmi na czasie. Przedu ono z Polsk rozejm andruszowski na dalszych lat 13, zaco miano zwrci Sobieskiemu Siewierszczyzn, ale kilka tylko powiatw zwrcono; reszta ugrzza w obietnicy. Stosunki z Doroszek zapltay i Moskw z kolei w wojn tureck, pomylnie na szczcie toczon. Rozejm, zawarty w Bachczyseraju w r. 1681, przyznawa wschodni brzeg Dniepru w zupenoci Moskwie, Turcy stamtd ustpowali, a Doroszeko musia zrzec si hetmastwa. Wojny kozackie skoczyy si.

XVIII. WTRA WALKA O BATYK I REFORMA BIUROKRATYCZNA.

(1683 -1725.) Wojny kozackie stanowi przeom w dziejach kultury europejskiego wschodu co do kierunku pochodu wpyww kulturalnych. Przez pierwsz potowe XVII wieku spywa jeszcze po dawnemu kultura zachodnia przez Polsk na Litw, na Ru litewsk i ukrainn, ta za oddziaywa na Moskw - a w drugiej poowie wieku poczyna si zmiana radykalna, okoo roku 1700 ju dokonana: Kijw znajduje si pod wpywem moskiewskim, a Polska podlega cakowicie wpywom Litwy i Rusi, wpywom wschodnim. Odwrotnemu temu porzdkowi rzeczy dopomagaj walnie stosunki ekonomiczne. Jest to okres upadku miast, tej oznaki niewtpliwej ruiny ekonomicznej pastwa polskiego. Na tle powszechnej ndzy przemienia si demokratyczna Polska na arystokratyczn i to bez jakiejkolwiek zmiany ustaw, skutkiem odmienionych warunkw spoecznych. Znaczenie polityczne idzie z reguy za majtkiem, a im ubo szy og, im ni sza majtkowa przecitna, tem wiksza potga bogaczy. rednia szlachta, wodzca rej w Polsce od Kazimierza Jagielloczyka, schodzi do trzymania si paskiej klamki. Najbogatsi dochodz niebawem do takiej przewagi politycznej, i rzdy staj si faktycznie ich wycznoci. Tych najbogatszych nie byo cakiem w Polsce etnograficznej; siedzib ich Litwa i Ru! Ustaje te stopniowo wpyw polityczny i spoeczny Polski na Litw i Ru, a rosn szybko wpywy w kierunku odwrotnym. Polska orjentalizuje si pod wielu wzgldami - czego zewntrznym wyrazem przywdzianie stroju wschodniego. Zarazem pogr a si Polska w ciemnot, wzrastajc coraz bardziej a do poowy XVIII wieku. Zanikao, wygasao wysunite najdalej na wschd ognisko kultury, europejskiej przynajmniej porednio, akademja kijowska. Za Fedora Aleksiejewicza powstaje natomiast w Moskwie akademja sowiasko-grecko-aciska, t. j. szkoa, w ktrej uczono nietylko pimiennoci cerkiewnej, ale te jzyka greckiego, niezbdnego do studjw teologicznych w onie Cerkwi - i nadto jeszcze aciny, ktrej studjum stanowio jedyny ju powd, dla ktrego modzie moskiewska udawaa si do Kijowa. Wprowadzajc acin w swojej akademji, emancypuje si Moskwa cakiem od Kijowa. Niebawem je d ono z Kijowa do Moskwy (Petersburga) po wy sze wyksztacenie. Moskiewska szkoa dostpn bya od pocztku tak e dla modzie y, nie majcej zamiaru wstpowa do stanu duchownego. wieckich uczniw dostarczaa jej obficie przedsibrana w tym wanie czasie reforma biurokracji moskiewskiej: tylko bowiem jej wychowankowie mogli liczy z reguy na otrzymanie wy szych stanowisk. Biurokracja rozrastaa si i wzmagaa w sposb zaiste straszliwy, ktrego przykadu szuka nale aoby a w prardle tego surogatu kultury, w Mongolji! Rzdzce krajem rody na czasie, o ktrych 89

mo naby powiedzie, e przy eniay si do samoder awja, same niepewne nigdy wasnego jutra, miay w tem interes, eby spycha jak najni ej rody kniaziowskie, a podnosi natomiast biurokracj. Ogarna te ona pod koniec XVII wieku wszystkie ju dziedziny ycia, wymylajc sobie coraz nowe zajcia, niezbdne rzekomo dla pastwa. Byo ju okoo 50 prikazw, t. j. wydziaw rzdowych do najrozmaitszych spraw, a ka dy z nich gsto zaludniony su cymi bojarami i djakami, z mnstwem urzdw podlegych sobie na prowincji. Inteligencj prikazw stanowili djacy, ale nie oni stali na czele, ani nawet nie kierowali biurami poszczeglnemi po grodach obszernych prowincyj carstwa: od tego byli bojarowie, chocia zazwyczaj nie umiejcy czyta i pisa. Dostojnicy biurokratyczni pochodzili wobec przymusu su by z dostojnych rodw, a o obsadzeniu stanowiska rozstrzygao w zasadzie miestniczestwo. Zasady tej przestrzegano tak cile, e doprowadzia ona administracj wkrtce do absurdu - i nie byo innej rady, jak zasad obchodzi. Coraz czciej ogaszano, jako w pewnej gazi su by bd nadawane posady bez miejsc, t. j. djakom czy bojarom zdatnym do danej roboty, bez wzgldu na urodzenie. Wyjtki takie zdarzay si coraz czciej, z koniecznoci - a dodaway znaczenia i przydaway zaszczytw nie bojarom, lecz djakom. Rozronita biurokracja stanowia si, z ktr musia si ju liczy samodier ec. W chwilach przeomowych car zwouje istne sejmy biurokracji swojej. S to t. zw. sobory ziemskie, na ktre zje d a z urzdu wy sza biurokracja, tak bojarzy (wycznie pozostajcy w su bie!), jako te djacy, tudzie wy sze duchowiestwo - z wyborw za tylko reprezentanci ni szego duchowiestwa i ni szej biurokracji, o ile uwa ano za stosowne zaprosi ich, co nie zawsze bywao. Od poowy XVI do polowy XVII wieku odbyo si takich soborw ziemskich 17. Kwitny one za cara Michaa, poczem stopniowo zanikay jako instytucja ycia publicznego - ale nie byty nigdy organem ludnoci (reprezentantw ludnoci dopuszczono raz tylko do udziau: w r. 1613) i ani w genezie swej, ni w rozwoju i ustroju, nie posiaday nic a nic wsplnego z zachodnio-europejskiemi instytucjami Stanw Generalnych, sejmw stanowych i t. p. Przestano je zwoywa, bo staway si zbyt krpujcemi dla osb na czasie, ktrym nie umiechao si wspomnienie Adaszewa. A eby mie wobec biurokracji jak najbardziej rce wolne, zdobyto si w r. 1682 na krok stanowczy: zniesiono cakiem miestniczestwo. Byo to zarazem bdcobd po yteczn nader reform. Wtedy te obwieszczono, e pierwszestwo do stanowisk kierowniczych mie bd wychowankowie akademji sowiasko grecko-aciskiej. Wprowadzenie aciny, jako przedmiotu obowizkowej nauki dla kandydatw na dostojestwa duchowne i wieckie - oto wybicie okna do Europy! Prd, wiejcy od carskiego dworu, wywoywa coraz wiksze oburzenie u szerokich warstw, gdzie strzy enie brody uchodzio za grzech, a nauczanie aciny za herezj. Razko nabiera coraz bardziej cech opozycji przeciw wszelkim innowacjom, opozycji kulturalnej, politycznej, ekonomicznej i obyczajowej, opozycji wszechstronnej, zasadniczej, a niepokonalnej adnemi argumentami, adn dziaalnoci, adn logik faktw, gdy opierajcej si na faszywie pojtej podstawie religijnej. Rzd nie zawaha si zastosowa do razkolnikw rodka radykalnego: wytpi ich. Rachuby zawiody, chocia posunito si a do palenia ich na stosie (1681). Mczestwo dodawao blasku sprawie, porywao coraz nowych wyznawcw, wyrobio fanatyzm, dochodzcy do tego stopnia, e sami si podpalali. Przeladowanie pogbiao tylko fundamenty pod cerkiew starego obrzdku, z wasn hierarchi cerkiewna i wieck, oddzielajc si od caego ustroju pastwowego. Szeregi razkou staway si coraz liczniejsze w miar, jak rzd wchodzi na drog, ktr nazwano nastpnie europeizacj Rosji. Mieszaj si najrozmaitsze ywioy opozycyjne, niewiele zreszt majce pomidzy sob wsplnego, a przez r niczkowanie wytwarza si - sekciarstwo rosyjskie nowo ytne. 90

Pierwotny razko skoncentrowa si w staroobriadcw. Po mierci Fedora Aleksiejewicza nastao jeszcze surowsze przeladowanie, podczas ktrego odkryto ju kilka sekt. Car Fedor zmar dnia 27 kwietnia 1682 r. bezdzietnie. Miesic po jego zgonie peen by wydarze : Rodzony modszy brat Fedora, Iwan, drugi syn Marji Miosawskiej, by fizycznie niedo ny i umysowo nierozwinity; krzepkiem zato zdrowiem odznacza si ich brat przyrodni, Piotr, syn Natalji Naryszkinwny, liczcy lat 10. Patrjarcha Joachim sprzyja Naryszkinom, ale partja Miosawskich wymylia pierwsza sposb, praktykowany odtd stale: zapewnia sobie yczliwo... stra y nadwornej, puku strzelcw. Moskiewscy pretorjanie uprztnli z drogi gow rodu Naryszkinw, brata carycy Natalji i szereg innych wybitnych osb, wrd ktrych znalaz mier tak e stary Matwiej, przywoany przez Natalj z wygnania. Mirosawscy wysunli natenczas .siostr rodzon Fedora i Iwana, 25-Ietni Zofj, a eby obja rzdy, jako opiekunka obydwch carewiczw, Iwana i Piotra. Z o f j a A l e k s i e j e w n a (1682-1689) oddaa wadz ulubiecowi swemu, kniaziowi Golicynowi. Wszystkie te zmiany zaszy w cigu jednego miesica, od 27 kwietnia do 30 maja 1682. Natalja z Piotrem musiaa opuci stolic, ale chciano mie j pod dozorem i kazano zamieszka w pobli u Moskwy, we wsi Preobra enskoje, w ssiedztwie Sobody Niemieckiej. Tam mody Piotr poznajomi si z oficerami i in ynierami cudzoziemskimi, sprowadzanymi coraz liczniej, gdy Golicyn dba o rozwj armji. W ten sposb naby Piotr pewnego wyksztacenia technicznego, ktre nastpnie rozszerza przez cae ycie, nie interesujc si zreszt nigdy nauk waciw, nie nabrawszy nigdy pojcia o dociekaniu prawdy naukowej. Podobny by w tem do Iwana Srogiego, ktry tak ceni majstrw, a na dworze swoim mia ca kolekcj uczonych. Podobiestwo sigao gbiej; w tem mianowicie, e od czasw Iwana Srogiego byt Piotr pierwszym dynast moskiewskim, obdarzonym talentem. Na pierwszym planie wczesnej polityki moskiewskiej staa ponownie kwestja dotarcia do wybrze y morskich. Od Naszczokina poczwszy, wysuwa si ta sprawa coraz bardziej, jako najwa niejsza, bo od pomylnego jej rozwizania zawis dobrobyt pastwa, majcego wydatki z powodu militaryzmu niepomiernie wielkie. Nie chodzio nikomu o zbli enie si do Europy w celach kulturalnych, ale o intratny handel z Europ, ktryby mo na prowadzi bezporednio z wasnej przystani. Obojtnem byo, czy ta przysta bdzie na morzu Batyckiem, czy na Czarnem; najlepiej posi j tu i tam! Ktokolwiek mia do czynienia z niedomagajcemi wiecznie finansami pastwowemi, musia nabra przekonania, e bez opanowania jakiego wybrze a morskiego nie dadz si one uporzdkowa. Golicyn sdzi o tem tak samo, a nie bez tendencji sprowadza in ynierw i oficerw marynarki ze Szkocji i z Niderlandw. Mody Piotr obcowa z nimi du o w Sobodzie i Preobra esku, i sam powzi osobiste zamiowanie do marynarki, ktre zostao mu do koca. Golicyn postanowi zwrci si ku wybrze u czarnomorskiemu. W tem tkwia przyczyna decyzji sprzecznej z ca dotychczasow tradycj Moskwy. Przysta na to, czemu sprzeciwiali si wszyscy carowie od XV wieku: na wspdziaanie z Polsk przeciwko Turcji. Okolicznoci byy nader sprzyjajce, gdy Polska pozostawaa wanie w lidze tureckiej z dynastj Habsbursk (odsiecz wiedeska 1683), a wic nacinitoby Turka ze trzech stron rwnoczenie. Zawiera tedy Golicyn z Polsk pokj stay r. 1686 na warunkach rozejmu andruszowskiego (z odstpieniem Kijowa Moskwie na zawsze), zobowizujc si do wypaty 11/2, miljona talarw i do wypowiedzenia wojny sutanowi. Pokj zawarto dnia 3 maja 1686 r., a w sierpniu ruszy Sobieski na Modawj, Golicyn za w stron Krymu. Krl polski dotar do Dunaju, lecz musia si stamtd cofn; krymska wyprawa Moskwy speza podobnie na niczem, chocia przedsibrana wielkiemi siami: 100.000 wojska regularnego i 50.000 Kozakw ze wschodniej Ukrainy pod atamanem Mazep. Nie udaa si rwnie powtrna wyprawa w r. 1689. 91

By to koniec rzdw Golicyna. Piotr liczy ju lat 17, a zdrw, czynny, ambitny, rwa si do rzdw i zachodzia obawa, e mgby sta si niebezpiecznym dla swej urzdowej opiekunki, nie majcej zamiaru skada opieki. O eniono Piotra, eby w Preobra esku mniej myla o Moskwie, i dano mu za on bogaczk opuchinwn, z ktr po ycie byo potem fatalne. Ale z opuchinami porozumieli si Naryszkinowie, bardzo ju dowiadczeni w sprawach na czasie, i Zofja spostrzega wkrtce, e sytuacja jej pogorszya si jeszcze. Nie namylaa si dugo i przygotowaa zamach na Piotra, pozyskawszy do swych zamiarw strzelcw; ale przyszli po jej ajentach ajenci bogatych a szczodrzejszych wida opuchinw, i strzelcy stanli po stronie Piotra, wobec czego Zofja cofna si do klasztoru. Byo to w tym e roku 1689. Formalnie byo carw dwch: Iwan (V) i Piotr, gdy Iwan y do r. 1696, wymieniany w aktach pastwowych skrupulatnie. W rzeczywistoci osoba jego nie wchodzia zgoa w rachub, ani on sam nie okazywa zajcia do sprawowania rzdw. Tylko Piotr Aleksiejewicz, Piotr Wielki (1689-1725) by istotnie carem. Nowy wadca, oddany nadal swym wiczeniom technicznym, ci ar rzdw zostawia dugo opuchinom i Naryszkinom. Dwr carski wiedzie dalej wojn tureck, ale leniwo. Przez sze lat nie robi si nic, nie popiera si niczem Sobieskiego, gdy 1691 r. zdobywa powtrnie Modawj. Dopiero r. 1695 ruszya si Moskwa na nowo, bo ruszy w pole sam Piotr, stajc od tego roku osobicie na czele rzdw. Wyruszyy w r. 1695 dwie armje: jedna pod wodz Szeremietiejewa wzdu Dniepru ku Krymowi, gdy tymczasem drug wid 25-letni Piotr pod Azw. Obl enie nie powiodo si, poniewa dla braku floty nie udao si otoczy miasta zewszd, od ldu i morza. Car trafi na swoj ambicj i swe zamiowanie. Sprowadzi wszystkich swoich Holendrw i Szkotw do Worone a, sam doglda robt i wybudowano w cigu zimy 30 statkw, z ktremi w kwietniu 1696 r. wybra si Piotr ponownie pod Azw i zdoby go w lipcu. Rwnoczenie 80.000 Tatarw wstrzymywao siy polskie, dotarszy 1695 r. a pod Lww. Odparto ich, ale o waciwej akcji wojennej nie mo na ju byo myle. Dogasao te ju ycie wielkiego wojownika, a zacnego m a, ktry nigdy nie wyj szabli z pochwy za z spraw; krl Jan III Sobieski przesta y dnia 17 czerwca 1696 r., na miesic przed poddaniem si Azowa Piotrowi. Piotr wybiera si w sw synn podr po Europie. W marcu 1697 r. wyje d ao z Moskwy wielkie poselstwo, wyprawione do caego szeregu monarchw europejskich; spora dru yna l60 osb, pod przewodem dwch cudzoziemcw w su bie moskiewskiej pozostajcych: Szkota Gordona i Genewczyka Ileforta, a w orszaku jecha z nimi incognito Piotr Michajow, jak oficjalnie kaza si nazywa car podczas podr y. Incognito potrzebne byo ze wzgldw etykietalnych. Car by despot orjentalnego typu, z niezmienionym jeszcze od wiekw grubym ceremonjaem, zasadzajcym si na przekonaniu, e wobec niego nikt waciwie nie jest czowiekiem, a inni monarchowie wszego wiata mog co najwy ej mie zaszczyt by jego podwadnymi. Ceremonja ten, znany dobrze w Europie z poselstw moskiewskich od XVI wieku, su y za przedmiot miechu, a same poselstwa za widowiska zabawne. Odstpi od tego ceremonjau Piotr nie myla, ale poradzi sobie w ten sposb, e wybra si w drog bez adnego ceremonjau, incognito. Orjentalnym rwnie objawem bya ch dotknicia si rk wasn okrtowych warsztatw holenderskich, angielskich i (jak zamierza) weneckich; orjentalne przewiadczenie o cudownoci wasnej monarszej rki. By bowiem Piotr Europejczykiem tylko w zakresie... techniki; lecz nigdy nim nie by wewntrznie, ani te by nie zamierza - podobny do Iwana Srogiego i w sposobie uwa ania swego stosunku do Europy. 92

Zwiedzono Inflanty (niebardzo gocinne!), dwory brandeburski i hanowerski, Holandj, skd w styczniu 1698 r. przeprawiono si do Anglji. W kwietniu zacza si droga powrotna, znw na Holandj, nastpnie przez Niemcy rodkowe do Pragi i Wiednia, skd miano uda si jeszcze do Wenecji, a eby nastpnie wraca do domu przez Wgry i Polsk. W Wiedniu dosza Piotra wiadomo, e Zofja, wyzyskujc jego nieobecno, uknua spisek, a zapewniwszy sobie powolno strzelcw, usuwa z tronu podr ujcego cara, sama ponownie za bero chwytajc. Z Wiednia pod y przeto Piotr prosto do Moskwy, poprzez poudniow Polsk, uprzedziwszy o zmienionym porzdku podr y krla polskiego Augusta II Sasa, z ktrym zjecha si w Rawie Ruskiej (na pnoc od Lwowa) dnia 9 sierpnia 1698 r. Spotkanie to nastpowao nie dla etykiety, lecz przewidziane oddawna, stanowio ostatnie ogniwo w pamie dokadnie nanizanych sieci dyplomatycznych. Nie dla samej ciesioki okrtowej wybra si Piotr w podr , na owe czasy nader uci liw; chcia zbada osobicie, czy i o ile mogaby Moskwa wyzyska stosunki europejskie do swoich potrzeb tak wewntrznych, jako te zewntrznych. Carowie lekcewa yli zawsze Europ, jako zbir krajw, nie posiadajcych zgoa prawdziwej monarchji, skoro nawet w najbardziej absolutnych przysuguj poddanym jakie prawa; czuli si nieskoczenie wy szymi od krlw Zachodu; gardzili nawet Europ, jako pozbawion prawdziwej wiary. Piotr Aleksiejewicz nie celowa prawosawn bogobojnoci, ale ceni prawosawie, jako identyfikujce si z caratem; odczuwa wzgard dla krlw katolickich, tak nieznacznej wadzy, e musz dzieli j z papie em, sami w Kociele bdc owcami, nie pasterzami; w jego oczach byo to znamieniem niesychanej ni szoci. To te szanowa tylko protestanckich wadcw, za to, e s nieprzyjacimi najwikszego w jego mniemaniu wroga monarchizmu, papie a, ukracajcego wadz krlw tak zuchwale w dziedzinie, ktrej donioso rozumia doskonale. Papiestwo - to dla Moskwy ukrcenie despotyzmu, a zatem instytucja rewolucyjna i antyspoeczna! O protestantyzmie by Piotr poinformowany wybornie od modoci przez oficerw ze Sobody Niemieckiej, i dlatego te caa podr skierowana bya przedewszystkiem do pastw protestanckich: tam mia Piotr do zaatwienia interesy natury politycznej, wewntrznej i zewntrznej - podczas gdy Wiede, Wenecja, Warszawa miay mu by potrzebne tylko w sprawach zewntrznych, nie nadajc si, jego zdaniem, z powodu katolicyzmu, na jakiekolwiek pouczenia w kwestjach polityki wewntrznej. Imponowaa Moskwie Europa caa, protestancka czy katolicka tem, czem zawsze imponuje wszelkiemu Orjentowi: techniczn stron swych urzdze, zwaszcza militarnych. Piotr ze wie ego dowiadczenia wasnego pozna warto tej techniki: z pod Azowa, ktry zdoby dopiero, wyzyskawszy zachodni technik, jak niegdy Iwan Srogi pod Kazaniem. Piotr zdawa sobie spraw z tego, e Moskwa nie postpi wy ej wobec europejskich ssiadw, Polski i Szwecji, z ktrymi pragnaby si chtnie rozprawi o Inflanty, o Ru Bia i Ukrain prawobrze n - pki nie bdzie zdoln wytwarza sobie swoich wasnych majstrw, oficerw, in ynierw w nale ytej iloci. Rozumia Piotr, e tajemnica, dlaczego pastwa europejskie wytwarzaj z atwoci ludzi tych zawodw, ilu zechc, tkwi w czem poza wojskiem, w stosunkach jakich ycia cywilnego. T tajemnic zbada postanowi i wydrze j Europie, i dlatego wybra si w t podr osobicie. Potrzebowa pilno armji o europejskiej technice dla wasnego swego jeszcze panowania, eby upewni i rozszerzy zdobycze wybrze ne i to nad obydwoma morzami, Czarnem i Batyckiem. Poprzesta na Azowie nie mg, musia d y do zdobycia Krymu, do czego potrzebne mu byo dalsze porozumienie z Habsburgami i Polsk; podczas za podr y dowiedzia si, e mgby d y rwnoczenie i do zdobycia Inflant. Rozszerzenie projektw na obydwa morza stanowio zysk, osignity z podr y po Europie.

93

Niemcy pnocne miay wwczas dostp do morza zamknity przez Szwecj, panujc od pokoju westfalskiego (1648 r., po wojnie 30-letniej 1618-1648 r.) nad ujciami Wezery, aby, Odry. Cierpiay na tem najbardziej obydwa gwne pastwa pnocno-niemieckie, w ktrych Piotr goci, Brandenburg (Prusy) i Hannower. Dla obydwch staaby si Rosja cennym sprzymierzecem, gdyby chciaa uzna wsplno interesw przeciw Szwecji, na ktrej mo na byo zdoby Inflanty. Wadca rodkowoniemieckiego pastwa, elektor saski, nadawa si rwnie na wsplnika, jako krl polski od r. 1697; Polska i Moskwa podzieliyby si Inflantami szwedzkiemi. Nasuwaa si te Danja jako sojusznik niezawodny, majcy tak e terytorjalne obrachunki ze Szwecj. W ka dem z tych pastw mylano o tem, jakby Szwecji odebra zdobycze, a podr Piotra, osobiste zetknicie si jednego z interesowanych z caym niemal terenem ewentualnego sojuszu, przyczynia si walnie do poczucia wsplnoci i dopomoga zadzierzgn wzy midzypastwowej polityki. Wytwarzaa si pewna orjentacja polityczna. Piotr narazie zajty by spraw czarnomorsk: chodzio o to, eby zdobyty dopiero co Azow by Moskwie przyznany przez sojusznikw ligi tureckiej, przez cesarza Leopolda I i przez nowego krla polskiego, Augusta II Sasa. Wybiera si przeto. Piotr odwiedzi obydwch; w Wiedniu uzyska, czego pragn, t. j. przyrzeczenie, e sprawa Azowa wcignita bdzie do warunkw pokoju z Turcj. Z Wiednia - jak powiedziano wy ej - zawrci prosto do domu, skutkiem czego przypieszy si zjazd z Augustem II. Tu wystpuje na widowni dziejw synny Jan Patkul, jeden z owych kondotjerw polityki, ktrzy talent swj oddawali w usugi monarchom, ktremu si dao i jak si udao. Patkul nale y do najszlachetniejszego pord nich typu, bo su y przez cae ycie jednej sprawie, chocia na r nych dworach. Celem jego ycia osabienie Szwecji, a zwaszcza odebranie jej Inflant. Szlachcic inflancki, Niemiec, gowa opozycji przeciwko rzdom szwedzkim, skazany na mier w Sztokholmie, przeszed w su b Augusta II wanie wtedy, gdy Piotr wybiera si na zjazd w Rawie Ruskiej. Krla Sasa pozyska sobie w zupenoci, a wobec Piotra wasna jego osoba su ya za nowy argument: Inflanty mogy su y caratowi na pokolenia cae za niewyczerpan kopalni wszelkich majstrw, od prostego puszkarza a do komendantw caych armij. Posiadszy choby poow Inflant, nabyaby Moskwa zasobne i pilne rojowisko tej techniki europejskiej, od ktrej zawisa przyszo jej armji, jedyna podstawa jej pastwowoci wobec ociennych. W ka dym Inflantczyku byo co z Patkula! Zgodzono si i ugodzono w zasadzie w Rawie Ruskiej; ostatecznem doprowadzeniem rzeczy do skutku zaj si Patkul. Piotr powrci tymczasem do Moskwy, rozprawi si z Zofi, zamkn j w klasztorze, a puk strzelcw nadwornych rozwiza, zdziesitkowawszy go przedtem; nadto po wielu ledztwach kaza ci i wiesza okoo tysica osb, a gromady cae wysiedla na Sybir. Rok 1699 by istnym rokiem egzekucyj, a zakoczy si przewrotem radykalnym na dworze, gdy Piotr oddali on, Eudoksj opuchinwn. Odtd przybra dwr carski cech lekkoci obyczajw, nieraz a nazbyt jawnej, jakby chodzio o demonstracj. Piotr pocz okazywa lekcewa enie dla obyczaju tradycyjnego umylnie, bo wrci z podr y z postanowieniem zaprowadzenia obyczaju europejskiego. Przywyklimy umiecha si syszc o ukazach co do ubioru, golenia zarostu i t.. p., o wieczorach (assemblees), na ktre moc carskiego rozkazu gwatem przyprowadzano kobiety i kazano im taczy (czego jako ywo, adna szanujca si Moskiewka nie robia), i o licznych podobnych, przemoc wymuszanych reformach. Nieprzebrany to dla nas skarbczyk anegdot historycznych! Piotr jednak wiedzia, co robi: wiedzia, e w moskiewskiem spoeczestwie nie da si zrobi nic w zakresie treci, je eli si wpierw nie zmieni formy, i to w sposb widoczny dla najmniej zdatnego i pojtnego obserwatora. Gdzie przez wieki cae tre musiaa stosowa si do formy (od jzyka pimiennego poczwszy!), tam los formy mg decydowa o wszystkiem. 94

Reformom Piotra W. nale y uczyni inny natomiast zarzut: e sam reformator nie siga i siga nie zamierza gbiej. Chodzio mu tylko o technik kultury europejskiej, o zewntrzn ogad i o nic wicej, bo te sam niczego wicej nie dostrzega, ani nie odczuwa. Piotr by umysem bd co bd powierzchownym, dla ktrego spoeczestwo i pastwo zamykao si w wojsku i urzdach; reszta zajmowaa go tylko jako tum od pacenia podatkw i dostarczania rekruta. Wzory do swych reform poprzywozi Piotr z Niemiec protestanckich. Od r. 1698 zaczyna si germanizacja oficjalnej Rosji; ile razy zasza potrzeba poczynienia jakich zarzdze, korzysta ze sposobnoci, eby co niemieckiego wprowadzi. Zaczo si od naladowania niemieckich Landeskirchen, w ktrych panujcy by zarazem gow Kocioa, nietylko faktycznie, lecz prawnie. Gdy w r. 1700 zmar moskiewski patrjarcha, Piotr nie dopuci do obsadzenia tego stanowiska, i Cerkiew pozostaa bez gowy, a po 20 latach car ogosi si jej gow. Majc przez ten czas do czynienia z czteroma metropolitami, rwnymi midzy sob stanowiskiem (moskiewski, nowogrodzki, rostowski, kijowski), zaatwia si z Cerkwi jakby rozdzielon, a nawet u ywa jednego metropolity przeciw drugiemu. Dziki temu sekularyzowa du o, coraz wicej, ale te narzuci duchowiestwu przymus abecada, a episkopom kaza utrzymywa szkoy dla popowiczw; ktry nie uczszcza do szkoy, by brany do wojska na lat 20. Zapewni jednak Cerkwi, pierwszej odtd instytucji pastwowej, opiek pastwow, idc jak najdalej, bo a do porczenia prawowiernoci obywateli. Jak w niemieckich pastwach, strzegcych zazdronie zasady: cuius regio, illius religio, wadza wiecka pilnowaa, czy obywatele czyni zado wymogom kocielnym, podobnie wprowadzi Piotr pastwow kontrol uczszczania do cerkwi i przystpowania do Sakramentw. Nastaway coraz gorsze czasy dla starego obrzdku, nie uznajcego cerkwi ni duchowiestwa, u ywajcego nowych ksig liturgicznych. Urzdnicy lubowali si w przesadzie, gdy szo o razkolnikw, bo mo na byo wydusi na nich wziatki. A zato car Piotr stawa si dziedzicem patrjarchy Nikona, jako antychrysta. Tymczasem dobiegy do pomylnego koca ukady o pokj z Turcj. W trzy lata po zgonie Sobieskiego zbierano plony z zabiegw caego ycia polskiego bohatera. Pokojem karowickim 1699 r. Wgry od Turkw uwolnione, potga Habsburgw przywrcona, odzyskana reszta Ukrainy i cae Podole - carstwo moskiewskie za zyskiwao dostp do morza, gdy nabytek Azowa objto rwnie punktami traktatu pokojowego. Zawarcie tego pokoju nie dopuszczao przez jaki czas dalszych prb ku morzu Czarnemu - ale czas nie by stracony: Piotr zwrci si ku Batykowi. Patkul doprowadzi do tajnego ukadu pomidzy Danj, Moskw a Saksonj, podczas gdy Prusy i Hanower zawiody z powodu wojny sukcesyjnej hiszpaskiej, ktra zaja i Niemcy pnocne. Wystarczajcym zdawa si atoli sojusz trzech, wzgldnie czterech pastw, gdy chocia Polska wojny Szwecji nie wypowiedziaa, wojsko saskie gospodarowao i tak na ziemiach polskich dowolnie, a skoro August saski by krlem polskim, jak e atwo byo mu wcign Polsk w wir wojenny! Patkul liczy na modo i brak dowiadczenia nowego krla Szwecji, Karola XII (1697-1718 r.), liczcego w r. 1700 lat 18, uznanego przez Stany od trzech lat penoletnim i sprawujcego rzeczywicie rzdy osobiste z wielu ich wadami. Wojsko saskie, zebrane zawczasu na granicy inflanckiej, rozpoczo kroki wojenne, a rwnoczenie Duczycy wpadli do Szlezwigu. Karol niespodzianie znalaz si atoli w pobli u Kopenhagi, pozbawionej pomocy skdkolwiek, i zmusi tego jeszcze roku Danj do ogoszenia neutralnoci (pokj separatystyczny w Travendal). Obra t taktyk, eby rozgromi po kolei ka dego z przeciwnikw zosobna, rzucajc si ca si zawsze na jednego tylko. Dnia 30 listopada 1700 r. pobity 95

by Piotr na gow pod Narw, w roku nastpnym pokonywa Karol Sasw pod Ryg i wkracza na Litw. Absurd neutralnoci, skoro Polska nie miaa armji do jej obrony, okaza si w caej peni: saskie i szwedzkie wojska niszczyy kraj, a Karol XII wojowa z Augustem II, elektorem saskim, tam, gdzie spotyka wojska saskie, t. j. na Litwie i Polsce, i d y do tego, eby mu odebra panowanie nad Polsk i Litw, a wic... musia sam te pastwa zdoby! August, pora ony na gow pod Kliszowem w r. 1702 i pod Putuskiem w roku nastpnym, detronizowany 1704 r., doczeka si niebawem wojska szwedzkiego w swej rodzimej Saksonji. Patkul ju w roku 1701 zmieniwszy su b sasko-polsk na moskiewsk, utrwali sojusz Augusta z Piotrem (1703) i towarzyszy korpusowi posikowemu moskiewskiemu, wyprawionemu do Saksonji. (By to pierwszy wystp armji moskiewskiej na Zachodzie, a nieszczeglnie si powid.) Patkul patrza na zmian tronu w Polsce (pierwsza elekcja Leszczyskiego 1704), pocieszajc si zdobyciem Narwy przez Piotra - ale w nastpnym roku (1705) ze zgroz spostrzega, jak August II zmierza za przykadem Danji do separatystycznego pokoju. Uprzedza przeto cara, doradzajc, eby raczej sam z zawarciem pokoju popieszy. Korespondencja jego z Piotrem wyszpiegowana, on sam w grudniu 1705 r. uwiziony przez wadze saskie. Tymczasem Piotr, majc do czynienia na pnocy z nieznacznemi tylko zaogami szwedzkiemi, zajmowa znaczn cz Inflant szwedzkich, postpi dalej jeszcze ku pnocy i zaj ujcie rzeki Newy, terytorjum pierwszorzdnego znaczenia pod wzgldem handlowym i strategicznym. W maju 1703 r. j obwarowywa t krain, zakadajc (pomidzy innemi) warowni na wysepce Lust-Eiland, majc sta si zawizkiem miasta Petersburga, pnocnego Amsterdamu. W r. 1705 wybiera si Piotr na pomoc Augustowi przez Litw i Polsk. Armja 35.000 odbiera Szwedom Kurlandj, Wilno, Grodno. Karol XII zwyk zadziwia wiat byskawicznoci ruchw wojennych: nagle opuszcza Saksonj i ju jest na Litwie, zmuszajc Piotra do szybkiego odwrotu. Podczas gdy car cofa si w kierunku Kijowa, Karol z jeszcze wiksz szybkoci wraca do Saksonji i wymusza na Augucie pokj odrbny w Altranstadt r.1706, moc ktrego Sas zrzeka si tronu polskolitewskiego. Do warunkw pokoju nale y i... wydanie Patkula. Kaza go Karol XII straci wrd tortur w sposb taki, e zaiste lekkim rodzajem mierci byy wobec tego mczarnie przedmiertne, zadawane nieraz w ordzie w Saraju dawnym ksi tom Zalesia. Teraz rusza Karol na pokonanie trzeciego i ostatniego przeciwnika, pozostawionego wasnym siom: na cara Piotra. Poo enie byo nader powa ne, tem bardziej, e pastwo moskiewskie zawieruszone byo zamieszkami wewntrznemi. Pogoski o antychrycie poczynay mie znaczenie realne, a dla Piotra niebezpieczne: raz wraz wybucha bunt, nawet wojskowy, to tu, to tam. W Astrahaniu zaczy si zaogi tamtejsze organizowa w jak republik wojskow, w nowe kozactwo, a urgali carowi przez rok cay, zanim pokona ich Szeremietjew (1705/06); wymownym jest sam fakt, e trzeba byo przeciw nim wyprawia tgiego wodza, ktry byby si przyda indziej. Nowokozacka prba astrahaska podburzya Kozakw starej doskiej formacji. Wybuch powa ny bunt, ktry przecign si rwnie przeszo przez rok (1707/08), zanim Piotr zd y stumi go krwawo szubienicami na przodownikw buntu i na co dziesitego Kozaka. Terror ten mia sta si obosiecznym - gdy w toku tych egzekucyj zjawi si nagle na drodze z Wilna do Moskwy Karol XII. Majc 43.000 onierza, wyruszy krl szwedzki z Saksonji, pod koniec r. 1707 przekroczy Wis, w styczniu 1708 r. odzyska ju Grodno i zajmowa na nowo Litw, pdzc przed sob cofajce si wojska moskiewskie. Piotr prosi o pokj, zgadzajc si zwrci wszystkie zdobycze, byle mu zostawiono jedn tylko przysta na Batyku; na szczcie dla Moskwy, przeradzajcej si ju w Rosj, Karol pokoju odmwi.... 96

Krl szwedzki rusza na Moskw, przekracza zwycisko Dniepr. Wodzowie moskiewscy zamieniaj kraj, z ktrego wycofywali si stopniowo, w pustyni, wobec czego armji szwedzkiej grozi gd. Doczya si wczesna a sroga zima - i zwyciscy Szwedzi znaleli si w poo eniu bez wyjcia, zdani na nieask ywiow. Nie byo nadziei, eby udao si dotrze do Moskwy; wszystko zapowiadao, e armja ulegnie rozpr eniu, e z zimna i godu wiksza jej cz zginie, a reszta, niezdatna do boju, zamieni si w tum niedobitkw. Chcc tego unikn, musia krl szwedzki zmieni kierunek pochodu ku poudniowi, gdzie przynajmniej na spi e mo naby liczy i na urzdzenie zimowych le. Miaa Szwecja na poudniu sprzymierzeca, a to w Mazepie, hetmanie kozackim, ktry na podobiestwo Chmielnickiego marzy o ksistwie dla siebie. I ten by szlachcicem polskim, z woyskiej rodziny Koodyskich i tak e w jezuickich wychowany szkoach. Pozostawa on w porozumieniu z Karolem XII i z krlem Leszczyskim od r. 1705, uo ywszy si z nimi o utworzenie z Ukrainy zadnieprzaskiej osobnego ksistwa pod protektoratem Polski. Na wypraw szwedzk 1708 r. zawar nadto osobny traktat ze Szwecj, zobowizujc si wyda wszystkie miejsca warowne w Siewierszczynie, a przyprowadzi posiki z kozaczyzny nie tylko zadnieprzaskiej, ale te z doskiej. Plany polityczne zmieniono: ksistwo mia otrzyma dla siebie nie na Ukrainie, lecz na pnocy, mianowicie z Witebskiego i Potockiego, podczas gdy wszystkie ewentualne zdobycze ukraiskie miay by przyczone do Litwy i Polski. Umowa ta stanowi dowd wyrany, e sprawa Mazepy niema pod sob adnego ta narodowego, jako przeciwiestwa Rusi poudniowej przeciw Moskalom, i e Mazepa nie jest reprezentantem niczego wicej, jak tylko swego wasnego interesu. Dla sojuszu z Mazep ruszy Karol na poudnie, a eby dozna srogiego zawodu. Straci nad So we wrzeniu 1780 r. drug armj, nadcigajc z posikami, a przebywszy uci liw zim, gdy z wiosn 1709 r. wszcz kampanj na nowo i zabra si do oblegania Potawy, przyprowadzi mu Mazepa zaledwie 4500 Kozakw. Og kozacki trwa przy carze i nie myla o zmianach; nawet ze starszyzny, interesowanej osobicie w niedotrzymywaniu przez Moskw warunkw perejasawskich 1654 r., drobna ledwie mniejszo przyczya si do Mazepy. Skutkiem tego, e uwierzy we wmawiane w siebie majce nastpi powstanie Ukrainy przeciw Moskwie, znalaz si teraz Karol jakby w puapce. W czerwcu nadcign car Piotr ze wie armj 60.000, i dnia 8 lipca 1709 stoczono pod Potaw waln bitw, w ktrej armja szwedzka zostaa starta na proch. Karol, uciekajc dalej na poudnie i szukajc schronienia w Turcji, nie mia z sob ani bataljona onierzy! Towarzyszy mu Mazepa, majcy po kijku tygodniach dokoczy ycia na tej emigracji (w Gaaczu), podczas gdy krl szwedzki powrci z niej po piciu latach. Podczas tych piciu lat zmieniy si cakowicie stosunki. Piotr zajmowa Inflanty. Napr no wystara si Karol, e Turcja wypowiedziaa Moskwie wojn; naprno radowa si ze zwycistw tureckich, z osaczenia w r. 1711 caej armji moskiewskiej nad Prutem, tak i nie pozostawao carowi nic, jak odda si z caem wojskiem do niewoli, albo te gin w nierwnym, rozpaczliwym i cakiem beznadziejnym boju. Napr no! Piotr wydosta si z armj z osaczenia bez szwanku, okupiwszy si zwrotem Azowa. Zdumia si cay wiat, e Porta prowadzia ukady, mogc bra cara z caem wojskiem do niewoli! Poredniczyy w tem arcydziele kulis dyplomacji dwie osoby: Henryk Osterman i Marta Skawroska, obie towarzyszce carowi na wypraw i wraz z nim zamknite w obozie nad Prutem. Po Patkulu drugi Niemiec pozyska zaszczyt sta si praw rk cara: Westfalczyk Henryk Osterman, pierwszy z tych Niemcw, oddanych ca dusz idei caratu, przyjmujcych nawet prawosawie: Andrej Iwanowicz Osterman. Z zawodu eglarz, admira, nastpnie statysta wybitny i dyplomata, bardzo inteligentny, peen inicjatywy, a przytem uczciwy, bezinteresowny, nieprzekupny, tylko przekupywa umiejcy, zda nad Prutem wietnie egzamin ze zdolnoci i zasug okoo osoby Piotra. Pomocn mu 97

bya awanturnica Marta Skawroska, nie gorsza od metres wersalskich, chocia nieoszlifowana. Pochodzia z ludu, su ya u pastora w Malborgu Inflanckim, wysza za m za dragona szwedzkiego; w r. 1702, porwana przez Moskali, dostaa si Mieszikowowi, dawnemu towarzyszowi dziecistwa Piotrowego z Preobra eska, towarzyszowi nastpnie podr y zagranicznej, wsawionemu ju dowdcy i od tego wanie roku hrabi witego rzymskiego imperjum z aski cesarza Leopolda I (1658-1705). Od Mieszikowa otrzyma j w darze car Piotr, ktry on sw, Eudoksj, trzyma ju od czterech lat zamknit w klasztorze. Car dba wielce o formy zewntrzne, to te kaza swej nao nicy - podobnie jak Ostermanowi - przej na prawosawie, skd nowe jej imi: Katarzyna Aleksiejewna. Aleksiejewna, bo car uwa a za stosowne, eby ojcem chrzestnym jego nao nicy by carewicz Aleksy, syn porzuconej Eudoksji! Marta-Katarzyna poredniczya w przekupieniu wielkiego wezyra, co gdy powiodo si, Osterman mia ju zadanie uatwione. Ukady dojrzay szybko, Piotr ustpi Azowa, a otrzymywa wolny odwrt z armj nieuszkodzon. Odtd nie rozstawa si z Katarzyn, a w nastpnym roku, 1712, nie zawaha si polubi jej. Katarzyna pamitaa, komu winna sw karjer, i pozostaa zawsze Mieszikowowi wdziczn, jeszcze wdziczniejsz, ni car jej. Dla carewicza Aleksego by ten lub ma eski ci kim wyrokiem. Wychowany wrd wra e, ktre tylko ujemnie mogy na niego oddziaa, podda si wpywom opozycji. Zmiany wprowadzane przez Piotra sprawiay, e wzrasta razko, wrd ktrego wyrobi si swoisty mistycyzm z wiar w bliski koniec wiata, na ktrym wichrzy ju antychryst, a jest nim sam Piotr! Opozycja z cech religijn bya dozwolon w sumieniu najprawowierniejszego nawet prawosawnego, a zatem sprawa moga sta si niebezpieczn. Rzecz to arcyzwyka, e opozycja pokada nadziej w nastpcy tronu; niejedna dynastja ocalaa dziki temu, niejeden te krl sam podsyca tak opozycyjn wiar we wasnego syna! Tu zachodzia atoli ta okoliczno niezwyka, e carewicz sam wierzy w misj naprawienia jakiego za, zawinionego przez ojca. Za mao inteligentny, wyniszczony rozpust fizycznie i umysowo, miewa mgliste jakie rojenia o przyszoci, w ktrych jedno tylko byo okrelone jasno: e radby burzy wszystko, cokolwiek bdzie mu wskazanem jako dzieo ojcowskie! Zaogniao si to oczywicie stosunkami rodzinnemi dworu carskiego. Piotr mia z Katarzyn kilkoro dzieci (chopcw dwch zmaro wczenie), a wobec stanowczego jej wpywu udawao si jej acno kopa przepa pomidzy ojcem a synem. Piotr krzywdzi nieraz syna, ktry dochodzi ze swej strony stopniowo do wniosku, e skoro ojciec identyfikuje si z Katarzyn, pomylnoci dla niego byaby tylko niepomylno ojca i macochy. Nie nastawa na ich ycie, lecz czy si ju z opozycj stanowczo. Wnet po zawarciu pokoju nad Prutem o eni car syna. W dziejach Rosji ma Aleksy Piotrowicz swe miejsce jako pierwszy jej dynasta, o eniony z ksi niczk niemieck. Zagraniczna podr Piotra rozwizaa tak e ow przykr dla carw spraw braku odpowiednich prawosawnych ma onek, a je eli dwr carski mia uchodzi za rwnorzdny europejskim, nale ao zerwa z tatarskim obyczajem dobierania sobie ma onki na przymusowym konkursie piknoci. Teologowie protestanccy osdzili, e dla ksi niczek z ich Landeskirchen przejcie na prawosawie jest rzecz zupenie waciw, i odtd ma dynastia rosyjska ksi niczek prawosawnych w brd. Przodownic arcydugiego szeregu ksi niczek nawrconych staa si Karolina Krystyna Zofja, ksi niczka brunwicka z linji Wolfenbuettel, bardzo nieszczliwa potem w po yciu z Aleksym, zaledwie zreszt kilkoletniem. W kilka miesicy po lubie syna eni si ojciec, co stanowio zapowied, e Aleksy nie .zasidzie nigdy na tronie, e Katarzyna postara si o usunicie go. Jedyna nadzieja carewicza w tem, eby go opozycja wyniosa na tron; tak tedy syn mia burzy, co stawia ojciec. W tej wiadomoci wypado Piotrowi uprawia dalej polityk, ktrej nici przewodnie spoczyway nadal w rku rzekomo 98

Mieszikowa, a faktycznie Ostermana. Naladujc cesarza niemieckiego, pocz Piotr nadawa tytuy arystokratyczne; ju mu widocznie witaa myl, e jest on rwnie dobrze imperatorem, jak Jzef I (1705-1711) lub Karol VI (1711-1740). Mieszikow, zawsze przez Katarzyn protegowany, zosta nietylko hrabi, ale odrazu ksiciem. Utraciwszy wybrze e czarnomorskie, tem usilniej dba Piotr o batyckie w Inflanciech. Tu po zawarciu pokoju nad Prutem udao mu si zaczepi o Kurlandj, lenne ksistwo (od r. 1561) Polski i Litwy. W r. 1711 wyda Piotr bratanic sw, Ann Iwanown (crk brata swego przyrodniego i do r. 1696 tytularnego wsprzdcy, Iwana V) za ksicia kurlandzkiego, Fryderyka Wilhelma Ketlera. Chwilowo posun si nawet Piotr daleko na zachd, zajmujc w r. 1712 i 1713 cz szwedzkich posiadoci na Pomorzu. Drugi ten wystp armji moskiewskiej na Zachodzie sta si (dziki Mieszikowowi) popisowym. Zazdrocili monarchowie zachodni carowi, ktry dochodzi do niebywaych rezultatw w militaryzmie: W r. 1712 liczyo wojsko moskiewskie ju przeszo 80 pukw piechoty, 33 jazdy, dzia przeszo 300, flota za 48 okrtw wojennych, okoo 800 drobniejszych statkw, a majtkw 28.000. Drog morsk dokona Piotr w r. 1714 podboju Finlandji i wysp zatoki Botnickiej, a flota moskiewska zapdzia si a pod Sztokholm. W takiej chwili powraca Karol XII do Szwecji, dokazawszy nielada rzeczy, i w niesychanym popiechu zdoa przedrze si konno z jednego koca Europy na drugi: z Benderu w Turcji pod Stralsund (ktry wanie oblegano, w listopadzie 1714 r.). Wszdzie zastawa stosunki z gruntu zmienione. Skoczya si przewaga hiszpaska w Europie poudniowej, a szwedzka w pnocnej. Wojna sukcesyjna hiszpaska bya ukoczona pokojem w Utrechcie 1713 r. i nie byo ju przeszkody, nie dozwalajcej dotychczas pnocnym pastwom niemieckim wystpi przeciwko Szwecji, zwaszcza e i do Polski powrci August II Sas. Od Wezery po Wog cign si nieprzerwany mur, tamujcy Karolowi wszelk mo no ruchu, bo stano przymierze pomidzy Hanowerem (zczonym wwczas dynastycznie z Anglj), Prusami, Danj, Saksonj (zczon dynastycznie z Polsk i Litw) i Moskw. Reszt posiadoci nadmorskich w Niemczech utracia Szwecja w r. 1716. Spenione byy marzenia Patkula, d enia modoci Piotra. Piotrowi powiodo si wobec Europy... nazbyt. Okaza si tak pot nym, i wicej budzi obaw, ni nadziei zysku w spce ze sob. Moskwa, pozbawiona przeciwwagi szwedzkiej, ci ya nad sprzymierzonymi, jako przyszy hegemon w ich zwizku politycznym. I Piotr tak e mia wtpliwoci co do dalszej swej orjentacji wrd obozw europejskich. Na Szwecji nie zamierza niczego ju zdobywa, a mia natomiast na pamici, e carat ma uroszczenia do prowincyj litewsko-ruskich i polsko-ruskich. Na t ekspansj teraz kolej, lecz musiaby wyrzec si jej, gdyby pozostawa nadal na stae w sojuszu polsko-saskim, i w konsekwencji tego w sojuszu pruskim i angielsko-hanowerskim. Sytuacja stawaa si obustronnie nieszczer. Gdyby Szwecja zrzeka si zamiarw odzyskiwania Inflant, gdyby pogodzia si z Moskw, przeradzajc si w Rosj, Piotr wolaby reaktywowa poprzedni stan sojuszw w Europie, a mianowicie przyja francusko-szwedzk, do ktrej wprosiby si chtnie na trzeciego. Jak niegdy Patkul kierowa naw caratu przeciwko Szwecji, tak teraz Osterman sterowa w kierunku wrcz przeciwnym, do pogodzenia si ze Szwecj i do przymierza z Francj, a eby mie woln rk przeciw Polsce. Rosja stawaa si mocarstwem w Europie, we wschodniej decydujcem, a poniewa rwnoczenie ze Szwecj tracia i Polska znaczenie polityczne - potga moskiewska nie miaa wspzawodnika na wschodzie. Krl August II Sas uwa a koron polsk za towar do zaatwiania swoich dynastycznych interesw, gotw ka dej chwili zaprzeda nard, nad ktrym panowa. Na wojnie pnocnej nie zyskaa Polska nic a nic. Wojn ta posu ya tylko krlowi do opanowania narodu zapomoc wojsk saskich, 99

wprowadzonych do kraju bezprawnie. Stay si one plag Polski i Litwy; to te zawizaa si przeciw nim w r. 1715 konfederacja (tarnogrodzka). Sas zwrci si o pomoc do Piotra. Jak e po danym by carowi punkt zaczepienia do podjcia planw wzgldem Polski! Wkroczyo na Woy 10.000 wojska moskiewskiego. Rozpoczy si ukady, przy ktrych Piotr narzuci si na porednika pomidzy... Polsk a krlem polskim. Do takich nienaturalnoci doprowadza Rzplt brak odpowiedniej armji staej! Sasi zobowizywali si ostatecznie ustpi, ale podawano zarazem warunek, eby Polska z Litw razem nie utrzymyway na przyszo wojska wicej - a wanie chciano je powikszy - jak 24.000; ilo miesznie maa na wczesne stosunki w Europie. Gdyby sejm tego warunku nie przyj, miay pozosta w kraju wojska nietylko saskie, ale i moskiewskie. Zwoano sejm na 30 stycznia 1717 r. Nastpnego dnia odbyo si jedyne tego sejmu posiedzenie: Nikt nie mg przemawia przeciw, bo sala sejmowa otoczona bya cudzoziemskim onierzem, ale nie byo te wyrodka, ktryby przemawia za ubezwadnieniem wasnego pastwa. Przesiedziano 6 godzin w milczeniu - na pamitnym owym sejmie niemym... Ubezwadniona Polska, z wojskiem minjaturowem, nadawaa si na atwy up dla takiej potgi militarnej, jak byo pastwo Piotra. Chcc atoli wyzyskiwa dalej Polsk, nale ao zapewni sobie bezpieczestwo od Szwecji, a przynajmniej jej neutralno w razie konfliktu z Polsk. Tego spodziewa si car w razie przywrcenia sojuszu francusko-szwedzkiego z dodaniem przymierza z Moskw. Przymierze francusko-szwedzko-moskiewskie mogo trzyma Europ w szachu na cale pokolenia, a stanowioby werdykt na samo istnienie pastwa polsko-litewskiego, wydanego w takim razie na up Moskwie zaraz na najbli sze lata... Zale ao na tem Piotrowi niezmiernie, tak dalece, i pojecha w tej sprawie osobicie do Pary a w r. 1717. Regent, Filip Orleaski (rzdzcy za maoletniego Ludwika XV r. 1715-1723) zachowa si atoli obojtnie wobec propozycji cara, zarozumiaego nieco co do swych zdolnoci dyplomatycznych, - i Polska miaa dziki temu spokj od Piotra. Sdzonem byo Piotrowi, eby mu podr e zagraniczne przysparzay kopotw wewntrznych: Niemniej od polityki zagranicznej zajty by Piotr cigle swemi reformami, przeprowadzanemi bez ustanku, chocia wcale nie systematycznie, z energj, nieraz z powiceniem wprost, chocia nie zawsze szczliw rk. Imponowa mu podpatrzony w Niemczech aparat biurokratyczny, scentralizowany w ten sposb, a eby uatwia monarsze rzdy osobiste. Krlowi pruskiemu wystarczao przyj na posuchaniu kilka osb, eby by poinformowanym o ka dej dziedzinie ycia zbiorowego w swem pastwie, a to z pomoc naczelnikw kilku dziaw administracyjnych, pojtych nader szeroko. Krl pruski mg codziennie konferowa z kilku swymi ministrami, ale czy mg car rozmwi si czciej z 50 bojarami czy kniaziami, naczelnikami 50 prikazw? Pocz tedy Piotr czy po kilka i kilkanacie prikazw w jedn dykasterj, a utworzy 10 kolegjw rzdowych pod zwierzchnoci senatu rzdzcego. Biurokracj ca swoj podzieli na 11 tszinw (wyraz ten przeszed by na Ru od biurokracji tamerlanowskiej przez porednictwo Tatarw), ponadawawszy im rwnie wedug niemieckich wzorw tytuy. Odtd znikny rodzime nazwy bojarw su iych i djakw. Pastwo cae podzielono na 12 prowincyj, nazwanych gubernjami, wedug niemieckiej terminologji, skorumpowanej z francuskiego (jak cae niemal sownictwo niemieckie urzdowe). Reform tych dokona Piotr w latach 1711-1717, w sam raz przed wyjazdem do Francji zaprowadzajc kolegja rzdowe. Cala ta reforma bya grubym bdem, a celu speni nie moga. Za rozlegym by carat, eby go urzdza wedug wzorw pastw drobnych stosunkowo co do obszaru, ale zaludnionych gsto, a ludnoci owiecon i zamo n. Na olbrzymich a bezludnych przestrzeniach caratu mo na byo utrzyma rzdy osobiste tylko zapomoc wyprbowanego ju w Orjencie systemu satrapw, t. j. 100

zwierzchnikw nad wszystkiem na pewnym obszarze, lecz przenigdy z pomoc systemu ministerstw, t. j. przy rzeczowym podziale agend rzdowych. Przeszczepianie niemieckiej biurokracji na rosyjski grunt celem utwierdzenia rzdw osobistych byo zudzeniem. Przenosiy si tylko formy, pozbawione treci. Na pniu, wyrastajcym z tradycyj chiskich, mongolskich, tatarskich, nie mo na byo z dobrym skutkiem szczepi tego, co wyrastao z legizmu, z recepcji prawa rzymskiego. Zignorowa Piotr wszelkie takie strony administracji moskiewskiej, do ktrych mo na byo nawiza reform (o ile biurokracj mo na wogle reformowa), tak i waciwie nie reformowa, lecz urzdzi w dziedzinie administracji publicznej rewolucj, w dziedzinie najmniej znoszcej rewolucyjne eksperymenty. W rezultacie wiody reformy Piotrowe do chaosu i anarchji urzdniczej - a niemiecki system administracji oddali carw od rzdw osobistych, oddajc ich niebawem w zupen zale no od biurokracji. Nie we wszystkiem zreszt naladowa Piotr Niemcw. Wprowadza szablon trzech stanw inaczej, ni w obszarze dawnego europejskiego feudalizmu. Duchowiestwo prawosawne nie liczyo si do stanw, trzecim byo Piotrowi wociastwo, ale on cofn ludno wiejsk jeszcze bardziej od europejskiego systemu agrarnego. Nietylko nie dopuci wasnoci indywidualnej wociaskiej, ale on dopiero uczyni organizacj miru przymusow, nao ywszy w osadach caego pastwa odpowiedzialno za podatki na gmin. Poczyna si te miri szerzy poza dawnem Zalesiem, zwaszcza na terytorjach dawnych tatarskich ku pnocy i wrd nowych osad kozackich pod Uralem. - Ludno miejsk podzieli Piotr na trzy gildy za wzorem inflanckim, a bojarom kaza by szlacht (dworjastwo), nominujc gsto hrabiw i kniaziw. Byo to wszystko bardzo a bardzo powierzchowne, ale dlatego wanie wydawao si poddanym Piotra czem ogromnie radykalnem, i dotykao na ka dym kroku form. Szerzy si coraz bardziej razko i stary obrzdek, zwracajc si do... nastpcy tronu. Zdawao si nie ulega ju wtpliwoci, e Aleksy wnisby z sob na tron odwoanie wszelkich zarzdze ojcowskich, e staby si prostem narzdziem staroobriadcw, usuwajc nawet po dane zmiany, cofajc pastwo we wszystkiem do czasw Aleksego Michajowicza i patrjarchy Nikona, kiedy sprzeczano si o wy szo teologji greckiej a ruskiej. Je eli Piotr chcia zapewni trwao swemu dzieu, musia usun syna. To te carewicz by ju niemal winiem, szpiegowany i przeladowany cigle. Nagle dowiaduje si Piotr, bawic zagranic, e i syn jego rwnie wyjecha. Aleksy, czujc si niepewnym ycia, sam si usun. Skorzysta z nieobecnoci ojca, eby uciec, a uciek daleko: drog na Wiede a do Neapolu. Ucieczka ta rwnaa si zrzeczeniu si nastpstwa tronu; zdawa si mogo przeto, e Piotr wyznaczy synowi odpowiedni apana i zachci go do pozostania zagranic. Ale nale ao to od wiekw do dogmatw orjentalnej despocji, e wyjazd za granic bez specjalnego pozwolenia, samowolne usuwanie si z pod wadzy despoty, stanowi najci sze przestpstwo, na rwni ze zdrad gwn i obraz majestatu, jako najgorsza obelga wyrzdzona monarsze. Tak zapatrywa si Piotr na wyjazd syna, i u y wszelkich sposobw, wpyww, podej, grb i obietnic, a sprowadzi go z powrotem, w tym celu, eby go zabi. Ale nie tak, jak niegdy Iwan Grony, ktry zabi syna rk wasn... Piotr, powracajcy z Pary a, urzdzi synowi proces z zachowaniem wszystkich formalnoci. Najliczniejsze kolegjum sdowe, jakie zna historja, bo liczce a 127 sdziw, przedstawicieli biurokracji wszystkich prowincyj z pewn domieszk ludzi nie su iych - co naksztat dawniejszych soborw ziemskich - skazao carewicza, jako buntownika, jednomylnie na kar mierci. Ale Historja wie, e o jednomylno najatwiej wanie w despocjach, zwaszcza o zgodn z yczeniem wadcy. Do wykonania wyroku nie przyznano si, jednak ogoszono, e carewicz Aleksy zmar w wizieniu dnia 7 lipca 1718 r. Na ciele jego znaleziono 40 ladw od... knuta. Nastpc tronu stawa si syn Aleksego i ksi niczki brunwickiej, imieniem Piotr, o ileby ojciec nie da pierwszestwa jakiemu potomkowi Marty-Katarzyny. Sytuacja stawaa si poniekd podobn do sprawy o nastpstwo pod koniec panowania Iwana Srogiego. A nie wyda Piotr nigdy wyranego rozporzdzenia co do nastpstwa, 101

poprzestawszy na oglnikowem obwieszczeniu, e tron przechodzi na tego, kogo car wska e, nie krpowany wcale primogenitur. To samo, co Iwan Srogi! Tymczasem wloka si dalej, cho nader leniwo tylko, dalsza wojna ze Szwecj, gdy Karol XII pokoju nie zawiera i nie zrzeka si Inflant - jakkolwiek nowy minister, baron Goertz, podziela d noci Piotra, spodziewajc si zato posikw rosyjskich do odzyskania krain pomorskich w Niemczech i do zdobycia Norwegji. Niespodzianie pad Karol XII od zamachu pod oblegan warowni norwesk Friedrichshall w grudniu 1718 r., a jeszcze wiksz byo niespodziank, e siostra i nastpczyni Karola. Ulryka Eleonora, i m jej, Fryderyk hesko-kaselski (1719-175l), tak e nie chcieli zawiera pokoju, a Goertz zosta stracony. Po dwch atoli wyprawach rosyjskich na poudniow Szwecj zmieniono zapatrywanie i w r. 1721 doprowadzi wreszcie Ostermann do pokoju w Nystadt: Piotr zwraca Finlandj, a zatrzymywa Inflanty szwedzkie. Tak zakoczya si wreszcie wojna o Inflanty. Bezpieczny na zewntrz i wewntrz, przystpi Piotr teraz do jawnego postawienia osoby carskiej na czele Cerkwi. Naladujc niewolniczo owe niemieckie Landeskirchen, poruczy naczeln administracj Cerkwi gronu, nazwanemu zupenie tak samo, jak w Niemczech, synodem, z dodaniem mu tytuu witobliwego - gronu, zawisemu najzupeniej od monarchy, zo onemu z osb duchownych i wieckich, a pod dozorem bezporednim i kontrol oberprokuratora, osoby wieckiej, zastpujcej cara i znoszcej si bezporednio z carem. Tu okazuje si moskiewski typ umysowoci Piotra, ktry przywizywa zawsze przesadne znaczenie do formy. Wszak ju dawni wielcy ksi ta moskiewscy byli faktycznie panami Cerkwi, ktra zawsze bya potuln su k caratu! Formalnie mg atoli by naczelnikiem Cerkwi tylko kto, majcy prawo interpretowa wiar, a wic osoba duchowna. Ten stan rzeczy narusza Piotr i wkracza w dziedzin sumie, eby nawet i formalnie by zwierzchnikiem Cerkwi, dla mioci formuki. Odtd nasta w Cerkwi rozstrj nieuleczalny, a to z powodu rozbie noci jej zasady a ustroju. Prawosawie nie ma teologicznie nic wsplnego z protestantyzmem, dopuszczajcym swobodn interpretacj Pisma w., lecz narwni z katolicyzmem opiera si na zasadzie powagi. Je eli prawosawie nie ma zawisn w powietrzu, doprowadzone do absurdu, musi mie na czele powag teologiczn, w Carogrodzie czy w Moskwie, metropolit czy patrjarch, bo aden wiecki, choby car, powag tak by nie mo e. Odtd najprawowierniejsi nabywali wtpliwoci, czy od r. 1721 istnieje wogle jaka jawna organizacja prawej Cerkwi, czy nie nale y upatrywa jej w razkole. Odtd ronie sekciarstwo tak szybko, i niebawem niemal tylko figury wiata oficjalnego zaliczay si do owczarni witobliwego synodu. Od Piotra zaczyna si w szeregach biurokracji, a nawet duchowiestwa indyferentyzm religijny, poczony z hipokryzj przestrzegania liturgji. Reforma roku 1721 odja Cerkwi warto spoeczn, w zakresie za ycia pastwowego zepchna j ze stanowiska przodowniczego i czsto twrczego na wykonawcze, bierne. Uzupeniwszy wadz carsk atrybucjami niemieckiego ksicia protestanckiego, przyj Piotr w tym e roku 1721 tytu cesarski, jakby dla zaznaczenia, e gruje jednak nad tymi wszystkimi ksi tami, a rwny jest ich (tytularnemu) zwierzchnikowi, cesarzowi rzymskiemu. Nowy tytu brzmi i w rosyjskim jzyku tak e: imperator, obok czego zostaje tytu dotychczasowy cara; mia wic Piotr w myli tytu wy szy nad carski. Miao to by ozdob, uszlachetnieniem tytuu carskiego; nie ka dy car bywa imperatorem, on jednak wznis si do tej wy yny. Zna w tem pewne naladowanie staro ytnoci, kiedy-to cezarom senat nadawa tytu imperatorski;. w zasadzie by to tytu osobisty. Tak go te rozumia Piotr; w jego mniemaniu mia ka dy z jego nastpcw zosobna, osobicie na ten tytu sobie zasu y.

102

Nie na tem koniec tytuw. Obie najwy sze wadze, senat i synod, uchwaliy mu tytu: Piotr Wielki, ojciec ojczyzny. Widzimy, e akademja sowiasko-grecko-aciska nie naprno szerzya wiadomoci o klasycznym wiecie i e wszystko przydatnem bywa celom pastwowym! Jedyny-to monarcha, zwany za ycia Wielkim, gdy ... sam sobie tytu ten nada. mier zaskoczya go wptrzecia roku potem, dnia 28 stycznia 1725 r. Ostatnie lata czynnego ustawicznie imperatora powicone byy rozszerzeniu panowania nad krajami kaspijskiemi kosztem Persji. W r. 1722 dosta si pod wadz carsk Derbend, w r. 1723 Baku.

CZ IV.
Cesarstwo rosyjskie. (Od r. 1725.)

XIX. PASTWO POZA SPOECZESTWEM.

(1725-1762.)

adnego razkolnika nie ucieszya mier Piotra W. tak, jak Aleksandra Daniowicza Mieszikowa. Za apownictwo, grabie e, nadu ycia wszelkiego rodzaju, bywa on ju od r. 1714 cigle pod sdem, dajc sobie jednak rad za protekcj Katarzyny; wkocu atoli nietylko skazanym zosta na stracenie, ale wyrok mia by wykonany. Egzekucja bya postanowion rzecz, gdy wtem niespodziana mier cara robi ze skazaca - rzdc pastwa. Mia Mieszikow zawsze swoje stronnictwo, t. j. spk do robienia interesw na sprawach pastwa. Wsplnicy dziaali szybko, energicznie, okazali obrotno nadzwyczajn, i pozyskali dla siebie gwardj. Tron nale a si synowi nieszczsnego carewicza Aleksego Piotrowicza, Piotrowi Aleksiejewiczowi. Ten liczy lat dziesi, i dziki temu wdara si na tron analfabetka Marta-Katarzyna, zrazu jako niby opiekunka nieletniego Piotra, a wadc rzeczywistym stawa si Mieszikow, teraz jawny jej ulubieniec, dobry wdz, lecz rwnie ledwie umiejcy si podpisa. Katarzyna I (1725-1727) zaledwie dwa lata zadziwiaa Europ sw karjer. Po jej zgonie zostawi Mieszikow tron dwunastoletniemu Piotrowi II (1727-1730), w nadziei, e bdzie nadal rzdzi za nieletniego. Pozostawa te przy wadzy Osterman, ju wicekanclerz, a przez Katarzyn mianowany ochmistrzem Piotra II. Dziki jemu dosza do skutku w rok po zgonie Piotra W. zamierzona przeze akademja nauk, na ktr wczesna Rosja zdobya si w sposb nader prosty: mianowano czonkami Niemcw. Jak przemys powsta mo e przez sprowadzenie obcego kapitau i cudzoziemskich zawodowcw, podobnie w Rosji powstaa nauka. Wszystko wedug regu wiata materjalnego, wszystko technik; wiat cay mechanizmem, ktry mo na sobie zrobi, skoro tylko podpatrzy si, jak to wyglda u obcych. 103

Nagle Mieszikow upad, pomimo e Piotra II zarczy ze swoj crk. Zanim wyszy na jaw szczegy spisku, osnutego przez Ostermana, ju Mieszikow by uwiziony i wywieziony, a wadza przesza w rd Dogorukich (i narzeczon zmieniono Piotrowi na Dogorukwn). A eby uwolni si od poprzednich wpyww i mie Piotra wycznie w otoczeniu, nale cem do spki Dogorukich, przeniesiono dwr carski z powrotem do Moskwy. Wynikno to z motyww natury osobistej, z zazdroci o wadz, a czyo si si faktw z zagadnieniem, czy pastwo ma by nadal rzdzone w formach Piotra W., w formach niemieckich, czy te nawrci si do tradycyj staro-moskiewskich. Wmiecie Moskwie nie byo jeszcze nic zreformowanego; przeciwnie, stara stolica przez niech do Petersburga bya demonstracyjnie, umylnie star: tam noszono brody starobojarskie. Wszelako owe zabiegi rozbiy si o krtko czasu, wymierzonego przez losy Piotrowi II, ktry zszed z tego wiata w r. 1730, w l6 roku ycia swego. Dynastja Romanowych wygasa na nim po mieczu. Pozostaway dwie crki Piotra W. i bratanica, ksi na kurlandzka. Partja moskiewska przeprowadzia oddanie tronu tej ostatniej, majc pewne obliczenia, e caryca Anna nie bdzie popieraa kierunku petersburskiego. Zawiedziono si. Anna Iwanowna (1730-1740) bya wdow od lat 19. Ma onek jej, kurlandzki Fryderyk Wilhelm, zmar zaraz po lubie, lecz wdowa pozostaa w kraju, osiadszy w Mitawie, podczas gdy ostatni z Ketlerw, wuj i nastpca jej m a, Ferdynand, przebywa stale zagranic. Na dworze mitawskim zabysn askami ksi nej szlachcic i waciciel niewielkich dbr w Kurlandji, Ernest Jan Buehren. Nowa caryca zabraa go z sob do Moskwy i zrobia hrabi; przy tej sposobnoci nabra Buehren francuskiego pochodzenia, a mianowicie od ksi t (dukw) Bironw, ktrych herbem i nazwiskiem posugiwa si odtd stale! Niemiecki ulubieniec kierowa Ann ku Petersburgowi i skoni j, e ju w r. 1732 przeniosa stolic na nowo nad New. Tam szafowa tysicami wyrokw za same choby podejrzenie o niech przeciw swej osobie. Panowanie Anny mo na miao nazwa czasami terroru dworskiego. Od czasw Iwana Gronego nie byo takiego pogromu na bojarstwo, a ze szczegln zaciekoci ciga Biron stare historyczne rody. Pod zwierzchnictwem Birona rzdzi dalej Osterman, a obok niego Burhard Krzysztof Muennich, stary genera Piotra W., za Anny naczelnik kolegjum wojennego. Trzech tych Niemcw uprawiao polityk zewntrzn; mieli za do czynienia przedewszystkiem ze sprawami polsko-rosyjskiemi. Obsadzenie tronu polskiego po mierci Augusta II (1733) stao si powszechn spraw europejsk, majc zadecydowa w walce dwch obozw, francuskiego a habsburskiego. Cesarz Karol VI pragn zapomoc swej sankcji pragmatycznej przenie kompleks dzier aw habsburskich na crk, Marj Teres, i utrzyma w ten sposb nadal rozleg Austrj, podczas gdy Ludwik XV chcia wyganicie dynastji po mieczu wyzyska do rozbicia dawnej monarchji Habsburgw. Na elekcji polskiej wybrano jednomylnie Leszczyskiego (powtrnie), ktry by teciem Ludwika XV. Obz francuski by gr, Polska moga przechyli szal przeciwko Austrji. Nie pad na elekcji ani jeden glos za domem saskim, i nowy elektor August III, syn Augusta II, postanowi wszelako zdoby sobie tron polski przemoc, do czego uzyska bardzo atwo posiki od Austrji i Rosji. ona jego bya bratank Karola VI, i z tego tytuu mgby elektor dochodzi przeciwko Marji Teresie pretensyj do czci habsburskiego spadku, ktry cesarz pragn przekaza crce niepodzielnym. Elektor przyrzek uzna sankcj pragmatyczn, a otrzymywa zato 12.000 wojska na wypraw polsk. Jeszcze atwiej, bo taniej, otrzymywa pomoc Rosji: przyrzek Bironowi, e kiedy zostanie krlem polskim, nada mu po najdu szych dniach Ferdynanda ksistwo kurlandzkie, lenno Korony polskiej. Skutek by cudowny: w 10 dni po objciu rzdw przez Leszczyskiego ukazay si pod Warszawie przednie stra e rosyjskiej 40.000 armji. W ten sposb wzia Rosja udzia w wojnie sukcesyjnej polskiej. 104

Z jednej strony Francja, Hiszpanja, Sardynja, z drugiej Rosja i ustrja zmagaj si na pobojowiskach we Woszech i nad grnym Renem. Muennich zdobywa Gdask (1734), z ktrego Leszczyski ledwie uszed z yciem, poczem dokonuje podboju Polski. Odwoano go do Turcji, z ktr wybucha niespodzianie wojna (1736-1739), przez nikogo w Rosji wtenczas nie wywoywana, narzucona przez Francj, ktra podmwia sutana, a eby usun armj rosyjsk z pobojowisk rodkowej Europy. Muennich zdoby w r. 1736 Krym, nastpnego roku Oczakw, a w r. 1739 Modawj. Zwycistwa te nie day odpowiednich korzyci, gdy Szwecja pocza gotowa si do wojny o odzyskanie Inflant, co widzc Osterman, par do pokoju z Turcj, i udao mu si pozyska aprobat Birona. Zawarto pokj belgradzki 1739 r., w ktrym Rosja poprzesta musiaa na krainie pomidzy Bugiem a Dnieprem. Rok przedtem skoczya si wojna sukcesyjna polska utwierdzeniem Augusta III Sasa na tronie, i uznaniem austriackiej sankcji pragmatycznej, wzamian czego musieli si Habsburgowie zrzec niemal wszystkich posiadoci we Woszech. Cel uczestnictwa w tych wojnach ze strony rosyjskiej osignity zosta ju w r. 1737. Po bezdzietnej mierci ostatniego z Ketlerw nale ao wedug prawa lennego wcieli Kurlandi do Korony, otrzyma j atoli Biron za pomoc, do zdobycia tronu polskiego dostarczon, Biron nie osiad w swem ksistwie, lecz zosta przy Annie i wada nadal pastwem rosyjskiem. Szczeglnym by podkad tych rzdw. Biron jest typem: ani on, ani adna z osb, frymarczcych tronem rosyjskim w tych czasach, nie miaa za sob stronnictwa wewntrz kraju, choby grupy z jakiemi d eniami politycznemi. Co wicej, niema te grupy opozycyjnej. Nastaje doba najzupeniejszej apatji spoeczestwa, nie biorcego udziau w sprawach pastwa ani nawet negatywnie. Polityka rosyjska bya w tych latach nader czynn, w sprawy europejskie mieszano si coraz wydatniej, skropiono p Europy krwi rosyjskiego onierza, ale to wszystko robi dwr, i tylko dwr. A dwr tych malowanych carw i caryc nie ma rwnie adnego zwizku wewntrznego ze sprawami publicznemi, bo niema tam adnych przekona, adnych d e - s tylko prywatne interesy, dla ktrych nadu ywa si pastwa. Polityka rosyjska zale n jest w tych latach najzupeniej od przypadkowoci osobistych kaprysw i zachcianek, bez jakiegokolwiek wytknitego celu. Wyprawiano lekkomylne harce siami Rosji. Nasta stosunek pastwa do spoeczestwa gorszy i ni szego typu, ni niegdy rozbie no spoeczestwa a pastwa - wytworzyo si pastwo poza spoeczestwem. Nigdy w dziejach Europy nie zaszo co podobnego, ani te adne z pastw europejskich nie zdoaoby utrzyma si w takim stanie, podczas gdy pastwo rosyjskie wyszo z tej doby... wzmocnione. Wniosek z tego, e dla istnienia i rozwoju tego pastwa obojtnym jest stosunek do spoeczestwa. Poza spoeczestwem zgoa funkcjonowaa doskonale machina pastwowa nawet w okresie po r. 1725. Pastwo skada si z dwch sfer: z dworu i biurokracji potrjnej: cerkiewnej, cywilnej i wojskowej. Pki te trzy czynniki trzymaj si razem, a s do dyspozycji dworu, mo e pastwo, pozostajce poza spoeczestwem, rozwija si i kwitn, prowadzi ruchliw polityk zagraniczn, czynic zabory, urastajc na coraz pot niejsze mocarstwo. Jeden tylko jest przytem warunek, ale nieodzowny: potrjna ta biurokracja musi mie dobrobyt. Oto tajemnica ustroju pastwa rosyjskiego. R nica biurokracji rosyjskiej a europejskiej objawiaa si za na zewntrz tem, e w Rosji ywio wojskowy przenika coraz bardziej do wysokiej sfery administracji, podczas gdy w Europie eliminowano wojskowych coraz bardziej z zarzdu kraju i z polityki. Symbolem tego pastwa poza spoeczestwem: uzbrojony biurokrata, genera-czynownik. Posiadajc monopol rutyny w administracji i si, umie uzbrojona biurokracja narzuci sw wol i w d i w gr, ludnoci i dworowi w kocu. Ulega nieraz dwr, bo jest niepewny jutra, w cigej trwodze, czy jaki nowy spisek nie sprowadzi zmiany... osb, a wszak tylko o osoby chodzio. 105

W tej swoistej formacji pastwa poza spoeczestwem panowanie Anny Iwanowny nie byo jeszcze najgorsze. Umara w rok po pokoju belgradzkim. Schyek ycia przeszed jej na obmylaniu sposobw, jakby zapewni nadal wadz Bironowi. Wprowadziaby go na tron, zapisaaby mu pastwo, gdyby to byo jakkolwiek mo liwem. Szczliwy dla jej marze zbieg okolicznoci zezwoli jej na kombinacj, ktra zapewniaa ksiciu kurlandzkiemu wadz nad Rosj na dugie lata, ktre mg sobie wyzyska, a eby przy nadarzonej pomylnej sposobnoci posun si jeszcze wy ej, z ksicia na cara, cesarza, mo e na imperatora... Anna miaa siostr rodzon, Katarzyn Iwanown, ktr Piotr W. wyda by za Leopolda meklemburskiego. Crka z tego ma estwa, Anna, wysza za ksicia brunwickiego Antoniego Ulryka, z linji Braunschweig-Bevern, i wanie w czasie, gdy carycy Annie wypado gotowa si na mier, powia syna, Jana (24 sierpnia 1740). Noworodka tego mianowaa Anna Iwanowna swym nastpc, mianujc zarazem w testamencie Birona regentem - o co chodzio. Rachuba ta zawioda. Ja brunwicki figuruje wprawdzie w spisie carw jako Iwan VI (1740-1741), bo mu skadano najformalniej hod poddaczy, kiedy liczy dwa miesice ycia, ale w kilka dni potem Muennich, rozporzdzajc gwardj, uwizi Birona i wywiz na Sybir, za Mieszikowem. Regencj obja matka Jasia, Anna Leopoldowna, a m jej. Antoni Ulryk, ogoszony skromnie naczelnym wodzem armji. Sobie zapewni Muennich stanowisko pierwszego ministra, Ostermanowi pozostawiajc sprawy zewntrzne. Wkrtce nowa zmiana: Antoni Ulryk i Osterman spiknli si przeciw Muennichowi... Nastaje ciekawy epizod w dziejach caratu, ktry mo naby nazwa czasami brunwickiej gospodarki, gdy o rzdach we waciwem znaczeniu tego wyrazu niema co mwi. Muennich poda si do dymisji w maju 1741, poniewa nie zgadza si z regentk co do polityki zewntrznej. Wybucha po mierci Karola VI (1740) wojna sukcesyjna austrjacka, druga wojna o sankcj pragmatyczn. Regentk sprzyjaa Marji Teresie, Muennich by za Prusami, ktre wszczy t. zw. pierwsz wojn lsk. Niebawem stany za Fryderykiem W. i wystpiy przeciwko Marji Teresie: Saksonja, Bawarja, Francja, Hiszpanja, Szwecja. Francuskie i szwedzkie poselstwa w Petersburgu znalazy sposb na Ann Leopoldown. Wysunito kandydatk do tronu w osobie El biety, crki Piotra W. i Katarzyny (przedlubnej, ur. 1709), pozyskano dla niej gwardj, urzdzono zamach stanu w nocy z 6 na 7 grudnia 1741. Muennich i Osterman wyprawieni na Sybir, brunwiccy ma onkowie wtrceni do wizienia wraz z niemowlciem-carem. Osterman zmar w Syberji po szeciu latach, Muennich wrci po latach 20, a Iwan VI nigdy ju nie odzyska wolnoci. W taki sposb wesza Rosja w wir wojny o panowanie Marji Teresy, wprowadzona w spraw pastwu rosyjskiemu obojtn, intryg i przekupstwem obcych poselstw. Zmiany polityczne dokonyway si nie ze starcia si kierunkw politycznych (nie byo ich wcale), lecz ze star na tle ciasnego widnokrgu rodzinnych zawici i nienawici, dziki czemu ka da ze stron wojujcych miaa w swem rku jakiego kandydata do tronu lub do... stanowiska ulubieca, jako lepe narzdzie. Szwecja zczya si porednio z koalicj przeciw Marji Teresie tylko dlatego, e w porozumieniu z Francj nadarzaa si sposobno podsycania anarchji dworskiej w Petersburgu; dlatego protestowaa Szwecja przeciw pomijaniu praw do tronu El biety i wystaraa si o zamach stanu, udzc si objawami anarchji rzdowej, sdzc, jakoby to dowodzio osabienia pastwa rosyjskiego, co miao wie do odrobienia pokoju nysztadzkiego. Intryga udaa si nadspodziewanie; nie trzeba byo nawet zdobywa Petersburga dla El biety, na co zdecydowanym by Fryderyk szwedzki (1720-1751). Ale oto wanie klasyczny przykad, jak w Petersburgu wczesnym nikt nie reprezentowa adnego kierunku politycznego. Wszczt jeszcze w ostatnich dniach Ostermana wojn musia krl szwedzki kontynuowa z wasn na tron rosyjski kandydatk, El biet, gdy dwr jej nie dal si zamieni w adne stronnictwo polityczne. Wojna bya za dziwnie pomylna dla Rosji, na 106

ktrej zanarchizowanie tak napewno liczono. Pogr ona w anarchji, Rosja podyktowaa warunki pokoju w Abo w r. 1745, zagarniajc poudniow Finlandj a po rzek Kyme. Wszelkie a wszelkie obliczenia wzgldem polityki rosyjskiej zawodziy cudzoziemcw w poowie XVIII wieku zupenie tak samo, jak za Iwana Srogiego. Francja i Szwecja nie odniosy potem najmniejszej korzyci z tego, e zamkny przezornie brunwickiemu domowi drog powrotu na tron: El bieta Piotrowna (1741-1762) mianowaa odrazu nastpc tronu, bdc jeszcze pod wpywem posw francuskiego i szwedzkiego, na samym wstpie swego panowania. By nim siostrzeniec jej, syn modszej siostry, Anny Piotrowny, wydanej za ksicia Holstein-Gottorpskiego. Czternastoletni ksi Karol, sprowadzony natychmiast do Petersburga, otrzyma przy przejciu na prawosawie imi Piotra. Byo to w r. 1742. W dwa lata o eniono go z crk ubogiego ksi tka na Anhalt-Zerbst, Krystyna Augusta, ktry by pruskim generaem i gubernatorem Szczecina. lub siedmnastoletniego KarolaPiotra z szesnastoletni Zofj August, przemianowan w prawosawiu na Katarzyn, odby si 1745 r. Carewiczowa uczya si od carycy zmysowoci, doprowadzonej do wyuzdania; zasyny z niej obie, El bieta i Katarzyna. Uczennica przesza nastpnie mistrzyni, ale historja nie wedug tego j sdzi, gdy ona miaa wprowadzi na nowo do rzdw celowo i wzgld na interes pastwa. Miaa talent, a modo stanwszy blisko tronu, miaa du o czasu na polityczne wyksztacenie, ktrego potem zo ya liczne dowody. W wojnie o sukcesj habsbursk zmieniay si kaprysy El biety. Neutralna do r. 1746, doznawszy od Fryderyka W. osobistej obrazy, zawara popiesznie sojusz z Marj Teres i z caym popiechem wyprawia wojsko a nad Ren. Europa przyzwyczajaa si do pochodw wojska rosyjskiego, w ktrem ani generaowie nawet nie wiedzieli, za co walcz... Tym razem wystpienie Rosji przypieszyo zawarcie pokoju (akwizgraskiego 1748 r.). El bieta tajnym artykuem sojuszu otwieraa atoli Marji Teresie nadzieje odzyskania lska i staa si w ten sposb inicjatork trzeciej wojny o lsk, wojny siedmioletniej (1756 do 1763). Przez lat kilka grupoway si i zmieniay przymierza w Europie. Do porozumienia austrjacko-rosyjskiego przystpowa August III Sas, zbity poprzednio przez Prusakw, dny odwetu. Krl pruski dowiedzia si o ukadach, ubieg Sasa, wkroczy w r. 1756 do Saksonji, zaj Drezno. Natenczas August III szuka pomocy w swem krlestwie polskiem, oficjalnie neutralnem, i w tej okolicznoci tkwi wze, wi cy sprawy caego wschodu europejskiego w cao polityczn. Od do dawna prbowano w Polsce wyrobi grunt do reform wewntrznych i do wznowienia potgi pastwowej zapomoc akcji zewntrznej. Pocztkiem jest dwukrotna elekcja Leszczyskiego, poczem nastpuj programy Czartoryskich i Potockich. Czartoryscy, gorcy zwolennicy Leszczyskiego, nabrawszy przekonania, e nie usun z Polski wpyww rosyjskich, postanowili prbowa tego, co robili inni: wyzyska stosunki, panujce w Petersburgu, do swoich celw. Czartoryscy d yli do tronu polskiego, ale jako wyraziciele pewnego programu publicznego, pastwowego i spoecznego, nie za jako zwyczajni mo nowadczy owcy korony; pragnli tronu, a eby przeprowadzi reformy, a eby su y idei polskiej. Podczas wojny turecko-rosyjskiej (1736-1739) nawoywali Czartoryscy do sojuszu z Rosj, podczas gdy Potoccy pragnli przymierza z Francj, Szwecj i Turcj. Czartoryscy dziaali tak stanowczo, i nawet postarali si, wbrew wasnym zasadom, o zerwanie sejmu, byle nie byo uchwalone przymierze tureckie. Ostatecznie nie zawarto wwczas adnego przymierza. Kiedy w r. 1756 krl Sas szuka w Polsce pomocy przeciw Prusom, majc zapewnion ju pomoc rosyjsk, postanowili Czartoryscy wyzyska poo enie, w ktrem, jak mniemali, Rosji samej powinno zale e na tem, eby Polska bya mocniejsz militarnie, skoro ma by w wojskowym sojuszu z Moskw. Ale szlachecki og upar si przy neutralnoci, nie rozumiejc, e trzeba wojska na... obron neutralnoci. Wwczas to staa si Polska, jak trafnie powiedziano, karczm przydro n, do ktrej 107

zachodziy dowolnie wojska rosyjskie i pruskie. Czartoryskim przywiecay dalsze jeszcze zamiary: Widzc brunwick gospodark, a znajc objawy niechci do niemczyzny, ktrych nie brak byo we wszystkich warstwach spoeczestwa rosyjskiego, przypuszczali, e Rosja musi zatskni tak samo do dynastji narodowej, jak Polska, niechtna Sasom, gotowa zawsze znale sobie nowego Leszczyskiego, byle nie przeszkadzaa do tego przemoc ociennych. Popeniajc ten gruby (lecz jak e pospolity!) bd, e mierzyli umysy rosyjskie miar wasn, europejsk, sdzili, e mo na na d eniu do narodowej dynastji oprze w Rosji pewne plany tak samo, jak w Polsce, a skoro rwnoczenie i Rosja i Polska cierpi na niemieckie dynastje, wic (mniemali) to samo utrapienia: niemczyzny - wyrobi musi wsplno interesu; eby si pozby niemczyzny, a ze wsplnoci interesw wyrobi si przyja. Powstaa u Czartoryskich ideologja o wsplnym interesie Rosji a Polski przeciwko Niemcom, o wsplnej koniecznoci wytworzenia sobie dynastyj narodowych. Wierzyli, e Rosja i Polska z Litw pozostawayby w najlepszych stosunkach, gdyby nie wpywy niemieckie w Petersburgu. Obydwa pastwa nie posiaday w danej chwili dynastji narodowej; skoro w Polsce powiodoby si Czartoryskim posi koron, mogoby to w dalszem nastpstwie powie si i w Rosji. Je eli mo e by carem ksi brunwicki lub anhalcki, czemu by nie mg zosta nim krl polski? Tak tedy wrd najgbszego upadku politycznego odradza si dawna myl rozszerzenia unji polsko-litewskiej na Rosj. Przekonani te byli Czartoryscy, e byle zaprowadzi w Polsce ad pastwowy i silny rzd, pokazujc na przykadzie, e silna wadza da si pogodzi z wolnoci obywatelsk, nard moskiewski sam zapragnie... monarchji konstytucyjnej i zczy si przyjanie z narodem polskim w d eniu do wolnoci. Tak wic przeprowadzenie reform w Polsce miao wr y nowy okres dziejowy i dla Rosji, a doprowadzi w konsekwencji do najlepszych stosunkw z dawnym Moskwicinem. Dlatego to Czartoryscy nie bali si oprze swych planw w pierwszej ich czci na rosyjskiej interwencji w Polsce. Oni nie bali si Rosji, zapatrzeni w swe marzenia, oparte wprawdzie na faktach zupenie realnych, ale bez uwzgldnienia danych duchowych. Materjalizm XVIII wieku przebija u podstaw tej ideologji. Tymczasem wojska rosyjskie pomagay jednym Niemcom (Sasom i Austrjakom) przeciw drugim Niemcom (Prusakom). Rosjanie zwyci ali, w r. 1757 pod Grosrjagerndorf, w r. 1758 przekroczyli Odr, w r. 1759 wygrali pod Kunersdorfem, ale nie umieli wyzyskiwa zwycistw, skutkiem czego nastpowaa czasem po wygranej niespodzianie klska (np. 1758 r. pod Zomdorf). Trzy razy zmieniaa El bieta wodza, a dopiero w r. 1761 Buturlin zdoby znaczne obszary i doprowadzi do tego, e wojsku Fryderyka W. grozio zupene osaczenie (pod Bunzelwitz, dokd nadeszy i austrjackie wojska). Wtedy Buturlin... zwleka, nie dopuszcza pod rozmaitemi pozorami do oglnego szturmu, i ocala krla pruskiego. Otrzymywa bowiem wskazwki od... carewicza, eby Prusakw oszczdza, a zarazem doszy go wiadomoci, e dni carycy s policzone. Powszechnie za byo wiadomem, jako carewicz Piotr jest bawochwalczym wielbicielem Fryderyka Wielkiego. Ledwie El bieta zamkna oczy (5 stycznia 1762 r.), Piotr III (1762 r.) wyprawi kurjera z rozkazem, eby zaprzesta wojny z Fryderykiem. Zaraz mu zwrci wszystkie zdobycze, a nawet oddawa mu swoje wojsko do dyspozycji przeciwko Marji Teresie. W kilka miesicy po wstpieniu na tron spisany mia i zatwierdzony formalny sojusz zaczepno-odporny ze swem bo yszczem pruskiem. Tak zaczto si panowanie dynastji holstein-gottorpskiej. Jak bez jakiejkolwiek racji pastwowej i bez jakiegokolwiek politycznego celu wojowaa El bieta z Prusami, podobnie spodobao si Piotrowi III zamieni to na walk z Austrj. Jedno i drugie byo jednako kaprysem despotw, majcych do dyspozycji pastwo stojce poza spoeczestwem. I byoby pastwo zamieniao si na jak filj Prus pod carem, ktry posprawia zaraz swej przybocznej kompanji pruskie mundury, a nakaza, eby takiego wojska byo jak najprdzej 18.000, gdyby nie to, e i on nie uwzgldnia... danych duchowych: pozwoli sobie okazywa publicznie lekcewa enie dla prawosawia. To te po kilku miesicach ju go nie byo nietylko na tronie, ale ani na wiecie. Strcia go wasna ona. Ma estwo gottorpskoanhalckie byo nad podziw niedobrane. Od r. 1753 byy dwa stanowiska ulubiecw; przy starszym 108

dworze Szuwaow, przy modszym Sotykow. Przyjcie na wiat Pawa Piotrowicza. w r. 1754 sprawio takie wra enie, e Sotykowa mianowano ambasadorem a w Madrycie. Nastpc jego zosta pose polski, Stanisaw Poniatowski, poczem przysza kolej na Orowa. Ten utrzyma si przez lat 13 i podobno naprawd kocha Katarzyn. Faktem jest, e rodzina Orowych bya czynn przy wyniesieniu Katarzyny, oni uo yli si z gwardj, oni kierowali ca spraw (najpierw ogoszenie Piotra chorym na umyle, a Katarzyny regentk, potem abdykacja, wkocu zabicie cara, ofiarowanie tronu wdowie). W taki sposb wstpia na tron Katarzyna II (1762-1796 r.), Niemkini, pena pogardy dla wszystkiego, co rosyjskie, a majca uchodzi w historjografji rosyjskiej za wcielenie rosyjskoci, i zwana czstokro Wielk. Orow i Katarzyna maj zasug wielk, i poo yli kres wybrykom osobistych kaprysw w polityce zagranicznej, a szukali wytycznych jakich, ktreby wypyway z zastanawiania si nad interesami pastwa. Odtd mo na ubolewa nieraz nad mylnem rozumieniem spraw, nad niewaciwem osdzaniem rzeczy i okolicznoci, lecz nie mo na zarzuci frymarki sprawami pastwowemi. Katarzyna odwoaa armj z Niemiec i zachowaa neutralno w wojnie siedmioletniej, dobiegajcej zreszt ju do koca; w pokoju, zawartym w lutym 1763 r. w Hubertsburgu, Rosja nie uczestniczya. Pisano wiele o przeciwiestwie jakoby wpyww kulturalnych niemieckich a francuskich na Rosj, i wysnuwano z tego wnioski w konstrukcji obrazu dziejw politycznych Rosji owej doby. Nale y zwrci uwag na fakt niezaprzeczalny, ze najbli szem rdem wpyww francuskich by dwr samego Fryderyka Wielkiego, ktry pomiata, i to publicznie, wszystkiem, co niemieckie. W stosunku Piotra III a Katarzyny II do Fryderyka W. zachodzi r nica taka, e Piotr by niezgrabnym, niezdarnym, bezmylnym uczniem berliskiego mistrza, mapujcym go karykaturalnie, podczas gdy Katarzyna II bya najlepsz jego uczennic, pen subtelnego zrozumienia jego metody, ktr umiaa zastosowa w sposb stosowny do czasu, miejsca i okolicznoci. Niemcw nikt nie usuwa, a francuski obyczaj szerzyli sami Niemcy! Stosunki literacko-reklamowe z pisarzami francuskimi zacza nawizywa El bieta, kontynuowaa Katarzyna. Odwoanych za z wygnania przez Piotra III Niemcw u ywaa nowa caryca chtnie do su by pastwowej: Muennich zosta zawiadowc portw batyckich, a tuziny cae nowych Niemcw najmowano. W czasach pastwa poza spoeczestwem okazaa si caa powierzchowno reform Piotra W., e byy to tylko biurokratyczne reformy, nie prowadzce wiata moskiewskiego ku Europie, skoro obok nich przez cae nastpne pokolenie mo liwym by stosunek pastwa do spoeczestwa jak najbardziej azjatycki. Znamiennym objawem tej doby jest ukaz z r. 1754, humanitarny, bo znoszcy kar mierci, ale prcz spraw politycznych! Je eli europejskoci maj by formy biurokratyczne, w takim razie Piotr III, najgorliwszy wyznawca europejskich mundurw, by chyba jeszcze wikszy od tamtego! Wpywy europejskie szy, ale nie z biur, lecz z ksi ek. Mia i w tem pewien udzia Piotr W., aczkolwiek rwnie powierzchowny. Heretycka acina wprowadzaa zmiany gbsze od wszystkich oficjalnych reform! A acin wprowadzi, wprowadzi dozwoli Fedor Aleksiejewicz. Za Piotra W. robia ona dalej swoje. Miaa w sobie tak potg, e gdy licienie jej raz dopuszczono do kiekowania, nie powstrzymay rozwoju ani haniebne czasy najpotworniejszego orjentalizmu, czasy 1725-1762 r. W tych czasach spoeczestwo wyra ao swe istnienie w trzech dziedzinach ycia: a) W sekciarstwie rozpleniajcem si nadzwyczaj bujnie. Niema to najmniejszego zwizku z przypisywan tak czsto Rosji twrczoci religijn; dziwna twrczo, ktrej warunkiem ciemnota. Nie powstaa ani jedna sekta, mo liwa dla ludzi inteligentnych. Powd licznych sekt tkwi w tem, e nikt w Rosji nie umia katechizmu, ani nawet duchowiestwo parafjalne. Jak w Niemczech 109

Bibija, tak w Rosji dogmatyka pozostawiona bya faktycznie dobrej, woli spoeczestwa - a spoeczestwa ciemnego. b) Drug dziedzin ycia, rozkwitajc wwczas, by handel. Zniesiono ca wewntrzne, a dziki zdobyczom azjatyckim i pozyskaniu dostpu do morza rs dobrobyt w sposb wrcz fantastyczny. Walka o byt stawaa si dziecinnie atw, nie wymagajc adnego wysiku ni myli, ni woli, ni nerww. Nawet leniwcom nie grozi w Rosji niedostatek - i to jest najwikszem tego spoeczestwa nieszczciem. (Nastay potem gody z innych przyczyn, o czem ni ej.) c) Nurtowao nadto umysowe ycie, wskim choby ponikiem, ale sczyo si nieustannie, poza wiadomoci nawet spoeczestwa. Dziaaa acina: w r. 1755 Szuwaow kadzie fundamenty pod uniwersytet moskiewski. Oto europeizacja! Jakie ona daa i da musiaa wyniki, zobaczymy; pamitajmy, e istot uniwersytetw krytyka, a zatem sceptycyzm... Narazie okaza si jeden skutek, jakby dorany, a zasadniczy i doniosy. Dwa pokolenia gramatyki aciskiej rozwiny bardziej jzyk rodzimy i zrobiy wicej dla pimiennoci jego, ni kilka wiekw poprzednich; a w trzeciem pokoleniu wystpuje pimiennictwo, rodzi si literatura. Reprezentantem pokolenia drugiego jest omonosow (1711-1765), polihistor, uprawiajcy i matematyk i historj i belletrj, prawodawca jzyka pimiennego, a twrca wiersza artystycznego. W tym e czasie powsta szereg prywatnych teatrw, a r. 1756 teatr dworski w Petersburgu i obok niego pierwszy naladowca Moliera, Sumarokow. Caryca Katarzyna II tak e pisuje komedje, a literackie ambicje okazuje nawet w listach swych, pisywanych stanowczo... do druku. Z jej osob czy si caa biografja reprezentanta trzeciego pokolenia aciny w Rosji; jest nim Der awin, pierwszy natchniony poeta rosyjski (17431816), wystpujcy publicznie od r. 1779. Tak powsta jzyk literacki rosyjski, dziki szkole aciskiej, bez zwizku genetycznego z tem wszystkiem, co od Nestora, spisano we wschodniej Sowiaszczynie. Tak powstao drugie z kolei w Sowiaszczynie wschodniej poczucie narodowe, ktre miao okreli si niebawem w caej peni w Karamzinie (1765-1826), ktrego zasug rwnie oparcie bezwzgldne i ostateczne pimiennictwa na jzyku ludowym dawnego Zalesia. Narodowo omonoswa, Der awina, Karamzina nie pozostawaa w adnem przeciwiestwie do poprzedniej narodowoci ksicia Ostrogskiego, tudzie akademji ostrogskiej i kijowskiej z czasw Mohyy. Nie mogo by przeciwiestwa dla tego prostego powodu, e twrcy nowej formacji nie wiedzieli nic zgoa o istnieniu dawniejszej. Ju ani nawet wspomnienia po niej nie byo, ani najmniejszej tradycji nie dochowao si. To i tamto - jednako powstao samoistnie, odrbnie, bez zwizku z sob tak dalece, e nawet na jakiekolwiek przeciwiestwo nie byo sposobnoci. Tamto przepado, nie doszedszy nawet do wiedzy twrcw nowego jzyka literackiego. Od Katarzyny II rozpowszechnio si wyra enie: Rosja - rzeczownik bez przymiotnika w jzyku Rosjan. W polszczynie odr niano odrazu rosyjskie od ruskiego, podczas gdy dla caej Rusi, dla caej Sowiaszczyzny wschodniej byo to i tamto jednako ruskie. Wedug polskiego sdu o sprawach narodowociowych byy to dwa narody, ale poniewa poczucie narodowe Rusinw nie wyrobio si, zanikszy po krtkim epizodzie, by wic obok narodu rosyjskiego tylko lud ruski - o ktrego narodowoci miaa dopiero dalsza przyszo rozstrzygn. acina, piastunka narodowoci Zachodu, nawet tam na Wschodzie wyhodowaa poczucie narodowe jakkolwiek pojcie narodowoci absolutnie nie nale y do atrybutw kultury orjentalnej. Zaczyna si w Rosji rozterka dwojga kultur, przesilenie, nieukoczone dotychczas. 110

XX. ROZBIORY POLSKI.

(1762-1796.) Odziedziczone przez Katarzyn II pastwo poza spoeczestwem ogldao si na spoeczestwo w jednym tylko wypadku: gdy wybuchn bunt. Najczciej tedy przypominano sobie Kozakw, ktrych bunty przeciw Rosji nie byy ani mniej liczne, ani sabsze, ani wogle w niczem odmienne od buntw przeciw Polsce. Po rokoszu Mazepy przeniesiono jego sicz gbiej w stepy, na terytorjum tatarskie, skd za Anny Iwanowny pozwolono im wrci do pierwotnych siedzib, lecz uszczuplajc jeszcze bardziej uszczuplane nieustannie ich prawa kozackie, ich urzdzenia obozowo-spoeczne. Autonomja poruszaa jednak coraz sabiej masy kozackie. Za El biety byway bunty ju tylko z powodw wycznie zwizanych z formami walki o byt, ktr Kozak szczeglniej lubi mie atw. Gwnym powodem niezadowolenia by nieunikniony historyczny proces kolonizowania stepw, ktre Kozacy uwa ali za swoj wasno w caoci i pod ka dym wzgldem. Wszelkie krpowanie siebie na stepie uwa ali za nadu ycie rzdu. Na rozlegych stepach z obydwch stron Uralu powinien Kozakom, ich zdaniem, przysugiwa nietylko wolny handel z ca Jugr i wdrownymi kupcami wszelkich nacyj, ale zarazem monopol, dopki kupiec i kupia znajduj si na stepie. Wolno Kozakowi choby po staremu upi i rabowa na stepie, a rzdowi nic do tego; kto si osiedla na stepie, powinien okupi si Kozakom, a nie ogranicza im swobod ruchw, nie dajc nic wzamian! Regularna, systematyczna kolonizacja stepw, rozpoczta za Piotra W., a kontynuowana przez El biet, a jeszcze energiczniej przez Katarzyn, wydawaa si Kozakom zamachem na ich dobro, na kozack wolno. Gdyby skolonizowa cay step stopniowo, gdzie natenczas bdzie mo na by Kozakiem? Bya to wic walka ciga ywiou na p osiadego, na p koczowniczego, z nowo ytnemi urzdzeniami, rugujcemi ich prawo zwyczajowe, ich metody walki o byt. Kozak lubi, gdy przez step podr owano, ale nie cierpia, eby si tam osiedla, je eli si nie jest czonkiem kozaczej spoecznoci. W r. 1771 wybrao si w drog przez stepy 170.000 wdrowcw, co za niwo dla kozactwa! Gdy rzd carski zakaza upi podr nikw stepu, wybuch bunt, ktry przez czno z caym szeregiem okolicznoci sta si znacznem wydarzeniem dziejowem, podczas gdy kilkadziesit buntw dawniejszych zachowao zaledwie lokalne znaczenie. Mongoowie zachodni, zwani Kamukami, przenieli si z D ungarji nad Wog, dokonawszy tej wdrwki ludu w cigu lat 12 pochodem jak najregularniejszym, w latach 1618-1630. Gdy osadnictwo stae i stae wadze carskie zanadto zbli yy si do ich siedzib, postanowili wraca do Azji. W r. 1771 rozpocza si ta wdrwka powrotna w 170.000 gw (pozostaa drobna cz na lewym brzegu Wogi, zaskoczona powodzi). Kazano Kozakom wstrzyma emigracj kamuck, ale zabroniono rabunku. Rzdowi chodzio o to, eby nawrci Kamukw z drogi z caym ich dobytkiem, i tu popad interes kozacki w diametraln sprzeczno z zapatrywaniami petersburskich kolegiw. Skoro Kozacy odmwili posuszestwa, wysano oddziay zwykego wojska do cigania Kamukw. Kozacy nie chcieli da naruszy swego prawa i od nieporozumie przeszo do utarczek, i wybuch wielki bunt powszechno-kozacki. Przeciwko masie kamuckiej wybierao si bowiem cae wojsko kozackie, eby wdrujcy lud zupi lub wymusi na nim okup; sprawa tyczya caej Kozaczyzny. Jednego generaa niemieckiego zabili, ale drugiemu ulegli. Zdawao si, e bunt stumiony, by on jednak e tylko przytumiony. W r. 1773 wybuch ze zdwojon sil. Niezadowolenie Kozakw wyzyskano przeciw Katarzynie. Tron jej dugo nie by pewny; nie brako ywiow, pragncych kontynuowa dalej kalejdoskop dynastyczny minionych trzydziestu lat i zarobi na zmianie tronu. W r. 1764 pragna jaka grupa (szczegy nieznane) wysun przeciwko niej Iwana VI, ktry dors w wizieniu, a ostatnie lata spdzi w najgorszem wizieniu Rosji, w Schlusselburgu. 111

Stra spostrzega si atoli, e chc winia wykra, i postpia stosownie do otrzymanej dawno przedtem instrukcji: zakuto 24-letniego Iwana VI, ktry od niemowlctwa by w wizieniu. W kilka lat potem chwycono si przeciw Katarzynie sposobu, u ytego niegdy przez Szujskich przeciw Godunowowi: wyuczyli samozwaca, ktry przez kilka lat przygotowywa si do swej roli. By nim Kozak doski, Pugaczew, a udawa Piotra III. Ten poruszy razko, lud wiejski i Kozakw, a odegra rol wcale nie mniejsz od Chmielnickiego, z ktrym mia du o wsplnego, nie majc natomiast adnych rysw wsplnych ni z Mazep, ni tem mniej z Dymitrem Samozwacem. We wrzeniu 1773 r. zjawi si na stepie uralskim w 300 zaledwie zbrojnych, a w miesic jeden potem mia pod sob 3000 samych Kozakw, z pocztkiem roku nastpnego przeszo 30.000 or nego ludu, a do wiosny 1774 r. setki tysicy! Gosi, e stepy i lasy (na pnocy) s wyczn wasnoci Kozakw, i nikt nie ma prawa stanowi tam niczego bez zezwolenia Kozaczyzny, a zatem zakada osobne pastwo kozackie. Garny si do tego pastwa wszystkie ludy koczownicze i nap koczownicze Powo a: reszta Kamukw, Baszkiry, Czuwasze, Czeremisy, ktrym przepisy biurokracji rosyjskiej, a jeszcze bardziej jej nadu ycia, utrudniay ycie. Garn si do Pugaczewa i rolniczy lud rosyjski, ktremu przytwierdzenie do gleby nie dozwalao korzysta z uatwionego w tych czasach ogromnie zarobkowania handlem. Pugaczew wynalaz prosty sposb pozyskania sobie caego osadnictwa rolniczego na dalszem Powo u, obwieszczajc, e pod nim pola i grunty stan si wasnoci wocian, ktrzy nie bd z nikim dzieli si plonami. Poszli za nim, ale jeszcze bardziej od wolnej wasnoci rolnej spodobao im si wolne ycie stepowe, i nie myleli na rol wraca. Wyprawiane przeciw Pugaczewowi armje wracay z niczem, czasem nie odwa ajc si nawet zaczepi czerni. Bunt zbli a si ju do samej Moskwy! Co nie chciao podda si pugaczewszczynie uciekao. Pugaczew zdoby Samar, Orenburg, Kaza, Sarask, Penz, Saratw, tylko szturm na Carycyn nie uda mu si. Trwao to a do r. 1775. Cae Powo e zaroio si od szubienic z trupami wacicieli dbr i czynownikw. Dopiero genera Suwarow zdoa bunt stumi, a Pugaczewa stracono w Moskwie. Pojawili si jeszcze, jak zwykle, samozwacy samozwaca, ale bunt chyli si ju ku upadkowi. Podo e sprawy Pugaczewa nie byo polityczne, ani etnograficzne, lecz wycznie ekonomiczne. Lud wiejski garn si do niego, bo wanie przed kilku laty (1767) oddano go zupenie na up samowoli, zakazawszy wnosi skargi na wacicieli dbr. Razko popiera wszelk akcj przeciw rzdowi, opierajcemu si o nieprawdziw wiar, zwaszcza e by przeladowany. Katarzyna, sama najzupeniej obojtna w sprawach religijnych, manifestowaa na zewntrz prawosawn ortodoksj, ale rozumiaa, e pastwo nie ma interesu w wytwarzaniu opozycji na tle cerkiewnem, i odmwia dalszego przeladowania rozkolnikw. Podczas buntu Pugaczewa wydaa ukaz tolerancyjny (1773), uwalniajcy sekciarzy od wyzysku biurokracji. Dopuszczaa wszelk organizacj religijn, oprcz katolickiej. Zastrze ono bowiem, e duchowiestwo tolerowanego wyznania nie mo e podlega adnej zwierzchnoci poza pastwem. Staa wic i Katarzyna na stanowisku niemiecko-protestanckiej Landeskirche, a trzymaa si tych zasad tem chtniej, e czyniy one wadc kraju najwy szym zarazem szafarzem majtku kocielnego. Na olbrzymie majtki monasterw spoglda chciwie niemal ka dy car, ale dopiero Katarzynie udao si obmyle formu sekularyzacji nieszkodliw, bez obawy wzbudzenia zarzutw nieprawowiernoci. Przeniosa poddanych klasztornych w poddastwo pastwa, nao ya na nich po ptora rubla pogwnego rocznie, przeznaczajc to na utrzymanie monasterw, a zarzd dbr i kwestj agrarn w dobrach klasztornych przejmowao na si pastwo, wraz z pyncemi std zyskami. Nie trzeba byo dopiero buntu Pugaczewa, eby wiedzie, e administracja nie cieszy si zaufaniem, ni przywizaniem ludnoci. Katarzyna miaa powa ne zamiary, eby zreformowa biurokracj systemu Piotra W., t biurokracj, ktra doprowadzia do potwornoci pastwa poza spoeczestwem. Trzeba 112

przyzna Orowym i Katarzynie, e zmierzali do nawizania spjni pomidzy pastwem a spoeczestwem, ale nie zdoali zrobi tego. Do takich usiowa nale y najstarsza rosyjska ustawa na przekupnych urzdnikw (1762) i nowe urzdzenie senatu, pragnce szczerze zapobiec nadu yciom, chocia zupenie bezskutecznie (1763). Ma te pocztek panowania Katarzyny pikn kart: ta niemiecka ksi niczka europeizowaa, bo zakadaa mnstwo szk, bo popieraa ca sw powag akademj nauk i uniwersytet moskiewski, czynic przygotowania do zao enia trzech dalszych w Petersburgu, Kazaniu, Charkowie. Zao ya szko kadeck (1762), a co najbardziej charakterystyczne, ja si kwestji szk eskich (1764-1765), spragniona sama tytuu Semiramidy Pnocy. Ogromnie bya czu na to, eby postp w pastwie uwa any by za jej osobiste dzieo i eby Rosji nie zaliczano do Azji. Mieszay si z sob mechanicznie coraz bardziej pierwiastki r norodne kulturalnie. Uniwersytety, ktrych fundamentem krytycyzm, jak e mogy pogodzi si z despotyczn form rzdw? Kompromis pomidzy krytyk a lepem posuszestwem by absurdem, to te miano zbiera w nastpnych pokoleniach gorzkie tego owoce. Narazie radowano si z pochwa koryfeuszw literatury francuskiej, o ktre Katarzyna ubiegaa si narwni z najbardziej owieconymi ksi tami Rzeszy Niemieckiej. Bya na tej giedzie literackiej lepiej od tamtych notowana, jako... zamo niejsza. Popieraa te u siebie nauki, dawaa impuls badaniom historycznym (Schlotzer, Miller, Szczerbatow), ale biada, je eli si komu wyrwao co o niezupenie europejskiem pochodzeniu narodu rosyjskiego, a zwaszcza jego szlachty. By przykaz, e Rosja bya od pocztku etnograficznie i kulturalnie europejska, a nieaska, spadajca na badaczw, gdy si doszperali czego odmiennego, bya zapowiedzi, co bdzie z rosyjskiemi uniwersytetami.... Je eli Semiramida Pnocy miaa by godn swego tytuu, wypadao, eby bya wielk prawodawczyni; musiaa po niej pozosta jaka ksiga praw. Dbaa o saw imperatorowa ustanowia te w r. 1766 komisj do uo enia kodeksu praw, i sama braa w pracach jej udzia ywy, przeszkadzajc w ten sposb mimowoli pracom waciwych pracownikw, ktrzy byli krpowani tem, i czekali, a si odezwie w danej kwestji ich wielka monarchini. W tem gwna przyczyna, dlaczego ten kodeks nigdy nie doszed do skutku, chocia przez trzy lata robiono studja wstpne. Komisja, byle zrzuci z siebie brzemi odpowiedzialnoci, tak niebezpieczne wobec imperatorowejwsppracowniczki, zaproponowaa sobr ziemski. Katarzyna, pena w tym wypadku najlepszej woli, przystaa na projekt. Zjechao si do Petersburga w r. 1767 a 652 przedstawicieli kraju, w czem olbrzymi wikszo stanowili reprezentanci biurokracji ze wszystkich a wszystkich urzdw, z ka dego powiatu, oraz przedstawiciele szlachty, a wic tej samej warstwy; jedni byli czynownikami w su bie, a drudzy byymi czynownikami, ktrzy odbywszy swe lata su by, woleli siedzie na wsi. Obok nich ginli reprezentanci miast, potulni, bo wybrano takich, jakich wskazao mieszczanom miejscowe czynownictwo; niezawiso ich zdania bya nie wiksza od wysannikw wojska kozackiego, odkomenderowanych przez starszyzn. Na dodatek kazano przysa z ka dej prowincji po jednym przedstawicielu obowizanych do su by wojskowej wocian koronnych i drobnej wasnoci rolnej, t. zw. jednodworcw. Nie zapomniano o inorodcach, t. j. o ludach nieprawosawnych, i zaproszono do obrad po jednym z ka dej prowincji od ka dego narodu obcego osiadego, z wykluczeniem koczownikw. Wielka ta gromada odbya 200 posiedze, ktre nie zday si oczywicie na nic do robt okoo kodeksu, bo wikszo uczestnikw nie bardzo pragna kodyfikacji, a mniejszo nie bardzo wiedziaa, o co chodzi. Caa sprawa zesza na niczem, bo zorganizowana niewaciwie; jedynym wynikiem bya niech do wszelkiego udziau poddanych w sprawach rzdowych, przenikajca ju cae panowanie Katarzyny. Wzmocnia si przez to jeszcze bardziej potga biurokracji; wszak na tem kocz si (zawsze i wszdzie) wszelkie reformy jej samej, czy te czegokolwiek innego, a z jej pomoc przedsibrane.

113

Reform przeprowadzono w kilka lat potem (1775), zupenie w duchu biurokratycznym. Nie dbajc o historyczne waciwoci prowincyj, podzielono cae pastwo na 50 gubernij, czc po kilka w genera-gubernatorstwa. ywio wojskowy wkracza coraz bardziej w administracj; oddzielano zato od administracji znaczn cze sdownictwa. Centralizacja coraz systematyczniejsza uskuteczniaa coraz dokadniej stare haso, eby wszystko byo, jak w Moskwie. Czynownictwo miao wygod; dla ka dego z nich stao otworem cae pastwo, a przenoszc si w inne strony, nie musia si niczego nowego uczy, nawet nie musia by ciekawym, jak wyglda gubernja, do ktrej go przysano; jest to rzecz tej krainy, eby si przystosowaa jako szczliwie do niego. Po gubernjach zorganizowano tych, ktrzy mieli prawo i obowizek do su by publicznej, a ktrych zwano od Piotra W. szlacht (dworjanstwo), znowu wic ta sama warstwa czynownicza, tylko pod inn postaci. Niby zniesionym by przymus su by, ale prawo wyborcze do zgromadze szlacheckich przyznano tym tylko, ktrzy otrzymali poprzednio w su bie pastwowej, wojskowej czy cywilnej, stopie przynajmniej podporucznika. Pene szlachectwo zawiso wic nadal od su by i na dnie wszystkiego tkwio wszdzie czynownictwo, rozsiadajce si coraz wygodniej i coraz szerzej. Biurokracja niwelowaa chtnie, co tylko si dao, nie pojmujc jednoci bez jednostajnoci. Kiedy w r. 1775 Potemkin znosi Sicz kozack, nie nale y tego uwa a za skutek buntu Pugaczewa; i bez buntu byoby to nastpio, bo postpowano podobnie wszdzie, w myl starej zasady, e trzeba, eby byo wszdzie, jak w Moskwie. Ale zniesienie swawoli kozackiej byo istotnie potrzeb pastwa i postpem porzdku publicznego... Stepy musiay by skolonizowane! Na takiem mniej wicej tle poo enia wewntrznego uprawia Katarzyna II sw polityk zewntrzn, ktrej celem imperjalizm, naprawd o rozmachu ogromnym, bo postanowia sobie nie mniej jak opanowanie Polski i Turcji. Czy dla spoeczestwa rosyjskiego, dla jego rozwoju pod jakimkolwiek wzgldem potrzebne te podboje, to pytanie; czy nard rosyjski dobrze czy le wyjdzie ostatecznie na tej zdobywczoci, to wwczas nie mogo by przez nikogo przewidywanem. Dla historycznego badania posiada znaczenie stanowcze fakt, e Katarzyna II nie zamierzaa uszczupla swej wadzy despotycznej, ani te nikt w caem pastwie tego nie pomyla. Przy wszelkich tedy reformach europejskich ustrj cesarstwa rosyjskiego mia pozosta taki sam, jak za najpeniejszych czasw moskiewskich: militarna despocja orjentalna; takie za pastwo istnie mo e tylko przy podbojach, a gdy przestanie czyni zabory, musi run. Bunt Pugaczewa dostarczy dowodw a nazbyt, e struktura pastwa rosyjskiego wewntrzna siln nie jest; reformy zasadnicze okazay si niewykonalnemi; upadoby ono, bo weszo ju nawet w zatrut atmosfer pastwa poza spoeczestwem; upadoby, gdyby nie otrzymao podpory i nowego tworzywa w nowych zdobyczach. Imperjalistyczne plany Katarzyny II ocaliy pastwowo rosyjsk. Turcja ocalaa, ale Polska posza na podsycenie caryzmu na nastpne stulecie. Rosja Piotra W. byaby si rozpada, gdyby nie zabory Katarzyny, gdyby nie rozbiory Polski. Czartoryscy zdecydowani byli na detronizacj Augusta III Sasa, eby z pomoc rosyjsk osadzi na tronie tem prdzej jednego ze swoich (Michaa na pierwszem miejscu) i przypieszy reformy: zaprowadzi dziedziczno tronu, znie liberum veto, a stanowi uchway sejmowe wikszoci gosw. Zwrcili si o pomoc do El biety (na kilka tygodni przed jej mierci), lecz caryca nie godzia si na detronizacj. Liczyli na Katarzyn, ze wzgldu na dawne jej stosunki z czonkiem famili, siostrzecem Czartoryskich, Stanisawem Poniatowskim; ale i Katarzyna odrzucia projekt detronizacji i kazaa czeka na mier Augusta III. Czartoryscy spodziewali si carycy na wzr Anny, El biety, Katarzyny I; mieli si zawie srodze: Katarzyna II w polityce kochankw nie znaa. Prawda, e bya rozpasan rozpustnic, ale nie mniej prawd jest, e odr niaa i oddzielaa cile swe ycie prywatne od spraw publicznych. 114

Tego samego dnia, kiedy zawierano pokj w Hubertsburgu, koczcy wojn siedmioletni (15 lutego 1763), pisa Fryderyk II pruski do Katarzyny II z propozycj wsplnej akcji na wypadek bezkrlewia. Jako po zgonie krla Sasa zawarli umow, eby nie dopuci do zamierzonych przez Czartoryskich reform. Tak dziaajc za ich plecami, przeciwko nim, wskazaa im zarazem na krla Poniatowskiego, znanego sobie z przymiotu tym razem nader cennego, a mianowicie z braku charakteru. Czartoryscy mniemali, e imperatorowa czyni to dla dawnych wspomnie osobistych, a e elekt by rwnie zwolennikiem reform, oni za ludmi istotnie wy szej miary, ktrym o spraw chodzio, nie o wasne osoby, chtnie tedy przystali na wybraca Katarzyny, mniemajc, e Rosja zaczyna si ju wysugiwa Polsce... Nie zra ali si stanowiskiem imperatorowej w sprawie kurlandzkiej. Piotr III odwoa by z wygnania Birona, a Katarzyna przywrcia go do ksistwa kurlandzkiego, wbrew protestom Augusta III (ktry mia swego kandydata). Kurlandja bya lennem korony polskiej, ale szafowaa ni caryca, a gospodarowa w kraju onierz rosyjski. Nie zra ali si tem Czartoryscy, znajdujc tumaczenie rzeczy w osobistych stosunkach i sprawach dworu petersburskiego. Zasza niespodzianka, gdy podczas sejmu konwokacyjnego posowie rosyjski i pruski sprzeciwili si zniesieniu liberum veto. Wojska rosyjskie byy ju w Polsce i wybr Poniatowskiego z ich pomoc przeprowadzony. Na sejmie w padzierniku 1766 posowie obydwch pastw podali noty przeciw ponownej prbie zniesienia liberum veto. A eby mie pozr do utrzymania wojsk rosyjskich w Polsce, postanowiono wywoa wojn religijn. Chodzio o to, eby nie dopuci do uchwalenia wniosku (zo onego do laski marszakowskiej 24 listopada 1766), nadajcego dyssydentom zupen wolno wyznaniow. Pukownicy rosyjscy Karr i Igelstrom zajli si formowaniem konfederacji katolicko-opozycyjnej, radomskiej, a rwnoczenie generaowie Sotykow i Nummers organizowali konfederacj dyssydentw w Toruniu (na Litw w Sucku), a podrzdni agenci obrabiali lud prawosawny wojewdztw poudniowo-wschodnich. Rozbudzano na nowo nienawi do unji. Dwie przeciwne sobie konfederacje stary si z sob na sejmie 1767 roku. Gdy pewna grupa konfederacji radomskiej, poznawszy podwjn gr posa rosyjskiego Repnina, wystpia przeciw przeprowadzaniu jakichkolwiek zmian w pastwie pod egid Rosji, kaza Repnin porwa i wy- wie w gb Rosji czterech przywdcw opozycji antyrosyjskiej (biskupi Sotyk i Jzef Zauski, hetman Wacaw Rzewuski z synem Sewerynem). Sejm zosta zmuszony przez Repnina przemoc do wyboru t. zw. delegacji sejmowej, majcej opracowa wnioski celem stumienia ruchu za reformami, z wyjtkiem tylko sprawy dyssydenckiej, ktr zamierzano znowu frymarczy. Nad przestarzaym ustrojem pastwa obejmowaa Rosja gwarancj, przyjt przez maodusznego krla w marcu 1768. Sejm 1768 roku pozostawi unitom te tylko cerkwie, ktre byy unjackiemi przed r. 1717, a wszystkie inne kaza przela na prawosawnych dyzunitw, eby tylko zapobiec wyzyskiwaniu sprawy wyznaniowej przez Rosj. Celem wyparcia rosyjskich zag zawizaa si konfederacja w Barze na Ukrainie, lecz krl kaza wojsku polskiemu poczy si z rosyjskiem i bi konfederatw. Uprawian od czterech lat agitacj wrd ludu prawosawnego zwrcono teraz przeciwko konfederacji barskiej. Wybuch straszliwy bunt, t. zw. hajdamaczyzna (lub koliszczyzna). Powicano po cerkwiach no e na rze Lachw, zabierajcych si rzekomo znie prawosawie! Skrupio si na unitach, ktrych wymordowano wwczas przeszo 200.000. Rozjuszono przez agentw ciemne masy tak dalece, e nawet Rosji byo tego za wiele. Nawet najgorszy rzd musi wkocu mie spokj i ad jaki koo siebie; nadeszy wic z Petersburga surowe rozkazy, i genera Kreczetnikow rozprawi si z hajdamakami krtko a surowo. 115

Pomimo hjdamaczyzny trwaa konfederacja barska przez cztery lata, lecz wkocu wyczerpay si walki partyzanckie po wielu czynach bohaterskich, lecz nie powizanych w adn planow cao wojenn. Przez pewien czas liczono na rwnoczesno wojny, wypowiedzianej Rosji niespodzianie przez sutana jesieni 1768 r. Po zmiennem szczciu kampanji 1769 r. odepchn knia Rumiancew z pocztkiem czerwca 1770 r. Turkw z nad Prutu, a 21. lipca wzi do niewoli wielkiego wezyra z ca armj i opanowa Wooszczyzn. Flota rosyjska, opynwszy od batyckich przystani ca Europ (pierwsza to jej wyprawa dalsza), wywoaa powstanie greckie w Morei i pod wodz Aleksieja Orowa pokonaa tureck koo wyspy Chios (24. lipca 1770). W nastpnym roku przekroczy Rumiancew Dunaj, a knia Dogoruki wdar si na Krym. Tryumfalne te zwycistwa wr yy upadek konfederacji barskiej, gdy Rosja moga przeznacza coraz wicej wojska do Polski. Opanowanie Litwy i Polski stawao si kwestj tylko czasu, i to najbli szego; gdyby za Rosja zyskaa podobn przewag nad Turcj, jak posiadaa ju nad Polsk, staaby si od razu najgroniejsz potg w Europie. Wtem bez jakiejkolwiek zapowiedzi, bez szukania bodaj pozoru, wrd najgbszego pokoju rzd Marji Teresy zaj w lutym 1770 Spisz i Nowotarszczyzn. By to prosty napad, jakby prba, czego mo na sobie wzgldem Polski pozwoli. Prba wypada dla Austrji wietnie, a wic za jej przykadem zajmowa Fryderyk II Pomorze gdaskie i Warmj, rwnie nie wypowiadajc wojny. Katarzyna pragna opanowa ca Polsk. Wyprzedzono j i zmuszono, eby si upem dzielia, gro c jej koalicj. Austrja wolaa mie ssiadem upadajc Turcj, ni (tu pod siedmiogrodzk granic) coraz pot niejsz Rosj. Zawarta przeto Austrja w r. 1771 z Turcj przymierze zaczepnoodporne, porczajc jej cao granic. Wtedy Fryderyk pruski wystpuje z projektem, majcym zadowoli wszystkich. Za zwrcenie Turkom zdobyczy ma Rosja otrzyma wynagrodzenie na ziemiach litewskich, a dla rwnowagi Austrja i Prusy uszczkn sobie po kawaku Polski. Katarzyna, nie majc chci dzieli si Polsk z nikim, daa zrazu odpowied odmown, lecz po niedugim czasie, bojc si by osaczon, przystaa. W lutym 1772 r. podpisano ukad o rozbir Polski, a we wrzeniu wojska trzech ssiadw wkraczay, czynic zabory. Konfederaci barscy ratowali przynajmniej honor narodu, bronic si do ostatka w Czstochowie, w Lanckoronie, w Tycu pod Krakowem. W roku nastpnym ponowiy pastwa rozbiorowe zastrze enie przeciw reformom ustroju pastwowego. Specjalnoci rzdw Katarzyny na Biaej Rusi stao si odrazu przeladowanie unji. Urzdzono misje, ktrych dziaalno popierano si zbrojn. Niebawem przepisano przeszo 800 parafij na prawosawie. Podczas tego wszystkiego trway wci ukady o pokj z Turcj, przewlekane umylnie, a zawarto go w r. 1774 w Kuczuk-Kajnard i. Rosja zyskiwaa bardzo wiele, i miaa nadto jeszcze utorowan drog do dalszych postpw na Bakanie: Otrzymywaa protektorat nad Modawj i Multanami, ktre reprezentowa ma wobec sutana pose rosyjski w Konstantynopolu, dostaa z powrotem Azow, nadto Kercz i Jenikale, a Tatarw krymskich uznano niezawisymi od sutana, co mogo by tylko stanem przejciowym do poddastwa rosyjskiego. Zagarnicie wic Biaorusi w pierwszym rozbiorze Polski nie przeszkodzio Katarzynie bynajmniej do zdobyczy na Turcji, jakkolwiek nie panowaa nigdzie na Bakanie bezporednio. Na Krym zwrcon bya uwaga przedewszystkiem; wic starano si, eby hanem by zawsze jaki zwolennik Rosji, do czego u ywano pienidzy i siy zbrojnej, a zaogi rosyjskie zostay w kraju. W Polsce pilnowano, eby nie dopuci do reform; sypay si ruble, zaleway onierzem sejmiki 116

wyborcze, eby uczyni niemo liwym nowy kodeks, t. zw. Zamojskiego. Ustawiczna czynno polityki rosyjskiej i tu i tam budzia obawy Prus i Austrji o zbytni potg Rosji; wkocu Katarzyna, eby nie mie do czynienia z obydwoma ssiadami, .zdecydowaa si na przymierze z Austrj. Podczas wojny sukcesyjnej bawarskiej (1778-1779) zapragn Jzef II, syn i wsprzdca Marji Teresy, zaokrgli posiadoci swego domu przyczeniem Bawarji Dolnej, o co omal nie wybucha wojna z Prusami (Prusacy wkroczyli ju do Czech); natenczas Potemkin, nastpca Orowa, odda cenne przysugi dyplomatyczne Wiedniowi. Nastpnego roku wybra si Jzef II osobicie do Rosji, zjecha si z Katarzyn w Mohilewie, poczem 1781 r. (po mierci Marji Teresy) zawarto sojusz, a w r. 1782 umow w sprawie tureckiej: Pnocno-zachodnia cz pwyspu bakaskiego miaa przypa domowi habsbursko-lotaryskiemu, Krym Rosji, reszta za dzier aw sutaskich w Europie miaa utworzy nowe cesarstwo greckie pod wnukiem Katarzyny, Konstantym Pawowiczem. Mino lat kilka, zanim imperatorowa moga sprbowa ponownie fortuny wojennej na Bakanie, ale Krym i stepy perekopskie wschodniej Bessarabji zagarnito zaraz w 1783 roku. Pierwszym wielkorzdc Krymu zosta Potemkin, otrzymawszy za swe zasugi w tej sprawie przydomek Taurydzkiego. Zanioso si na nowo na koalicj przeciw Rosji w r. 1786, po mierci Fryderyka W. Minister Fryderyka Wilhelma II, Hertzberg, zd y ju porozumie si z Anglj, Szwecj, Turcj, a rozpocz te zabiegi o Polsk. Stanisaw August by jednak za przymierzem z Rosj, przeciw Prusom raczej. Wyjecha na spotkanie zwiedzajcej Krym Katarzyny do Kaniowa, ofiarujc jej posiki polskie w tej myli, e w ten sposb uzyska jej zgod na pomno enie armji, w czem atoli zawid si. Nietylko malowany krl osabionej Polski jedzi za caryc z uni on suplik; w Chersonie czeka na ni Jzef II, towarzyszy w caej triumfalno-demonstracyjnej podr y po Krymie i odprowadza potem a do Potawy. Szwecja i Turcja uderzyy z dwch stron na Rosj, Prusy za i Anglj gotoway si zawtrowa im, podczas gdy Jzef II, zaskoczony powstaniem w Brabancie, dopiero w lutym 1788 r. mg wystpi obok Rosji przeciwko sutanowi. Zrazu nie miaa Rosja szczcia; flota jej posza na dno od burzy morskiej, a wojska austrjackie, ustawione wzdu Pogranicza wojskowego, rozbite; ani zwycistwa Suwarowa w nastpnym roku, ni zdobycie Oczakowa przez Potemkina nie zdoay nadwer y przewagi Turkw w polu. Nie uda si natomiast Gustawowi III szwedzkiemu pochd na Petersburg, a bitwa morska koo Helgolandu bya nierozstrzygnita. W Finlandji zatrzymywa si zbyt dugo nad obleganiem twierdz, a tymczasem spisek szlachty zmusi go do powrotu do Szwecji. Pokonanym jednak nie by, a mg sta si jeszcze gronym. Majc dwie wojny rwnoczenie, a nadto od czerwca 1788 r. zwrcon przeciw sobie, obwarowan ju przymierzami zaczepno-odpornemi, koalicj pomidzy Prusami, Anglj i Holandj, nie chciaa Katarzyna nara a si na wojn z Polsk, ktra pocignaby za sob poruszenie wszystkich aljantw tamtego obozu. Obydwa obozy poczynaj ubiega si o Polsk. Stanisaw August by cigle za rosyjskiem przymierzem, a Katarzyna baa si je zawrze, a eby nie nara a si Prusom. Wrd takich okolicznoci zebra si Sejm Wielki. Pose pruski, Buchholz, wzywa do zrzucenia gwarancji rosyjskiej, zachca do przeprowadzenia wszelkich reform, zarczajc imieniem swego krla, e w razie wojny z Rosj Prusy wystawi 30.000 wojska na obron Rzeczypospolitej. Gwarancj zrzucono, a w listopadzie 1788 r. wysano not z daniem, eby wojska rosyjskie byy wycofane. Nawet Stanisaw August przeszed do obozu antyrosyjskiego. Stanowisko Polski nie byo obojtnem, tem bardziej, e z wiosn 1789 r. zebrano ju rodki na 65.000 wojska. To te wojska Katarzyny wycofay si z Polski i Litwy, eby nie wywoywa konfliktu zbrojnego, zwaszcza, e ju nie tylko pruski, lecz i angielski pose w Warszawie pracowa nad wcigniciem Polski do koalicji czynnej przeciw Rosji. Armjom rosyjskim powodzio si coraz lepiej. Wojsko szwedzkie nie zdoao wyldowa na rosyjskiem wybrze u. Wobec tego Gustaw III w sierpniu 1790 r. zawar chtnie pokj na warunkach 117

status quo ante. W Turcji po zdobyciu Benderu przez Potemkina, a przez Suwarowa Izmaia (ostatniej warowni na pnocnym brzegu Dunaju), jeszcze w 1789 r., nastpiy dalsze zwycistwa Suwarowa pod Fokszanami i nad Rymnikiem, skutkiem czego zaj ca niemal Wooszczyzn. Poniosa natomiast Katarzyna klsk dyplomatyczn, zaszachowana przez Prusy z wyrafinowan zaiste zrcznoci. Licytacja o polski sojusz trwaa nadal. W pierwszej poowie roku 1790 zachca Fryderyk Wilhelm do wojny z Austrj, celem odzyskania Galicji, i osign swj cel. Jzef II pogodzi si nagle z Prusami, przyrzekajc zerwa z Rosj. Nastpca jego, Leopold II, niechtny by dalszemu prowadzeniu wojny tureckiej i zawar w cigu tego jeszcze roku 1700 pokj w Sistowie. Wszystko zmierzao do izolowania Rosji, a eby potem skoni j do powolnoci wzgldem Berlina. Krl pruski dawa uroczyste zapewnienia, e dostarczy Polsce posikw, gdyby Rosja wypowiedziaa wojn z powodu zrzucenia gwarancji i wprowadzania reform. Na tle takich okolicznoci stano wspaniale dzieo Trzeciego Maja, skazane zgry przez sojusznika na zagad. W dwa dni po podpisaniu przymierza z Polsk chwali si pose pruski w Warszawie, Lucchesini, w licie do swego monarchy, e zapa Polakw w puapk! Polska przeznaczona bya na przedmiot targw w handlu berliskopetersburskim. Pisa Lucchesini dnia 31 marca 1790 r. w te sowa: Teraz, kiedy ju mamy w rku tych ludzi i kiedy przyszo Polski jedynie od naszych kombinacyj zawisa, kraj ten posu y mo e Waszej Krlewskiej Moci za teatr wojny.... albo te bdzie przedmiotem targu przy ukadach pokojowych. Caa sztuka jest w tem, eby ci ludzie niczego si nie domylili i eby nie mogli przewidzie, do jakich ustpstw bd zmuszeni. Sojusz mia tedy su y do uatwienia Prusom dalszego zaboru ziem polskich, je eli nie do czego wicej jeszcze. Ju w kwietniu 1790 r. zaproponowano Katarzynie z Berlina, eby przystpia do przymierza z Prusami i Anglj przeciw Austrji, a Prusy zezwol na wszelk ekspansj na Bakanie i na przywrcenie zwierzchnoci rosyjskiej nad Polsk, byle wolno byo za to Prusom zabra sobie Wielkopolsk; mo naby za to zezwoli Polsce, eby odebraa Austrji Galicj. Odpowiedziano na to z Petersburga projektem uproszczonym, eby wcign i Austrj do zmowy przeciwko Polsce. A eby dopilnowa sprawy polskiej, zawiera Katarzyna pokj z Turcj. W pokoju, zawartym w Jassach 9 stycznia 1792 r., poprzestawaa na Oczakowie i kraju z nad dolnego Dniepru, Boha i Dniestru. Udao si tedy zapobiec ekspansji rosyjskiej na Bakanie. Teraz nale ao spodziewa si najazdu rosyjskiego na Polsk. Kosztem Polski utrzymao si panowanie tureckie w Europie. Niebawem miaa Polska ciaem swem osania jeszcze i Francj. Od r. 1789 wrzaa wielka rewolucja francuska. Zwalcza j wzi sobie za zadanie ycia nastpca Leopolda, cesarz Franciszek. Zbierajc koalicj przeciw rewolucyjnej Francji, godzi si z Prusami, wcign je w wojn francusk i puka te do Petersburga. Katarzyna, su ca dotychczas wielokro za narzdzie Prusom, emancypuje si. Wyrazia si o tem w poufnym licie w te sowa: S powody, o ktrych nie mwi si gono. Chc wcign ich w sprawy francuskie, eby mie samej wolne rce. Mam wiele przedsiwzi na ukoczeniu, trzeba wic, eby byli zajci i mnie nie zawadzali. Miaa te Katarzyna, dziki rewolucji francuskiej, a do koca ycia zupen swobod na wschodzie. Wrd przedsiwzi na ukoczeniu staa na pierwszem miejscu sprawa polska. W kwietniu 1792 r. utworzya sobie konfederacj targowick, zapraszajc wojska rosyjskie przeciwko nowej konstytucji Trzeciego Maja. Popiesznie, ju 19. maja wkracza od Ukrainy korpus Kachowskiego w 64.000 gw, a od Litwy Kreczetnikow w 32.000. Wdz polski, 29-letni siostrzeniec krlewski, ksi Jzef Poniatowski, napr no spodziewa si 30.000 posikw pruskich, nale nych na mocy przymierza. W Berlinie owiadczono z caym cynizmem, e odmieniy si okolicznoci. Austrja nie zezwolia na 118

dostaw broni dla wojska polskiego przez Galicj, a przy Kachowskim bawi w roli komisarza oficer austrjacki ze Lwowa, Ettinghausen, majcy instrukcj, eby okazywa Rosjanom przychylno; wojna bowiem miaa si toczy tak e wzdu kordonu austrjackiego (z pierwszego rozbioru). Walczono jednak z honorem. Podwadny ksicia Poniatowskiego, starszy od niego o 17 lat genera Tadeusz Kociuszko, wsawiony ju zaszczytnym udziaem w wojnie o niepodlego Stanw Zjednoczonych Ameryki pnocnej, ratowa sytuacj pod Zielecami (15 czerwca 1792 r.), odrzuci Moskw pod Wodzimierzem (7 lipca), a 18 lipca 1792 r. stoczy bitw pod Dubienk, zwycisk, pki Ettinghausen nie wskaza Kachowskiemu, jak okr y Kociuszk drog poprzez kordon austrjacki. A dobio spraw przystpienie krla do Targowicy. Pruski minister Schulenburg (na ktrego sypay si krocie rubli) namawia gabinet wiedeski, eby wkroczy do Polski wsplnie z wojskiem rosyjskiem i urzdzi drugi rozbir. Cesarz Franciszek byby wola dosta cz Bawarji, a nawizawszy z tego powodu przydugie rokowania, spni si z deklaracj ze swej strony. Od 13 stycznia 1793 r. obowizywaa ju konwencja prusko rosyjska. Z kocem stycznia zajmoway wojska pruskie Toru, Pozna i Wschow. Zatrwo eni Targowiczanie bagaj Katarzyn o pomoc, ogaszaj pospolite ruszenie, ale gdy chciano puk warszawski wyprawi ku granicy pruskiej, czekaa Targowiczan, rzdzcych pod protekcj rosyjsk, bolesna niespodzianka: pose rosyjski Igelstrom nie pozwoli wystpi przeciwko Prusom, arsena za obsadzi swymi Kozakami. Rosja zaja ziemie wschodnie a po rzek Zbrucz, a na pnocy wszystko na wschd od linji, jak otrzymamy, czc na mapie Dwisk inflancki przez Pisk z biegiem Zbrucza. Zastrzegay te pastwa rozbiorowe, eby Polska i Litwa nie miay razem wicej wojska, jak 15.000. Pod broni stao jeszcze z armji utworzonej przez Sejm Wielki 45.000 onierza. Obmylano tedy sposoby, eby nie dopuci do rozbrojenia, a wojn podj na nowo: w tem geneza powstania Kociuszkowskiego. Wiede wiedzia o tych zamysach; trwaa nawet przez jaki czas konfidencja z namiestnikiem Galicji, hr. Brigido. W obozie Kociuszki w Bosutowie pod Krakowem bawi przez pi dni (19-24 kwietnia 1794 r.) Maksymiljan Ossoliski, jako powiernik ministra cesarskiego, Thuna. Wiceprezydent Galicji, hr. Gallenberg, odby z ministrem spraw zewntrznych przy Kociuszce, Ignacym Potockim, dnia 6. maja 1794 r. sekretny zjazd w Podgrzu pod Krakowem. Byy te prby porozumienia si z Berlinem. Faktem jest, e Kociuszko mia przy sobie w obozie byego radc pruskiego, niejakiego Glavego. Kociuszko by przekonany, e bdzie mia do czynienia z sam tylko Rosj. Wiadome ka demu Polakowi znaczenie wyrazw: Racawice, manifest poaniecki... Gdy Kociuszko pod Poacem odpiera dwa napady rosyjskie (12 i 17 maja), przeje d a przez Galicj z wiedz i zezwoleniem rzdu austriackiego rosyjski genera Tormancow na stron prusk, eby skierowa Prusakw na Krakw. Z kocem maja bya bowiem zmowa trzech pastw w zasadzie gotowa. Oficjalnie byy Prusy wci w sojuszu z Polsk. Kociuszko, stanwszy 6 czerwca pod Szczekocinami, mia ze strony pruskiej zarczenia, e chocia wojsko pruskie znajduje si o dwie mile, w arnowcu, nie przyjdzie jednak Rosjanom z pomoc, a tylko ze wzgldu oportunizmu politycznego jeden bataljon pruski wystpi do boju po stronie rosyjskiej. Bitwa braa taki obrt, i zwycistwo polskie wydawao si ju pewnem. Gdy genera Wodzicki, zoczywszy nagle pruskie mundury, przera ony pobieg zawiadomi o tem naczelnika, otrzyma uspokajajce zapewnienie, e to tylko jeden bataljon... A tymczasem ruszyo Prusakw z arnowca 18.000! Prowadzi ich sam krl Fryderyk Wilhelm. Nietylko bitwa musiaa by przegran, ale powstanie znalazo si w jednej chwili w warunkach zgoa odmiennych, na ktre nikt nie by przygotowany. 119

W tym e czasie wstrzymano pochd 140.000 onierza koalicyjnego, eby zwrci si z Belgji nad Wis. Francja bya oswobodzon od widma najazdu, ktry skierowa si na wschd, Dnia l lipca wkraczao wojsko cesarskie w Sandomierskie, podczas gdy pod Warszaw stany 7 lipca przednie stra e pruskie, a niebawem oddziay Fersena, wodza rosyjskiego. Krl pruski sam kierowa obl eniem, ktre trwao do 6 wrzenia, a stanowi suszny tytu do chway Kociuszki. Po uwolnieniu Warszawy nie zdoali Prusacy poczy si z gwn si Fersena, dziki powstaniu w Wielkopolsce, kierowanemu znakomicie przez generaa Dbrowskiego. I Fersen okaza si bezsilnym. Wyprawiono z Rosji drug armj pod Suwarowem. Nale ao Fersena zaczepi, zanim Suwarow nie poczy si z nim, i w tym celu wydano bitw pod Maciejowicami d. 10 padziernika 1794 r. Dla braku rezerw, ktrych Kociuszce nie przyprowadzi na czas genera Poniski, bitwa skoczya si klsk. Decydujcem byo to, e Kociuszko dosta si do niewoli, a wraz z nim upado i powstanie, bo nie byo kim zastpi jego talentu organizacyjnego. Dnia 24 padziernika stano wstpne porozumienie trzech mocarstw co do ostatniego rozbioru; dnia 4 listopada wykona Suwarow ohydn rze Pragi; dnia 25 listopada abdykowa Stanisaw August. Pierwszym aktem rzdw rosyjskich w nowym zaborze byo znowu przeladowanie unitw. Zniesiono ju wszystkie biskupstwa unickie, prcz poockiego, kasowano, klasztory bazyljaskie, a ilo parafij unickich zredukowano w cigu jednego roku z 5000 na 200! W latach 1772-1796 stracili unici ogem 9316 parafij i 145 klasztorw. Nie zna historja czasw o stosunkach midzypastwowych mniej ustalonych, jak w latach wielkiej rewolucji francuskiej. Kalejdoskop polityczny pozostawia tym razem Austrj nadal w wojnie z Francj, podczas gdy Prusy zawary w Bazylei w kwietniu 1795 r. pokj odrbny. Stosunki pruskofrancuskie poprawiay si tak dalece, i poczynano nawet snu projekty wspdziaania przeciw Austrji. Sprawa polska pozostawaa na jednej linji ze spraw republikasko-francusk o tyle, e oboplne interesy wymagay rozbicia przymierza tych samych pastw, ktre dokonay rozbiorw. Francja owiadczaa, e podejmie spraw polsk, je eli to uczyni rwnoczenie jedno z pastw rozbiorowych przeciwko dwom drugim. W r. 1795 mo na byo mie na myli tylko Prusy, jako pozostajce w dobrych stosunkach z Francj. Chocia bowiem Katarzyna nie miaa zamiaru miesza si do spraw francuskich, zachowywaa si nieprzyjanie wzgldem republiki, wygnaa nawet ze swego pastwa wszystkich Francuzw nierojalistw; chciaa w sprawy francuskie uwika na nowo Prusy i Austrj i dlatego chciaa sama u ssiadw uchodzi za gotow do akcji antyfrancuskiej. Tylko Prusy wchodziy tedy w rachub, jako ewentualny sprzymierzeniec Francji i sprawy polskiej. Mniemano nawet, e mo naby urzdzi sekundogenitur dla Hohenzollernw z czci ziem polskich. Wiosn 1796 jedzi do Berlina genera Dbrowski, a rwnoczenie w marcu 1706 powsta w gronie emigrantw w Pary u projekt legjonu polskiego przy armji francuskiej, a wic przeciwko Austrji. Targi o granice zaborw nie byy jeszcze skoczone, a zdaway si grozi wybuchem wojny pomidzy zaborcami. Katarzyna zamierzaa gra w danym razie rwnie w odbudowanie Polski, z tym warjantem, e kosztem Prus. I Prusy i Rosja liczyy jednako na Polakw, gdy si przyobieca uwolni zabr przeciwnika. I w Berlinie i w Petersburgu zamylano uwolni wizionego z powstania roku 1794 generaa, eby postawi go na czele nowego powstania, popieranego w dzielnicy ssiada. Opowiadano sobie na petersburskim dworze, jako Fryderyk Wilhelm zamierza wypuci na Rosj Madaliskiego (ktry o niczem nie wiedzia!). Wtedy Katarzyna wyobrazia sobie, e bdzie moga u y do swych rachub Kociuszk, i postanowia uwolni go z wizienia, co niekoniecznie miao by przywrceniem wolnoci. Gdy si to przygotowuje, umiera Katarzyna II dnia 17 listopada 1796 r., lecz szczliwym 120

zbiegiem okolicznoci mier jej nietylko nie opnia wypuszczenia Naczelnika z wizienia, ale syn Katarzyny, Pawe, uwolni zarazem wszystkich jecw polskich, a Kociuszce przywrci zupen wolno, zezwoliwszy nawet na wyjazd za granic. Dnia 19 grudnia 1706 r. opuszcza Kociuszko Petersburg, wyje d ajc powtrnie do Ameryki. Gwatownem rozszerzaniem pastwa o ywia Katarzyna na nowo pastwowo rosyjsk. Ekspansja szerzya si poprzez Kaukaz rwnie do Azji. W ostatnich zwaszcza latach rzdw miaa Katarzyna II tak e wrd Imeretycw i Gruzinw swoje przedsiwzicia nie ukoczone. Przez dugie lata walczya intryg, podstpami i or em z Turcj i Persj o kraje z obydwch stron Kaukazu. Te zdobycze miay jednak w jej wasnych oczach drugorzdne tylko znaczenie. Dzieem jej ycia zabory Polski. Najwiksza zbrodnia, jak popeniono kiedykolwiek w dziejach wiata, stanowi glorj panowania Katarzyny II i zjednaa jej przydomek Wielkiej. To nieporozumienie moralne, wszedszy nastpnie w umysowo rosyjsk, zemcio si tem, e wielko Rosji staa si rzeczywicie zale n niewolniczo od panowania nad Polsk, i caa polityka rosyjska musiaa si odtd kierowa jednostronnie t spraw, a jednostronno pocigaa za sob coraz gorsze dla spoeczestwa nastpstwa, a wkocu podminowaa samo nawet pastwo. Ani jednej sprawy ywotnej dla pastwa nie dopilnowano odtd nale ycie, bo wszystko powicao si zawsze jednej sprawie, podporzdkowywao jednemu wzgldowi: jak utrzyma panowanie nad ziemiami polskiemi. Odtd jest historja pastwa rosyjskiego historj zaniedba politycznych. Jedyn ywotnoci pastwa staa si zaborczo, to te rozwino si w tych okolicznociach pastwo, wasnemu narodowi do niczego nie potrzebne. Rozwj spoeczestwa dokonuje si wbrew pastwu, powraca si do rozbie noci spoeczestwa a pastwa. Przez rozbiory Polski wesza Rosja geograficznie w Europ. Odtd Rosja musiaa ulega europejskim wpywom; byoby to nastpio nawet bez reform Piotra W. W rozbiorach Polski nie zagarna Rosja zgoa nic kraju etnograficznie polskiego, tylko Litw i Ru litewsk dawn, ale kultura tych ziem bya stanowczo polsk, a ludnoci czysto polskiej procent znaczny, w niektrych krainach do 50%. Ani kultury ruskiej, ani ruskiego poczucia narodowego na Rusi tej nie byo. Co niegdy wyrabiao si pod tym wzgldem, przepado; pastwo rosyjskie nie przejmowao z tego nic. Jest to najwiksz szkod narodu i pastwa rosyjskiego, bo istotna jego europeizacja moga nastpi tylko przez stosowne oddziaywanie pierwiastka ruskiego, jako prawosawnego. Bezporednie zetknicie si z kultur polsk miao tylko wpyw rozsadzajcego sceptycyzmu, pobudzao tylko do zawici i nienawici, pozbawione dziaania pozytywnego, ktre byo zgry wykluczone. Skutkiem rozbiorw Polski zetkna si Rosja zanadto z kultur Zachodu. Brak ogniwa czcego, brak pomostu mia wytworzy straszn w skutkach dezorjentacj. W zaborze rosyjskim ruskim by tylko lud, ale pomimo to zna byo na ka dym kroku odmienno kultury, jakkolwiek niewiadomej, biernej. Na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej istniaa niewola ludu, ale nie byo miru, grunt wydzielony by ka demu wocianinowi zosobna, indywidualnie. Inne panoway tu pojcia o wasnoci ziemskiej, inne o stosunku ludnoci do pastwa. Ponad ludem staa warstwa, pierwszy raz wchodzca w skad pastwa moskiewsko-rosyjskiego: szlachta prawdziwa. Pojcie obywatela zetkno si z pojciem poddastwa pastwowego, a midzy pojciami temi kompromisu niema. Kultura polska dalsz bya pod tym wzgldem rosyjskiej, ni pojcia spoeczestw dalej na zachd wysunitych, ktre przeszedszy przez recepcje prawa rzymskiego, przez powalenie feudalizmu i przez owiecony absolutyzm, mogy si, pozornie przynajmniej, wydawa Rosji bli szemi. Jako nie zabrako wzajemnych zudze pod tym wzgldem, jakoby zachodni absolutyzm by identyczny ze wschodnim despotyzmem. 121

XXI. WOJNY NAPOLEOSKIE.

(1796-1815.) Widzielimy, jak Katarzyna demonstrowaa przeciw rewolucji francuskiej, lecz nie zo ya Zachodowi w ofierze ani jednego onierza rosyjskiego, rada, e Austrja i Prusy maj zajcie. Kiedy genera Bonaparte wyrzuca z Woch zaogi austrjackie, a cesarz Franciszek zwrci si o pomoc do Katarzyny, za daa, eby wpierw Prusy weszy na nowo do koalicji. Obydwaj ssiedzi mieliby zajcie, a Katarzyna... czas do namysu. Sprawy te pogbiay si atoli i wytwarzay sytuacj niezawis od woli choby najwikszych potentatw. Rozbiory Polski poczynay dziaa, wytwarzay wzajemn zale no interesw pastw rozbiorowych i wcigay Rosj w wojny koalicyjne. Wielka rewolucja francuska nosia w sobie od pocztku znami uniwersalnoci; choby nie zostaa zaczepion przez ociennych, byaby si sama zwrcia zaczepnie przeciwko nim. Nieuchronnemi byy wstrznienia w absolutystycznem ssiedztwie, w Hiszpanji, we Woszech, w Niemczech, a do zachodnich granic Polski. Prusy i Austrja, nawet wzmo one rozbiorami Polski, nie byy zdolne pokona Francji; tem mniej dayby rad, gdyby Polska nie przestaa bya istnie. Konstytucyjna forma rzdu byaby zapanowaa z pocztkiem XIX stulecia w caej Europie z wyjtkiem Rosji i Turcji, i byoby si nastpnie obeszo bez reakcji, a wstrznienie wojenne ograniczyoby si jednak do poowy Europy, byoby tem samem krtsze, mniej skomplikowane, a skuteczniejsze. Atoli skutkiem rozbiorw Polski rozsiad si absolutyzm na podstawie niezmiernie rozszerzonej, czc si w jeden olbrzymi zwarty obszar z rosyjskim despotyzmem. Rosyjskie kombinacje polityczne wcigay w koalicyjn gr tak e pwyspy skandynawski i bakaski, i Francja przeciwstawiona bya caej Europie. Zabrako w Europie czynnika, ktry mg nada jej rwnowag, a ktrym bya Polska. W tem geneza powszechno-europejskich wojen napoleoskich, nastpnie witego przymierza i caej dalszej konsekwentnej walki i ponownych wstrznie. Dr ay wci posady Europy, pozbawionej tego jedynego pastwa, ktre mogo si szczyci konstytucj bez rewolucji. Rwnie w dziedzinie ekonomicznej midzynarodowej powstay z rozbiorw Polski przewroty, sigajce daleko, z konsekwencjami nienaturalnemi, ale nieuchronnemi, ktre pocigay znw za sob konieczno nowych przewrotw politycznych. Pod ka dym a ka dym wzgldem wytoczono wrd Europy przepacista wyrw, ponad ktr wytwarza si z prdw dziejowych przepacisty wir, wcigajcy w swe odmty nietylko wszystkie pastwa, ale ca kultur europejsk. Rosja dosza na tle walki z rewolucj do hegemonji nad kontynentem europejskim. W koalicyjny ukad wesza najpierw przez osobist zachciank syna i nastpcy Katarzyny, Pawa I (1796-1801). By to umys anormalny, to te matka chciaa go usun od tronu, przeznaczajc nastpstwo odrazu najstarszemu z wnukw, Aleksandrowi; nie zd ya atoli wykona tego zamiaru. Zato jeden z pierwszych ukazw Pawa nakazywa przestrzega na przyszo cile zasady primogenitury. Na szali politycznej Pawa zawa ya wielce okoliczno, e ten car prawosawny, a onaty dwukrotnie, ojciec dziesiciorga dzieci, zosta w. mistrzem katolickiego zakonu rycerskiego Joannitw, czyli t. zw. kawalerw maltaskich. Speniajc dawne, datujce si jeszcze z pocztkiem XVII wieku zobowizania polskiej ordynacji zasawsko-ostrogskiej, ustanowiono na sejmie 1775 r. z czci jej dbr wielkie przeorstwo. Skutkiem rozbiorw piecza nad tem przesza na carw rosyjskich, Zakon 122

trafi bardzo szczliwie. Oddawna nie mia w sobie nic nietylko zakonnego, ale ani nawet rycerskiego, lecz Pawe wzi go na serjo i upodoba sobie, rojc, e znajdzie w nim sprawne narzdzie do walki z bezbo n rewolucj. Cierpia bowiem Pawe na megalomanj, mia si za monarch ponad monarchw i uroi sobie wykonywanie opieki nad monarchizmem europejskim. Uwa a si za wybraca Opatrznoci, powoanego do utwierdzenia adu bo ego, t. j. absolutyzmu. Pomocnymi mu rycerzami adu bo ego mieli by kawalerowie maltascy. Podczas gdy we Francji i we Woszech konfiskowano kawalerom dobra, Pawe ustanawia dla nich w Rosji nowe przeorstwo, prawosawne (ktre poczy w r. 1798 z katolickiem, polskiem, w jedno zgromadzenie o 98 komandoriach). A eby zachci cara do dalszej hojnoci, wybrano go w grudniu 1798 roku wielkim mistrzem, co przyj z zachwytem. Odtd urojenia jego poszy jeszcze dalej: Pragn zosta... papie em rzymskim, a wtenczas, nie rzucajc prawosawia ni tronu rosyjskiego, majc w swem rku wiecki i duchowny ster Europy i katolickiej, i prawosawnej, zaprowadzaby na wiecie ad bo y. Punktu zaczepienia dostarczyy rozbiory Polski, bez ktrych nie miaby car nic do czynienia z maltaczykami. Gdy Bonaparte w drodze do Egiptu zaj Malt, wystpi Pawe z protestem. Cesarz Franciszek wyzyska skwapliwie usposobienie carskie, i niebawem ruszay na zachd dwie pot ne armje rosyjskie, na pomoc koalicji, do ktrej nale ay obok Austrii i Rosji, Anglja, Portugalja, Neapol i Turcja. Suwarow odnosi wietne zwycistwa w pnocnych Woszech, i a do Holandji zapdzono rosyjskiego onierza w obronie adu bo ego, ale Pawe dozna przykrych rozczarowa. Wypady nieporozumienia pomidzy Suwarowem a wiedesk nadworn Rad wojenn, skutkiem czego odkomenderowano Suwarowa do Szwajcarji (synne przejcie przez przecz Wielkiego Bernarda) na pomoc armji Korsakowa (ktremu gorzej si powodzio). Rwnoczenie flota rosyjska, poczona z tureck, dopomoga sutanowi odzyska zajte przez Francj wyspy joskie. Powstay atoli nieporozumienia wiksze pomidzy samymi monarchami co do urzdzenia zdobyczy woskich; na dobitk Anglicy, zdobywszy na Francuzach Malt, nie myleli wyda jej zakonowi. Pawe by oburzony. W Pary u budziy si wtpliwoci, czy Francja da rady caej koalicji, prbowano wic rozerwa j. Za rodek do tego miaa posu y sprawa polska. Byy ju przy armji francuskiej legjony polskie, ktre spowodoway Kociuszk do powrotu do Europy. Zastanawiano si, czy nie wysun przeciwko Austrji sprawy polskiej pod egid ktrego z wielkich ksi t rosyjskich, nie tykajc przytem cakiem zaboru pruskiego. Zmienio si jednak wszystko, skoro tylko Bonaparte wrci z Egiptu. Nietylko w lot odzyska utracone ju Wochy, ale doprowadzi sprytnie do pokoju odrbnego z Rosj, nie potrzebujc porusza sprawy polskiej: Przyzna Malt zakonowi. Od jednego zamachu bya koalicja podminowana, Suwarow odwoany, a car zawiera na wszystkie strony umowy przeciw Anglji, a eby w porozumieniu z Francj wydrze Anglikom Malt. Ukada nawet wesp z Bonapartem wielk wypraw do Indyj, podczas gdy legjon polski wyprawiono niebawem na San Domingo. Nie mogc doczeka si wyprawy francuskiej, przygotowywa car sam wymarsz swej armji do Indyj. Na tem tle nastpio zajcie Gruzji. Nie widzc w synach zapau do swych przedsiwzi, myla Pawe usun obydwch od tronu; on, ktry zacz rzdy od ukazu o przestrzeganiu primogenitury! Zamierza przekaza tron siostrzecowi swemu, niemieckiemu ksi tku z domu wirtemberskiego, lecz jak matka jego nie zd ya go usun, podobnie on nie zd y usun synw, padszy ofiar spisku w nocy z 23 na 24 marca 1801 r. Tak skoczy car, ktry kaza klka przechodniom, gdy przeje d a ulic, ktry owiadczy, e w Rosji obok cara ten tylko jest czowiekiem, z kim car mwi, i to tylko, dopki z nim mwi. Panowanie jego stanowio nawrt do systemu pastwa poza spoeczestwem. 123

Nowy car, Aleksander I (1801-1823), najstarszy z trzech synw Pawa, nie zdradza chorobliwoci w yciu codziennem, potocznem, cierpia jednak e na skonno do manji religijnej i na ywioowy wstrt do prawdy. Lkliwy, trwo ny, popada w tak przesad w zapobieganiu urojonym czstokro niebezpieczestwom, e wywoywa tem nieraz to wanie, czemu pragn zapobiec. Polityka jego opara si na dwch dogmatach, ktrym nie sprzeniewierzy si nigdy: eby zwalcza d noci do swobd obywatelskich i eby nie dopuci do odbudowania Polski. Wytycznym tym nie sprzeniewierzy si nigdy ni na chwil, a jednak uchodzi przez dugie lata i za liberaa i za entuzjast w polonofilstwie! Metoda jego bowiem polegaa na udawaniu, jakoby przycza si do sprawy, ktr postanowi zwalcza. Panowanie niepoczytalnego Pawa, przy ktrym najwikszy wielmo a nie by pewny jutra, skaniao wielu magnatw do myli, jakby ograniczy carsk samowol. W sferach dworskich, a nie wrd zarobkujcego ogu, wyaniay si pierwsze grupy malkontentw rosyjskich. Nie chodzio im wcale o konstytucj w zachodniem znaczeniu tego wyrazu, ni o zniesienie nieograniczonej wadzy carskiej, lecz o zaprowadzenie prawowitoci w absolutyzmie, eby byy wogle jakie niezmienne prawa, jaki stay porzdek rzeczy, niezale ny od osobistych kaprysw wadcy. Aleksander, jakby wyprzedza swe otoczenie, stara si pozyska opinj liberaa i postara si, eby opinja ta o nim przedostaa si na Zachd. Wstpiwszy na tron, ustanawia Komitet dobra publicznego (istnia do r. 1807), jakby chcia czerpa rzecz z Francji, unikajc atoli francuskich bdw i niepotrzebnego krwi rozlewu. W r. 1808 kaza nawet sporzdzi projekt konstytucji, lecz wybr osoby dowodzi, e sam nie bra tej rzeczy na serjo: wyznaczy na prawodawc Rosji inflanckiego barona Rosenkampfa, ktry... nie zna nawet jzyka rosyjskiego! Aleksander I znalaz zreszt zajcie dla malkontentw w tem, w czem znajduje je ka de pokolenie w pastwach biurokratycznych: w zajciu bezskutecznem okoo jednego i tego samego niewykonalnego problemu, a mianowicie okoo reformy biurokracji. J si tego Aleksander zaraz w r. 1802. Postp polega na tem, e nieco sdownictwa oddzielono od administracji. Obojtnem byo, e w miejsce kolegjw Piotra W. zaprowadzi om biur naczelnych, ktre nazwa ministerstwami (1802); zabagni za ycie publiczne, obmyliwszy do inicjatywy prawodawczej... nowy rodzaj biurokracji, a mianowicie t. zw. Rad Pastwa. Tkwi wprawdzie pewien zwrot od orjentalnej despocji ku europejskiemu absolutyzmowi w tem, e odtd wszelki ukaz mia by wpierw roztrzsany w Radzie Pastwa, administracji atoli nie poprawiono. Wychodziy nadal coraz to nowe rozporzdzenia przeciw nadu yciom gubernatorw, zawsze jednako bezskuteczne. Najskonniejszym do gbszych reform w administracji by Aleksander w latach 1806-1811, kiedy na jego dworze zajmowa wybitne miejsce synny M. Speranskij, prawy obywatel, a nie su alec nadworny. Propozycje jego, eby ustanowi kolegjum prawodawcze, pochodzce czciowo z wyborw, i eby wadza wykonawcza bya odpowiedzialna przed prawodawcz, nie byy nawet rozwa ane nigdy. Polecono mu jednak opracowa projekty sdownictwa i administracji. Nie pozyska uznania carskiego opracowany przez Speranskiego oglny plan reform (Wstp do skodyfikowania praw pastwowych 1809), z projektem czworakich dum (gminne, okrgowe, gubernjalne i pastwowa), jakkolwiek z bardzo ograniczonym zakresem, przyczem punkt ci koci spoczywaby jednak w Radzie Pastwa (tylko to ostatnie przyj Aleksander). Caa dziaalno Aleksandra skoczya si zreszt na pracach wstpnych, a rezultat wszystkiego taki, e Rosja otrzymaa za rzdw liberalnego Aleksandra te wanie formy organizacji biurokratycznocentralistycznej, ktre z maemi odmianami przetrway do naszych czasw.

124

Bezskuteczno reform bya. tem jaskrawsza, e car stara si podnie poziom inteligencji swej biurokracji. Organizowao si cztery akademj duchowne prawosawne (w Moskwie, Petersburgu, Kazaniu i Kijowie) i 58 seminarjw duchownych; trzy nowe uniwersytety (Petersburg, Kaza, Charkw) i cay szereg wy szych szk zawodowych (akademja in ynierji wojennej i wiele innych). Nie rozumiano w sferach rzdowych czystego interesu naukowego; wszystkie te zakady naukowe, od uniwersytetw poczwszy, .miay by tylko postpowemi fabrykami czynownictwa wszelkich rodzajw. Nie o reform owiaty chodzio bowiem, lecz o reform biurokracji. Na zewntrz miao si to wydawa liberalizmem ze wzgldu na pochd rewolucji francuskiej, ktra przesza tymczasem w wojny napoleoskie, ktre nie byy wcale czczemi pochodami militaryzmu, zaprztnitego w su b sobkostwa jednego czowieka lub jego rodu. Napoleon - od r. 1804 ju cesarz - osobicie by sobkiem, ale za sztandarami jego szo co wicej, ni osobiste Jego panowanie: szo rwnouprawnienie stanw, rwno wobec prawa, emancypacja ludu wiejskiego, konstytucjonalizm. Wojny napoleoskie, to ekspansja pozytywnych stron rewolucji francuskiej. Sprawa polska wcigaa Aleksandra w wir wojny europejskiej wbrew jego wasnej woli. W przeciwiestwie do swego ojca nie zamierza bra udziau w zatargach zachodniej Europy i zaraz na wstpie swych rzdw wycofa si ze wszystkiego, zawierajc pokj z Anglj i traktat z Francj, w przyjani z obydwoma obozami Europy, neutralny. Ale Hohenzollernowie uwa ali wwczas za stosowne mie na zawoanie ksicia, ktryby mg od zego wypadku by kandydatem do polskiej korony (ks. Ludwik Ferdynand). Aleksander dla przeciwwagi mianowa Adama Czartoryskiego ministrem spraw zagranicznych (1804) i szerzy przez szereg lat zudne wieci, jakoby zamierza zczy ca Polsk pod swem berem i ogosi si krlem polskim. Spodziewajc si sparali owa wrd wojny powszechnej pruskie zabiegi okoo sekundogenitury w Polsce, przystpi car w r. 1805 do koalicji (trzeciej.) przeciwko Francji. Prusy, chcc pozosta neutralnemi, odmwiy armji rosyjskiej zezwolenia na przejcie. Na to czeka Czartoryski, liczc na por nienie Prus z Rosj, i koalicja posu y za pozr do wojny prusko-rosyjskiej. Aleksander, stanwszy na kwaterze w Puawach 30 wrzenia 1805 nosi si tam przez dwa tygodnie ze swemi polskiemi intencjami tak gono, szafowa niemi tak demonstracyjnie, a doczeka si, e Fryderyk Wilhelm III (1797-1840) zaprosi go do Berlina celem porozumienia si. Nastpio oboplne wyrzeczenie si polskich projektw i zaprzysi enie wieczystej przyjani... teatralnie, na grobowcu Fryderyka Wielkiego. Lubicy teatralno Aleksander popisywa si z kolei w Berlinie sztuk udawania. Wiede by ju zdobyty, zanim Aleksander ruszy koalicji na pomoc. Wzi jednak udzia w bitwie trzech cesarzy pod Sawkowem dnia 2 grudnia 1805 r., poczem nastpi zaraz odwrt Rosjan. Koalicja bya rozbita. W nastpnym roku legy Prusy w gruzach po bitwie pod Jena (14 padziernika 1806 r.), nie doznawszy najmniejszej pomocy od wieczystego przyjaciela. W dwa tygodnie potem sta Napoleon kwater w Berlinie, a dalszy cig kampanji mia si odby na ziemiach polskich, to te wszystkie strony wojujce jy obrabia kwestj polska. A z trzech stron naraz wskrzeszano Polsk. Fryderyk Wilhelm pruski myla z Antonim Radziwiem o legjonie polsko-pruskim; Aleksander roztrzsa ponowny memorja Czartoryskiego (chocia ten od lipca 1806 r. przesta by ministrem i liczy na pomoc generaa Kniaziewicza, podczas gdy Napoleon wezwa do Berlina Dbrowskiego. Kociuszko odmwi, wwczas dwukrotnie Napoleonowi, nie otrzymujc gwarancyj co do odbudowy pastwa polskiego. Napoleonowi chodzio tylko o rozerwanie koalicji, Aleksander za nawzajem gotw by do porozumienia, byle cesarz francuski nie odbudowa Polski. Honor wojskowy zniewala Napoleona 125

uczyni co dla sprawy polskiej, ale poprzesta na tem minimum, zobowizujc sobie wielce cara. Wojna nie dotara wcale do zaboru rosyjskiego, gdy Rosja przystpia do pokoju w Tyl y (9 lipca 1807 r.). Z radoci stwierdza car, e udao mu si powstrzyma odbudowanie Polski przynajmniej w pierwszem stadjum, e nie bdzie Polski, tylko twr zabawny ksistwa Warszawskiego, i to kosztem wycznie Prus. A eby sobie zjedna Aleksandra, przestrzeg Napoleon Polakw w grudniu 1807 r., eby nie sdzili, jakoby nadana autonomja (ksistwa Warszawskiego, jako czstki systematu napoleoskiego) miaa by jakowym wstpem do wskrzeszenia Polski. Rosja powikszya si nawet w pokoju tyl yckim, bo Napoleon wydzieli dla Aleksandra z dawnego zaboru pruskiego obwd biaostocki. Zerwawszy przyja Rosji z Prusami, pracowa Napoleon dalej nad rozerwaniem przymierza austrjacko-rosyjskiego Pozyskiwa sobie Aleksandra, a sdzi, e na zawsze, za cen podziau panowania nad wiatem , t j. podziau Europy na dwie sfery wpyww: francusk i rosyjsk (umowa erfurcka z 12 padziernika 1808 r.). Skandynawj i Bakan odstpowa zaborczoci rosyjskiej, byle Rosja nie przeszkadzaa jemu w Europie rodkowej. Aleksander zamienia si tedy z kolei rzeczy na sojusznika Napoleona, zawiera przymierze przeciwko Austrji i przystpowa do systemu kontynentalnego, t. j. Rosja zrywaa wszelkie stosunki handlowe z Anglj, jak tego wymaga Napoleon od swych sprzymierzecw ju od r. 1806. Nie rozumia nikt w otoczeniu Aleksandra, jak dalece system kontynentalny przeciwny by interesom Rosji. Oparty o przyja z Napoleonem, prowadzi Aleksander teraz energicznie wojn ze Szwecj i wznowi walk z Turcj. W r. 1809 zajli Rosjanie wszystkie twierdze nad Dunajem, ugrzli jednak w dalszym pochodzie w Bugarji. Toczya Rosja nadto rwnoczenie wojn z Persj o zabory kaukaskie, wojn dug, leniw, przewlek, ju od r. 1805. Do tych kampanij przybyway dwie nowe wojny, wypowiedziane w r. 1809 tytuem sojuszu z Napoleonem: z Anglj i Austri. Flota rosyjska popada niebawem w moc admiraw angielskich na morzu rdziemnem, i ta wojna wraz si zakoczya; skomplikowan natomiast staa si kampanja austrjacko-rosyjska. Ksistwo Warszawskie byo naturalnym sojusznikiem Francji przeciwko Austrii, a wdz polski, ksi Jzef Poniatowski, zmierza do wyprawy na Galicj; obowizkiem Aleksandra byo dostarczy mu posikw. Jako wystawi car korpus 30-tysiczny, ale zachowanie si tego wojska byo tego rodzaju, i Poniatowski uwa a ich nie za sprzymierzecw, lecz za przyczajonych nieprzyjaci. Mia suszno ksi Jzef. Aleksander widzc, e z wojny tej mo e powikszy si obszar ksistwa Warszawskiego, zdradza Napoleona; sympatje jego byy po stronie Austrji, a korpus rosyjski su y do tego, eby zawadza, przeszkadza, i nie dopuci do zdobycia Galicji. Wolaby, eby na spk z Austrjakami mg zaj ksistwo, eby ono przestao istnie! Sprawa polska zajmuje znowu ca uwag Aleksandra, ktry ze wzgldu na ni chcia by przygotowanym na obie strony, na wypadek wygranej i przegranej Napoleona. Ze Szwecj zawiera pokj dnia 17 wrzenia r. 1809 we Fridrichsham, zyskujc wyspy Alandzkie i Finlandj po rzek Tornea. Zaniedba dalszego cigu wojny tureckiej, skupiajc si na wszelki wypadek do wystpienia w sprawie polskiej. Dymitr Golicyn doradza pozyska Galicjan dla siebie, wystpujc z programem zczenia ziem polskich celem wznowienia pastwa polskiego. Nie chcia Aleksander zrobi adnego kroku oficjalnego, liczc na to, e porozumie si znowu z Napoleonem, ale od wszelkiego wypadku kaza gaska Polakw nadziej wskrzeszenia ojczyzny. Napoleon tak e nie pragn wzmo enia ksistwa, ale znw musia zrobi co dla Polakw ze wzgldu na honor wojskowy, jedyny swj dogmat. Nie zamierza atoli przycza do ksistwa caej Galicji, chocia zdobytej polskim wycznie onierzem i z wasnej militarnej inicjatywy Polakw. Myla zrazu o utworzeniu z Galicji sekundogenitury habsburskiej, przeznaczajc 4/5 kraju arcyksiciu 126

Ferdynandowi, dopiero co pokonanemu wodzowi i bratu cesarza Franciszka, a pozosta pit cz, z miastem Lwowem, przeznaczajc dla Rosji (podobnie jak poprzednio da jej obwd biaostocki). Kombinacja ta nie dosza atoli do skutku, i ostatecznie rozdzieli Napoleon (w pokoju wiedeskim 14 padziernika 1809 r.) zdobyt przez Polakw Galicj na trzy czci: wikszo kraju, bo 3/5 zwrci Austrji; dwa obwody: tarnopolski i czortkowski wydal Rosji, a tylko Galicj zachodni zezwala przyczy do ksistwa Warszawskiego. Pomimo to Aleksander by bardzo niezadowolony, a powikszenie Ksistwa uwa a za niesychan obraz. Od tej chwili napr aj si coraz bardziej stosunki pomidzy Aleksandrem a Napoleonem. Na nic podzia wiata, skoro ksistwo Warszawskie mo e wzrasta; kt zarczy, na czem wzrost ten zatrzyma si w przyszoci! Aleksander da co do tego od Napoleona specjalnego zobowizania, umylnego antypolskiego artykuu gwarancyjnego. Napr no dotrzymuje Napoleon jak najwierniej sojuszu, porczajcego Rosji opanowanie bez przeszkd pwyspw skandynawskiego, i bakaskiego. Talleyrand, najbezwzgldniejszy z dyplomatw owych czasw, napr no doradza swemu cesarzowi, eby raczej popiera na Bakanie Austrj przeciw Rosji, bo Rosja, odcita od Bakanu, musiaaby odda si cakowicie zaborom w Azji, a w takim razie popadaby w sta nieprzyja i z Austrj i z Anglj zarazem, a zatem byby od niej spokj. Memorja ten Talleyranda doszed do wiadomoci cara, mia wic Aleksander dowd, e Napoleon szczerze pragnie dotrzyma przymierza, skoro memorja w pozosta bez skutku, lecz Aleksander straci gow, roznamitniony obaw nienawistnego Ksistwa, i stawia na kart wszystko, byle pozby si widma niepodlegej Polski. Zaczynaj si ukady o artyku gwarancyjny. Napoleon nie mia zamiaru wskrzesza Polski, wic rzecz nie sprawia trudnoci, chodzio jednak o form; Aleksander staje si coraz natarczywszy, wkocu da, a eby Napoleon ogosi publicznie tekst ukadu z Rosj, e Krlestwo Polskie nigdy nie bdzie wznowione. Na to nie mg przysta Napoleon, bo byoby to wpdzaniem Polakw do rosyjskiego obozu, pozbywaniem si takiej znakomitej pozycji strategicznej, jak byo ksistwo Warszawskie, a gdyby Polacy przystali na zczenie swych ziem pod berem cara, widzc si opuszczonymi przez Francj, stanaby Francja znowu wobec caej Europy, zwrconej przeciw sobie, je eli za sytuacji takiej nie dao si unikn, lepiej byo stan do boju wpierw, zanim Aleksander zdoaby przygotowa si i przeprowadzi swoje zamysy. Na nic nie zda si podzia wiata; dnia l lipca 1810 r. widzia si Napoleon zniewolonym, po caorocznych blisko pertraktacjach, owiadczy, e jakkolwiek nie zamyla odbudowywa Polski z wasnej inicjatywy, lecz uczyniby to prawdopodobnie dla koniecznoci strategicznej, gdyby go do tego popchno wrogie stanowisko Rosji. Wiadomo napewno, e Aleksander pierwszy decydowa si na wojn. Miaa Rosja jeden powd realny do zerwania z Napoleonem: oto system kontynentalny sprowadzi ruin Rosji, warto rubla spadla na 25 kopiejek! A eby temu przeciwdziaa, musiano podnie nadzwyczaj ca zagraniczne, co znw wychodzio na szkod handlu francuskiego. Dziki wzgldom ekonomicznym stawaa si w Rosji wojna z Napoleonem hasem wielce popularnem. Przygotowujc si do rozprawy, wezwa Aleksander w marcu 1810 r. znowu do siebie Czartoryskiego, chocia potajemnie targowa si jeszcze w najlepsze z Napoleonem o artyku gwarancyjny. Pragnc zebra jak najwicej ziemi polskiej, proponowa w Wiedniu zamian Galicji za cz zdobytej wwczas na Turcji Wooszczyzny. Propozycj odrzucono, co nie wychodzio Rosji na ze, gdy w dalszym cigu wojny tureckiej zajli jeszcze tego roku 1810 ponownie Bugarj.

127

Z wiosn 1811 r. zamierza car wszcz wojn przeciwko Napoleonowi, lecz musia odo y spraw, gdy nietylko nie udao si pozyska ksicia Jzefa Poniatowskiego, ale nawet Adam Czartoryski stal si podejrzliwym i za da gwarancyj co do intencyj carskich wzgldem Polski. Widzc, e na Polakw liczy nie mo e, niewyczerpany w pomysach, prbuje, czy nie udaoby si i bez wojny pozby si znienawidzonego ksistwa. Proponuje Napoleonowi, eby cz ksistwa nada powinowatemu swemu, ksiciu oldenburskiemu (ktry utraci w toku wojen napoleoskich swe rodzime ksistwo w Niemczech). Podzia ksistwa byby pocztkiem jego koca. Napoleon mia si ju na bacznoci i owiadczy, i byoby nierozsdnem pomniejsza francusk placwk na wschodzie wtedy gdy Rosja grozi mu wojn. Tem energiczniej pocz car zabiega o wzgldy tego narodu. na ktrego zgub wojn podejmowa i oblicza! Od lutego 1811 r. obiecuje Aleksander Czartoryskiemu wszystko, czego tylko ten za da: mwi si wyranie o przywrceniu Polski z granicami Dwiny, Berezyny, Dniepru. Druga strona nie zasypia te sprawy polskiej. W maju 1811 r. wyznacza Napoleon do Warszawy na swego rzecznika politycznego ks. Pradta. W udzielonej mu instrukcji wszystko byo przewidziane, co si rzeczywicie spenio pamitnej, penej nadziei wiosny 1812 r.: zwoanie sejmu, zawizanie konfederacji generalnej z ziem caej Polski, obradowanie w sejmie nad ogoszeniem niepodlegoci; utworzenie komitetw wojewdzkich, wielka deputacja sejmowa do cesarza, nawet odpowied cesarza!. Zdawa sobie Napoleon ju spraw, e polityka podziau wiata jest czcz fikcj i e trzeba bdzie broni ksistwa, bez ktrego byby na asce i nieasce koalicji trzech pastw, ktre Polsk rozebray; wojny za z Rosj nie mg unikn, gdy istnienie ksistwa czyni z Rosji wroga nieprzebaganego, chocia nie zawsze jawnego. Zdecydowa si wic na wojn. Na publicznej audjencji dnia 15 sierpnia 1811 r. przemwi do ambasadora rosyjskiego w sposb ostry, zrzucajc na Rosj odpowiedzialno za gro c wojn, przyczem doda: Nie myl o wskrzeszeniu Polski, gdy interesy mego narodu tego nie wymagaj; ale je eli zmusicie mnie do wojny, bd posugiwa si spraw Polski, jako rodkiem zwrconym przeciwko wam. Im energiczniej przemawia cesarz francuski, tem bardziej przyjmowa rosyjski cesarz cechy liberalizmu i polonofilstwa. Istotne znaczenie mia jeden tylko przepis, wykoatany przez Speranskiego w r. 1809, nadajcy egzaminom uniwersyteckim pierwszestwo w karjerze czynowniczej przed szlacheckiem urodzeniem. Speranskij nie mia odtd przyjaci wrd carskich dworakw. Prd liberalny podsycony by wielce wskutek zajcia Finlandji: w zwizek z imperjum wchodzi kraj, posiadajcy konstytucj z rwnoci stanw i wolnem sejmowaniem - a car dwukrotnie porcza i zaprzysig nietykalno tej konstytucji (15 marca 1809 i 1810 r.). Car stawa si monarch konstytucyjnym. To te nabytek Finlandji nie wszystkim wydawa si zyskiem. Aleksander do tego stopnia wyprowadza wszystkich w pole, i powa ni m owie, a konserwatyci, obawiali si, e liberalizm carski ca Rosj pokryje konstytucjonalizmem naksztat Finlandji, a wedug wzorw mo e francuskich! Obawiano si tem bardziej, e brano cakiem powa nie polonofilstwo Aleksandra! Wytwarzaa si grupa statystw rosyjskich, stroskana powa nie o to, e car powica Rosj interesom polskim. W r. 1811 przedstawiono Aleksandrowi memorja, ktrego autorem by Karamzin. Historyk ten (1765-1826) sta si uosobieniem nowoczesnej Rosji, nada narodowi swemu rozpd dziejowy na pokolenia cae, sta si twrc nowoczesnej narodowoci rosyjskiej. Owiadcza si z jak najwiksz stanowczoci przeciw wszelkiemu konstytucjonalizmowi (chocia pragn gorco eby monarcha nada niezmienne prawa) i przeciwko wskrzeszeniu Polski, jako grzechom przeciw Rosji. Wrd takich okolicznoci mijao dziewi powa nych miesicy od owej pogr ki Napoleona, zwrconej do ambasadora rosyjskiego na publicznej audjencji. W Pary u opracowywano plany wojenne, a gdy poczy si zbrojenia francuskie, musiaa Rosja przerwa kampanj tureck. Niespodzianie zwraca Aleksander z pocztkiem r. 1812 Porcie zdobyte ju ksistwa naddunajskie i 128

zawiera pokj w Bukareszcie, poprzestajc na ustanowieniu rzeki Prutu graniczn. Na marne poszy zwycistwa Kutuzowa, ktry w roku poprzednim wzi do niewoli ca armj tureck pod Ruszczukiem - niesposb byo prowadzi rwnoczenie wojny z sutanem i z Napoleonem, majcym p Europy w swojej wielkiej armji. Podczas owych dziewiciu miesicy zmusi Napoleon do przymierza Prusy i Austrj - a e dysponowa Zwizkiem Reskim ksi t niemieckich, ruszay tedy w czerwcu 1812 r. cae Niemcy, obok Holendrw, Wochw, Polakw, pod francuskim przewodem na pogrom Rosji. Pomidzy czerwcem a sierpniem l8l2 r. odbyo si wszystko wedug programu, uo onego w Pary u w zeszorocznej instrukcji ks. Pradta. Ze sfer polskich nie przyjmowano adnych wskazwek. Odrzucono rad polskich generaw, radzcych przezimowa na Litwie i Biaej Rusi, pragncych urzdzi tam wojskom Napoleona rezerwy strategiczne. Napoleon urzdzi sobie natomiast rezerw polityczn. Dla niego celem wojny byo, eby zmusi cara do powrotu do programu erfurckiego. Zachowywa sobie przeto mo no odwrotu politycznego i ponownego porozumienia si z Rosj. Dlatego nie poczy zajtej Litwy z ksistwem Warszawskiem. Gdyby Napoleon by przywrci pastwo polskie, nie potrzebowaby wogle rusza dalej; samo wskrzeszenie Polski byoby ju rozstrzygniciem wojny, a bezpieczestwa granic od wschodu byaby ju Polska sama strzega. Ale Napoleon chcia wanie wymkn si kwestji polskiej i, uchodzc przed ni, zapdza si w kraje moskiewskie... Rosjanie rozpoczli sw synn taktyk odwrotow. Pierwszy ich wdz naczelny, Barclay de Tolly, cofn si zaraz pod Smolesk, a dognany, wyda twierdz na zdobycie i zburzenie (poowa sierpnia). Car zmienia wodza, ale Kutuzow, pobity pod Borodinem (7 wrzenia), powraca do taktyki swego poprzednika. Chwycia wczesna zima, wojska napoleoskie niszczay w drodze od chodu i godu, a wkraczay 14 wrzenia 1812 r. do Moskwy bynajmniej nie w triumfie. W kraju, zniszczonym umylnie do cna walczyo si coraz mniej z nieprzyjacielem, coraz wicej z ywioami, od ktrych ponoszono klski straszliwe. Mrz, gd, brak paszy, a na dobitk po ar Moskwy (16-19 wrzenia) czyniy poo enie rozpaczliwem. Kutuzow cofn si a pod Rjaza, skd otoczy armj francusk szerokim ukiem z trzech stron, pozostawiajc woln drog tylko na zachd. Dopiero w odwrocie wypado Francuzom stacza walki. Teraz Kutuzow nie usuwa si, lecz naciera na nieprzyjaciela, dziesitkowanego z dnia na dzie dziaaniem ywiow. Katastrofalnemi byy dla Francuzw walki pod Maym Jarosawcem (24 padziernika) i pod Wjazm (3 listopada), a wreszcie groz budzca u wspczesnych i potomnych przeprawa przez Berezyn (26-28 listopada 1812 r.). Ledwie 8000 wojska francuskiego utrzymao si w szeregach, i ta resztka zamieniaa si rycho w dru yny oddzielne, wkocu w lune gromady niedobitkw. Nie mo na byo zatrzyma si na Litwie, bo wszak e Napoleon wbrew radom polskich generaw nie przygotowa tam adnego oparcia, adnych kwater zimowych. Sam Napoleon pdzi te w sankach wprost a do Pary a. Wszystko przybierao odmienn posta. Fryderyk Wilhelm pruski ju 30 grudnia 1812 r. zobowizywa si do neutralnoci, a 28 lutego 1813 r. zawiera z Aleksandrem przymierze zaczepno odporne. Car zajmowa bez przeszkd Litw i ksistwo Warszawskie, razem za z Prusami rusza dalej, na rodzime pastwo ksicia Warszawskiego, na Saksonj, ktr przeznacza na up sprzymierzecowi, eby startem byo nawet to, co tylko w lunym i porednim zwizku pozostawao z Ksistwem, eby dynastja saska ukaran bya za to, e panowaa w tem ksistwie, ktre stanowio istn mar chorobliw Aleksandra. Zajmowali wic Rosjanie i Prusacy Drezno dnia 27 marca 1813 r. Myli si jednak Aleksander, uwa ajc wojn za skoczon. W kwietniu zabieg Rosjanom i Prusakom drog Napoleon z now armj 120.000 onierza i zawadn szybko pnocno-niemieckim terenem wojny. Sojusz rosyjsko-pruski okaza si niedostatecznym, nale ao pozyska Austrj. Cesarz 129

Franciszek czeka, jaka bdzie oferta zapaty. Wic waha si dugo, zajmuje si zrazu porednictwem pokojowem, urzdza kongres w Pradze w czasie od 5 lipca do 11 sierpnia 1813 r., a car zagwarantowa Austrji powrt do granic z r. 1805. Znaczyo to, e Rosja nie otrzyma caej Polski, e Austrja zagarn ma na nowo zachodni Galicj. Co wicej, nie przystawa Franciszek na odszkodowanie Prus Saksonj, lecz domaga si i dla Prus granic z r. 1805, t. j. obstawa przy przywrceniu trzech rozbiorowych dziaw Polski. By to cios dla Aleksandra, ktry pragn posi ca Polsk, a przynajmniej cae ksistwo Warszawskie - ale nie pora bya na targi wobec wzrastajcej na nowo potgi Napoleona, i car przysta na te warunki przymierza, jakkolwiek niechtnie, i... nieszczerze. Ale dziki wcigniciu Austrji w gr skoczya si walna bitwa narodw pod Lipskiem w epokowych dniach 16-19 padziernika 1813 r. przegran Napoleona. Pouczeni dowiadczeniem nie uwa ali jednak sprzymierzeni wojny za ukoczon, i postanowiono ciga nieprzyjaciela a do gniazda jego. Dnia 31 marca 1814 r. wkraczali sprzymierzeni do Pary a, a w poowie kwietnia panowa Napoleon ju tylko nad wysp Elb. Ale teraz osdzi Aleksander, e warunki co do granic z roku 1805 niekoniecznie .musz by dotrzymane. Prbowa, czyby Polacy sami (a istniao jeszcze wojsko polskie) nie domagali si, eby ksistwo zostao poczone z Rosj. Zaraz tam w Pary u czyni tedy nowe zabiegi o polskie sympatje, obiecujc zote gry. Wobec Kociuszki nie zna granic ugrzecznienia. Zabiega koo osoby Naczelnika tak gorliwie, e np. na balach, festynach, Aleksander i brat jego, wielki ks. Konstanty, brali wchodzcego Kociuszk przy wejciu pod rami i prowadzili przez tum zebranych, torujc mu drog woaniem: Miejsca, miejsca, oto wielki czowiek! Przyrzeka mu listownie, e najdro sze Twoje yczenia bd spenione, a jaka bywaa tre rozmw, wiemy od samego Kociuszki, ktry powoywa si potem na przyrzeczenia cesarza, mnie i wielu drugim wiadome, przywrcenia kraju naszego do Dwiny i Dniepru, dawnych granic Krlestwa Polskiego. Na zwoanym dla uporzdkowania stosunkw europejskich kongresie wiedeskim (od wrzenia 1814 r.) wystpi Aleksander z pierwotnym swym planem, eby cae ksistwo Warszawskie przyzna Rosji, a zato Prusom wyda Saksonj. Polakw wci gaska nadziej, a w poowie grudnia 1814 r. porusza ca Polsk proklamacjami, wzywajc do broni na obron ojczyzny waszej i bytu politycznego utrzymanie. Plany Aleksandra nie zyskay uznania kongresu, i omal nie wybucha o spraw polsk wojna pomidzy uczestnikami pokojowego zgromadzenia. Ale pogodzono si i dnia 13 stycznia 1815 r. zawarto umow, moc ktrej Saksonja pozostawaa, jak bya, nietknita, a ksistwo Warszawskie rozdzielono pomidzy wszystkie trzy pastwa rozbiorowe. Aleksander otrzymywa mniej wicej trzeci cz ksistwa, ale nie pozwolono mu wcieli jej wprost do Rosji; zomek ten ksistwa nazwano pompatycznie Krlestwem Polskiem, zastrze ono, e bdzie konstytucyjnem, a krlami mieli by carowie rosyjscy. Nowy ten twr pastwowy nazwaa opinja publiczna lekcewa co Kongreswk. Nie wpywa niczem na spraw polsk epizod stu dni Napoleona pomidzy Elb a w. Helen. Aleksander przystpi do organizowania swego nowego krlestwa, rad, e posiad chocia Warszaw, ogromnie dla siebie po dan, bo stamtd wbija si w Europ klinem wojskowym. Nie udao si Aleksandrowi pozyska Kociuszki. Zdaniem Naczelnika, takie krlestwo, to jest pomiech, a gdy Aleksander pocz wprowadza do rzdu Kongreswki Rosjan (anskoj, Nowosilcow), przepowiada Kociuszko, e Rosjanie traktowa nas bd, jak podlegych. Niebawem za pisa: Obawa jest wielka, aby nasze krlestwo nie byo, jak krlestwo astrahaskie, ktre rozpyno si na prowincje rosyjskie, ale korona widzialna jest w ceremonjach rosyjskich.! Nagle zmieni si cakiem sd o Kociuszce w sferach dworskich: Mianowany naczelnym wodzem wojska polskiego w. ks. Konstanty osawiony w historji czowiek-potwr, o ktrym mwiono te , e jest nap map, nap tygrysem 130

rozpowiada teraz, e Kociuszko, zdziecinniay starzec, plecie jakie niedorzecznoci o caej, niepodlegej Polsce. Zgodni z opinj Kociuszki byli najwybitniejsi politycy pruscy i rosyjscy: Nesselrode, Pozzo di Borgo, Stein, Hardenberg przepowiadali, e nie utrzyma si to naczynie gliniane, uwizane przy elaznym dzbanie. Taki by rezultat epopei napoleoskiej w Polsce; w Europie caej byo zysku nie wicej, skoro nastaje okres reakcji, a Francja, oddana w powrotn dzier aw Burbonom, wchodzi w okres cigych wstrznie na tle coraz wikszego centralizmu. Oglny rezultat bd co bd ujemny, tumaczy si bdnem stanowiskiem, zajtem przez samego Napoleona i cae jego pokolenie. Myli si Napoleon, jakoby interesy narodu francuskiego nie wymagay wskrzeszenia Polski; przeciwnie, wymagaj tego interesy ka dego narodu, ktry pragnie, eby jego interesy nie cierpiay od si brutalnych i nie stay si zawisemi od gwatu zewntrznego. Francja daa zy przykad odsunicia si od strony polskiej, i odtd niema dla pastw europejskich innej drogi, jak opiera wasny byt na pierwszestwie siy fizycznej; trzeba na wycigi d y do tego, eby by wojskowo silniejszym od innych, a wic - powszechny militaryzm sta si dalszem nastpstwem rozbiorw Polski, ze wszystkiemi swemi nastpstwami... kulturalnemi. Nie siga tak daleko wzrok Napoleona, ani nikogo z napoleoskiej dru yny. Ograniczali si w polityce do t. zw. celw bezporednich, a za przykadem Francji caa Europa uznaa niebawem za dogmat polityczny metod, ktra w gruncie rzeczy nie jest jednak niczem innem, jak zaprzepaszczaniem spraw pierwszorzdnych caej ludzkoci i nara aniem na szwank dalszej przyszoci wasnego nawet pastwa i narodu dla osignicia chwilowej korzyci drugo-, a nawet trzeciorzdnej. Oto rozum polityczny na czasy najnowsze... dziwnie sprzeczny ze zdrowym rozsdkiem!

XXII. HEGEMONJA ROSJI.

(1815-1855.) Bez porwnania wicej wpywu wywara przez wojny napoleoskie Rosja na Europ, ni Europa na Rosj. Wyjtkowo ktry oficer rosyjski mia na tyle inteligencji, eby w pochodach napoleoskich obserwowa, porwnywa, wysnuwa wnioski i dostrzec, na czem polega r nica ycia rosyjskiego a europejskiego. Malkontenci byli tylko wrd najinteligentniejszych, z reguy wrd arystokracji. Przesza z Zachodu do Rosji masonerja, ktrej rozwiny si inne towarzystwa tajne, ale bezowocne. Wojny napoleoskie wniosy Rosji pierwiastkw zachodnich rewolucyjnych w sam raz na tyle, ile trzeba na spisek, ktry... nie zda si na nic. Na spisek przeciw czyjemu yciu, choby yciu monarchy, nie trzeba uczestnikw wielu, ale nie mo e on wywoa zmian w yciu publicznem, je eli mu brak waciwego ta w spoeczestwie. Og rosyjski solidaryzowa si najzupeniej ze samoder awiem. Pokonawszy Napoleona, owego roznosiciela rewolucji po Europie, odetchn Aleksander; kiedy niekiedy udawa jeszcze liberaa, ale przeladowa ju systematycznie liberalizm. W zdobytym Pary u ustanowi wite przymierze - zwizek Rosji, Prus, Austrji i Burbonw - proklamujce rzdy absolutne i ucisk polityczny, jako obowizek... religijny. Jest to cig dalszy ideologji Filoteusza pskowskiego z jego listw do Wasyla Iwanowicza, oparty tak samo na motywach religijnych.

131

Po wojnach napoleoskich odzywa si najprawdziwsza moskiewszczyzna, zdatna do ycia nowego, bo zmodernizowana - a zarazem nastaje hegemonja rosyjska w Europie, przystosowywanie si Europy do Rosji. Monarchowie zje d ali si czsto, a eby radzi nad tumieniem rewolucji. Pod egid i protektoratem cara odbyy si kongresy; w 1818 r. w Akwizgranie, w 1819 r. w Karlsbadzie i Opawie, 1820 r. w Lublanie, 1822 r. w Weronie, a radzono nad utrzymaniem adu bo ego nie tylko dla dobra poddanych wasnych, ale rozcignito opiek nad wszystkiemi narodami, zapobiegajc bezbo noci to tu, to wdzie, np. w Neapolu 1820 roku, w Hiszpanji 1822 r., gdy wyaniao si gdziekolwiek widmo konstytucji. Powoywano si przytem na legitymizm, ktre-to haso wymyli Talleyrand, minister przedtem Napoleona, obecnie burboskiego Ludwika XVIII. Haso to najbardziej na serjo wzi Aleksander; zasad nietykalnoci wadzy prawowitej (t. j. istniejcej w chwili zawarcia witego przymierza) posun do tego stopnia, i potpi nawet powstanie greckie przeciwko Turcji (1821 r.). Przeciwko witemu przymierzu pokrya si Europa caa sieci spiskw. Spiski i kongresy - stay si znamieniem czasu. Trzonem witego przymierza byy trzy dynastje pastw rozbiorowych, dla ktrych utrzymanie niewoli Polski musiao tedy by celem naczelnym. Rozumiano to doskonale we wszystkich krajach i dlatego, przez przeciwstawienie choby, czono a mniej wicej do r. 1850 spraw-polsk ze spraw ludw. Aleksander konstytucj Kongreswce nada, ale nie kwapi si z zaprzysi eniem jej, ani nawet z koronacj. Konstytucje, finlandzka i polska, stay si szkopuem pastwowoci rosyjskiej. Z koniecznoci trzeba je byo tolerowa, a nawet czasem rzuci jakie swko dla rosyjskich malkontentw. Speranskij poszed wprawdzie na wygnanie w r. 1812, kiedy zbli aa si wojna z Napoleonem, ale teraz powrci do urzdw, chocia nie do wpyww politycznych. Kiedy w r. l8l8, gdy kraj pokryty ju by sieci tajnych stowarzysze, zdecydowa si wreszcie Aleksander na koronacj w Warszawie, wsun w mow tronow ustp o rozprzestrzenieniu konstytucji, w taki sposb, i polemizowano dugo i w Polsce i w Rosji o tem, czy mia na myli tylko kraje zabrane (Litw i Ru), czy te cae cesarstwo rosyjskie. A eby rozproszy wtpliwoci, czy da si utrzyma konstytucja obok samodier awia, kaza car ukada projekt rosyjskiej konstytucji, ale nie Speranskiemu, lecz su alczemu dworakowi, Nowosilcowowi, maej, lecz dokadnej kopji siebie samego. Ten nie bra zgoa na serjo zleconej sobie roboty i wyrcza si swoim sekretarzem, Francuzem Dechampsem (elaborat ten odnaleziono, potem w r. 1830). Opinja rosyjska po wikszej czci sza za Karamzinem goszc z nim i wierzc, e samowadztwo to palladjum Rosji, a nienaruszalno jego jest niezbdn do jej szczcia, tudzie uwa ajc za czynnik dobroczynny ycia publicznego zbawienny strach. Znaczna cz liberaw rosyjskich pocza si waha. Oburzao ich, jak mi posiada Polacy przywileje, t. j. urzdzenia konstytucyjne, jakich nie posiadaj Rosjanie. Z zawici pocza wyrasta nienawi. Cae wieki pielgnowana ywioowa nienawi do Zachodu, miaa obecnie przedmiot nienawici w swem rku! Nietylko imperator, ale nard cay pragn znie odrbno pastwow Kongreswki, zamieni ja na prowincj, zawis wycznie od urzdze rosyjskich. Od yo z ywioow si starorosyjskie prawido, e wszystko wszdzie powinno by, jak w Moskwie. Odrbno Krlestwa odczuwa og rosyjski, jakby obelg dla siebie. Na tle nienawici do Polski nastpia zgodno pastwa i spoeczestwa. Zaczyna si nieznane dotychczas dziejom Rosji zjawisko: pastwo oparte na spoeczestwie. Wszelka konstytucja ma to do siebie, e musi si rozwija, inaczej zaniknie. Obywatele Krlestwa stanli na pierwszej z tych drg, a krl na drugiej. Zaczy si dekrety, majce konstytucj interpretowa, a eby j cieni. Pojawia si policja tajna, system szpiegowski najohydniejszego 132

gatunku, cenzura coraz gupsza, tajno obrad sejmowych i t. p., a od wszelkiego wypadku znajdoway si w Polsce stale... wojska rosyjskie. Stopniowe usuwanie konstytucji pobudzao oczywicie do opozycji - lecz Aleksander zyskiwa na nowo sympatje obietnicami, e przyczy do Kongreswki Litw i wznowi historyczne pastwo polskie. Sam stara si o rozpowszechnienie wiadomoci o tych przyrzeczeniach. Nie krpowa Polakw w zaborze rosyjskim w dziedzinie szkolnictwa. Zakwitn uniwersytet wileski i liceum krzemienieckie Czackiego. Do r. 1823 by Adam Czartoryski kuratorem okrgu naukowego wileskiego. a stosunki te zdaway si popiera przypuszczenie o zamierzonem przyczeniu Litwy do Krlestwa. Udzielao to znw na jaki czas bezpieczestwa Aleksandrowi i waciwym jego planom; ktremi byy zawsze: absolutyzm i zniszczenie nawet cienia niepodlegoci Polski. Istotnym wadc kraju by w Krlestwie dziki Konstanty, a krl; poleci Radzie Najwy szej, eby stosowa si nawet w cywilnych sprawach do jego rozkazw, choby ustnych. Konstanty by nawet na rosyjskie stosunki zbyt dziki, i dlatego - skoro Aleksander nie mia syna - wymuszono na nim dwukrotnie, w r. 1820 i 1822, zrzeczenie si nastpstwa tronu na rzecz najmodszego z braci, Mikoaja. Ale uwa a go car za dobrego dla Polski w sam raz... prowokatora. Bya wic napozr unja jaka czci Polski z Rosj, a w istocie rzeczy stopniowe, powolne, lecz niepowstrzymane wcielanie Krlestwa do Rosji. Gwat ten, przeprowadzany systematycznie, z wyrachowaniem planowem, mieci w sobie jak najwiksze niebezpieczestwo dla Rosji. Nie mo e by w jednem pastwie dwch kultur; nawa pastwowa nie mo e by sterowana rwnoczenie w dwch kierunkach, bo wkocu wywrci si. Ju posiadanie prowincyj w. ks. Litewskiego i Rusi poudniowej, jako wcielonych do cesarstwa gubernij, wytwarzao nastrj, z ktrego coraz wyraniej wyaniay si ucisk i przeladowanie, co te zaczo si w r. 1823 (proces Filaretw), a c dopiero, gdyby si udao wcieli Kongreswk! Ucisk mg w tym stosunku si moralnych hartowa tylko stron uciskan, demoralizowa za i odbiera siy ywotne stronie gnbicej. Kultura wy sza mo e zosta opanowan trwale tylko w ten sposb przez ywio kulturalnie ni szy, e ywio ten, panujcy, przyswoi sobie kultur ow wy sz od podbitych; je eli to nie nastpi, pastwo miotane przeciwiestwem kultur, rozlunia si i popada w bdne koo odruchw bezcelowych, a wyniszczajcych. W latach owych po kongresie wiedeskim odbywao si cige kojarzenie polsko-rosyjskie na tle masonerji, ale wnet nasta tem gwatowniejszy rozam. Niektre towarzystwa tajne rosyjskie zajy zaraz od pocztku stanowisko nieprzyjazne wzgldem Polski, np. Zakon rycerzy rosyjskich Orowa w r. 1818 i Sojuz Spasenia okoo r. 1820. W tajnych towarzystwach roztrzsano najpierw kwestj krajw zabranych; wrd nich i przez nie popularyzowao si zapatrywanie, jakoby ziemie te byy odwiecznie i rdzennie rosyjskie, bezprawnie spolonizowane i katoliczone. Wrd spiskw zrodzi si nacjonalizm rosyjski i z nich wytrysno rdo impetu rusyfikacyjnego. To stanowi historyczn istot rzeczy, i wobec tego drugorzdne tylko znaczenie maj polityczne programy tych konspiracyj, czstokro wykluczajce si wzajemnie. Tak np. Siewiernyj Sojuz gosi federacj w obrbie monarchji konstytucyjnej (Nikita Murawiew), podczas gdy Ju nyj Sojuz zmierza do republiki, ale centralistycznej (Pestel). Polskie spiski czyy si z rosyjskiemi, bdc zasadniczo za utrzymaniem zwizkw politycznych z Rosj, zawierajc rozmaite umowy z towarzystwami rosyjskiemi. Wlecze si szereg zudze... Utrzymywa tymczasem car swych poddanych w oczekiwaniu wielkiej reformy, wprowadzaniem licznych drobnych, bo cigle mo na byo reformowa administracj. Mia Aleksander w dziedzinie biuralizmu administracyjnego pewne zdrowe skonnoci decentralistyczne, dziki czemu wydawa si tem liberalniej! By dbaym o rozwj handlu i przemysu, liczc na pomno enie z tego skarbu 133

publicznego; std port wolny w Odessie, drogi, kanay, bank pastwa i t. p. Znaczny stopie tolerancji dla sekt pada te na szal dodatni panowania Aleksandra I. Stosunek Aleksandra do reform charakteryzuje si wyranie stanowiskiem jego w sprawie wociaskiej. Rozszerzy prawa tego stanu, zezwalajc wocianom na wolne wykonywanie rzemios i manufaktur, ale o uwaszczeniu nie chcia ani sysze. Kiedy w r. roku 1817 obywatele litewscy wnieli do tronu prob w tej sprawie, miny dwa lata, zanim nadesza odpowied, a bya krtka i wzowata: Kto omieli si mwi o uwaszczeniu, bdzie zesany na Sybir! Nie myla natomiast Aleksander nigdy o adnym kompromisie z rosyjskim prdem konstytucyjnym. Wyrazicielem jego myli sta si osawiony Arakczejew, nazwany susznie rodzajem Sejana, a ktry mg by powiedzie o sobie: Komitet ministrw, to ja! Kierunkowi Arakczejewa nie wystarczay coraz mo niejsze cenzura, policja, rewizje, ani nawet ograniczenie nauki i poddanie uniwersytetw kontroli policji i czynownictwa. Koron jego systemu byy kolonje wojskowe: osadzano wojskowych po wsiach, na gospodarstwach, otrzymywanych w u ywalno od pastwa, z obowizkiem su by wojskowej na ka de zawoanie, wytwarzajc z nich armj dozorcw i szpiegw administracyjno-politycznych, osiadych wrd ludnoci wiejskiej dugiem pasmem od Batyku do Krymu. Dyrektorem tych kolonij pozosta Arakczejew a do r. 1832. Brak rodkw pieni nych nie dozwoli wykoczy nale ycie tego systemu. Coraz widoczniejsza reakcyjno cara pobudzaa spiski do wikszej energji. Porzucano teoretyczne roztrzsania, godzc si w tem, e nale y dziaa. W r. 1824 poczyy si w jedno obydwa Sojuzy:, pnocny i poudniowy, a eby dokona zamachu, ktry wyznaczono na dzie Nowego Roku 1826 r, Aleksander dowiedzia si o tem jesieni 1825 r. i by przygotowany dobrze do odbicia ciosu. Zbiegiem okolicznoci miay jednak Sojuzy wystpi nie przeciwko niemu. Aleksander wtedy wanie zachorowa i zmar w Taganrogu (w powrocie z Krymu) mierci naturaln dnia l grudnia 1825 r. Pomimo zrzeczenia si tronu przez Konstantego trway przez dwa tygodnie nieporozumienia i zawikania, a ten stan uatwia dziaanie spiskowym. Dopiero 24 grudnia 1825 r. decyduje si ogosi carem Mikoaj I (1826-1855). Odbywa koronacj nazajutrz, 25 grudnia, a nastpnego dnia, 26 grudnia, nastpi zamach grudniowy (std: spisek dekabrystw). Byli to wycznie arystokraci modszego pokolenia i oficerowie gwardji, obznajomieni o wiele lepiej z literatur francusk, ni z rzeczywistoci rosyjsk. Susznie powiedziano, e spisek dekabrystw wyglda raczej na rewolucj paacow. Cara omal nie pozbawiono ycia (od kul na placu przed Paacem Zimowym zginy dwie osoby, stojce tu koo niego), ale gdyby si zamach by uda, byoby tyle tylko zmiany, e carem zostaby dziki Konstanty. Jedynym skutkiem spisku byo, e Mikoaj urzdzi w swej kancelarji przybocznej nowy oddzia, mianowicie owo osawione tretie otdielenie z pukiem specjalnej andarmerii, t. zw. ochrany, majcej su y do zapobiegania przestpstwom politycznym. Jak ka dy car, zajty by te Mikoaj I reform biurokracji. Pojmowa administracj pastwa po swojemu. Przekonany by w cigu dugiego panowania, e krajem i narodem rzdzi si tak, jak oddziaem wojskowym. Mikoaj, nazwany pierwszym uczniem Karamzina, by wrd despotycznych carw najdespotyczniejszym, a rzdy pojmowa po wojskowemu. Nard wydawa mu si zbiorowiskiem szeregowcw, a biurokracji karnym, hierarchicznie zorganizowanym zastpem komendantw r nych stopni; komendzie za nie tylko nie godzi si przeciwi, lecz ani nawet nie godzi si miewa wasnych myli, gdy komenda jest od tego, eby myle za podkomendnych. To te za Mikoaja I policja i cenzura ledziy czujnie ka de drgnienie wolnej myli, ka de szlachetniejsze bicie serca. Na cenzur skaday si coraz wyraniej su alstwo w parze z gupot. Jest to okres, w ktrym nad literatur w Rosji ci y ten stan dziwny, wstrtny dla godnoci ludzkiej, ktry wedle 134

orzeczenia Szczedryna (bajkopisarza), zmusza mwi jzykiem Ezopa, zmusza tak krci myl, e a stanie si zgoa niezrozumia. Tylko raz udao si przemwi jawnie i wyranie Gogolowi w Rewizorze petersburskim, ktrato komedja charakteryzuje dosadnie rzdy czynownicze za Mikoaja I. Wszyscy wybitniejsi pisarze rosyjscy poznali wizienia z dowiadczenia wasnego, a nadto torturowano ich przez cae ycie cenzur. Najwikszy poeta rosyjski, Puszkin (1790-1837 r.), po rozmaitych przeladowaniach zazna tego niebezpiecznego wyr nienia, e cenzorem jego by... sam car. Majc zaufanie tylko do wojskowych, wzmg Mikoaj wielce ywio wojskowy w administracji, ze skutkiem takim, i obyczaje biurokratyczne przeniosy si do zarzdu wojskowego, czego skutkw opakanych sam jeszcze mia do y. Wysadzi do reformy administracji komitet pod przewodnictwem Koczubeja i podj ogln kodyfikacj, zarzucon ju za poprzedniego panowania. Prace te zajy 14 lat; rozpoczto je r. 1827, a pierwszy tom Zwoda zakonow gotw by w r. 1832, nastpne do r. 1840. Pozwolono pracowa nad tem dzieem i Speranskiemu, jako znawcy, ale nie dozwolono na adne liberalne podmuchy. Ostatecznie reformy Mikoaja, mimo wielkiego aparatu okoo nich, ograniczyy si do kilku szczegw, z ktrych najwa niejszemi przeprowadzone w r. 1830: dalsze oddzielanie sdownictwa od administracji i reforma urzdw gubernjalnych. Ale najsawniejsze s reformy mikoajowskie w zakresie owiaty: Postanowi ograniczy poprostu ruch naukowy i frekwencj szk do tego minimum, jakiego wymagao zapenienie posad urzdniczych; nauki, jako takiej, poza sfer egzaminw pastwowych, nie tylko nie pojmowa, ale wydawaa mu si zawsze politycznie podejrzan. W r. 1835 wydano specjaln ustaw dla uniwersytetw, sprowadzajc je do absurdu, a w r. 1850 zakazano wprost wykadw... filozofji, jako nauki, burzcej niepotrzebnie umysy. Nie dopuszczano ksi ek z zagranicy, ani te nie puszczano poddanych carskich za granic, eby stamtd nie przywozili zgorszenia; w r. 1851 wymylono ustaw pasportow, pen szykan. Trzymajc si tradycji ojcowskiej, nie dopuszcza Mikoaj myli o uwaszczeniu ludu wiejskiego, jakkolwiek nie by od tego, eby czciowemi ukazami poprawia dol jego. Poo enie wocian koronnych poprawio si bardzo pod jego rzdami, ale w dobrach prywatnych pogorszyo si nawet wobec coraz wikszej samowoli tak wacicieli dbr, jako te czynownictwa prowincjonalnego; zdarzay si nawet lokalne bunty chopskie. Nowoci panowania Mikoaja byo przyjcie przez rzd tendencyj rusyfikacyjnych. Rusyfikacja, to bd co bd przedewszystkiem przymus prawosawia. Std przeladowanie sekt, nawracanie protestantw i ucisk unitw, ktrzy nie chcieli si nawraca. W r. 1827 powstaje pomys zupenego zniesienia unji. Unja trzymaa si zawsze sztucznie, tym sposobem, e Polacy j przyjmowali, byle nie zabrako duchowiestwa obrzdku wschodniego, przywizanego do Kocioa. Podci wic rzd carski unj w samych korzeniach, gdy w r. 1827 zakazano acinnikom wstpowa do Bazyljanw. Ale nie czekano nawet na skutki tego ukazu, bo zaraz nastpnego roku zaczo si znoszenie klasztorw i parafij, a w r. 1832 rozwizano cakiem zakon Bazyljanw unickich. Sromotna zdrada wyforytowanego przez sfery rzdowe na biskupstwo apostaty Siemaszki nadaa gwatowi form wozsojedinienia (zjednoczenia) z prawosawiem, ktrego dokona Siemaszko oficjalnie na kraje zabrane w r. 1839. Pozostaa unja tylko w granicach Kongreswki. T przeladowczoci wyznaniow r nio si panowanie Mikoaja zasadniczo od rzdw tolerancyjnych Aleksandra I. R ni si Mikoaj od brata rwnie tem, e nie turbowa si o legitymizm. Przy witem przymierzu trwa, bo uwa a to za korzystne dla siebie. Uwa a si i on za opiekuna wszystkich monarchw przeciw wszystkim stronnictwom konstytucyjnym i wszystkim tajnym organizacjom, ale traktowa to wprost jako hegemonj Rosji w Europie i jako ubezpieczenie wasnego samoder awia. 135

Stawia te kwestje nadzwyczaj jasno i szczerze, nie wdajc si osobicie w adne teorje. Aleksander, wyczerpany wojnami napoleoskiemi, mg si wycofa a raczej musia, z zaborczej ekspansji, a uwa a za wskazane okreli to, czy te zamaskowa, teorj legitymizmu; zreszt Aleksander powikszy ju przedtem granice pastwa o Biaystok, Bessarabj i o wielkie ksistwo Finlandzkie, chocia autonomiczne; ogasza za zaprzestanie zaborw wtenczas, kiedy otrzymywa Krlestwo Polskie! Rosja bya w owej chwili nasycona w Europie, potrzebowaa nawet spokoju celem przetrawienia nabytkw, a zreszt legitymizm obowizywa tylko wobec Europy, lecz wobec Azji nie! Mikoaj nie mg gosi tej formuy, bo ka dy car musi rozszerzy granice pastwa; zabory nie mog usta, inaczej biada caratowi: nie utrzymaby si. Wyjtek od legitymizmu, dotyczcy Azji, rozszerzy Mikoaj i na europejsk Turcj; podj na nowo wojny tureckie, przerwane przez swego poprzednika z koniecznoci, tu przed wojn wielk 1812 roku. Aleksander za egnywa si od greckiego powstania; udzieliy mu poparcia pastwa Zachodu i przez lat kilka (gdy powstanie przecigao si) rozgryway si sprawy bakaskie bez Rosji. Mikoaj zawar w r. 1827 umow w Londynie z Anglj i Francj i wypowiedzia wojn legalnemu sutanowi. Kampanja, prowadzona w dwch czciach wiata, bya triumfaln dla Rosji. Tego jeszcze roku poczone floty trzech sprzymierzonych pastw zniszczyy flot tureck w bitwie pod Nawarinem, poczer Turcy ustpili z Morei (Peloponezu). W r. 1828 podbi Dybicz (obdarzony nastpnie przydomkiem Zabakaskiego Niemiec Diebitsch) wiksz poow pwyspu Bakaskiego, po Adrjanopol wcznie, podczas gdy Paskiewicz zdoby w Azji niedostpny Kars i Erzerum. Zwycistwa te wyday si zbyt wielkiemi Anglji i. Austrji, niebezpiecznemi dla interesw tej na Bakanie, tamtej za w Azji. Zanosio si na sojusz tych dwch pastw z Turcj przeciw Rosji, a eby usun j z Bakanu. Wywarto na Rosj taki nacisk, i w pokoju adrjanopolskim 1829 r. ledwie otrzymaa prawo przejazdu dla okrtw handlowych przez Bosfor i Dardanele, zatrzyma za moga tylko kilka przystani na wschodniem wybrze u morza Czarnego, zmuszona zwrci wszystkie inne zdobycze. Wojna ta zmienia atoli zasadniczo stan rzeczy na Bakanie, gdy Porta zmuszon bya uzna niepodlego Grecji, tudzie ksistw naddunajskich (Serbji, Multan, Modawji), majcych opaca tylko danin lenn sutanowi. Rwnoczenie prowadzi Mikoaj wojn z Persj, odziedziczon tak e po poprzednich panowaniach. Pokojem z r, l 813 zagarnia Aleksander I na Persji Dagestan, Szirwan, reszt Gruzji, a z kaukaskich krajw zagarn byt Mingrelj, Imerecj. Wznowiwszy wojn persk Mikoaj zagarnia na Persji moc pokoju w Turknad iu 1828 r. okrgi nachiczewaski i erywaski, zdobyte przez tego Paskiewicza (std przydomek Erywaskiego). Zaczyna si podbj Armenji. Zmienia si zasadniczo stanowisko Rosji w Azji, gdzie panowaa dotychczas tylko nad niezagospodarowanemi, niezaludnionemi obszarami sybirskiemi. Poczynaa Rosja zajmowa kraje zaludnione gciej, zagospodarowane i posiadajce wasn kultur, z ktrych ludnoci trzeba si byo liczy. Odtd poczyna si polityka rosyjska wobec ludw azjatyckich. Posiadanie Syberji nie pocigao za sob adnych konsekwencyj politycznych; dopiero od czasw Aleksandra I staje si Rosja inicjatorem pewnego systematu politycznego w Azji, a za Mikoaja nastpuje uwiadomienie mo liwoci przeciwiestwa z drugim systematem, powstaym i kierowanym z Anglji, uwiadomienie, ktre objawio si w Anglji wpierw, ni w Rosji. Pozyskawszy hegemonj Europy za Aleksandra I, wchodzia Rosja ju za Mikoaja I na flukta polityki wiatowej. Odtd azjatyckie interesy Rosji wikaj si z europejskiemi i wywieraj coraz wikszy wpyw na polityk rosyjsk w Europie. Od pokoju adrjanopolskiego poczwszy waha si polityka Rosji wci pomidzy Europ i Azj. Z powodu azjatyckich spraw powsta za Mikoaja aksjomat o antagonizmie interesw rosyjskich a 136

angielskich; im bardziej za pragniono dopilnowa azjatyckich interesw, tem bardziej przejmowano si przeciwiestwem do Anglji i liczono si z mo liwoci osaczenia przez ni z dwch stron, od europejskiej i azjatyckiej strony. Wobec tego nie moga Rosja pozosta w Europie izolowana, i na tem tle przystpi Mikoaj do o ywienia na nowo witego przymierza, ktre ju zamierao. Ofiar tego o ywienia miaa pa Polska. Najdespotyczniejszy z despotw car nie mg by yczliwym konstytucyjnej Kongreswce, ani narodowi polskiemu wogle, przejtemu tak nawskro poczuciem praw obywatelskich. Antagonizm dwch kultur dziaa te coraz bardziej, i nawet skrajny liberalizm rosyjski gotw by godzi si z samoder awiem, je eli ono wiodo go przeciw polskoci. Dlatego-to zniesienie unji byo aktem niezmiernej popularnoci wrd najobojtniejszych na kwestje wyznaniowe wolnodumcw, ktrzy przez antagonizm do polskoci stawali si gorliwymi, chocia nie wierzcymi, poplecznikami prawosawia. Car, stajcy przeciw swemu krlestwu polskiemu, stawa doprawdy na czele narodu rosyjskiego. Mikoaj nie mia ochoty uzna odrbnoci pastwowej Kongreswki formalnym aktem koronacyjnym, a naciskany, nie waha si proponowa, eby koronacj na krla polskiego odby... w Moskwie. Dopiero w r. 1829 zdecydowa si na t koronacj, a pierwszy sejm swego panowania zwoa zaledwie na rok 1830. Na posach sejmowych dopuszcza si wprost gwatw, i z caej konstytucji zostay ju ledwie strzpy - jak gdyby Mikoaj, wiedzcy dokadnie o tajnych zwizkach, chcia sprowokowa wybuch, a eby, tumic go, dokona zniszczenia nawet resztek niepodlegoci i panowa nad podbit Polsk. Skorzysta z pierwszej sposobnoci, a eby pozby si armji polskiej. W lipcu 1830 r. wygnano z Francji Karola X, prbujcego nazbyt rzdw absolutnych, a powoano na tron przedstawiciela innej gazi dynastji francuskiej, Ludwika Filipa, krla mieszczaskiego, uznajcego wolnoci konstytucyjne. Rwnoczenie niemal wypowiedziaa Belgja posuszestwo krlowi holenderskiemu, urzdzajc si, jako osobne pastwo, a konstytucyjne. Wprawiono tedy w ruch wite przymierze; Rosja miaa ruszy na Belgj z pruskiemi posikami, podczas gdy austrjackie wojsko wkroczyoby do Francji z drugiej strony. Car zamierza prowadzi t wojn nie rosyjskiem wojskiem, lecz polskiem. Na dzie 1 lutego 1831 r. wyznaczono wymarsz wojsk polskich za prusk granic - ale zostayby na miejscu puki rosyjskie, jakie zawsze konsystoway w Kongreswce, i nadto na miejsce wyprawionych w pochd pukw polskich weszyby do kraju zastpczo dalsze korpusy rosyjskie. A zatem Krlestwo Polskie miao zosta ogooconem zupenie z armji wasnej, a opanowanem w zupenoci i wycznie przez wojska rosyjskie. W wojnie na Zachodzie, choby zwyciskiej, zmalaoby wojsko polskie i wrcioby osabione; w razie za przegranej armja polska byaby rozbita, a rosyjska nietknita, miaaby Krlestwo w swem rku i nie potrzebowaaby z niego wychodzi, bo kt by ustpienie jej wymusi? Tak tedy cele witego przymierza czyy si z nieuniknionem osabieniem Polski i z zaprowadzeniem w Polsce rosyjskich rzdw wojskowych. Te plany wyday si, doszy do wiadomoci kierownictw tajnych organizacyj, a e pozostaway one w midzynarodowym zwizku z sob, zarzdzono, a eby wojsko polskie nie mogo by u yte przeciw Belgji i Francji, e w samej e Polsce ma wybuchn rewolucja. Roztrzsanie wtpliwoci, czy powstanie wyjdzie Polsce na dobre, popadao w polskich tajnych zwizkach w bdne koo, gdy i bez powstania byyby wojska rosyjskie zajy Kongreswk, a polska armja ginaby w dalekich krajach. 137

Materjau rewolucyjnego nie brakowao w kraju, wszak starano si o to z Petersburga od lat kilkunastu - to te powstanie wybuchno atwo a przedwczenie, ju 29 listopada 1830 r. Byo w Kongreswce stronnictwo, udzce si, e wojna da si zredukowa do wojny konstytucyjnego krla polskiego z absolutnym cesarzem rosyjskim, do rzdu zatargu konstytucyjnego. Polacy, udzeni nadziejami ukadw, e mo e si obej cakiem bez wojny, nie tylko wypucili wolno Konstantego z caym jego korpusem rosyjskim, ale wojsko polskie stao cakiem bezczynnie od 30 listopada 1830 do 14 lutego 1831 r. Szukano przymierza w Austrji. W styczniu 1831 r. zwrci si prezes rzdu, Adam Czartoryski, do cesarza Franciszka z zapytaniem, czy ktry z arcyksi t nie przyjby korony polskiej, i otrzyma odpowied w zasadzie przychyln - ktr atoli wnet cofnito pod wpywem wszechwadnego w Wiedniu Metternicha, ktry gosi, e Rosja mo e wprawdzie by niebezpieczn dla Austrji, ale niebezpieczestwo to tyczy si bdzie dopiero wnukw, a tymczasem lepiej mie w Rosji sprzymierzeca przeciwko wszelkiej rewolucji. Tymczasem miaa czas nadej silna armja rosyjska. W lutym 1831 r. wkroczyo pod Dybiczem 114.000 wojska przeciw 63.000 naszych. Zwycistwo pod Stoczkiem (14 lutego) i nastpne (od 19 do 31 marca) zmagania si pod Grochowem i w okolicy (w ktrych nastpstwie Dybicz popad w nieask), tudzie triumfy or a polskiego pod Wawrem i Wielkim Dbem sprawiy, e Metternich sam podj rokowania na nowo. Nastpia wymiana memorjaw, ze szczegowemi nawet planami wsplnego postpowania, i arcyksi Karol stal si kandydatem do korony polskiej. Plany te upady, bo szczcie wojenne odwrcio si od nas. Za pno zdecydowano si wznieci walk na caym historycznym obszarze ziem polskich. W kwietniu zacza si ta wojna zaczepna. Wyprawa na Woy posza na marne, trzeba byo przekroczy granic austrjack i tam bro zo y; to samo spotkao w maju wypraw podolsk, a w czerwcu litewska speza tak e na niczem. Wobec tego Austrja decydowaa si stan obok Polski w takim tylko razie, je eli uzyska aprobat mocarstw zachodnich. Francja zgodzia si, lecz Anglja odmwia z ca stanowczoci, zajwszy nawet wobec Francji nieprzyjazne stanowisko. I tam powiedziano sobie, e Rosja mo e wprawdzie sta si gron dla Anglji w Azji, ale to tak e kwestja dopiero... wnukw tyczca, podczas gdy narazie lepiej za ywa spokoju, a dopilnowa, eby bezporedni ssiad, Francja, nie bya zbyt pot na... Zawiody nadzieje przywizywane do Austrji, a tymczasem Prusy pomagay Rosjanom wydatnie od granicy swego zaboru, pozwalajc generaom rosyjskim narusza j, stawiajc im mosty i dostarczajc ywnoci. Wojska polskie, osaczane, walczyy na coraz szczuplejszej przestrzeni, wkocu pod samemi rogatkami Warszawy, a dnia. 8 wrzenia 1831 r. Paskiewicz wkroczy do stolicy. W miesic kapitulowa Modlin, a z kocem padziernika Zamo. Belgja zyskaa niepodlego, a Polska utracia j do reszty. Statut organiczny z 26 lutego 1832 r. znis konstytucj, ale porcza Kongreswce osobny zarzd. Nie dotrzymano znowu adnych zobowiza. Do administracji wprowadzono niemal poow urzdnikw rosyjskich; zamykano zakady naukowe i szkoy (poza Kongreswk zamknito wszystkie szkoy polskie), cenzur urzdzono tak, i uczeni i literaci musieli emigrowa do Francji, chcc by wogle czynnymi. W caej Europie zwikszaa si reakcja coraz bardziej. Monarchowie trzech pastw rozbiorowy odbyli w r. 1833 zjazd w Munchengratz, umawiajc si o wzajemne prawo interwencji w razie przesile politycznych. W Prusiech Fryderyk Wilhelm IV (1840-1861), w Austrji cesarz Ferdynand (1835-1848) strzegli swych pastw pilnie od zarazy prdw konstytucyjnych, chocia wcale nie skutecznie, jak miaa to okaza przyszo, nader ju bliska. Narazie jednak wada sprawami wewntrznemu i 138

zewntrznemi Metternich, w nie troszczcy si o wnukw mdrzec reakcji, a ponad Europ unosi si duch opiekuczy caratu; Mikoaj by naprawd monarch monarchw. Nic si nie dziao nie tylko wbrew niemu, ale ani nawet bez niego. Zdawao si, e Europa wreszcie jest ju urzdzona, jak by powinna, i e posta wiata jest ustalona. Lata 1832-1848, to zenit rzdw absolutnych, to system mikoajewski, rozcignity na cay kontynent Europy; to szczyt przystosowania si Europy do Rosji. Nagle, w r. 1848, wrd doprowadzonego do najwy szego porzdku adu bo ego, wybucha w Pary u nowa rewolucja, i Francja ogasza si powtrnie rzeczpospolit! Zebraaby si niewtpliwie koalicja, byoby si wdao w spraw wite przymierze, gdyby nie to, e tym razem przykad paryski okaza si naprawd zaraliwym, i wybuchay w cigu roku rewolucje we wszystkich stolicach europejskich, nie oszczdziwszy ani Berlina, ni Wiednia. Metternicha obalono! Jeden tylko car Mikoaj mg si pochwali, e ma spokojnych poddanych. Ale zostaby zgoa izolowanym w Europie, gdyby rewolucja wzia gr u ociennych. Nie tylko w imi ukadu z r. 1833, ale wprost dla utrzymania hegemonji rosyjskiej nad Europ nale ao dopomc dynastjom dwch innych pastw rozbiorowych przeciwko pochodowi konstytucyjnoci. Doczy si niebawem i specjalny interes rosyjski, a sprawa polska staa si znowu pomostem da porozumienia si. Kiedy wybucho przeciw Habsburgom powstanie madiarskie, czynni w niem byli dawni generaowie polscy z r. 1831 (Dembiski i Bem), ktrzy nie taili si z tem, e w razie pomylnym rusz potem z wywiczonem wojskiem przeciwko Rosji. Wyprawi tedy Mikoaj do Siedmiogrodu posiki przeciw Bemowi, ale ten wypar cakowicie Moskali. Wnet potem ogoszono detronizacj domu Habsburskiego, odsdzajc go od korony wgierskiej. W Wiedniu rewolucja zwyci ya a cesarz Ferdynand abdykowa na rzecz swego 17-letniego bratanka, Franciszka Jzefa (1848-1916). Modociany monarcha odda si zaraz pod opiek monarchy przodujcego w Europie i zacz panowanie swoje od zjazdu z Mikoajem w Warszawie. Niebawem nowa armja rosyjska wkraczaa przez Galicj na Wgry. Bem pobity jest przez trzykro liczniejsz armj rosyjsk pod Sybinem, wkrtce i Dembiski (w sierpniu) pod Temeszwarem, poczem nastpia kapitulacja naczelnego wodza wgierskiego, Goergeya, pod Vilagos przed generaem rosyjskim Rudigerem. Ju nie grozia Rosji zbrojna wycieczka zaczepna z Wgier przez Galicj do Kongreswki, ani z Siedmiogrodu na Ukrain. Ruch konstytucyjny w Austrji i na Wgrzech by pokonany, co oddziaao te na Niemcy. Opieka Mikoaja nad najmodszym z monarchw europejskich nie koczya si bynajmniej na stumieniu powstania wgierskiego. W pnocnych Woszech wybucho rwnie powstanie przeciw panowaniu habsburskiemu. Car po yczy natenczas skarbowi wiedeskiemu 6 miljonw rubli i przyrzek wyprawi swoje wojsko w razie potrzeby tak e do Woch. Obeszo si atoli bez tego, powstanie woskie upado, Austrja opanowaa na nowo Wenecj i Medjolan. Wywar te Mikoaj wpyw stanowczy na losy Niemiec i wywiadczy przytem trzeci jeszcze przysug dynastji Habsburskiej. Na tle prdw konstytucyjnych wytworzya si w Niemczech d no do zjednoczenia politycznego. Poniewa Wiede odrzuca te pomysy, wzrok organizacyj niemieckich skierowa si ku Prusom. Hohenzollernowie zrozumieli, e prd ten mo e ich wynie wysoko, u yczali mu wic poparcia. Zwolennicy Prus uradzili wczesn wiosn (20 marca do 27 kwietnia) 1850 r. t. zw. Unj niemieck, na co odpowiedziaa Austrja otwarciem sejmu zwizkowego we Frankfurcie (2 wrzenia). Zanioso si na powa ne starcie pomidzy dwiema gwnemi dynastjami niemieckiemi, gdy wtem car Mikoaj wda si w to i stan z ca stanowczoci po stronie habsburskiej. Prusy, nie chcc narazi si na wojn i z Austrja i z Rosj, wyrzeky si w ukadzie oomunieckim prb pozyskania hegemonji w Niemczech z pomoc d e do zjednoczenia ich. W ten sposb doszo do synnego odwrotu oomunieckiego (Der Gang nach Olmutz). 139

Zarazem atoli pogrzebano wite przymierze, skoro nastpio por nienie pomidzy pastwami, stanowicemi trzon tego systematu. Mo na miao powiedzie, e przymierze to wyczerpywao si, okazawszy bezsilno sw wobec rewolucji, skoro jeden z gwnych uczestnikw, Prusy, uwa a za stosowne wej z zaraz w ukad i kompromis, jakkolwiek po sobkowsku, bardzo warunkowo i z zachowaniem wszelkich rezerw. Faktem byo, e grozi wybuch wojny pomidzy czonkami witego przymierza, a zatem dat 1850 r. nale y uwa a za koniec tego dziea Aleksandra I. Wraz by te koniec rosyjskiej hegemonji w Europie; tylko sia bezwadnoci dziaaa jeszcze przez czas krtki, zaledwie przez cztery lata. Poni enie Mikoaja miao nastpi wrd wojny zewntrznej, ktra nie wioda si z powodu stosunkw wewntrznych pastwa rosyjskiego. Przy nieustannem reformowaniu biurokracji okazaa si caa bezsilno pastwa biurokratycznego. Chepi si Mikoaj, e pod jego rzdami niema rewolucji. Nie brak byo rewolucjonistw, lecz byli oficerami bez wojska. Szerzcy skrajne pojcia z literatury francuskiej Pietraszewskij prowadzi w kkach zamknitych propagand czysto teoretyczn; i za to musieli odcierpie, a z aktw procesu pietraszewcw (1849) mo na bd co bd stwierdzi, e od czasu dekabrystw przywilej myli politycznej przesun si o jeden krg spoeczny dalej i szerzej, skoro w akcie oskar enia spotykamy si ju z nazwiskami studentw, artystw, urzdnikw, inteligentnych modszych kupcw nawet. Teorje opozycyjne demokratyzuj si. Pomaga literatura, jakkolwiek tak strasznie skrpowana, bajkami, krytykami najobojtniejszych ksi ek, w ktre wplatano interpolacje i t. p.; kwitnie sztuka pisania midzy wierszami. Drog tak wskaza pierwszy Bielinskij (1811-1848), ktry za swe rozprawy publicystyczne, ogaszane pod pozorem artykuw literacko-krytycznych, byby ci ko odpokutowa wkocu, gdyby mier naturalna nie bya go wydara zbirom. Najbardziej sta si wyrazem tego pokolenia Piotr Czaadajew (1794-1856), ktry nic w jzyku ojczystym nie napisa z tego za, co pisa, nic do druku nie przeznaczy, a jednak nabra wielkiego rozgosu i gboki lad po sobie pozostawi w yciu swego narodu. Myli swe i pogldy streszcza w listach prywatnych do przyjaci, ktre kr yy w licznych odpisach, a w r. 1836 jeden z nich zosta bez wiedzy autora wydrukowany w miesiczniku moskiewskim Teleskop, jako List filozoficzny. List zawiera druzgocc krytyk caej historji rosyjskiej, z okrutnym wnioskiem: yjemy obojtni na wszystko, w jakim ciasnym widnokrgu, bez przeszoci i przyszoci, w jakim martwym zastoju. Rosja, jego zdaniem, nie ma dla siebie punktu oparcia. Pomimo wszystkich naszych przymiotw nie wiemy, czem zapeni, ju nie ycie cae, ale jeden dzie ycia. Zarzuca Rosji brak atmosfery moralnej, brak idealnych wytycznych, myli przewodniej twrczej, a winna temu przedewszystkiem martwota Cerkwi prawosawnej. List ten wywar wra enie piorunujce, szczeglnie na osobie cara Mikoaja, ale rezultat by taki. e car kaza autora ogosi chorym umysowo i odpowiednio do tego postpowa z nim. Najbardziej obruszy si car tem, e Czaadajew wytyka zupen demoralizacj wadzom cywilnym i w o j s k o w y m, ktre w oczach Mikoaja uchodziy za co wy szego ponad wszelkie zarzuty. Nie wszyscy dochodzili do gruntu krytyki; wicej byo takich, ktrzy godzili si z rzeczywistoci, nie mylc o zmianach, a poniewa natura ludzka nie mo e si obej bez okrelenia sobie czego, co godne uznania, czego, je eli nie idealnego, wic przynajmniej chwalebnego (inaczej bowiem zamiera w czowieku ycie duchowe i nastpuje niezdatno do rozwoju umysowego), wic wielu poczo teoretyzowa sprawy rosyjskie w ten sposb, jakoby cechy ycia rosyjskiego wydaway si zemi, ujemnemi, chorobliwym pesymistom dlatego tylko, e ich nie rozumiej. Nie mo na i nie nale y mierzy stosunkw rosyjskich pojciami, czerpanemi z Zachodu, bo kultura rosyjska jest odrbna, a filarami jej to wanie, co na Zachodzie gani: prawosawie, caryzm, samowadztwo i odrbno stosunkw ludu wiejskiego. Tak usprawiedliwiali, a nawet zachwalali cechy rosyjskie bracia Aksakowy (Iwan i Konstanty), Chomiakow, bracia Kiriejewscy, wytworzywszy okoo siebie kko 140

literatw i publicystw, dopatrujcych si w wadach i niedostatkach Rosji tylko oryginalnoci jej kultury, s o w i a s k i e j niejako kultury, skd nazwa ich: sowianofile. Nawet wspln wasno gruntow z perjodycznemi podziaami roli rosyjskiego wieniaczego miru uwa ali za co swoicie sowiaskiego! Wmwili w siebie, e Rosja, posiadajc tak bogate oryginalne podo e wasnej kultury, nie potrzebuje w niczem uczy si od Zachodu, przeciwnie, stojc od niego wy ej, mo e wyzwoli Zachd od nieuchronnej ruiny, czekajcej go wskutek skonnoci do rewolucyj. Kierunek ten godzi wic nadal caryzm ze spoeczestwem. Niebawem sowianofile pogodzili si z najskromniejsz reakcj, jako z wykwitem swoistej kultury sowiaskiej, podczas gdy zapadnicy (zwolennicy Zachodu) starali si przyswaja sobie nauk Zachodu (Bielinskij, historyk Granowskij, filozof Hercen). Nie wolno byo politykowa, a mo e wanie dlatego nigdzie tak, jak w Rosji, nie czyy si myli ogu ywo i wawo z ka dem przedsiwziciem polityki zewntrznej rzdu, liczc na to, e powodzenie lub niepowodzenie przedsiwzicia rzdowego mo e dopomc wyznawcom jednych, zaszkodzi wyznawcom drugich teoryj i zapatrywa. Od Mikoaja poczwszy interesuje si inteligencja rosyjska polityk zewntrzn niemal wycznie z tego stanowiska. Okoo roku 1850 wyania si na horyzoncie rosyjskim po raz pierwszy, niemiao jeszcze, kwestja, czy te nie jest misj dziejow Rosji cywilizowanie Azji, i czy wobec tego nie nale y tem bardziej pielgnowa tego wszystkiego, co Rosj oddziela od kultury zachodnio-europejskiej ? Taki tok myli wyrabia si, poniewa Mikoaj I przystpowa ju wyranie do podboju Azji rodkowej. W r. 1839 wcielony zosta do imperjum biaego cara step kirgiski i zacza si akcja przeciw Chiwie. Niebawem nastpi synny pochd generaa Perowskiego wzdu Syr-Darji. Przez cae panowanie Mikoaja I trway dalsze walki w krainach Kaukazu. Okoo r. 1850 posunito si daleko w kierunku wschodnim, szukajc przedu enia i uzupenienia Syberji a na lewym brzegu Amuru. W dwch kierunkach para ju Rosja na Azj, a eby sta si mocarstwem azjatyckiem. Niebawem atoli tendencja do wyodrbniania si od Europy znalaza polityczne podo e w europejskiej polityce, gdy car podj na nowo pochd na Bakan. Ci, ktrzy obmylali dla Rosji sowiask kultur, nie mogli nie zaj si faktem, e na Bakanie s ludy sowiaskie, i to prawosawne, a wic zdatne do sowiaskiej kultury, zwaszcza, e pod rzdami sutanw nie miay sposobnoci zarazi si duchem zachodnio-rewolucyjnym. Dziki wojnom bakaskim sowianofilstwo stawao si doktryn tak e polityczn. Ekspansji na Bakan przeszkadzaa gwnie rywalizacja Austrji. Mniemajc, e ten wzgld nie wchodzi obecnie w rachub (po wypadkach 1848-1850 r.), gotowa si Mikoaj do wielkiej wyprawy na Turcj, ktrej celem miao by zajcie Carogrodu i utworzenie trzech pastw pod opiek; Rosji: Boni, Serbji i Bugarji. O pozr do wojny postarano si: Mikoaj za da protektoratu nad wszystkimi prawosawnymi poddanymi sutana; oczywicie odmwiono mu, poczem w lipcu 1853 r. wkroczyy wojska rosyjskie na Woosz. Nie byo to jeszcze wojn, gdy kraj ten stanowi ju terytorjum niezawise, ale wszak taki pochd armji rosyjskiej mg kierowa si tylko przeciw Turcji. W formalnem wypowiedzeniu wojny uprzedzi sutan cara, w padzierniku 1853 r. Mikoaj zwrci si o posiki i przymierza do Prus i Austrji, a z wielkiem zdziwieniem otrzyma we wrzeniu 1853 r. nawet z Wiednia, na ktry liczy napewno, ledwie zapewnienie warunkowej neutralnoci. Ale sprawa nie ograniczya si do tych pastw. Anglja i Francja zawary sojusze z Turcj, i w marcu 1854 r. wypowiedziay Rosji wojn, a widocznem byo, e Wochy gotuj si rwnie przystpi do tego sojuszu, Austrja za sprzyja mu. Napr no oblega Paskiewicz w czerwcu 1854 r. Sylistrj, gdy ju w lipcu musia Mikoaj wycofa swe wojska z ksistw naddunajskich, a to na danie Austrji i Prus, nie chcc wywoywa przeciw 141

Rosji koalicji caej niemal Europy. Upokorzenie byo tem wiksze, gdy opr nione przez Rosj kraje okupowao za zgod Porty wojsko austrjackie. Wkrtce flota francusko-angielska zdobya Bomarsund nad Batykiem (oda aciska Mickiewicza), podczas gdy druga flota pyna na morze Czarne, Z pocztkiem wrzenia 1854 r. wyldowali na Krymie Turcy, Francuzi, Anglicy, pniej nadto Wosi. Wojna zaczepna zamienion bya dla Rosji na obronn. Od pocztku wojny wyonia si kwestja polska. Stana bya ju niemal umowa o utworzenie na nowo samoistnego pastwa polskiego z zaboru rosyjskiego, na co godziy si pastwa zachodnie, tudzie Austrja i Prusy, gdy wtem naga zmiana: Jeden z ministrw pruskich, Otto Bismarck (wwczas 38letni), zdoa przekona swego krla, e nale y polityk Prus odwrci cakowicie i skierowa j przeciw Francji, przeciw Austrji, a oprze na przymierzu z Rosj. Krl pruski zerwa ukady w sprawie polskiej, gotw nawet w danym razie stan po stronie Mikoaja przeciw Austrji. Niebawem wyszo te z Wiednia owiadczenie do Londynu i Pary a, e Austrja nie mo e przysta na odbudowanie Polski. Tymczasem kampanja krymska braa fatalny dla Rosji obrt. Klski wojskowe, nad Alin 20 wrzenia 1834 r. i pod Inkermanem 5 listopada 1854 r., nie stanowiy jeszcze rzeczy najgorszej. Ale w cigu tych wojennych potrzeb wychodziy na jaw w sposb sromotny nadu ycia, a tak e nieudolno administracji rosyjskiej, i to wojskowej nie mniej, ni cywilnej. Okazywao si, e Czaadajew mia suszno. Stosunki wewntrzne rosyjskie byy tego rodzaju, e pastwo nie mogo nic zdziaa na zewntrz, pkiby nie przeprowadzio reform wewntrznych. Stao si to widocznem dla ka dego, i to w sposb jaskrawy. W padzierniku 1854 r. zaczo si synne w historji wojen obl enie Sebastopola, ktre miao trwa 11 miesicy. Ze strony polskiej udzono si jeszcze, e po zdobyciu Krymu rusz Francuzi i Turcy dalej na pnoc, a gdy wkrocz na Ukrain, zacznie si powstanie polskie. Zaczto przygotowywa w Carogrodzie pod Michaem Czajkowskim dywizj polsk; przyby te do Carogrodu Mickiewicz, majcy tam niestety znale mier 28 listopada 1855 r. Podczas obl enia Sebastopola umar car Mikoaj dnia 2 marca 1855 r., zmuszony sam uzna, e komenda wymaga poprawy. Dochodziy ju do carskiej kwatery odgosy opinji europejskiej o Rosji, e to kolos na glinianych n kach, a niewtpliwie skoczya si w wojnie krymskiej hegemonja Rosji nad Europ. Wkocu zdobyli sprzymierzeni Sebastopol dnia 11 wrzenia 1855 r. Przez to samo zdobyty by cay pwysep krymski; dywizja polska gotowaa si do pochodu. Wtem nastpca Mikoaja, syn jego, Aleksander II (1855-1881) owiadczy si z gotowoci zawarcia pokoju, byle mu Krym zwr. Zaczy si zaraz pertraktacje, ktre, kontynuowane w Pary u doprowadziy do zawarcia pokoju 30 marca 1856 r. na warunkach dla Rosji bardzo ostrych. Rosja zwracaa Turcji twierdz maoazjatyck Kars, po stronie za europejskiej ujcia Dunaju, cz Bessarabji, i pozwolia narzuci sobie warunek, e nie bdzie utrzymywa na morzu Czarnem floty wojennej, ani obwarowywa przystani na czarnomorskich wybrze ach. Oburzenie na rzd byo niezmierne, opozycja staa si popularn i jakby patriotycznym obowizkiem. Przed Aleksandrem II stana znowu ta sama kwestja, ktra zaprztaa jego poprzednikw, kwestja niemiertelna: reforma biurokracji,

142

XXIII. NIHILIZM I RUSYFIKACJA.

(1855-1897.) Po upadku Sebastopola jeden z gwnych filarw sowianofilstwa, Chomiakow, odznaczy si w pewnem kku moskiewskiem wesooci, a zapytany o powd, rzecze; W cigu 30 lat pakaem w cichoci, teraz mog si cieszy, patrzc na zbawcze zy. Powszechnie cieszono si z klski wojennej, jako mogcej rzd zmusi do reform pastwowych i spoecznych, je eli pastwo nie ma utraci cakiem siy wojennej na dalsz przyszo. Wszyscy dali dwch reform: uwaszczenia wocian i zaprowadzenia samorzdu lokalnego. Nawet przeciwnicy konstytucjonalizmu domagali si tego, mniemajc, e urzdzenia te, dajc spoeczestwu zadowolenie, zatamuj tem samem ruch rewolucyjny. Nawet na carskim dworze nabierano przekonania, e trzeba rewolucjonistom co da na odczepne, a eby uczyni ich nieszkodliwymi. Uznano tedy w r. l858 wolno osobist wocian na pocztek w dobrach rzdowych i przyznano im prawo nabywania ziemi. W trzy lata potem, ukaz z dnia 3 marca 1861 r. obwieszcza, e wszelkie gospodarstwo wociaskie ma w cigu dwch lat otrzyma w u ywalno dom z obejciem, grunta za mog wocianie wykupi od szlachty w cigu lat 12, korzystajc z finansowej pomocy pastwa. Reforma agrarna ugrzza w poowicznoci. Czem miaa by, wyrazi w r. 1858 komitet gubernjalny twerski, w przedstawieniu, zwrconem do rzdu, e wobec zniesienia wadzy dziedzicw nad wocianami, ktra ograniczaa samowol urzdnikw, trzeba bdzie wprowadzi samorzd, a znie zarazem podzia ludnoci na stany. O tem nie chciano w sferach dworskich ani sysze. Utrzymano stan chopski wobec prawa, a wic i cay ustrj stanowy, z przywilejami szlachty i mieszczastwa, z dziedzicznoci przynale noci stanowej, tak i ani majtek, ani wyksztacenie nie uwalniao syna chopskiego od tego, e chopem wobec prawa zostaje, i... nale y mu si wobec sdu kara cielesna, ktr dla innych stanw zniesiono. Podobnych ogranicze praw pozostawiono cay szereg. Zatrzymano te mir, gminn wsplnot wasnoci ziemskiej wociaskiej - utwierdzajc doktryn sowianofilw, jakoby mir byt jdrem siy spoecznej, fundamentem kultury sowiaskiej, palladjum rosyjskoci. W praktyce zamienio si wobec tego wociaskie prawo wasnoci raczej na prawo u ywalnoci, pod dozorem biurokracji, wadncej odtd mirem, samowolnie. Wytworzya si zamurowana w odrbnoci stanowej masa wociaska, ciemna i bierna. Odgrodzono wociastwo od reszty wiata murem ustaw odrbnych, skuto je obrcz nieprzeamaln; dano mu jaki cie samorzdu stanowego, do ktrego wstpu nie miaa adna wyksztacesza gowa nieurzdnicza, sptano je ustawami wyjtkowemi paszportowemi, dano odrbne prawo cywilne, a poniekd nawet karne, oraz odrbne sdy stanowe. Posunito za Aleksandra II znowu dalej reform sdownictwa (jawno procesu, sdy przysigych), ale ustanowienie odrbnych sdw wociaskich postpem nie byo. Tymczasem pomimo wszelkich wysikw policyjnych za Mikoaja dziaay na Rosj wpywy zachodnie - a im bardziej nie dopuszczano zetknicia normalnego pomidzy Europ a Rosj, tem bardziej uatwiano drog anormalnym... nieporozumieniom kulturalnym. Krytycyzm zachodni wyrodzi si w Rosji w nienawi do wszelkich powag, a rosyjscy myliciele przesadzali si w istnej zaciekoci krytycznej, ktr doprowadzali do negacji wszystkiego. Pojcia zachodnioeuropejskie, czerpane bez porednictwa Rusi poudniowej, a choby Polski, wprawiay umysy w zawrt i wywoyway dezorganizacj. 143

Pod koniec rzdw Mikoaja gosi publicysta Dobrolubow, e poza autokracj rzdow istniej cae zastpy despotyzmowi rodzinnych, kastowych, towarzyskich - czemu tedy walczy z samym tylko autokratyzmem cara, czemu nie ze wszystkiemi? Zaczyna si prd, ktremu nie chodzi bynajmniej o konstytucj, bo to... drobiazg uboczny, ale o zburzenie wszelkich a wszelkich urzdze dotychczasowego ycia zbiorowego, a eby na gruzach wiata starego mg powsta nowy. Jaki? - to bdzie kopotem nastpnych pokole; narazie tyle wiadomo, e trzeba burzy, eby nastpcy nasi nie byli ju niczem krpowani. Zaczyna si specjalno rosyjska: nihilizm. Nastpca Dobrolubowa, Pisarew, ktrego doktryna panowaa wszechwadnie nad ogromnym odamem inteligencji rosyjskiej w latach 1860-1877, wywraca autorytety tradycji, w imi wyzwolenia osobowoci ludzkiej ze wszelkich pt, bo pragnie indywidualnoci, nie przydawionej wysugiwaniem si jakim ideaom. Neguje wszystko i wystpuje stanowczo przeciw d nociom do wsplnych ideaw. W swej Scholastyce XIX stulecia (1861) owiadcza si nawet przeciw rozpowszechnianiu nauki czytania wrd ludu. Zarzeka si wszelkiej europejskiej nauki i sztuki, wszelkiej filozofji; toleruje tylko nauki przyrodnicze, wedug naiwnego pogldu, e przyrodnictwo nic nie wybudowao, a tyle zwalio!. Takim zwolennikom i dalszym uczniom Pisarewa nie chodzio o konstytucj! To te zanika w Rosji prd konstytucjonalizmu; ostatnim na dugie lata jest projekt Waujewa z r. 1863, ze skromnem wymaganiem parlamentu z gosem doradczym - i odtd nie mwio si o konstytucji a do r. 1880. Liberali tego pokolenia, jak np. Suworin, Katkow, poprzestawali na hale uwaszczenia i samorzdu lokalnego; domagali si reform, nie tykajc samoder awia, podobni w tem do sowianofilw, ktrzy samowadny caryzm zaliczyli ju do zasadniczych warunkw kultury, ktr podobao im si nazwa sowiask. Niebawem po ukazie o uwaszczeniu, bo zaledwie w trzy lata (1861, 1864), miao nastpi ustanowienie samorzdnych ziemstw. W cigu tego czasu nastay atoli wydarzenia, majce oddziaa gboko na psychik rosyjsk i wi ce w skutkach swych polityk zewntrzn i wewntrzn Rosji pod niejednym wzgldem w jedno. Aleksander II uprawia zrazu tylko azjatyck polityk zewntrzn; tam czua si Rosja do siln nawet po osabieniu z wojny krymskiej. udzi si Szamil, przywdca powstania kaukaskiego, jakoby teraz mo na byo pokona rosyjskich zdobywcw. Szamil mia wprawdzie z pocztku powodzenie, ale wkocu zmusi go w r. 1859 knia Barjatinskij do poddania si. Od tego za czasu posuwao si panowanie rosyjskie coraz dalej w gb Azji Przedniej. Persja prbowaa oprze si o Anglj i Francj, a chocia pastwa tamte pragny gorco wykluczy Rosj z Azji rodkowej, dyplomacja rosyjska okazaa si bez porwnania zrczniejsz i Teheran popada w coraz wiksz zawiso od Petersburga. Pokonano te w tych latach opr Czerkiesw. Nadzwyczajna zdatno dyplomacji rosyjskiej okazaa si w sprawie chiskiej: Bez udziau Rosji i nie troszczc si o ni zgoa, toczyy Anglja i Francja w latach 1857-l860 wojn handlow z Chinami - a po wojnie otrzymaa Rosja uprzywilejowane warunki handlowe i nadto znaczn cz Mand urji. W Europie zmieniy si zupenie stosunki. Saba potga Habsburgw, ktrzy od r. 1861 posiadali na apeniskim pwyspie jedn tylko prowincj weneck. Wochy d yy szybko do zjednoczenia pod opiek Francji, na nowo imperjalistycznej. Francja porzucia bowiem w r. 1852 republikask form rzdu i bya powtrnie cesarstwem pod Napoleonem III, zabierajc dla siebie utracon przez Rosj hegemonj nad Europ. Cesarz Francuzw snu ambitne plany, jakby zagarn na nowo prowincje nadreskie, przyznane w r. 1815 Prusom - i. zabiega z tego powodu o yczliwo Rosji. Aleksander II ywi jednak inne sympatje, bo przez niech do niewdzicznej Austrji zbli a si coraz bardziej do Prus, opiekujc si wprost tem pastwem podobnie , jak ojciec jego opiekowa si Austrj. 144

Prusy miay atoli swoj polityk wzgldem Rosji, a odwdziczy si jej zamierzay wywoaniem powstania polskiego. Bismarck pilnie pielgnowa swe plany, powzite w przeddzie wojny krymskiej, w imi ktrych oderwa Fryderyka Wilhelm IV od koalicji antyrosyjskiej i od planw wznawiania pastwa polskiego, a eby zwrci Prusy przeciwko Austrji i Francji. W imi tych e planw d y do jak najcilejszego zczenia Wilhelma I (1861-1888) z Rosj i dlatego wysila si, eby pogr y w nico spraw polsk, a przedewszystkiem eby zyska rkojmi, e Rosja nie pogodzi si z Polsk. Z kolei nastpstw dziejowych miay si wyoni, jako dalsze skutki rozbiorw Polski: upadek Austrji i Francji. Brutalnie szczerym by wobec Polski Aleksander II. Kiedy w dwa miesice po zawarciu pokoju paryskiego 1856 r. przyby do Warszawy, odezwa si do witajcej go deputacji gromko i ostro, prowokatorsko: Precz z marzeniami, Panowie! Co ojciec mj zrobi, dobrze zrobi! Publicznie owiadczy tedy, e nie zamierza w stosunkach polsko-rosyjskich powraca kiedykolwiek do form z przed roku 1832 i e pochwala cay w system mikoajewski wobec Polakw, system ucisku polskoci i katolicyzmu - i e pod jego rzdami nie mamy wcale spodziewa si poprawy losu. Osobiste usposobienie cara byo wic zgodne z rachubami Bismarcka, ale Bismarck wiedzia, e niejeden ywotny interes Rosji wymaga pogodzenia si z Polska, co mogoby okaza si czynnikiem pot niejszym od woli czy samowoli najpot niejszej jednostki. Postanawia tedy wykopa przepa pomidzy Polska a Rosj. Z jego inicjatywy pojawiaj si w r. 1860 odezwy polskie, wzywajce do powstania przeciw Rosji, drukowane w pruskiej drukarni rzdowej, a rozrzucane przez poznaskiego dyrektora policji, Barensprunga. Wykry t sprawk i zdemaskowa pose do sejmu pruskiego, Wadysaw Niegolewski. ale ku niemaemu osupieniu Wielkopolan zaczy si w kilka miesicy demonstracje w Warszawie i - rzdy tajnych organizacyj. Jak si pniej okaza miao, pocztki ruchu powstaczego i pierwociny tajnego rzdu wyszy od modzieniaszkw, niezdolnych dla samego wieku swego zdawa sobie nale ycie sprawy ze swych czynw. Napr no stan niebawem rzd jawny, pod Wielopolskim, a ktry wyrobi wbrew osobistej niechci carskiej do Polakw zupen niemal autonomi polityczn dla Kongreswki - zwyci y rzd tajny, i w styczniu 1863 r. wybucho powstanie, ktre miao mocnym acuchem przyku Rosj do Prus. Kanclerz rosyjski, Gorczakow, wodzony przez Bismarcka na pasku, niewiadomie wysugiwa si Prusom. W Berlinie zdawano sobie spraw, e mo e nie bdzie podobnem przeszkodzi na zawsze odbudowaniu Polski, ale narazie uwa ano umierzenie powstania za kwestj ycia lub mierci dla Prus, jak owiadczy Bismarck w rozmowie z ambasadorem angielskim. Doradca naukowy do spraw wschodnich, historyk pruski Bernhardi, orzek, e je eli wyzwolenie Polski z pod rzdw rosyjskich niema by niebezpiecznem dla Prus, nie mo e nastpi wczeniej, zanim Niemcy nie zjednocz si pod hegemonj prusk i zanim Wielkopolska nie zostanie nale ycie zgermanizowana. Wyprawiono te pospiesznie do Petersburga kapitana Alvenslebena, z konwencj, o ktr nikt z Petersburga nie prosi, lecz ktr podpisa Gorczakow dnia 8 lutego 1863 r. Prusy zobowizyway si dopomc Rosji ca si zbrojn, gdyby inne pastwa zechciay dopomaga powstaniu polskiemu, a zato zapewniay sobie neutralno Rosji podczas ka dej wojny, jakby w przyszoci wypado prowadzi krlowi pruskiemu. Zyski z konwencji cigny Prusy natychmiast: majc wanie ostry zatarg z Danj o ksistwo szlezwicko-holsztyskie, nara one byy na niebezpieczestwo, poniewa dwr petersburski popiera Danj; nagle zmieni Aleksander II kierunek, dziki czemu nastpia okupacja spornych ksistw przez Prusy i Austrj, poczem przysza kolej na eliminowanie Austrji, rwnie z poparciem dyplomacji rosyjskiej.

145

Wybuch powstania brudzi wielce Napoleonowi III, bo konwencja Alvenslebena wykluczaa nadziej pozyskania Rosji przeciw Prusom w zamierzonej wyprawie na prowincje nadreskie. Zamiar musia by porzucony, ale Napoleon nie da odrazu za wygran. Liczc si z dokonanym faktem, urzdza kampanj dyplomatyczn przeciw Prusom, prbujc por ni je z Austrj i Anglj - Rosj za stara si ubezwadni na jak najdu szy czas wanie z pomoc tego powstania. W tym celu przyrzeka interwencj, wzywajc Polakw, eby jak najdu ej wytrwali, a plany jego dojrzej. Wolaby atoli zwrci spraw polsk przeciw Prusom, ni przeciw Rosji. Namawia Habsburgw do podjcia akcji celem odzyskania lska i utraconego w Rzeszy stanowiska, za co w zamian za daby Galicji dla Polski. Byby Napoleon III podj kwestj polsk, gdyby mu si udaa kombinacja jaka taka, eby mg przy tej sposobnoci osabi Prusy i rozerwa zwizek ich z Rosj. Zasadniczo przeciwn atoli odbudowywaniu Polski bya Anglja, obawiajc si, e pastwo polskie przyczynioby si jeszcze bardziej do utwierdzenia hegemonji francuskiej w Europie. Anglja wpyna na wahajc si Austrj w kierunku antypolskim. Nie wystpiono atoli otwarcie przeciw Napoleonowi, uwa ajc to za niebezpieczne. Dyplomatyzowano - i kiedy Napoleon III ukada not dyplomatyczn do Petersburga w sprawie polskiej, przyczono si; not wniosy wsplnie dnia 17 kwietnia 1863 r. Francja, Anglja, Austrja. Pouczony dokadnie o stosunkach pomidzy temi trzema pastwami przez ambasadora angielskiego w Petersburgu, lorda Napiera, odpar car ostro, e nie pozwoli nikomu miesza si w wewntrzne sprawy rosyjskie. Napoleon nie zamierza stawia sprawy na ostrzu miecza. Napr no krl szwedzki Karol XV (18591872), widzc susznie w odbudowaniu Polski dobro wasnej ojczyzny, a nawet warunek nieodzowny swobodnego jej rozwoju wrd pastw europejskich - zobowizywa si wyruszy w pole w 100.000 wyborowego onierza, bez wzgldu na stanowisko Austrji lub Anglji, byle tylko Francja przysaa statki transportowe; Napoleon nawet nie bra projektu tego pod rozwag. Pomimo to zachca cigle powstacw do wytrwania, i tak wytrwalimy a do czerwca 1864 r. Skutek by taki, e caa Polska i Litwa zamieniy si w ruiny pod ka dym a ka dym wzgldem, rusyfikacja rozlaa si po caym kraju, kultura doznaa istnego zagwo d enia, a nadto nastay na Litwie rzdy Murawiewa Wieszatiela, a specjalny podatek na Polakw, kontrybucja, wynoszca dziesit cz dochodu z ziemi, pozosta tam a do r. 1905. ywioowa nieprzyja przeciwko Polsce, jako przedstawicielce acistwa, nabraa po roku 1863 takiej mocy wrd Rosjan i takiego rozpdu, i staa si jakby zasadniczym dogmatem patrjotyzmu rosyjskiego, a nie osaba odtd nigdy. Zdarzali si rozumniejsi i bardziej wyksztaceni etycznie, jak np. Aleksander Pypin (Sprawa polska w literaturze rosyjskiej) lub sawny profesor prawa w uniwersytecie moskiewskim, Borys Cziczerin - ale to byy wyjtki i gosy woajcych na puszczy. Liberaowie, ktrzy owiadczali si przedtem za autonomj Polski, jak np. Suworin (Nowoje Wremia), Katkow (Moskowskija wiedomosti), stali si gorliwymi rzecznikami najgorszego ucisku, a o ile stawaoby to w sprzecznoci z innemi, goszonemi przez nich dotychczas zasadami, odwoywali je, a przechodzili szybko do obozu reakcyjnego. Niebezpiecznie byo narazi si na podejrzenie o sprzyjanie Polakom, to te przecigano si, eby na podejrzenie takie nie zasu y. Tylko rewolucyjny Kooko przebywajcego w Londynie Hercena ujmowa si za Polakami, a okoliczno ta dolewaa jeszcze oliwy do ognia oglnej nienawici. Wierno dla cara mierzyo si stopniem zaciekoci wobec Polakw. Dawniejsze sowianofilstwo, zrazu czcza teorja z apoteoz miru, przemieniao si stopniowo w doktryn polityczn panslawizmu. Istot Rosji ujto w trzy hasa: samoder awie, prawosawie, narodnost. Aksakow dopatrzy si misji religijnej w ekspansji pastwa rosyjskiego, co przetumaczone na jzyk czynownictwa, znaczyo, e nale y szerzy prawosawie przemoc, a 146

przedewszystkiem wytpi do reszty unj cerkiewn. W r. 1864 zniesiono te zakon bazyljanw w Chemszczynie i zaczo si nawracanie, przy ktrem czynni byli popi, zgaszajcy si na ochotnika z ssiedniej Galicji. Tam ju od r. 1848 szerzyo si moskalofilstwo, wbrew rzdowi austrjackiemu, starajcemu si wzmc poczucie narodowej odrbnoci ruskoci od rosyjskoci. Nienawi do katolicyzmu wyrobia si w doktryn o prawdziwej Sowiaszczynie i o odstpcach: prawdziwymi Sowianami mogli by tylko prawosawni, a kto nie prawosawny, ten zdrajca sprawy sowiaskiej. Std atwy ju by krok do wniosku, e puklerz prawosawia, Rosja, jest zarazem opiekunk Sowiaszczyzny, z prawem, a raczej nawet obowizkiem karania zdrajcw, wrd ktrych na pierwszem miejscu kt , jeli nie Polacy ? Inne katolickie narody sowiaskie znajdoway si jeszcze na takim stopniu niewiadomoci samych siebie, e w ka dym z nich znale mo na byo na poczekaniu wcale pokan liczb reprezentantw, gotowych przyj prawosawie, a nawet jzyk rosyjski uzna powszechniesowiaskim, jedynym uprawnionym jzykiem literackim w Sowiaszczynie, inne za tylko za narzecza lokalne, nie wyjmujc narzecza polskich buntownikw i odstpcw. Na tle takich pytkich, dziecinnych niemal doktryn, urzdzono w r. 1867 osawion pielgrzymk do Moskwy i zjazd sowiaski, ktrego ostrze skierowane byo przeciw Polsce, porednio przeciw Austrji - podczas gdy Prusy cieszyy si coraz wikszemi wzgldami sfer rzdowych. Ju w dwa lata bowiem po upadku powstania polskiego bya Austrja pobita na gow przez Prusy w wojnie roku 1866, ktrto kampanj podj Bismarck dlatego tylko, e by zupenie pewny Rosji. Wrd takich stosunkw nastay pocztki samorzdu lokalnego w Rosji, ziemstwa powiatowe i gubernjalne, zo one z przedstawicieli wszystkich trzech stanw rosyjskich: wacicieli ziemskich, wocian i miast. Wprowadzano je ukazem z dnia l stycznia 1864 r., lecz tylko w 33 gubernjach na wschd Dniepru, wykluczajc ziemie polskie za kar. Ukaz wydano, poniewa sprawa przedtem ju bya przygotowana i odwlekana a nazbyt dugo, i bano si z tego powodu liberaw. Gdy atoli po powstaniu polskiem liberalizm bardzo a bardzo skania si do zgody z rzdem, sam wyszukujc punktw stycznych, poczto na dworze Aleksandra II aowa wydanego ukazu, a wadze zajy si ywo tumieniem dziaalnoci ziemstw, dopiero-co powoanych do ycia. Podczas obchodu 10-lecia ziemstw nazwa je kto przyldkiem Dobrej Nadziei, tylko e... przyldek ten zamarza coraz bardziej. Ju w r. 1866 zamknito ziemstwo petersburskie skutkiem sporu z czynownictwem; okoo za r. 1870 wyrazi si bajkopisarz Szczedrin, e okazywanie wstrtu do samorzdu jest w sferach oficjalnych czem w rodzaju listu polecajcego. Walka biurokracji z samorzdem okazywaa coraz bardziej nierwno si na niekorzy ziemstw; szczeglniej za krpowano ich owiatow dziaalno. Tymczasem uczyni Bismarck krok dalszy: w r. 1870 wywoa wojn z Francj. Napr no Thiers jedzi we wrzeniu 1870 r. do Petersburga. Rosja pozostawaa w przyjaznem porozumieniu z Prasami, a korzystajc z zamtu na zachodzie, wypowiedziaa traktat paryski z r. 1856, zakazujcy jej utrzymywa flot wojenn na morzu Czarnem. Stanowisko Rosji wobec wojny francusko-pruskiej byo tego rodzaju, i zmuszao do neutralnoci Austrj, Wochy i Danj, zamierzajce pierwotnie interwenjowa na korzy Francji. Dziki opiece rosyjskiej nastaa w Europie hegemonja pruska. Dnia 2 wrzenia 1870 r. sta si Napoleon III jecem pruskim, we Francji nastaa trzecia republika, a w maju 1871 r. zagarniao Alzacj i Lotaryngj nowe cesarstwo niemieckie, stanowice tylko to dla hegemonji pruskiej. W r. 1872 wznowi Bismarck dawniejsze wite przymierze, t. j. sojusz pastw rozbiorowych, jako zwizek trzech cesarzy. Dla sprawy polskiej zaczy si czasy najgorsze, a najlepsze dla... reakcji rosyjskiej. Bismarck pracowa teraz nad tem, eby nie dopuci do odrodzenia Rosji, a wpyw 147

niemiecki pada ogromnie na szale stosunkw wewntrznych rosyjskich, oddany cakowicie na usugi czynownictwa. Budziy si nadzieje, e uda si wprzc opozycj ca w rydwan rzdowy. Wrd sowianofilw i opozycji ju nie byo. W r. 1871 wyda Mikoaj Danilewskij ksi k: Rossija i Jewropa, ktrej tre wesza w krew i soki spoeczestwa rosyjskiego. Gosi, e Rosja nie jest Europ, lecz te nie potrzebuje ni by, bdc sama czem wy szem i lepszem od zgniego Zachodu. Jako cel polityczny wskazywa Danilewskij Rosji zdobycie Carogrodu i zao enie Zwizku wszechsowiaskiego pod rzdami rosyjskiemi, przyczem Polacy winni by przeznaczeni na zniszczenie. Ale i szydzcy ze sowianofilstwa Konstanty Leontjew, bliski w niejednej rzeczy nihilizmowi, z rzdem dostraja si do harmonji tak gadko, e okaza si istnym filozofem reakcji politycznej. Zrobi on odkrycie, e poszukiwanie oglno-ludzkiego rwnouprawnienia i oglnoludzkiej prawdy... jest t straszn trucizn, ktra dziaaniem swem stopniowem filozoficznem rozkada spoecznoci europejskie. W dziele swem: Wschd, Rosja i Sowiaszczyzna wspzawodniczy Leontjew z Pisarewem w teorji, negujc prac okoo dobra indywidualnego, a marzc o tem, jakby zbezczeci obrzydliwy idea powszechnej rwnoci i powszechnego idjotycznego postpu, goszc wprost nienawi do ideaw powszechnego dobrobytu i szczcia. Zapowiada, e zachodnia Europa zniszczona bdzie niebawem przez anarchizm i socjalizm, Rosja przeto musi przed wciekym najazdem internacjonalnej Europy szuka ocalenia w... bizantynizmie. Albowiem prawdziwe chrzecijastwo uczy, e wszelka hierarchja ziemska jest odblaskiem niebieskiej, a z drugiej strony do wychowania wielkich charakterw potrzebne s wielkie niesprawiedliwoci spoeczne, t. j. despotyzm, niebezpieczestwo, silne namitnoci, przesdy, fanatyzmy i t. p. sowem to wszystko, z czem walczy wiek XIX. Jego zdaniem pastwo musi by zawsze gronem, niekiedy okrutnem i nielitociwem, albowiem spoeczestwo zawsze i wszdzie jest zbyt ruchliwe, ubogie myl i zbyt namitne. Zaczyna tedy Leontjew od nihilizmu, a dochodzi do istnej mistyki despocji. Nawet Katkowowi wydawa si za skrajnym, ale tylko dlatego, e wyra a si za skrajnie; sam tok myli przyj si w zupenoci wrd znacznego odamu spoeczestwa. Niejeden nihilista pojedna si z samoder awiem, wielbic je, jako ocalenie od zgniego konstytucjonalizmu. Opozycja wyra a si coraz dobitniej zapomoc... sekciarstwa. Odbywa si ruch sekciarski zawsze, a stanowisko rzdu bywao rozmaite: to zaczepno-przeladowcze, to obojtnie-tolerancyjne. Gwnie chodzio o razko, szerzcy si cigle, ktremu przyznano ostatecznie prawo odprawiania starowierczych nabo estw prywatnie i w lokalach prywatnych. Inne sekty nie miay wikszego znaczenia. Zmienia si to jednak w tym wanie czasie. Ogarnia umysy caego narodu rosyjskiego coraz bardziej sekciarstwo, jako ten jedyny kierunek, w ktrym przy braku owiaty mo na wypr y ducha, podnie si ku ideaom. Stosownie do ciemnoty powszechnej powstaj te sekty cudaczne, czsto wstrtne, wrcz antyspoeczne, istne drugie rami nihilizmu, optanego negacj, wplecion na obd religijny. Zaczo si to okoo r. 1866 i szerzy si a do naszych dni. Niezale nie od sekciarstwa rewolucyjnego powstaa na Ukrainie w r. 1868 sztunda:, sekta racjonalistyczna, utworzona pod wpywem protestanckich kolonistw niemieckich (nazwa od ksi ki do nabo estwa Zschockego: "S t u n d e n der Andacht). Ciekawy ten racjonalizm chopski szerzy si z niepowstrzyman si z zachodniej strony Dniepru. Cerkiew oficjalna okazaa si nieudoln do walki z sektami. Misja religijna caratu ograniczaa si do przeladowania, a misjonarstwo krzewio si przy pomocy aparatu policyjnego od r. 1875 wrd unitw Podlasia, znowu z pomoc popw unickich z Galicji. Byy to ju ostatnie zabytki unji cerkiewnej pod panowaniem rosyjskiem. Pozostawaa unja tylko we wschodniej Galicji, popierana ochoczo przez Polakw. Pozyskawszy w Galicji autonomj, zaczlimy dzieli si prawami narodowemi z Rusinami, pragnc wytworzy z nich sojusznika do walki z Moskw. W tem geneza najpierw obozu ukrainofilskiego, nastpnie narodowoci ukraiskiej, ktra w walce przeciwko 148

polskoci idzie o lepsze z najskrajniejszym rosyjskim nacjonalizmem. W Rosji za zakazano w r. 1876 drukw ruskich. Zwizek trzech cesarzy uwa a Aleksander dugo za wszechstronny lek dla Rosji; dodawa bowiem bezpieczestwa rzdom absolutnym, a mia dopomc do pozyskania opozycji do celw rzdowych, umo liwiajc popularne przedsiwzicie na zewntrz, mianowicie na Bakanie; wtem miao si znale bezpieczne ujcie dla wszelkiej opozycyjnej agitacji. Panslawizm bra gr, gdy rzd go podsyca, a nis na swej fali przedewszystkiem zapa rusyfikatorski, jako zadatek wielkiej misji dziejowej, majcej by spenion przez Rosj. Skoro ma by zjednoczona pod egid Rosji Sowiaszczyzna (o ile nie bdzie skazana na zagad za odstpstwo) w jednym zwizku politycznym, z jednym jzykiem pimiennym, w jednej Cerkwi prawosawnej, musi si sama Rosja przygotowa do tego przeprowadzeniem jednoci sowiaskiej u siebie, we wasnem pastwie, zo onem z tylu rozmaitych narodowoci! Rusyfikacja dostarczy zajcia ideowego tysicom opozycjonistw, liberaw, nawet nihilistw, przejtych niechci do zgniego Zachodu! A obok tego: pochd na Bakan, jako pierwszy etap wcielenia panslawizmu. Tam nawet konstytucjonalici rosyjscy znajd zajcie, a dadz spokj Rosji. Wyaduje si ca opozycj na zewntrz, wyda si j na eksport, a powikszy si pastwo, otoczy chwa i blaskiem tron carski, pozyska popularno szerokich warstw narodu, i bdzie mo na rzdzi po dawnemu, dokona nawet zwrotu wstecz, mo e nawet skasowa ziemstwa... Wszystko dziki zwizkowi trzech cesarzy, ktry, pogodziwszy Rosj w jednym sojuszu z Austrj, zezwoli jej na swobodn ekspansj na pwyspie bakaskim. Tak przedstawiano sytuacj w Berlinie, a Petersburg da si na to zapa. Wtpliwoci co do Anglji - zaniepokojonej zwyciskim pochodem Rosji do rodka Chiwy w r. 1873 - usunito w sposb przechodzcy wszelkie nadzieje: Crka jedyna Aleksandra II wysza niebawem za modszego krlewicza angielskiego, ksicia Edynburskiego, a w maju 1874 r. jedzi car osobicie do Anglji z polityczn wizyt. Wszystko skadao si jak najlepiej, a wszystko dziki uczciwemu porednikowi, Bismarckowi. Idylla ta miaa trwa jeszcze dwa lata. Pochd na Bakan nie budzi najmniejszych wtpliwoci. Ambasador rosyjski w Carogrodzie, Mikoaj Ignatjew, trzs Port przez lat 12 (1864-1876), tem bardziej tedy zachcano obz panslawistyczny, dodajc mu do pomocy cale rusztowanie biurokratyczne do demonstracyj, majcych wymusi rzekomo na rzdzie akcj celem oswobodzenia Sowian. Ignatjew przygotowa zrcznie powstanie w Hercegowinie i Boni, ktre wybucho jednak nieco przedwczenie w r. 1875. Nie podobao si to Wiedniowi, to te ofiarowano w r. 1876 Serbji dwie trzecie Boni i Hercegowiny, byle si zobowizaa do neutralnoci w razie wojny austrjacko-rosyjskiej. Serbja odmwia i Zwizek trzech cesarzy okazywa dalej demonstracyjnie sw jedno na zewntrz. We trjk za dano zawieszenia broni z powstacami. a wic eby Porta uznaa ich za stron wojujc, czego sutan jednak odmwi. Obiecywa tylko reformy, ale temu nikt znw nie wierzy; Serbja i Czarnogra wypowiedziay tedy wojn sutanowi 1 lipca 1876 r. Czarnogrcy bili Turkw, ale Serbja pobita, ulega sama tureckiemu najazdowi. Zaczy si rokowania, w ktre wdaa si Rosja, a ktre przechodziy przez rozmaite fazy, a car, zawarszy konwencj wojskow z Rumunj, tak e wypowiedzia wojn Turcji, dnia 24 kwietnia 1877 r. Porta mniemaa, e poderwie siy Rosji, wywoujc przeciwko niej powstanie na Kaukazie. Ale prba osaczania Rosji w Azji bya spniona, bo Aleksander II wykoczy ju panowanie rosyjskie w Azji rodkowej. Podbi on pastwa mniejsze, zagradzajce drog do Chiwy, w r. 1865 zdoby Taszkient, 1866 r. Chod end, 1868 r. staro ytn Samarkand, nadto okoo r. 1865 zachodni cz Kaukazu, potem pokona Czerkiesw, a w r. 1873 zmusi Chiw zrzec si krain po prawym brzegu Amu-Darji i uzna zwierzchnictwo rosyjskie. Wobec tego nie udao si Turkom otoczy Rosjan w Azji, a powstanie kaukaskie po kilkunastu miesicach zostao gronie stumione, samo za panowanie tureckie 149

zagro one, gdy Rosjanie wzili szturmem l8 listopada 1877 r. synn warowni w Azji Mniejszej, Kars. Na bakaskiem pobojowisku zdobyli Rosjanie wwz Szipki i przekroczyli rano Bakan. Niebawem dao si odczu niedomaganie technicznej strony wojskowoci, wystpiy znowu na jaw wszystkie niedomagania wojny krymskiej, a nadto nieudolno naczelnego dowdztwa, nie umiejcego wyzyska zwycistw, ani te zespoli celowo ruchw kilku armij. Nastay miesice nader krytyczne dla Rosji - gdy jednak nadeszy wie e armje z Rosji, rozpocz si triumfalny pochd w gb Bakanu. Po czterech miesicach wyczerpujcych walk kapitulowa Osman-basza w Plewnie dnia 10 grudnia 1877 r. przed poczonemi wojskami rosyjskiemi i rumuskiemi. Ju 14 stycznia 1878 r. sta genera Gurko w Filipopolu, a 20 stycznia czyy si rosyjskie armje w Adrjanopolu. Serbja wkraczaa na nowo na terytorjum sutaskie, Grecja zajmowaa Tesalj, w Macedonji i na Krecie wybuchy powstania - podczas gdy z kocem stycznia 1878 r. wojsko rosyjskie stano o cztery zaledwie mile od Carogrodu. Pokojem w San Stefano, zawartym 3 marca 1878 r., nie anektowaa Rosja niczego bezporednio dla siebie, ale wymarzony Zwizek wszechsowiaski stawa si rzeczywistoci. Rozszerzano granice Serbji, Czarnogry, Rumunji i ustanawiano ksistwo bugarskie w granicach takich, e Porcie zostawa w Europie tylko wski pas kraju pomidzy grami Rhodopos a morzem Egejskiem. adne z pastewek bakaskich nie byo samo dosy silne; osta mogy si tylko pod protektoratem rosyjskim. Byo widocznem, e powstaj nie pastwa samoistne, lecz zale ne od Rosji satrapje. Na miejsce sutana wkracza na Bakan car rosyjski. Ale teraz przemwi Zwizek trzech cesarzy i zaprzyjaniona Anglja! Angielska dyplomacja jeszcze z kocem roku 1876 zaja stanowisko niechtne, na co atoli odpowiedziano ze strony rosyjskiej tem energiczniejsz pobudk wojenn. Austrja milczco przygotowywaa grunt dyplomatyczny pod zabr Boni i Hercegowiny, a Niemcy zdaway si zupenie neutralnemi. Ale nastpi oglny protest przeciw pokojowi san-stefaskiemu. Kongres europejski, zebrany w Berlinie, narzuci Rosji zgoa inne warunki: Okrojono granice pastw bakaskich, a natomiast oddano Hercegowin i Boni Austrji, do okupowania. Nie Rosja, lecz Austrja stawaa si gwnem pastwem bakaskiem. Ledwie wykoataa Rosja dla siebie Besarabj i pnocn Armenj. Postanowieniom kongresu berliskiego musia si Aleksander II podda, nie mogc po wojnie bakaskiej wywoywa przeciw Rosji koalicji europejskiej. Nadzwyczajne upokorzenie Rosji zwyciskiej! - wprawio w stan gorczkowy cay nard rosyjski. Zatrzsa si caa Rosja, nawet wrd biurokracji odzywaa si opozycja. Nagle znika wszelka harmonja z rzdem, a tajne organizacje tak si rozszerzaj na nowo, a hasa jak najradykalniejsze zyskuj tak popularno, i rzd sam poczyna rzuca haso konstytucji, a eby si mc oprze na ywioach umiarkowanych, przynajmniej nie nihilistycznych. Napr no zabra si rzd do gwatownej rusyfikacji, eksperymentujc gwatami nie tylko w Polsce i na Litwie, ale rwnie w Inflanciech i w Finlandji - wytwarzajc niejako nowe erowiska dla czynownictwa i nowe pola popisu dla oficjalnego patrjotyzmu. Nie skutkowao to ju ! Gdy za zaczto wydawa nowe przepisy administracyjno-policyjne, gdy jeszcze bardziej ograniczono wolno uniwersytetw, nihilizm zorganizowa si w partj terroru, do ktrej przystawali tak e nie bdcy nihilistami. Wyrabia si specyficzny socjalizm rosyjski - szukajcy oparcia w mirze uwa ajcy si za wy szy od zachodniego, gotw terrorem wymusi zmiany spoeczne... natychmiast. Caa Rosja pokrya si kkami terrorystw, od roku 1878 zaczynaj si zamachy na urzdy, na wy szych dostojnikw, a od kwietnia 1879 r. szereg zamachw na ycie carskie. Po 6 zamachach car zdecydowa si wkocu na konstytucj. Zgodzi si na projekt hr. Loris Melikowa Komisji oglnopastwowej i ju drukowa si manifest, zwoujcy przedstawicieli z 33 gubernij, posiadajcych ziemstwa - gdy wtem pad ugodzony bomb podczas jazdy na ulicy Petersburga dnia 13 150

marca 1881 r. W organie Bismarcka (Norddeutsche Allgemeine Zeitung) pojawi si artyku, zganiajcy mord na Polakw... Starszy syn Aleksandra II, Mikoaj, zmar w r. 1865; wstpowa przeto na tron modszy syn, Aleksander III (1881-1894), majcy opini panslawisty. Despota z usposobienia i z zamiowania, waha si jednak e z pocztku, jakie zaj stanowisko wobec Loris-Melikowa, wnet atoli zwrci si z ca stanowczoci w kierunku przeciwnym. Dnia 9 maja 1881 r. wyda manifest, zapowiadajcy utrzymanie wadzy absolutnej, uo ony przez dawnego swego nauczyciela, Konstantego Pobiedonoscewa, a ktry Katkow nazwa ocaleniem Rosji i mann z nieba. Prbowa jeszcze Ignatjew, minister spraw wewntrznych, pozyska cara do myli wznowienia soboru ziemskiego, z gosem oczywicie tylko doradczym, ale projekt ten (opracowany przez historyka Pawa Goochwastowa) nie stanowi nigdy ani nawet przedmiotu narad. Pobiedonoscew zosta kierownikiem Aleksandra III na cae jego panowanie - a zapalczywszego wroga wszelkiej swobody myli, zagorzalszego przeladowcy wszystkiego, co nie prawosawne i nie rosyjskie pod rosyjskiem panowaniem (a zwaszcza co polskie!), Rosja nigdy nie miaa. Mianowany oberprokurorem witobliwego synodu, a wyposa ony w szerok wadz dyskrecjonaln, posiadajcy dostp do cara ka dej chwili i stanowczy wpyw na jego umys, czy w swej osobie jakby Karamzina, Arakczejewa i Leontjewa. Nastaa istna orgja czynownicza w imi reakcji i rusyfikacji. Ustaw z r. 1883 poddano uniwersytety kontroli policyjnej i otwarto na ocie drzwi interwencji administracji we wszystkie dziedziny ycia uniwersyteckiego. Podobnie skrpowano ziemstwa. Nowa ustawa z r. 1890 utworzya urzdy gubernjalne do spraw ziemskich, instytucj czynownicz, stojc ponad autonomicznem ziemstwem, jako wadza kontrolujca; zarazem wcielono urzdnikw ziemstw w hierarchj administracji pastwowej. Wszystkie osoby nie majce prawa do su by pastwowej, usunito z wydziaw wykonawczych ziemstw. Skutkiem fatalnego sposobu rozwizania kwestji agrarnej nastay gody dotkliwsze, ni kiedykolwiek przedtem (najci szy w r. 1891). Kiedy ziemstwa rozwiny energiczn akcj ratunkowa, usunito z zakresu ich kompetencji spraw wy ywienia ludnoci. W ten sposb doprowadzano samorzd do zaniku pod ka dym wzgldem, ograniczajc coraz bardziej jego dziaalno, zrywajc zwizek ziemstw z ludnoci. Stay si one zato gwnem ogniskiem opozycji nie-nihilistycznej i w ten sposb odrodzi si na nowo prd konstytucyjny. Kiedy r. 1894 zasigano opinii ich w sprawie reformy ustawodawstwa wociaskiego, wiedziay, e krajowi potrzeba reformy oglnej, a nie czciowych poprawek ustroju przestarzaego. Susznie scharakteryzowano rzdy Aleksandra III, e by to absolutyzm we wszystkich sferach ycia, agodzony wolnoci oficjalnego patrjotyzmu, t. j. wolnoci chwalenia rzdu i dopomagania mu sowem i pirem w tpieniu liberalizmu wewntrz, a pierwiastkw obcoplemiennych na kresach. Na takiem tle krzewi si nihilizm; jakkolwiek zdezorganizowany w tych latach i mniej zdatny do czynu, zyskiwa stale na iloci zwolennikw, znajdujc ich nawet ju pomidzy oficerami. Zapanoway na obszarach imperjum dwa terrory: czerwony i biay, t. j. rzdowy - a ten ostatni zwrcony przeciw niektrym Rosjanom, ale przeciwko wszystkim bez wyjtku inorodcom. Patrjotyzm oficjalny, polegajcy na ucisku drugich narodowoci, nazwano ludo erczym , i susznie, stwierdzajc ludo erstwo, pragnce w granicach Rosji pochon wielomilionowe, kulturalne narody. Zncano si nad polskoci, obmylano dokuczliwoci dla inflanckich Niemcw, a konstytucj finlandzk znoszono z coraz lepiej obliczon systematycznoci. Ucisk Polakw tumaczono wobec zagranicy i nas samych nawet... kar za powstanie. Ale czy byo kiedy choby najmniejsze przygotowywanie si do powstania w Inflanciech lub w Finlandji? W zaciekoci ludo erczej zoologicznego patrjotyzmu zapdzano si tak daleko, e zniechcano do Rosji niewyczerpalne dotychczas rdo najlepszej arystokracji biuralistycznej i najposuszniejsze narzdzia caryzmu -w Inflanciech. 151

Jedynym plusem tego prawdziwie bezmylnego panowania byo nadanie starowiercom tolerancji wikszej, mianowicie zezwolenie na publiczne odprawianie nabo estw. Spodziewano si pozyska dla rzdu ywioy najbardziej konserwatywne w pastwie - ale przyszo okazaa, e nie umiano orjentowa si w rzdzie wrd rozmaitych rodzajw konserwatyzmu. Konsekwencj reakcyjnoci byo zwrcenie si w polityce zewntrznej na nowo ku przerwanemu zwizkowi trzech cesarzy, ktry wznowiono z rosyjskiej inicjatywy, poruszajc tradycje witego przymierza, tak mie policyjnym systemom rzdw. Nastpca Gorczakowa, Giers, urzdzi zjazd cesarzy rosyjskiego, austrjackiego i niemieckiego dnia 9 kwietnia 1882 r. w Skierniewicach. Przypuszczano w Petersburgu, e przez to nastpi nie tylko pewno, e nikt nie bdzie wysuwa przeciwko Rosji sprawy polskiej, lecz e zyska si te woln rk do pokojowego podboju Bakanu, do obejcia postanowie kongresu berliskiego. Zabrano si do tego z nadmiern, niezrczn gorliwoci. Za dano od Bugarji, eby przyja do swej armji trzeci cz oficerw rosyjskich, i eby Rosjanin bywa ministrem wojny ksistwa. Ale w Bugarji powstao stronnictwo antyrosyjskie, bardzo ruchliwie wpywajce na opinj w kraju, a cytujce wprost... losy Polski pod berem rosyjskiem. Poselstwo rosyjskie intrygowao coraz usilniej wprost przeciw osobie ksicia bugarskiego, Aleksandra Battenberga; robiono mu nawet trudnoci w rozszerzeniu granic nowego pastwa (ograniczenie inwestytury rumelijskiej pod wpywem Rosji na lat pi, 1885 r.). Wkocu powiodo si generaowi Kaulbarsowi, odgrywajcemu w Sofji rol dawnych Igelstroemw i Repninw z Warszawy, zorganizowa skutecznie spisek i usun Battenberga. Nastpc jego mia zosta jaki rosyjski knia (wcale nie krwi panujcej), ale zamiary te pokrzy owao wdanie si mocarstw. Nowym wadc Bugarji zosta Ferdynand Koburski, przeciw ktremu prowadzia Rosja nadal intrygi przez 10 lat. Uznano go dopiero w r. 1896, skoro syna swego kaza wpisa w poczet prawosawia, dokonawszy tego przejcia z wielk pomp - ale ksi uwa a to tylko za nieuchronne chwilowe odczepne, dane Moskwie. Podobnie intrygowaa Rosja w Serbji przeciw zwizanemu z wiedeskim dworem krlowi Milanowi. Sprawa przybieraa formy ostre, bo panslawici, pod przewodem potencjalnego petersburskiego Sowiaskiego Towarzystwa Dobroczynnoci, nadawali wszystkiemu haaliwego rozgosu, nie tajc si wcale z tem, e pragnliby wpdzi rzd w sytuacj, z ktrej nie byoby innego wyjcia, jak wojna z Austrj a choby i z cesarstwem Niemieckiem. W r. 1887 wyszed ukaz, zwrcony przeciw niemieckim wacicielom ziemskim w prowincjach polskich, jako pogranicznych. W odwecie wyday Niemcy przepisy, parali ujce handel rosyjski - a nadto ogosi Bismarck publicznie tekst przymierza odpornego z Austrj, zawartego na wypadek zaczepki ze strony Rosji. Tak zakoczyo si ostatnie wznowienie sojuszw trjcesarskich. Europa wchodzia w now dob historji politycznej. Dyplomacja francuska pragna wykrzesa z nieporozumie dyplomatycznych na wschodzie wojn, a eby przyczy si do niej i odzyska Alzacj i Lotaryngi. Ofiarowano Rosji przymierze przeciw Niemcom. Z pocztkiem roku 1888 nastpiy zbrojenia po obydwch stronach, a niebawem bya wojna przygotowan w drobnych nawet szczegach i lada dnia czekano formalnego wypowiedzenia jej z Petersburga. Byaby to niewtpliwie powszechna wojna europejska, w ktrej od razu na samym pocztku zajte byyby Rosja z Francj, Austrj z Niemcami, tudzie cay Bakan. W ostatniej atoli chwili car cofn si, nie mogc zdecydowa si walczy obok republikaskiej Francji. Zabiegi panslawistw nie ustay. W marcu 1889 r. zmuszono do abdykacji krla Milana, a od r. 1894 nastay w Bugarji rzdy stronnictwa rusofilskiego. Sytuacja stawaa si na nowo tem powa niejsz, 152

gdy tymczasem udao si przeama niech osobist cara do Francji, z powodu jej rewolucyjnoci. W r. 1891 flota francuska urzdzia demonstracyjne odwiedziny w Kronsztadzie, a zdumiona Europa dowiadywaa si, e car podczas uroczystoci w przystani przysuchiwa si... marsyljance. Jedno z najwikszych dziwowisk historji! Tem szybszym krokiem wchodzia Europa w now dob dziejw politycznych, e nowy cesarz niemiecki, Wilhelm II (od r. 1888), usun Bismarcka, ktry sprzymierza si wprawdzie z Austrj przeciwko Rosji, lecz mia tak e kontr-przvmierze (Ruckversicherungsvertrag) niemiecko-rosyjskie od wszelkiego wypadku! Ten drugi ukad, tajny, obowizywa w latach 1887-1890. zapewniajc wzajemn neutralno w razie, gdyby ktra ze stron zostaa bez wasnej winy napadnit, wyklucza tedy mo liwo, eby Austrja wypowiedziaa wojn Rosji. Kontr-przymierze nie zostao wznowione przez nastpc Bismarcka, Capriviego, i od r. l890 Austrja posiada swobod inicjatywy w kwestji wojny i pokoju. Ale przewroty bugarskie stanowiy punkt kulminacyjny przesilenia. W r. 1894 ukoczono nawet wojn cow i zawarto nowy traktat handlowy niemiecko-rosyjski. We wspzawodnictwie na Bakanie nastaa spokojniejsza jakby przerwa do r. 1905. W Azji dokonywano tymczasem postpw nieustannych, jakby sil bezwadnoci. W r. 1881 podbito Turkmenw, w r. 1884 wcielono Merw. W r. 1886 obsadzono po dugich ukadach z Anglj afgaski Pend eh, w nastpnym roku okrg Kerki nad Amu-Darj. Latem roku 1891 pojawia si rosyjska wyprawa eksploracyjna na paskowzgrzu pamirskiem. Wszelkiemi zabiegami starano si osabia stopniowo emira afgaskiego i rozpoczto dyplomatyczny podbj Persji - ubiegajc na ka dym kroku dyplomacj angielsk. Wieczyy ten szereg pomylnoci dwa triumfy: dogodne ukady handlowe z Kore i Japonj. Azja centralna bya niewtpliwie ju podleg Rosji i ju ... nie wystarczaa ekspansji rosyjskiej. Rosja stawaa si mocarstwem azjatyckiem do tego stopnia, i w samym Petersburgu budziy si wtpliwoci, czy przy takim rozrocie w Azji mo na dopilnowa nale ycie interesw pastwa, t. j. ekspansji jego tak e w Europie; w publicystyce rosyjskiej zaczy si pojawia rozwa ania, ktrej ekspansji da pierwszestwo i czy uwa a Rosj za pastwo bardziej europejskie, czy te bardziej azjatyckie. Ju budzi si do ycia przeciw panslawizmowi panazjatyzm. Wrd tego przeomu umar Aleksander III. Syn jego, Mikoaj II (od r. 1894), powierzy ster spraw zewntrznych po mierci Giersa w r. 1895 ks. obanow-Rostowskiemu, ktry nie yczy sobie zawika na Bakanie, a eby tem lepiej dopilnowa spraw Dalekiego Wschodu. Punkt ci koci ministerstwa spraw zagranicznych przenosi si z morza Czarnego nad ocean Cichy. W r. 1895 wybucha wojna chisko-japoska, w ktrej Chiny poniosy klsk, a pokj w Simonoseki nakada na nie najuci liwsze warunki. Obydwa obozy europejskie poday sobie rce, eby nie dopuci do powstania na drugim kocu politycznego horyzontu nowego mocarstwa o celach zagadkowych, a dla supremacji europejskiej wtpliwych. Rosja, Francja i Niemcy wystpiy wsplnie w obronie Chin i zmusiy Japonj, i odstpia od nazbyt twardych warunkw pokoju. Japoska hegemonja nad oceanem Spokojnym zostaa skutecznie odwrcona, a za to otrzymywaa Rosja od wdzicznych Chin prawo przedu enia syberyjskiej kolei elaznej przez chisk Mand urj (1896). Kolej ta miaa stanowi o ostatecznem utwierdzeniu rosyjskiego wadztwa nad Azj pnocn i rodkow, zanimby przysza kolej na Azj poudniow. Rosyjsk przewag polityczn nad Chinami uwa ano ju za rzecz zaatwion. A na Daleki Wschd towarzyszya postpom Rosji uwaga niemiecka. Znienacka obsadziy Niemcy port chiski Kiaoczau. Na wycigi zawar tedy nastpca obanowa, Murawiew, ukad o 153

wydzier awienie na 25 lat niezamarzajcych przystani Talienwana i Port-Artura, zamieniajc t drug przysta prdko w mocn warowni. Wkrtce zawarto umow z Japonj, eby obie strony nie mieszay si do spraw wewntrznych... Korei. Unikano zato wszelkiej okazji do nieporozumie o sprawy bakaskie. Kiedy Grecja obsadzaa Kret i wybuchna wojna grecko-turecka, car stara si usilnie o zlokalizowanie jej. Dla utrzymania pokoju w Europie nie zawaha si Mikoaj II rozesa do rzdw europejskich memorjau o powszechnem rozbrojeniu i zwoa do Hagi konferencj pokojow w r. 1898. Na wszelki wypadek podano rok przedtem do wiadomoci publicznej, e Rosja pozostaje rzeczywicie w sojuszu z Francj i przyjto w Petersburgu uroczyste odwiedziny republikaskiego prezydenta Faure'a, lecz pospieszano zaznaczy, e Rosja nie ma zamiaru korzysta z tego sojuszu przeciw komukolwiek, lecz e wycofuje si raczej z zatargw europejskich. Panslawizm zdawa si by zduszonym przez panazjatyzm, ale pozosta nihilizm, ktry przerobi si ostatecznie w pewien szczeglny rodzaj socjalizmu rosyjskiego, pragncego oprze si na mirze. Pozostaway zarodki rewolucji rosyjskiej, ktre nie dopuciy wycofa si z Europy.

XXIV. CIOSY NAPRZEMIAN, OD AZJI I EUROPY.

(1898-1914.) Mikoaj II, wstpujc na tron, owiadczy, e pragnie by nietylko Mikoajem II, ale drugim Mikoajem. Pobiedonoscew pozosta u steru, a petycj o nadanie ziemstwom kompetencji administracyjnej zbyto, jako marzenia, pozbawione sensu. Nowy car, jakby wykrojony z ksi ki Leontjewa, sta si mistykiem despotyzmu na tronie: traktuje z mistycznej wysokoci swoje stanowisko i jego atrybucje i wierzy, e nie ma nawet prawa umniejsza swojej wadzy. Wierzy zreszt, e dosta syna za stawiennictwem nowego witego prawosawnego, ktrego kanonizacji dokona z nadzwyczajn uroczystoci, Serafina saratowskiego... Zwizku ze wiatem nadprzyrodzonym poszukiwa i poza Cerkwi: trzyma na swym dworze spirytyst Enkasa-Papusa, ktry wywoywa mu ducha ojca (1906 r.); potem przez szereg lat olbrzymi wpyw na dworze wywiera sawny Rasputin, starik z zawodu, chocia wcale nie starzec, prosty chop z Syberji, z opinj cudotwrcy -zabity przez ksicia Jusupowa w styczniu 1916 r. Wbrew woli rzdu szerzya si owiata, rosa w liczb i si inteligencja umysowa, a zatem wzmagaa si krytyka i pochopno do opozycji. Podobnie niezale nie od zdania i woli posiadajcych wadz, od panslawizmu czy panazjatyzmu, dziaay na Rosj europejskie stosunki ekonomiczne, a dziaay ujemnie. Nie mo na byo nie zaprowadzi w Rosji kolei elaznych, a jakkolwiek nigdy nie zachwycano si tym wynalazkiem w petersburskich sferach dworsko-czynowniczych, jednakowo sam Mikoaj I musia si poddawa tej koniecznoci, a c dopiero Mikoaj II. Przekroczyy te granice Rosji rozmaite inne machiny parowe, napozr zupenie niewinne pod wzgldem spoecznym i politycznym - ale w gruncie rzeczy bardziej rewolucyjne od niecenzuralnych ksi ek. Przyniosy zamiowanie do wyrobw zagranicznych, spopularyzowanych tanioci fabrycznej produkcji, a gdy wypowiedziano im walk cow, miao to tylko ten skutek, e kapita zagraniczny j zakada fabryki w samej e Rosji. Za Mikoaja II przemys fabryczny pocz w pastwie carw by ju si zorganizowan tak od gry, jako te od dou: kapitalistycznie i... socjalistycznie. Wrd zapalczywej dyskusji o to, czy Rosja ma i z Europ (t. j. na Europ), czy te z Azj, europeizowao si coraz mocniej ycie potoczne, pocigajc za sob potrzeb najsilniejsz, bo z 154

przyzwyczajenia, mnstwa szczegw, drobiazgw, ktrych dostarcza moga tylko technika europejska i zwizek z europejskim wielkim kapitalizmem - zaczem musiaa nastpowa coraz wiksza od tego kapitalizmu zawiso. Pastwowo rosyjska nie moga udzieli pod tym wzgldem ochrony wasnemu spoeczestwu, gdy finanse rosyjskie pastwowe popaday tak e w zawiso od kapitau zachodniego. Militaryzm wysysa Rosj, odkd wdaa si w polityk wielkoeuropejsk. Ju za Mikoaja I bud et rosyjski pocz przerasta mo no spoeczestwa - i odtd wzrasta deficyt przeraliwie. Bud et pastwowy yje coraz wyczniej z po yczek, z ktrych adnej nie mo na byo ulokowa w kraju. Pod koniec panowania Aleksandra III spostrze ono si, czem to grozi, i zaczto radzi. Praktyczny zmys okaza minister finansw Wiszniegradzkij, zajwszy si operacjami kredytowemi i przedsibiorstwami kolejowemi; udao mu si skupi zapas zota przez operacje konwersyjne i utrzyma rwnowag. Nie mogo to uda si na czas du szy, skoro nie podnosio si w nale ytem tempie wytwrczoci spoeczestwa, nie przysparzajc pastwu rde bogactw. Nastpca Wiszniegradzkiego, ulubieniec Aleksandra III i Mikoaja II, Witte, naladujc swego poprzednika, wykazywa dugo dobre rezultaty, ale niebawem uciek si do systemu fiskalnego, ktry nazwano drapie nym, bo by wzgldny dla zamo niejszych warstw spoeczestwa, a gnit ubo szych. Zacz te Witte szafowa hojnie skromnemi zasobami po Wiszniegradzkim, liczc na to, e wszystko zwrci si skarbowi z lichw, je eli rzd sam stanie na czele wielkiego przemysu. Popiera go te z caych si, i znaczna cz przedsibiorstw nowych opieraa si li tylko na rzdowych po yczkach, zapomogach i na zamwieniach rzdowych. Polityk finansow Wittego mo na okreli jako centralizacj ekonomiczn, jako d enie, eby cae ycie ekonomiczne odda w rce rzdu i wzmocni tem samem jeszcze bardziej wadz centraln, nada pierwiastkowi pastwowemu tem wiksz przewag nad spoeczestwem. Sowem: robio si prby, czy nieuchronne zeuropeizowanie ycia ekonomicznego nie mogoby w Rosji posu y do umocnienia absolutyzmu. Prba zawioda - a przyczynia si tylko do powikszenia opozycji i fermentw rewolucyjnych. Nie mo na ekonomicznie tkwi w innem rodowisku, w innem za kulturalnie lub politycznie. Skoro Rosja przybraa europejskie formy ycia ekonomicznego, musiaa albo przej si duchem europejskim, albo narazi si na rozkad, nieunikniony wobec rozbie noci si ycia zbiorowego, dziaajcych niezgodnie. Do rozbie noci kulturalnej, wprowadzonej z najwikszem dla pastwa niebezpieczestwem skutkiem rozbiorw Polski, a zaognionej znacznie przez proste wcielenie Kongreswki - przybya rozbie no w samem e spoeczestwie rosyjskiem; zarzekano si kultury europejskiej w imi panslawizmu czy panazjatyzmu, a pragno si europejskiego ycia ekonomicznego... Zwolennicy zachodnio-europejskiego ustroju pastwowego i spoecznego pod ka dym wzgldem, zapadnicy, stawali si coraz sabsz mniejszoci. Kwitny tylko kierunki skrajne, tak w sferach rzdowych, jako te wrd opozycji. Z jednej strony minister owiaty Bogoljepow (1898-l901) robi profesorom uniwersytetw wymwki, je eli usuwali si w dziedzin czystej nauki; profesora bowiem obowizkiem w jego dziaalnoci jest przeprowadza pogldy rzdu, a nie uchyla si na stron; jest bowiem nie tylko uczonym, ale i ogniwem machiny biurokratycznej - a z drugiej strony skutki z tego takie, e sam Bogoljepow pad ofiar zamachu, a najbli sze piciolecie (1901-1906) oswaja opinj publiczn rosyjsk z mordem politycznym, jako z czem pospolitem, powszedniem niemal. Rzd nie chcia jednak dopuci wpywu spoeczestwa na sprawy pastwowe i sam Witte przeciwny by a do koca roku 1904 wszelkiemu rozszerzaniu choby tylko samorzdu lokalnego.

155

Niezadowolenie i gotowo do rewolucji chciano utopi w jakiej akcji zewntrznej. W r. 1903 zwrci si minister spraw zewntrznych, Lambsdorff, na nowo (po 10-letniej przerwie) ku Bakanowi, dajc od Porty przeprowadzenia tylokrotnie zapowiadanych reform, a ktre su yy za najwygodniejsz furtk dla mocarstw, gdy chciay mci co na Bakanie na wasny po ytek. Inicjatywa bakaska dowodem, e nikt nie spodziewa si wybuchu wielkiej wojny w Azji, i to ju za kilka miesicy! Rwnoczenie niemal, dnia 26 lutego 1903 r., wyszed manifest carski z powodu rozruchw, jakie wybuchy w kilku miejscach, z przyrzeczeniem tak e (jak w Turcji...) reform, ktrych plany obiecano podda pod rozwag ministrom i wy szym urzdnikom - jakby na szyderstwo; gwni przeciwnicy wszelkich reform mieli opracowa ich projekt... Jest to dowodem, e nikt nie przypuszcza, jak blisk jest rewolucja. W sierpniu 1903 r. zosta Witte prezesem Rady ministrw; car zo y w jego rce ster pastwa oglny, liczc na poskromienie opozycji przedsiwziciem bakaskiem. Obz panslawistyczny triumfowa, e tym razem uniknie si niespodzianek jakichkolwiek kongresw po zwyciskiej wojnie, a potem tem bardziej nie bdzie szrankw dla Rosji w Azji. W istnej megalomanji co do ekspansji pastwa podawa rk obz panslawistyczny panazjatyzmowi. Zoliwie, lecz trafnie okrela to W. Soowiew w wyrazach: Zniszczy Turcj, zniszczy Austrj, pobi Niemcy, zabra Konstantynopol, a jeli si uda, to i Indje. Rzeczywisto okazaa, e Soowiew wcale nie przesadzi, bo odzyway si gosy, ktrym Indje ju nie wystarczay, ale mwiono o Chinach i wreszcie o panowaniu nad ca Azj. Ale najpierw na Konstantynopol! Panslawistyczny prd zawar kompromis z azjatyckim, a raczej obydwa miay si uzupenia. Czas wojny angielsko-boerskiej wyzyska rzd Mikoaja II starannie, a eby wzmocni pozycje rosyjskie w Azji, zwaszcza nad zatok Persk i wogle wszdzie, gdzie mo na byo spodziewa si starcia z Anglj. Ale Anglja nie mylaa wojowa angielskim onierzem, okazaa si za silniejsz od wszelkich rosyjskich zabiegw odrazu, w jednym dniu, w dniu, gdy zawieraa sojusz zaczepnoodporny z Japonj. Korzystajc z chiskiego powstania bokserw (ruch przeciw cudzoziemcom), zagarna Rosja ca ju Mand urj i zacza wytwarza sobie swoj sfer interesw a na Korei, lekcewa c do najwy szego stopnia pewne przedstawienia Japonji - gdy wtem, zanim przedsiwzicie bakaskie zdoano puci w ruch - za wczenie nieco dla Anglji - wydaa Japonj Rosji wojn dnia 5 lutego 1904 r. Admira Togo zniszczy niespodzianym napadem flot rosyjsk w Porcie Artura i wysadzi armj na ld. Niebawem po zwyciskich wstpnych bojach genera Nogi osaczy Port Artura, a cay wiat wyczekiwa z napiciem wyniku obl enia, jednego z najdu szych i najcilejszych, jakie znaj dzieje - bo wszystkie narody i pastwa caego wiata miay w tem obl eniu zaanga owane swoje interesy. Polakw dotyczyy te sprawy bezporednio; sprawa polska musiaa wypyn znowu, jako pierwszorzdny regulator losw Rosji. Wojna japoska miaa odsoni wszechwadz a nieudolno administracji rosyjskiej jeszcze gorzej od wojny krymskiej. Narazie wszechwadza popisywaa si nienawici do instytucyj samorzdnych i do wszelkiej akcji spoecznej; doszo do takiego horrendum, jak wystpienie wadz rzdowych przeciw ambulansom szpitalnym, ekwipowanym i wysyanym przez ziemstwa. Minister spraw wewntrznych, Plewe, zawzity biurokrata, j tpi podnoszcy gow ruch postpowy. Wkrtce zgin od zamachu, zostawiajc po sobie przeszo 60.000 przestpcw politycznych w wizieniach i na zesaniach. Niepowodzenia wojenne stay si pot n broni w rku opozycji. Po klsce pod Liaugangiem (5 sierpnia 1904 r.) odczuto w Petersburgu, e nie mo na nara a si na coraz gorsz niepopularno, a 156

nastpca Plewego, ksi wiatopek-Mirskij, wyda haso, e rzd musi pozyska zaufanie narodu. Zgodzono si na zjazd prezesw wydziaw ziemstw, lecz w ostatniej chwili, kiedy uczestnicy wiecu zje d ali si ju do Petersburga, pozwolenie cofnito. Pomimo zakazu wiec odby si jednak w lokalu prywatnym i powzi uchway domagajce si szeregu okrelonych wyranie swobd obywatelskich z reprezentacyjn form rzdu. Wszcz si ruch, ktry obj cae spoeczestwo. Zaczto odbywa zjazdy za zjazdami, najrozmaitszych kategoryj, pod najrozmaitszemi firmami i pozorami, a coraz mielsze wychodziy z nich dania, nie zatrzymujce si bynajmniej na kwestji konstytucyjnej. Wiadomoci dochodzce z pola walki byway coraz fatalniejsze dla or a, odejmujc za rzdowi powag, odsaniay zarazem nieudolno, a nader czsto nieuczciwo administracji i rozszerzay przestpcze przekonanie, e chcc, eby Rosja wygraa wojn, trzeba przenie wadz na spoeczestwo. Sam Witte zawaha si i pod koniec roku 1904 uwa a za stosowne paktowa z samorzdem. Zwrot ujawni si w kwestji wociaskiej: we wasnym swoim memorjale o kwestji wociaskiej zgadza si podda najni sze organa rzdu kontroli samo- rzdu lokalnego. Zwrot ten dokona si atoli za pno: dnia 2 stycznia 1905 r. pad Port Artura. Oburzenie powszechne, wyzyskane znakomicie przez skrajne ywioy, zamieniao si ju w rewolucyjne wrzenie. Dopomg do nieszczcia zbieg okolicznoci: A eby - jak mniema w biurokratycznej naiwnoci - mie robotnikw w swej mocy i przeciwdziaa socjalizmowi, organizowa Plewe sam robotnikw przez swych agentw. Jedna z takich grup w Petersburgu, pozostajca pod przewodem popa Gapona, nie daa utrzyma si na wodzy. A eby nie straci wpywu, musia Gapon przysta na strajk (w putiowskiej fabryce broni); nie koniec na tem: powsta pomys, eby robotnicy petersburscy udali si w pochodzie pod paac carski z prob o audjencj dla swych przedstawicieli. Pomys zapachnia ju rewolucj i dlatego bardzo by popierany przez og robotnikw; ale podoba si i Gaponowi, ktry wyobra a sobie, e pochd bezbronnych, zachowujcych si spokojnie i proba o przyjcie u cara, proba wiernopoddacza, nie mo e by le przyjt, a je eli zostanie spenion, on bdzie niewtpliwie nale a do liczby reprezentantw i zwrci na siebie uwag cara, a wypynie u rzdu, mo e przeto na tem zrobi karjer. Z wiedz wadz, uprzedzonych dokadnie o wszystkiem, urzdzony by pochd w krwaw niedziel 22 stycznia 1905 r. Pochd by raczej jakby procesj, nawskro religijn i monarchiczn, a jednak do tego pokojowego i legalnego pochodu kazano strzela i urzdzono wrd tumu istn rze. Gupota biurokracji okazaa si rzeczywicie bezdenn. Przelana krew staa si najskuteczniejsz propagand rewolucyjn. Wkrtce zaczy si demonstracje studenckie, organizoway si r ne grupy i warstwy, peno byo zebra i petycyj, na wiosn wybuchy pierwsze strajki. Rzd nie czu si ju na siach, zwaszcza gdy l0-dniowa bitwa pod Mukdenem (1-10 marca 1905 r.) skoczya si zupen klsk Rosjan. Liczono jeszcze na wypraw morsk admiraa Ro destwienskiego, ale po straszliwej pora ce pod Cuszym (27 maja 1905 r.) zdecydowano si paktowa z opinj publiczn i zapowiedziano zwoanie zgromadzenia prawodawczego. Pierwszy brzask ustroju konstytucyjnego zawita ju podczas rokowa pokojowych, wszcztych na propozycj prezydenta Stanw Zjednoczonych, Roosevelta, uczynion 8 czerwca. Ukady toczyy si w Ameryce, w Portsmouth, a przecigay si dugo, a do pocztku wrzenia. Tymczasem wyszed 19 sierpnia manifest, zapowiadajcy na stycze l906 r. zwoanie gosudarstwiennoj dumy, lecz z gosem doradczym. Nazwano ten projekt liciem figowym dla absolutyzmu. Przywrcono atoli rwnoczenie autonomj uniwersytetom, a eby uspokoi jako... najgoniejszych. Nie przewidziano, co si stanie: odtd su yy sale uniwersyteckie za miejsce zebra dla rozmaitych korporacyj (kolejowcw, robotnikw fabrycznych, lekarzy, a tak e dla doro karzy i t. d.), ukadajcych tam wieczorami petycje i przygotowujcych szczegowo programy... strajkw. Od propagandy usuwano coraz bardziej partje umiarkowane; rewolucjonici owadali coraz widoczniej sytuacj. Og sfanatyzowany by coraz bardziej utopjami specyficznego rosyjskiego socjalizmu, ktremu socjalizm 157

zachodni wydawa si czem zbyt lkliwem i zacofanem. Mwiono nietylko o socjalizacji fabryk i ziemi, ale o zniszczeniu wogle wszelkiej wasnoci. Agitacja zmierzaa coraz widoczniej do tego, eby wywoa rewolucj nie polityczn, lecz spoeczn rewolucj proletarjatu, ktr przygotowywano z kracowoci dochodzc do rozpasania. Podczas gdy rewolucja gotowaa si do czynu, dojrzeway ukady w Portsmouth. Dnia 5 wrzenia 1905 r. zawarto pokj. Warunki byy stosunkowo dobre dla Rosji: tracia tylko Port Artura, poudniow poow wyspy Sachalinu i poudniow cz kolei elaznej wschodnio-chiskiej, uznajc nadto hegemonj japosk nad Kore, ale tracc zarazem ca powag na azjatyckim wschodzie. Azjaci zoczyli, e Rosja mo e by pobita. Panazjatyzm, marzcy o pastwie uniwersalnem, o zagarniciu Indyj i Chin, musia si skurczy w panslawizm; je eli pastwo nie miao zaniecha ekspansji, kwestja bakaska czekaa znowu swej kolei. Pod wpywem liberalizmu, zmierzajcego do ustroju konstytucyjnego, a wic opierajcego si na wzorach, czerpanych z Zachodu, od yo zapadniczestwo, a zwizane w obozie opozycyjnym przez pewien czas z epigonami sowianofilstwa, sprawiao, e panslawizm zmienia si chwilowo na neoslawizm. R nica polegaa na tem, e nie ograniczano si do Sowian bakaskich, a wcigajc w konstrukcje doktryny Sowiaszczyzn zachodni, nie mo na byo pomija kwestji polskiej. Ot w przeciwiestwie do panslawizmu nie skazywa neoslawizm Polakw na mier; dozwala im za chowa odrbno jzykow i kulturaln, a nawet dopuszcza autonomj narodow, pod dwoma warunkami: eby kwesta polska pozostawaa zasadniczo kwestja tylko wewntrzn rosyjsk i eby zaniecha fanatyzmu katolickiego. Deliberacje okoo stosunkw polsko-rosyjskich wystpoway na pierwszy plan rosyjskiego ycia publicznego i z innych jeszcze powodw: Skoro ju raz pado z wysokoci tronu sowo o konstytucji, chocia tylko z gosem doradczym, widocznem byo, e rzecz nie da si ju powstrzyma w biegu i e Rosja zaczyna nowy okres dziejw. Przebieg wojny japoskiej stanowi rwnie stanowcz granic czasw w polityce zewntrznej. Wszyscy, rwnie cudzoziemcy, odczuwali, e dziej si wydarzenia epokowe, e przebieg ich stanowi o przyszoci Rosji, i zwizanych z ni interesami stron, na cay nastpny okres dziejowy. Rozumiano te powszechnie, e rozstrzygajce znaczenie bdzie mie rozwj spraw wewntrznych. Chodzio o to, czy Rosja zdoa zamieni si na pastwo praworzdne i zeuropeizowa si w tem znaczeniu. Tyle widzieli i obserwowali wszyscy. Nie brak byo umysw patrzcych gbiej, zastanawiajcych si nad spoecznym rozwojem Rosji - stawiajcych kwestj w formie zagadnienia, czy odrodzi si spoeczestwo rosyjskie? Nie o to rzecz idzie, do jakiego kierunku spoeczestwo to przyczyoby si ostatecznie - lecz o to, czy posidzie ono wogle warto kulturaln, czy ocali si z rozkadu, jakim jest dotknite. Ta kwestja odrodzenia Rosji stawaa si dla nas spraw pierwszorzdn, od ktrej wiele innych doniosych pogldw musiao zale e. Odradzaj si spoeczestwa wschodnie wogle tylko przez religj. Nigdy aden nard nie podnis si tam z moralnego upadku inaczej, jak dokonawszy wpierw reformy swej organizacji religijnej. Przypuciwszy, e prawosawie zdolne jest do odrodzenia i e odrodzenie Cerkwi rosyjskiej odbywaoby si bez przeszkd, uo y mo na nastpujce obliczenie: Od postanowienia i opracowania reformy seminarjw duchownych, ktra musi by kamieniem wgielnym wszystkiego (a s te seminarja gniazdami zepsucia, co uznaj sami Rosjanie), do przeprowadzenia jej liczc lat 10, na wypuszczenie w wiat pierwszych wychowankw po reformie doliczajc lat 5, na ich dziaalno po parafjach lat 15, zanimby okazay si pierwsze reformy owoce, przyj musimy, e cae pokolenie, lat 30, minie, zanim tu i wdzie nieliczni duchowni nowej szkoy okazaliby w praktyce, jak reform spoeczn rozumie i czego si po niej spodziewa. Duchowni ci, 158

pierwsi pionierzy reformy, byliby rari nantes in gurgite vasto, jako wyjtkowe okazy. Liczba ich zwikszaaby si z roku na rok, a coraz bardziej w miar, jak reforma ogarniaaby coraz znaczniejsz ilo seminarjw. Zwa ywszy ogrom obszarw i ludnoci, przynale nej do prawosawnej Cerkwi, musimy doliczy przynajmniej (optymistycznie) lat 20 na rozpowszechnienie si zreformowanego duchowiestwa po caym kraju - a potem dalszych lat 30, a eby doroso wychowane przez nich nowe pokolenie spoeczestwa. Wypada lat 80, i to w rachunku nie uwzgldniajcym adnych trudnoci, adnych przeszkd, w obliczeniu cile akademickiem - lat 80 od postanowienia reformy seminarjw duchownych, na ktr ani teraz jeszcze wcale si nie zanosi. Gdy si na ni zaniesie, wtedy odrodzenie Rosji stanie si kwestj... dla naszych potomkw w trzeciem pokoleniu, o ile odrodzenie rozpoczte zdoaoby dobiec szczliwego koca. .Rosjanie sami peni byli naog otuchy: rewolucjonici oczekiwali, e za kilka kwartaw stanie Rosja na czele nowego okresu cywilizacji, dajc narodom caego wiata przykad nowego ustroju; umiarkowani cieszyli si, e zasadzono ziarnko gorczyczne konstytucji, z ktrego sam si bezwadnoci postpu wyronie ju wszystko, co trzeba; reakcjonici wierzyli mocno, e gorczka przeminie i spoeczestwo rzuci si tem chtniej w ramiona caryzmu, ale ze zreformowan... biurokracj. Neoslawici widzieli Rosj, pogodzon z Polsk (ktra wyleczy si z fanatyzmu aciskiego), na czele caej Sowiaszczyzny - a skoro bdzie tak pot n, czemu by nie miaa odrobi klski japoskiej i rozpocz potem szczliwie okres jakiego neoazjatyzmu? aden neoslawista nie zarzeka si dalszych zaborw w Azji; aden panazjata nie rezygnowa z Bakanu, bo stamtd spodziewa si nabra si do dalszych przedsiwzi. Wschd bli szy mia sta si chronologicznie bli szym... etapem nabierania si w historycznym pochodzie... wszdzie i dokdkolwiek, eby bra Konstantynopol i Indje i co si zdarzy. Marzenia narodu rosyjskiego nie zmieniay si w zasadzie nic a nic. Psychika pozostawaa ta sama - bo psychika zmienia si mo e tylko na tle reformy moralnej, a ta niemo liwa poza reform religijn. Bez postpu moralnego wszystko byo zudzeniem. Ulegano temu zudzeniu silnie; ulegali za nawet najsilniejsi. Dla optymistycznie usposobionego ogu rosyjskiego kwestja rozpadaa si na dwie czci: na odrodzenie siy polityczno-militarnej Rosji i odrodzenie wewntrzne, t. j. zamanie absolutyzmu. Jedno i drugie czyo si z kwestja polsk. Nadwer ona klskami sia polityczna Rosji stawaa si poniekd zale n od sprawy polskiej, zwaszcza, je eli pokonana na Dalekim, pragna odegra si na Bliskim Wschodzie; du o musiao tu zale e od stosunku do pastw rozbiorowych, do Austrji i Prus, a kombinacje te wysuwa musiay kwestj polsk. Neoslawizm nabiera znaczenia praktycznego. Je eli Rosja pragna zapomoc zwrotu na Bakan odzyska utracon w wojnie japoskiej powag pastwow, musiaa liczy si z dawnym wspzawodnikiem w kwestji bakaskiej, z Austrj. Wszystko mogo zale e od stanowiska, jakie zajmie Rzesza Niemiecka, czyli w praktyce Prusy, wobec wspzawodnictwa Rosji i Austrji. W razie gdyby cesarstwo niemieckie stano obok Austrji, a przeciw Rosji - caa nadzieja Rosji moga tkwi tylko w poruszeniu kwestji polskiej. Do tego musiano si w Petersburgu przygotowa zawczasu, tem bardziej, e rwnie mogyby Austrja i Niemcy u y tego samego rodka przeciwko Rosji. Stawaa si tedy sprawa polska wykadnikiem stosunkw zewntrznych Rosji; bez zaatwienia sprawy polsko-rosyjskiej niemo liwem stao si zewntrzne odrodzenie Rosji, odzyskanie poprzedniego stanowiska mocarstwowego. Rwnie atoli sprawa nasza stawaa si wykadnikiem odrodzenia wewntrznego dla Rosji, przynajmniej o ile chodzio o przyjcie ustroju konstytucyjnego. Szczero zamiarw rzdu w tej 159

dziedzinie lub nieszczero miaa - narazie przynajmniej - znakomite kryterjum w stosunku rzdu do Polakw. Kongreswka nie bez przyczyny uchodzia za gniazdo czynowniczych nadu y rzdw biurokratycznych, ucisk za, panujcy w tym kraju - za fortec reakcyjnoci rosyjskiej; wszyscy uwa ali te stosunek Petersburga do sprawy polskiej za rodzaj politycznego barometru. Wielu Rosjan uwa ao zaatwienie sporu polsko-rosyjskiego za niezawodn drog do odrodzenia tak zewntrznego, jako te wewntrznego Rosji i za niezawodny kamie wgielny nowego wietnego okresu dziejw Rosji. Zaatwienie sprawy wyobra ano sobie rozmaicie - od autonomji politycznej Kongreswki i zupenego narodowego rwnouprawnienia w Krajach Zabranych, poprzez rozmaite szczeble a do rozmaitych pomysw... wyprowadzenia nas w pole, po chwilowem wyzyskaniu. To pewna, e kwestja polska staa si rzeczywicie probierzem rosyjskiej kultury pastwowej. Inicjatywa do usunicia sporu wysza od spoeczestwa. Pod koniec kwietnia 1905 r. odby si w Moskwie przyjacielski zjazd polsko-rosyjski z inicjatywy Rosjanina ks. Szachowskiego i Polaka Aleksandra Lednickiego. Zjazd uzna zasad autonomji Kongreswki z odrbnym sejmem, tudzie obywatelskiego i narodowego rwnouprawnienia Polakw w prowincjach rusko-litewskich. Odzyway si tam istne porywy zapau, gosy pene wiary, goszce, e z Rosji wezm pocztek nowe wielkie ideje powszechnej swobody. Zmieni one objawione niegdy wiatu przez Metternicha i Bismarcka ideje ujarzmiania jednych przez drugich prawem siy pici. Oto kroczy wielka nowa epoka wielkich nowych idej! Kroczy wraz z niemi wolna Rosja! Tymczasem rozchodziy si wieci o niechci, jak haso pojednania Polski i Rosji budzi w Wiedniu, a jeszcze wicej w Berlinie. Faktem byo, e w styczniu 1905 jeden z powa nych przedstawicieli spoeczestwa polskiego w Krajach Zabranych mia z Wittem rozmow, ktra zesza i na spraw polsk. Wrd innych rzeczy powiedzia Witte przy tej sposobnoci, e osobicie adnych uprzedze nie ma, ale u nas (t. j. w Komitecie ministrw) wa nym argumentem przeciw wszelkim ustpstwom na korzy Polakw jest to, e rzd niemiecki uwa a za rzecz niezbdn ograniczanie praw ludnoci polskiej. Tote oglnie czono dwie wczesne podr e ksi t z domu Hohenzollernw do Petersburga ze spraw polsk - a faktem znowu jest, e tak po odwiedzinach ksicia pruskiego Leopolda, jak po nastpnej wycieczce (w marcu 1905) brata cesarskiego, ksicia Henryka, do Carskiego Sioa, odzywa si poczy w Petersburgu glosy nam niechtne. Faktem jest rwnie , e w sferach najwy szych pruskich i rosyjskich nastpia wymiana zda w kwestji polskiej. Latem 1905 odby si w Swinemunde nad morzem Niemieckiem zjazd cara Mikoaja II z cesarzem Wilhelmem II, na ktrym Wilhelm owiadczy, e w razie nadania autonomji Kongreswce przekroczy 200.000 onierza pruskiego granic i zajmie Kongreswk. Pogoski o interwencji Austrji i Prus w Petersburgu przeciw interesom polskim pojawiy si w prasie europejskiej we dwa lata potem, wiosn 1907 r. Ju w drugiej poowie r. 1905 wystpio za na widowni co innego, a mianowicie wysocy dostojnicy rosyjscy nie wahali si odzywa, e woleliby odda Kongreswk Prusom, ni nadawa jej autonomj - a rwnoczenie genera-gubernator warszawski, osawiony karjerowicz Skaon, uwa a za stosowne odzywa si gono z ostrze eniem Polakw, eby nie stawiali adnych da, bo niedaleko stoj puki pruskie, ktre on mo e przyzwa. Nasze tendencje separatystyczne wzgldem Rosji miay by powcignite w danym razie prusk okupacj - i nie enowano si zapowiada tego niemal publicznie. Nie ulega wtpliwoci, e istniaa grupa wrd najwy szej biurokracji rosyjskiej, gotowa odstpi Krlestwo Polskie Prusom, pozostajca w bardzo bliskich z Berlinem stosunkach, czego szczeglnym objawem byo i to, e prasa berliska ogaszaa nieraz o jeden dzie wczeniej artykuy rzdowe Petersburga! Na takiem tle przeszo lato 1905. We wrzeniu odby si w Moskwie zjazd przedstawicieli ziemskich i miejskich, domagajcy si powszechnego prawa gosowania przy wyborach do zapowiedzianej Dumy, 160

pewnej autonomji krajw, wchodzcych w skad cesarstwa rosyjskiego, a obok tego specjalnej opieki nad stanem robotniczym i wociaskim z prawem dania... przymusowej sprzeda y wasnoci prywatnej na korzy bezziemnych i maoziemnych wocian. Uchwalono midzy innemi rezolucj, przyznajc Krlestwu Polskiemu autonomj, jako ciau zwizanemu pastwowo z Rosj. Nadesza wiadomo o pokoju, zawartym w Portsmouth (5 wrzenia 1905). Rosja moga si powici na jaki czas wycznie reformom wewntrznym i zaatwieniu sporu polsko-rosyjskiego. Malaa atoli ilo tych, ktrzy podzielali bez zastrze e zdanie Sergjusza Trubeckiego, e wolna Polska Rosji niezbdna, mno yy si natomiast zastpy Rosjan, umiejcych i chccych wyeskamotowa ka d ide po czynowniczemu. Odezwa si atoli niespodzianie i w konserwatywnym obozie gos ostrzegajcy, a bardzo grony: Oto wsppracownik Nowego Wremieni, Konstanty Apollonowicz Skakowskij, przepowiada, dowiedziawszy si o pokoju portsmouthskim, e wybuchnie rewolucja, e Duma zostanie owadnita przez ywioy rewolucyjne, a pastwo bdzie przywiedzione do stanu zupenego rozkadu, a z Rosji zostanie tylko tyle, ile byo na pocztku, za Iwana Kalety. Jest to bardzo mo liwe - mawia - wobec zupenej niezdatnoci rzdu, wobec jego nieobliczalnoci, braku jakiegokolwiek systemu i jakiejkolwiek staej polityki, ktraby widziaa choby troch poza koniec wasnego nosa. Zawarszy pokj, miaa tedy Rosja zda egzamin ze swej zdatnoci do odrodzenia. Wezbray ywioy postpowe i byy niewtpliwie wwczas gr. Ale wrd nich gr byy ywioy skrajne, jak si to zapowiadao ju na owym wrzeniowym zjedzie w Moskwie. Stronnictwo konstytucyjnodemokratyczne (K-D, std krtko zwani kadetami), ktre kierowao dotychczas ziemcami, zaczyna ulega licytacji o popularno, o wpywy wrd warstw jak najszerszych, a przychyliwszy si do postulatu przymusowego wykupienia latyfundjw i rozprzedania ich pod jak najatwiejszemi warunkami wociastwu, zadekretowao samo o swem unicestwieniu, oddajc si zwolna pod komend skrajnych skrzyde. W padzierniku 1905 r. wybucha rewolucja owa, ktra miaa by swoist rosyjsk, nie naladujc francuskiej wielkiej, a wiksza od niej, krwawsza, sro sza. Zapowied wypenia si. Forma rewolucji bya now, jakkolwiek nie oryginalnego pomysu: by to rokosz w formie strajku powszechnego, w ktrym wziy udzia wszystkie stany, wszystkie rodzaje zaj, nawet lekarze i aptekarze! Po wsiach wyuzdanie rewolucyjne przeszo w delirjum agrarne, podczas gdy przeprowadzony z najwiksz cisoci powszechny strajk kolejowy podci wszystkie arterje nowoczesnego ycia w caem pastwie. Zastrajkowali te studenci, a kiedy prof. moskiewskiego uniwersytetu, ks. S. Trubeckoj, wyrazi wtpliwoci, czy to postpowe i korzystne, je eli modzie wprowadza walk stronnictw w mury uniwersytetw (z powodu mityngw), odpowiedziano mu ze strony modzie y, e interesy spoeczne s wy sze, jak naukowe. Strajk, szerzc si stopniowo, doszed punktu kulminacyjnego w dniach 13-15 padziernika 1905 r. Zamknite byy nie tylko fabryki i warsztaty, ale i sklepy, apteki, nie funkcjonowa ani nawet wodocig. Wtenczas powstaa w Moskwie pod opiek policji kontrorganizacja, przeciw rewolucji niby tylko, a w rezultacie przeciw wszystkiemu, co policji niemie, organizacja; t. zw. czarnych sotni (ktra urzdzia 14 padziernika istne obl enie uniwersytetu w Moskwie). Peno byo barbarzystwa w tym strajku, odmawiajcym ludziom literalnie ognia i wody. Zapisa nale y, jako fakt pierwszorzdnego znaczenia historycznego, e ruch ten nie przekroczy Dwiny i Dniepru - linja ta nie przestaa by granic dwch kultur. Tego jeszcze miesica, dnia 30 padziernika 1905 r., wyszed wreszcie manifest carski, cakiem r ny od poprzedniego : 161

Przyznano wreszcie nietykalno osb, wolno stowarzyszania i zgromadzania si, tudzie zupen wolno wyzna. Zapowiedzianej Dumie przyznano moc prawodawcz, okrelajc wyranie, e adna ustawa nie mo e mie w pastwie mocy obowizujcej, je eli jej nie uchwali Duma; przyznano nawet Dumie prawo kontroli nad wadzami administracyjnemi. Rozszerzano zarazem wielce prawo wyborcze, w stosunku do nadanego manifestem poprzednim, a przyrzekano, e w przyszoci zaprowadzi si powszechne. Tylko niewielka garstka szczerze przyklasna manifestowi. Socjalici raczej udawali zadowolonych... w Wittem poczuli wroga, bd co bd niebezpiecznego i sprytnego. Gdyby zapowiedziane reformy byy zaprowadzone szybko w ycie, straciliby grunt pod nogami. Chwycili si tej taktyki, e dowodzili, i nard odnis pierwsze zwycistwo nad rzdem, e jednak nie mo na skada or a, tem bardziej, skoro grozi niebezpieczestwo, eby partja liberalna, bur ujna, nie wyzyskaa dla siebie zwycistwa ludu. Susznie powiedziano, ze chwila ogoszenia manifestu miaa zadecydowa, czy rewolucja rosyjska pod kierownictwem liberaw przybierze form racjonalnej walki o prawa polityczne, czy porwana przez elementy skrajne dojdzie do anarchji. Stao si to ostatnie. Po strajkach, po rewolucyjnych manifestacjach i pochodach wybuchy pogromy: w stolicach pogromy inteligencji i studentw, na prowincji ydw - z udziaem, i to czynnym, policji. To czarne sotnie mordoway wichrzycieli, stany w obronie caryzmu. Chop rosyjski, filar czarnych sotni, gdy poczuje, e wszelkie pta, tamujce jego wol, spady, gdy pozostaje swobodnym wobec swej wasnej ciemnoty, staje si si niszczc, ktra w t lub inn stron mo e by skierowan. Wobec anarchji zwrci si rzd o pomoc do partji liberalnej lecz okazao si, e inteligencja liberalna jest nieliczn, bez znaczenia i wpywu, pozbawiona i zdolnoci i sposobw do szerszego dziaania na lud; okrzyczano j jako partj bur uazyjn, ktra dba tylko o wasne interesy. W ciemnocie ludu tkwia prawdziwa groza poo enia. Rozruchy agrarne stanowiy najstraszniejsze niebezpieczestwo dla pastwa. Sposb, w jaki one si przejawiaj, jest wprost zastraszajcym. Niszczenie dworw, wyrzynanie byda, kaleczenie koni przez wyrywanie im ogonw i jzykw, dzikie orgje, urzdzane wrd krwi i po g - s to obrazki godne czasw najcia Tatarw. A jednak szczyt rewolucji mia dopiero nadej - w grudniowych dniach w Moskwie i na Kaukazie. Dnia 7 grudnia wyszed manifest zjednoczonych organizacyj rewolucyjnych, ogaszajcy na nowo powszechny strajk polityczny. Liczono na to, e i wojsko przejdzie na ich stron, e strajk kolejowy uniemo liwi przysanie wojska w pomoc, e z Moskw powstanie razem i Petersburg. Wszystko to zawiodo i std klska. Tych kilka dni, 20-27 grudnia, byo istnem piekem w Moskwie, wyuzdaniem obydwch zwalczajcych si terrorw, rewolucyjnego i rzdowego. Ostatecznie rewolucj stumiono, ale wtedy rzd sam zamieni si w partj zaciek. Okazao si, e zarwno rzd, jak i rewolucja nie maj siy twrczej, zawieraj w sobie tylko si burzenia i destrukcji. Rzd zdoby si tylko na dug serj krwawych sdw wojennych i na ekspedycje karne przeciwko zbuntowanym okolicom (np. przeciw otyszom inflanckim, gdzie oddano wojsko rosyjskie na usugi baronw niemieckich) - a czyny te nie ustpoway co do stopnia bestjalstwa najbardziej wyuzdanym orgjom rewolucyjnym motochu. Etycznie i politycznie okazay si obie strony... ambo meliores. Rok 1906 zacz si pod znakiem wyborw do pierwszej Dumy pastwowej. Udzia wyborcw by nieznaczny, bo wybory byy dwustopniowe, porednie (t. j. obywatel jest tylko prawyborc; wybiera si wyborcw, a ci dopiero wybieraj posa), a przytem dozwolono agitacji wyborczej tylko organizacjom reakcyjnym i Zwizkowi 30 padziernika. Ten by czem poredniem pomidzy Zwizkiem konstytucyjno-demokratycznym (znak skrtu: K-D, std zwani kadetami), a organizacj istinno russkich, zwanych po prostu czarn sotni, bo byy to organizacje pod patronatem policji 162

powstae, zo one w znacznej czci ze szumowin spoecznych, gotowych do wszelkich wybrykw, ktre uchodziy im bezkarnie. Wadze dopomagay stronnictwom prawicy w przer ny sposb, a tak e masowem aresztowaniem ywiow postpowych. Pomimo to wynik wyborw stanowi wielki triumf lewicy, tak dalece, i kadeci stanowili w pierwszej Dumie rodek, podczas gdy za nimi dopiero zaczynaa si lewica, pena rewolucjonistw z zasady, dla ktrych rewolucja nie rodkiem bya, lecz celem. Dnia 10 maja odbyo si zagajenie rosyjskiego parlamentu, a 22 lipca rzd go rozwiza. Ju w czerwcu stosunki byy napr one, a pka struna z powodu odezwy w sprawie agrarnej, gdy wikszo za daa przymusowej eksproprjacji wikszej wasnoci. Wnet zapowiedziano wybory do drugiej Dumy. udzi si dwr, e otrzyma parlament powolniejszy. Hasem wyborczem stao si, e druga Duma stwierdza i kontynuuje nieprawnie przerwane dzieo pierwszej. Dwr i wysoka biurokracja straciy zupenie gow. W cigu 20 miesicy miaa Rosja pi ministerstw (Swiatopek-Mirskij, Buygin, Witte, Goremykin, Stoypin, premierowie). Nawet potulni padziernikowcy: poczynali si burzy, a najinteligentniejsi z nich przechodzili do opozycji (z Szipowem, Stachowiczem i Guczkowem na czele). Przewidywano ju powszechnie katastrof Rosji. Najdalej posun si w pesymizmie w publicysta Konstantyn Skakowskij (konserwatysta!), ktry przepowiada, jako z Rosji zostanie tylko tyle, ile byo na pocztku za Iwana Kalety. Druga Duma obradowaa do 16 czerwca 1907, rozwizana z powodu stanowiska 55 kadetw w sprawie o wydanie posw socjalistycznych, obwinionych o spisek. Teraz zarzdzi rzd du e zmiany w prawie wyborczem, majce ju wystarczy do wydania parlamentu ulegego biurokracji. Dwr nie zamierza pierwotnie rozpisywa nowych wyborw, ale zdecydowali wielcy finansici zagraniczni, odmawiajc po yczki, je eli Rosja nie bdzie posiada ustroju reprezentacyjnego. Natenczas wynalaz Stoypin formu samowadztwa reprezentacyjnego. Duma miaa posu y za reprezentacyjne podo e dla samodier awia, za parawan dla czynownictwa. Wychodziy postanowienia obowizujce, nakadajce ci kie grzywny i kar wizienia za krytyk rozporzdze rzdowych. Nadto wpado si na pomys niezmiernie znamienny dla poj rosyjskich: Oto zakazano tworzy stronnictwa bez pozwolenia rzdu. Ministerstwo stano na tem stanowisku, e stronnictwo jest stowarzyszeniem, a zatem potrzebuje zezwolenia wadzy, t. zw. legalizowania; inaczej jest stowarzyszeniem tajnem i podpada pod kodeks karny. Kadetom odmwiono legalizowania, tem bardziej prawdziwej lewicy. I otrzymano w listopadzie 1907 Dum, w ktrej zasiadao ledwie 33 kadetw, 113 padziernikowcw, a 189 prawicowcw, t.j. posw, wrogich systemowi parlamentarnemu, zbratanych po wikszej czci z czarnemi sotniami. Nawet tak Dum postanowi rzd zdepopularyzowa. Drobiazgi kancelaryjne wnosi rzd do Dumy, eby j omieszy i wykaza, e chocia jest pracowita, ale waciwie niepotrzebna; to za, co winno by zale nem od parlamentu, to zaatwiano bez niego po kancelarjach ministerjalnych. Biurokracja miaa wic po dawnemu wadz prawodawcz, podczas gdy Dumie dawano do zaatwiania biurokratyczne kawaki. Ministerstwo przygotowao dla Dumy a 375 projektw do ustaw, takich, jak np.: O prolongacie penomocnictw dla ministra finansw w sprawie okrelania podatku od dziesiciny ziem ugorujcych i nieuprawianych w kraju turkestaskim, O przeksztaceniu urzdw wojennych gubernatorw Akmoliskiego i Semipaatyskiego w urzdy gubernatorw; O uregulowaniu sprawy zarzdu cerkwi Zmartwychwstania w Petersburgu i t. p. W postpowaniu wadz zapanowaa taka reakcja, i nawet niedawny minister spraw wewntrznych, ksi wiatopek-Mirskij, wybrany sdzi pokoju w powiecie charkowskim, nie zosta zatwierdzony 163

jako zbyt liberalny. Uniwersytety straciy resztk autonomji; do kijowskiego wyznaczono dziesiciu stjkowych, eby utrzymywali tam porzdek. Car przyjmowa raz wraz na audjencjach prywatnych delegacje rozmaitych istinnych, honorujc ich demonstracyjnie. Minister finansw, Kokowcew, u y w kwietniu 1908 w Dumie wyra enia: Chwaa Bogu, nie mamy jeszcze parlamentu !. Wydatki ministerstwa owiaty wynosiy wwczas mniej, ni kiedykolwiek przedtem w Rosji, bo zaledwie 23/o caego bud etu. Ale zato liczba zesacw wynosia z kocem 1907 r. osb 74.623, w czem politycznych 88 (omdziesit om) odsetek. Rzdy sprawowali ludzie, ktrzy nie umieli sobie da rady z opryszkami. Okazao si to na przykadzie w Kongreswce: Byo tam urzdw pocztowych wogle nie wiele, bo w caym kraju niespena 600. Poniewa wadze nie umiay sobie da rady z bandytami, napadajcymi na poczty, wymyliy nader prosty sposb, eby pienidze pocztowe nie giny: oto zwijano urzdy pocztowe! Do stycznia 1908 r. zamknito ich ju okoo 200! Wobec Polakw zajmowano stanowisko stanowczo nieprzyjazne, przyjanic si natomiast ostentacyjnie z Prusami. Genera-gubernator Skaon zasu y sobie wwczas na spopularyzowany szybko przydomek margrafa warszawskiego; mniemano powszechnie, e pozostaje on na odzie Berlina wraz z caym szeregiem wy szych dostojnikw rzdowych w Kongreswce. Kiedy pruska ustawa o wywaszczeniu wywoaa w Warszawie haso bojkotu towarw pruskich, Skaon zabroni w tej sprawie odezw, a cenzura konfiskowaa artykuy w gazetach. Kiedy dnia 23 kwietnia 1907 r. wniesiono do Dumy projekt autonomji Krlestwa Polskiego, purzdowa Rossija nazwaa to szarpaniem Rosji na sztuki, a nawet kadeci za egnywali si od projektu tego, jako mogcego wywoa bardzo powa ne zawikania midzynarodowe, przyczem miano na myli Prusy. W Wilnie zakazano nabo estwa aobnego za dusz Mickiewicza; w Warszawie nie pozwolono uczci setnej rocznicy urodzin Sowackiego! Pozamykano wszystkie szkoy prywatne, pozakadane przez Macierz Szkoln, o polonizacji za szk publicznych nie chciano ni sysze. Istinni nosili si z projektem, eby zakaza na nowo na Litwie i Rusi nabywania ziemi osobom polskiego pochodzenia (zakaz obowizywa od r. 1864 do r, 1905). Nad wszystkiem jednak growaa wniesiona do trzeciej Dumy sprawa odczenia ziemi Chemskiej od Krlestwa polskiego. Rzd prowokowa Polakw, sdzc, e przepynie przez fale rewolucyjne bez szwanku, je eli odwrci uwag ogu w inn stron; wymyla tedy polskie niebezpieczestwo dla pastwa, a eby polonofobi zaguszy woania o rzdy konstytucyjne. Obmylano rodki i na wiksz skal, eby opinji publicznej da zajcie poza sprawami o reformy wewntrzne. Wikszo Dumy zgodzia si na powrt do polityki czynnej na Dalekim Wschodzie, uchwalajc wczesn wiosn 1908 r. natychmiastowe rozpoczcie budowy kolei elaznej amurskiej. Tego jeszcze roku wymagay wypadki, eby zaj okrelone stanowisko wobec spraw bakaskich, gdy w padzierniku 1908 r. Bugarja ogosia si krlestwem (bez uprzedniej wiedzy i zezwolenia petersburskiego ministerstwa spraw zewntrznych), Austrja za przystpowaa do aneksji okupowanej Bonji i Hercegowiny. Tuszc, e wrzenie wewntrzne zatopi si w przedsiwziciu zewntrznem, a zwyciska wojna podniesie na nowo urok rzdu carskiego, gotowano si do wojny z Austrja; jako wisiaa na wosku. Nie dopuciy do niej Niemcy, zapowiadajc, e stan po stronie Austrji. Rosja potrzebowaaby w takim razie pomocy od Francji, ta za nie bya do wojny gotowa, Rosja za sama nie odwa ya si na wojn. Po raz wtry (od r. 1888) wojna europejska zostaa odo on... Z kocem roku 1908 i na pocztku 1909 r. cieray si w Rosji dwa prdy co do polityki zagranicznej. Najpowa niejsze organy prasy rosyjskiej nie tylko poczy nawoywa od odwrotu wobec Austrji, ale pojawiay si nawet pomysy d enia do sojuszu dwch najwikszych pastw sowiaskich przeciwko Prusom. Na czele tego prdu stan genera Kuropatkin, rzucajc haso, e jedynym 164

istotnym wrogiem Rosji s Prusy. Z drugiej strony pojawi si oryginalny doprawdy pomys, eby Duma wydaa odezw do ludw i parlamentw przeciwko Austrji (pod pozorem chci utrzymania pokoju), pomys o mao co nie wykonany, a wiadczcy dobitnie, jak Rosjanie nie mieli pojcia o parlamentaryzmie i stosunkach midzynarodowych (tekst odezwy by ju nawet podpisywany i opublikowany). W kwietniu 1909 r. mino ju niebezpieczestwo wojny. Okazao si, e Rosja nie zdoa wojny prowadzi, Austrja za staa si jeszcze bardziej zale n od Berlina. W publicystyce rosyjskiej zatracia si cakowicie orjentacja antypruska; natomiast gono byo o zamierzanej sprzeda y (sic! sprzeda y) Kongreswki Prusom. Zajto si te redukowaniem iloci mandatw polskich do Dumy! Skrajna prawica zgosia nawet wniosek, eby z Litwy i Rusi nie wolno byo wybra polskich posw wicej, jak trzech. Stoypin owiadczy, e w zasadzie godzi si na ten projekt, ale sdzi, e lepiej odo y spraw do roku przyszego, by mo na byo wygotowa ca now ordynacj wyborcz antypolsk. Stao si to jednak tego jeszcze roku; ilo krzese w Dumie dla Polakw zredukowano ustawowo w taki sposb, e nawet w razie najlepszych szans wyborczych nie mogo ich by nigdy ponad 20. Stosunek rzdu do sprawy polskiej stanowi zawsze dokadne i niezawodne kryterjum stosunku jego do prdu konstytucyjnego, bo Polacy stali i w pierwszym szeregu konstytucjonalizmu i najlepsz stanowiliby opor dla tej formy rzdu. Im bardziej pragna wadza utrzyma rzdy czynownicze, tem bardziej przeladowaa Polakw. Jako przeladowanie narodowe sro yo si coraz bardziej, i coraz bardziej daway si we znaki samej e Rosji rzdy policyjne. Reakcja posuna si tak dalece, i nawet potulni i niewiele wymagajcy padziernikowcy przechodzili do opozycji. Czwarta Duma miaa w .sobie wicej pierwiastkw opozycyjnych, ni trzecia, i to pomimo barbarzyskiego nacisku podczas wyborw. Schodziy lata 1910 i 1911 na procesach i zamachach, stanowicych ju powszednie zjawisko w ka dej miecinie rosyjskiej, na ograniczaniu coraz surowszem praw obywatelskich, na jawnem przywrceniu gubernatorskiej wszechwadzy i na zabijaniu czasu w Dumie na miesznych drobiazgach. Stronnictwa reakcyjne miay za to woln rk, a stawszy si narzdziami policji, doleway oliwy do ognia powszechnego niezadowolenia. Wszyscy wiedzieli, e kraj gotuje si do nowej rewolucji. Rzd prbowa terrorem dziaa zapobiegawczo, a stronnictwa skrajniejsze czyniy przygotowania do nowej akcji na wiksz skal, dopomagajc sobie tymczasem rwnie terrorem. Walka toczya si wszdzie, w korporacjach, w prasie i na ulicy. Dwr znalaz si nieraz w poo eniu bez wyjcia, a nawet skrajni reakcjonici, jeli byli obznajomieni lepiej z warunkami ycia publicznego, zdawali sobie ju spraw z tego, e prdu rewolucyjnego nie da si wstrzyma na stae; poniewa za bezwarunkowo nie chciano wprowadzi powa nie i prawdziwie ustroju konstytucyjnego, wic poczynano znowu tskni za wojn, jako rzekomym rodkiem na usuwanie kopotw wewntrznych pastwa. Im bardziej pewna grupa bya reakcyjn, tem bardziej bywaa wojownicz; istinnych zamieni rzd na prowokatorw, d cych jawnie do wywoania wojny z Austrj, pomimo dowiadcze z roku 1908. Chroniczne od kilku lat zawikania austrjacko-bakaskie, na ktre liczono w Petersburgu, i dostarcz wreszcie sposobnoci do korzystnej dla Rosji akcji zewntrznej - rozwikay si tymczasem jesieni 1912 roku w ten sposb, e pastwa Bakanu sprzymierzyy si nie przeciw Austrji, lecz przeciw Turcji. W wojnie bakaskiej dawaa Austrja chtnie Rosji dobry przykad neutralnego zachowania si, bo w tym wypadku wszelka zwoka wzmacniaa Austrj, osabiaa za Rosj. Wojna bakaska, toczca si bez interwencji Rosji, musiaa t izolowa politycznie. Sprzymierzeniec rosyjski, Francja, pragna atoli tak samo, eby Rosja zachowaa neutralno, a jeszcze bardziej zale ao na tem Anglji. Pastwa te, majc poddanych muzumaskich, popady bowiem w okolicznoci, wobec ktrych nie chciay przykada rki do niczego, co wychodzioby na szkod Turcji. Nie moga przeto Rosja stan 165

tym razem przeciwko Turcji, bo byaby miaa ca niemal Europ przeciw sobie, i mogaby utraci francuskiego sprzymierzeca. Wojna bakaska wywoaa niespodzianie rozam sowiaskich sojusznikw. Turcj pokonano, lecz o upy po niej pokcono si. W poowie listopada 1912 r. zajli Serbowie Nowy Bazar i odtd szczcie wojenne sprzyjao Sowianom bakaskim trwale; wkocu Serbowie i Bugarzy gospodarowali nie tylko w Macedonji, ale a za Adrjanopol - ale te wtedy wybuchna wojna pomidzy nimi. Serbowie w cznoci z Rumunj i Grecj rzucili si na Bugarw. We wrzeniu 1913 r. Bugarja bya ju pokonana, a granice jej obcito do niemo liwoci. Wszystko to stao si bez interwencji Rosji. Sam fakt, e Rosja nie stanowia decydujcego czynnika w rozwikaniu sytuacji na Bakanie, stanowi dla Rosji klsk. Rosja, zmierzajca do Konstantynopola, znalaza si poza ewolucj dziejow pwyspu bakaskiego! Nie zaniechaa wyzyska tego opozycja. Niedostwo rzdu na wewntrz i zewntrz byo jednakowe, a tak jaskrawe, tak widoczne dla ka dego, e nowa sesja Dumy przesuna si od listopada 1913 roku znw na lewo. Rzd nie wysnu jednak z tego wniosku innego, jak tylko, e trzeba bdzie zaprowadzi jeszcze sro sze przeladowanie wszelkiej opozycji i... Polakw. Wiosn 1914 r. cz prasy wskazywaa- czsto na niebezpieczestwo zagra ajce Rosji ze strony Niemiec i na konieczno zaniechania zgubnej polityki antypolskiej, lecz gosy te pobudzay sfery rzdowe do tem wikszej zaciekoci. Sawny by w marcu 1914 r. proces, wytoczony prof. Baudouinowi de Courtenay, ktrego skazano na dwa lata twierdzy za broszur o autonomji, w ktrej zapowiada, e Rosja dziki centralizmowi ulegnie parali owi... Parali ju si rozwija, podczas gdy dwr i cae czynownictwo wyczekiwali niecierpliwie wybuchu wojny, a eby w jej odmcie zatopi ca rewolucj, a otoczywszy tron nowym blaskiem zwycistw, zapewni samodier awiu panowanie na dalsze wieki. Napr enie niemiecko-angielskie grozio wanie wybuchem wojny europejskiej. Ju w marcu 1914 r. zajmowaa si caa prasa europejska kwestj ugrupowania si w spodziewanej wielkiej wojnie... Dwr petersburski uwa a za stosowne przyspiesza wybuch wojny, prowokujc w tym celu Austrj na terenie belgradzkim, a pose rosyjski w Belgradzie zabra si do organizowania spiskw w Boni. Wojna powszechna bya nieuniknion od dawien. Grozia, odkd zaprowadzono powszechn su b wojskow w Niemczech. Ci aru militaryzmu, doprowadzonego do ostatecznoci, nie dao si wytrzyma, a tysiczne zawikania polityczne, ekonomiczne, kulturalne, wskazyway, e cay ustrj europejski jest przestarzay, wymaga odnowienia, reformy. Reforma nie nadchodzia zbyt dugo, a hegemonja pruska stawaa si zapowiedzi, e nie nastpi nigdy; wobec tego nieuniknion bya oglna wyprawa przeciwko tej hegemonji. Wojna powszechna od pokolenia caego zawisa ju bya na horyzoncie politycznym jako ostateczna konsekwencja rozbiorw Polski... Wstrzymywano, hamowano wybuch wojny dugo, bojc si straszliwych jej nastpstw. Zamach sarajewski dnia 28 czerwca 1914 r. sta si iskr, wysadzajc prochy... Dla Rosji zaczynaj si nowe ciosy od strony Europy. KONIEC

166

PRZYPISY
A do unji polsko-litewskiej nie byo te adnego oddziaywania kulturalnego Litwy na Ru, lecz tylko przeciwnie. Propaganda ydowska obja te ssiedni od pnocy lud Burtasw, gdzie jeszcze w XVI wieku byy lady mozaizmu, wyznawanego najformalniej, prze ytki za s dotychczas w sektach gubernji tambowskiej i penzeskiej. iii Mo na i dzi jeszcze oglda takie jednodrewki w zapadej Piszczynie. iv Cz Bugarw wyemigrowaa ze wschodniego dorzecza redniej Wogi na Bakan i tam zmieszaa si z ywioem sowiaskim. v Syn zabitego Jaropeka, prawego spadkobiercy Ruryka i wiatosawa vi W Polsce wszelka ziemia pusta, >bezpaska, uznan zostaa za wasno ksi c (krlewsk), bez obowizku zagospodarowywania jej vii Handel woami na poudniu, a na pnocy futrami na rachunek carski kwitn jeszcze w XVIII wieku, opatrzony rozlicznemi przywilejami viii W Polsce niewolnika tylko kupowano, lecz nie sprzedawano ix Stryj mia pierwszestwo przed bratankiem, brat starszy przed modszym, te przed ziciem, m starszej siostry przed modszymi jej brami, starszy dziewierz przed modszymi m ami innych sistr x Abecado, nazwane tak od swego twrcy, mnicha Cyryla w Presawiu za czasw cara Symeona (888-927). w. Cyryl, aposto Sowiaszczyzny, jest twrc gagolicy, u ywanej dotychczas w liturgji rzymsko-sowiaskiej w Dalmacji xi Instytucj nowogrodzk przypisano mylnie caej Rusi, wymylajc bdnie cay nawet okres dziejowy dzielnicowowiecowy (udielno-wieczowyj) xii Rozszerzono rwnoczenie t. zw. pierwsz redakcj, ktra pozostaa nadal prawem nowogrodzkiem. Prac tych dokonano bowiem w Nowogrodzie W. podczas ostatniego wsplnego pobytu tam e Jarosawiczw xiii Do sojuszu tego przyczy si Bolesaw Krzywousty, co tem wiksze miao znaczenie, e stosunki Rocisawiczw z Piastami byy dotychczas nieprzyjazne xiv Niesusznie uchodzi Monomach za pogromc Poowcw. Sawi si go, i stoczy z nimi 83 bitew; ale sama ilo tych star wskazuje, e nie star ich ani razu - a wszak zawiera te z nimi pokj 19 razy! xv W Polsce Koci stan na czele stronnictwa, d cego do jedynowadztwa, pocigajc za sob wielmo w i ziemiastwo xvi I nadto jeszcze przekazany jest pamici potomnych przez cerkiewnych latopicw, jako sowerszennyj zodiej xvii Przystpiono wwczas po raz pierwszy do zajmowania na stae kraju zwyci onego xviii Mniemanie o >tradycyjnej przyjani< polsko-madiarskiej jest jak najgrubszem faszowaniem historji: cala ta historja jest bardzo wie ej daty, a polega na nieodwzajemnionych usugach polskich generaw, oddanych Madiarom w r. 1848 xix Roman, wyrsszy pod polsk protekcj na najpot niejszego ksicia wrd Rurykowiczw, zawadn nawet Kijowem (1202, 1204). Potem zwrci si przeciw Polsce i straci ycie w synnej bitwie pod Zawichostem r. 1305. Pozostawi dwch synw maoletnich: Daniela i Wasylka - i std walki o Halicz. Ksi ta zmieniali si tam niemal z roku na rok. Piastowie i Arpadowie, zawarszy kompromis, wprowadzili nastpnie do Halicza Daniela, ale ludno wygnaa go xx Galiciae et Lodomeriae, z czego porozbiorowa Galicja i Lodomerja xxi Daniel uchodzi mylnie za zao yciela Chema. Chem by star osad polsk, gdy go Daniel zaj i grodem umocni w r. 1233. Chem nale y do tej samej polskiej linji osadniczej (na ziemiach pustych pomidzy Jawie a Rusi), co Krasnostaw (o dwie mile stamtd i ukw), od ktrego na pnoc bya ju ziemia jadwiska xxii O Rusinach na Wgrzech niema w rdach ruskich wogle nigdzie najmniejszej wzmianki; w wgierskich za pojawiaj si wzmianki dopiero w XIII wieku xxiii Micha prbowa podporzdkowa Moskwie Wodzimierz n/Kl.; sam poleg atoli tego roku l248, posikujc Nowogrodzian przeciw Litwie. Epizod ten min bez echa, a gdy zabrako ksicia, zwracajcego na Moskw uwag przymiotami osobistemi, kronikarze nie dostrzegali nawet istnienia jej i przez lat kilkadziesit nie wiemy o Moskwie nic. Prawdopodobnie przeszo ksistwo Moskiewskie na modszego brata Michaowego, Wasyla kostromskiego; prawdopodobnie posiada Wasyl obie te dzielnice (przedzielone ksistwem Suzdalskiem) a do swego zgonu w r. 1276 xxiv ywio chrzecijaski sprzyja podbojom d ingishanw, upatrujc w ich imperjum ochron; przed zalewem muzumaskim. W armji d ingishaskiej tworzyli nestarjanie osobne tumany (dywizje); tak np. walczyli widocznie pod Lignic (3341), bo rda wspominaj o sztandarze z krzy em w. Andrzeja (skonym) xxv Kobiety tatarskie u yway wwczas zupenej swobody, nie krpowane jeszcze wizami haremu xxvi Istniay natomiast wsplnoty na Rusi Czerwonej wtedy jeszcze, kiedy nawet na poudniowej (waciwej) Rusi zginy od dawna ich lady. Stanowi to rwnie dowd polskoci tej ziemi xxvii Warunki umowy: ksi zatrzyma sea, kupione na nowogrodzkim obszarze, byle w nich nie sprawowa sdw i nie posya tam dworzan dla wykonywania praw ksi cej zwierzchnoci: na przyszo za nie ma przyjmowa ani ludzi nowogrodzkich ni ziemi. 28) W ten sposb powstao - wwczas dopiero - wielkie ksistwo Wodzimierskie. Byo ono ju szstem z rzdu na
ii i

167

Zalesiu wielkim ksistweme: Rostowskie, Suzdalskie (Ni nionowogrodzkie), Twerskie, Rjazaskie, Moskiewskie, Wodzimierskie xxviii W ten sposb powstao - wwczas dopiero - wielkie ksistwo Wodzimierskie. Byo ono ju szstem z rzdu na Zalesiu wielkim ksistweme: Rostowskie, Suzdalskie (Ni nionowogrodzkie), Twerskie, Rjazaskie, Moskiewskie, Wodzimierskie xxix Cyprjan zmar 1407 r., nie doczekawszy si oficjalnej akcji o unj. Miano j zaprowadza na soborze powszechnym, lecz zawiody sobory: pizaski (1409), kostnicki (1415-1418), bazylejski (1418-1422). Witod chcia mie nastpc po Cyprjanie synowca jego, Cambaka (Bugara), lecz z patrjarchatu przysano Greka Focjusza; w roku 1415 wznowi atoli Witold metropolj litewsk i osadzi na niej Cambaka. Ten jedzi w roku 1418 do Kostnicy bez skutku, i zamkn si nastpnego roku w klasztorze. Focjusz przeprosi si z Witodem i zosta jedynym metropolit nad ca Rusi - a po nim nasta Izydor, ktry zawiera t. zw. unj florenck 1439 roku xxx W u ywaniu nazw: Woosza, Modawja, Multany - panuje zamieszanie od Kromera a do Sownika Geograficznego, podczas gdy rzecz jest prosta: Modawja jest tam, gdzie rzeka Modawa; ta za jest dopywem Seretu z brzegu prawego (ujcie pod Romanem) - a zatem na wschd od Siedmiogrodu jest Modawja, od Pokucia do uj Dunaju; Multany za s na poudnie od Siedmiogrodu, przyczem kraina na zachd Oluty zowie si Ma Woosz. Wooszczyzn, Woosz wogle s wszystkie te kraje xxxi Data powszechnie dotychczas przyjta, 1480 r., jest dokomponowan ex post, do ostatniej wyprawy tatarskiej xxxii Patrjarchowie jerozolimscy i antjochescy byli rezydentami u jedynego faktycznego patrjarchy: carogrodzkiego

168