HAMLET

JEST
SYTUACJ
Dorota Budacz
II rok MISH, rok 2008/2009
praca zaliczeniowa na zajcia Historia Kultury Polskiej XIX w

Czym jest Hamlet? Gdy Stanisaw Wyspiaski pisze na przeomie roku 1904 i 1905, e w Polsce zagadk Hamleta jest to: co jest w Polsce do mylenia 1, konstruuje rwnanie ze znakiem rwnoci w miejscu dwukropka; po skrceniu obu stron o powtarzajce si wyraenia, zostaje z tego zagadk Hamleta to: co do mylenia. Podobiestwo labiryntw zagadki i meandrw mylenia wzajemnie sobie odpowiada i redukuje si wzajemnie. Po odjciu stronami pozostaje po sobie struktur pytania co i niedopowiedzenia to. Zaimki wskazujcy i rzeczowny umieszczaj zdanie w hipostazie (hypstasis to co pod spodem, podstawa) obiektu w przetrzeni. Par dla Hamleta pozostaje do, przyimek poredniczcy pomidzy rzeczami, jak wikszo przyimkw utrzymany w metaforyce przestrzennej, penicy funkcj wektora zawieszonego w kartezjaskiej przestrzeni. Termin sytuacja, ktry dobrze okrela zarysowany wyej ukad przestrzenny wraz z budujcymi go kierunkami i siami, zosta nacechowany przez Wiliama Thomasa jako pojcie fundamentalne dla szkoy interakcjonizmu symbolicznego: kady zdeterminowany przez siebie akt zachowania poprzedzony jest zawsze stadium badania i zastanawiania si, ktre nazwa moemy definicj sytuacji. W istocie rzeczy od definicji sytuacji zale nie tylko konkretne czyny; stopniowo caa polityka yciowa i osobowo samej jednostki ksztatuje si jako wynik serii takich definicji.2 Kluczowe dla dalszego toku mylenia jest spostrzeenie, e sytuacja jest czym, co wymaga zdefiniowania. Znaczy to, e istnieje, zanim zostan w niej ustalone porzdki, musi zosta rozpoznana i dopiero w takiej ustrukturyzowanej formie generuje siy ksztatujce widzw i uczestnikw. Sprbuj w kolejnych ujciach umiejscowi rdo si definiujcych sytuacj-Hamleta. Kierunek tych si bdzie, jak pole magnetyczne, bieg spoza Hamleta w Hamleta, prostopadle do powierzchni ciaa ksicia wektory si nie musz by jednak rwnolege, a ich zwrot oczywisty. Jest to o tyle ciekawe, e zwyko si przyjmowa Hamleta za posta, ktra nie dziaa, a Hamleta za dramat o nie-dziaaniu. W czterech kolejnych czciach, ktrych wyznacznikami s modelowe dla pewnych okresw typy agensa definiujcego sytuacj, by w ostatniej doj do esencjalnej definicji sytuacji samej w sobie oraz do tosamoci budowanej na modelu takiej sytuacji pre-definicyjnej. Na podstawie Hamleta Wyspiaskiego poka, e jego autorowi chodzi o otworzenie Hamleta, o wypuszczenie go z ram obrazu, sceny i roli, o zachwianie klarownej struktury si. W lad za nim poka na kilku wspczesnych realizacjach, e tak Hamlet Szekspira, jak kady inny Hamlet napisany lub wielokro wystawiony na scenie, jest kadorazowo innym rozwizaniem sytuacji,
1 2

S. Wyspiaski, Hamlet, Krakw 1976, s. 97.

W. Thomas, The Unadjusted Girl, [w:] Lewis A. Coser, Bernard Rosenberg, Sociological Theory: A Book of Readings, wyd. Macmillan, Nowy Jork 1969.

ktrej imi brzmi: Hamlet. Kilka z tych spektakli, podajc za myl Wyspiaskiego, pozwolio Hamletowi istnie mu w wieloci jego wciele i tosamoci. Duch. Definiowanie sytuacji jest rozpoznawaniem obowizujcego porzdku, wyborem adekwatnego paradygmatu postpowania i zamkniciem osobowoci w ramy definicji, motywacji i celw czyli warunkiem sine qua non podmiotowego dziaania wynikajcego z romantycznej i pozytywistycznej filozofii czynu, ktr na polskim gruncie w czasy modernizmu wnis Stanisaw Brzozowski. W Studium o duszy kulturalnej sam tytu, ale przede wszystkim ide, zagadnienie i pewn anatomiczn metodologi odkrywania tkanek, ustawi mona w paraleli do nazywanego studium Hamleta Wyspiaskiego ustawi Brzozowski na stanowiskach opozycyjnych europejsk mentalno romantyczn oraz postulowan przez siebie mentalno wspczesn. O tej pierwszej pisa: Na czym polega romantyzm? Na tym, e czowiek usiuje stworzy wiat, w ktrym by jego ja nie byo bezsilnym widzem, chce stworzy wiat posuszny swojej woli, odpowiadajcy naszej myli, psychice. Obiera za punkt wyjcia psychik tak, jak uksztatowao w nim spoeczestwo, lecz gdy usiuje y na zasadzie tej psychiki, nie kamic przed samym sob, spostrzega, e to jest niemoliwe, e otaczajca go rzeczywisto nie odpowiada temu postulatowi. Wtedy psychika albo musi kapitulowa, zrzec si samej siebie (...) albo te musi wstpi na drog buntu. Bunt psychiki przeciwko spoeczestwu, ktre j wytworzyo oto romantyzm (...) to bunt kwiatu przeciwko swym korzeniom (...) istnie w spoeczestwie jak w stanie natury, t.j. y na tle potnego organizmu cudzej pracy, nie biorc w niej udziau, pojmujc ycie jedynie jako rozwijanie, wyraanie, potgowanie swoich psychicznych waciwoci (...) Kwiatowi wydaje si, e y to znaczy pachn.3 Do Hamleta postaci wrzuconej w tryby Wielkiego Mechanizmu Historii odwoywa si polski romantyzm, widzcy w nim bohatera swojej epoki. Juliusz Sowacki stworzy dramat nazywany polskim Hamletem Horsztyskiego. Juliusz Kleiner charakteryzuje gwn, cho nie tytuow posta Szczsnego w sposb nastpujcy: niechaj bdzie od Hamleta boleniejszy a czystszy. I niechaj silniejsze i naturalniejsze bd rda jego hamletyzmu. Jeli do czynu bdzie niezdolny, to dlatego, e jest w nim dylemat straszny, do rozwizania niemoliwy, e cokolwiek uczyni, musi by zbrodni i nieszczciem a gdy nic nie uczyni, bdzie w tem rwnie zbrodnia i nieszczcie. Jeli do uczu wyda si niezdolny, jeli zamie serca, jak Hamlet zama Ofeli to dlatego, e bez winy w uczuciach jego mieci si grzech i tragedia. Jeli zadusi si w zgniej atmosferze moralnej, atmosfer t bdzie rozkad i ruina narodu.4 Szczsny odtwarza swoim yciem motywy zaczerpnite przez Sowackiego bezporednio z Hamleta, dla nich obu ycie to gra, polega bowiem na odgrywaniu rozmaitych rl: dobrego syna,
3

S. Brzozowski, Nasze ja i historia [w:] Legenda Modej Polski. Studya o strukturze duszy kulturalnej, wyd. Instytutu Literackiego, Warszawa 1937, s. 20, 21.
4

J. Kleiner, Juliusz Sowacki. Dzieje twrczoci tom II, Warszawa 1923, s. 37-38.

bohatera narodowego, kochanka cudzej ony. Pozbawione jest wic autentyzmu, skazuje na brak rzeczywistego porozumienia z innymi, na samotno i poczucie pustki.5 Aluzji do dramatu Szekspira Sowacki umieszcza w Horsztyskim wiele: Szczsny siostr swoj, Ameli, sowami ksicia ze sceny pierwszej aktu III wysya do klasztoru, z Platonem w rku prowadzi pen cynizmu rozmow z Ksiskim-Poloniuszem; objawia mu si duch ojca, a Salomea dwiga swoje fatum jako crka wariatki, ktrej matka przepowiedziaa szalestwo, jako literacka crka Ofelii. Ofelia koczy samobjstwem prawdopodobnie Salomea zginie w sposb podobny, rzuci si, jak Ofelia, w fale, w ktre przy kocu aktu pierwszego rzuci kwiat jej Szczsny6, spekuluje Kleiner. Do motyww cytujcych dosownie dramat Szekspira dochodzi bodaj najwaniejszy niemono podjcia przez Szczsnego dziaania. Syn hetmana gotw jest na wszelk decyzj, byle ta decyzja nie obciya go odpowiedzialnoci. Zda si na los, byle wyczy wol wasn (...) rozstrzygnicie zda na kwiat margaretki7. Szczsny-Hamlet nie chce decydowa. Czuje, e kada decyzja obciy go odpowiedzialnoci, ktra go przerasta oraz przymusem podejmowania kolejnych decyzji, ktrych nie chce, gdy tak jak Hamlet, ktry zabi Poloniusza wie, e nie jest nieomylny. W kocu okazuje si, e w konflikcie midzy wol a powinnoci przychodzi mu wybiera tylko form dalszej... bezczynnoci, biernoci. To ostatecznie przewrotne ujcie Hamletowskiego dylematu, wywracajce go wrcz na nice. Tym bardziej przewrotne, i jednoczenie sam Szczsny odwouje si cay czas w swoich wewntrznych zmaganiach do pragnienia wielkoci, ktre zamierza potwierdzi czynem8. Ta wewntrzna sprzeczno w deniach Szczsnego jest przyczyn wielkiego dramatyzmu postaci Szczsnego ktry nie potrafi wybra (...) kae siostrze obrywa patki kwiatu na tak i nie (...) tene Szczsny w pojedynku ze lepym starcem potrafi wybra waciwy pistolet; samobjstwo to wybra umie9, poniewa wizja samobjstwa, odbicie hamletowskiego monologu by albo nie by..., uwolni go od podejmowania decydowania ju na zawsze. Motyw niemonoci dziaania porusza Sowacki take w Kordianie, gdzie gwny bohater poszukuje wasnej osobowoci, sensu ycia, marzy o wielkim czynie godnym mitu, ktry postanawia urzeczywistni, zabijajc tyrana i w tym kierunku popycha swoje losy. ycie wewntrzne tak go pochono, e nie sta go na dziaanie. Niezdolny y jak inni ludzi, bez celu wielkiego, bez uwiadomienia sobie wartoci wasnego ycia10. Ma waciwe Hamletowi pragnienie oceniania wiata i kreowania go wedug prawdy, ktr wyznaje (scena w podziemiach
5 6

D. Siwicka, Historia i ironia [w:] Romantyzm 1822-1863, Warszawa 1995, s. 118-119. J. Kleiner, Juliusz Sowacki. Dzieje twrczoci tom II, Warszawa 1923, s. 60. 7 Tame,, s.47 8 J. Skuczyski, Rozwj dramatu historycznego Sowackiego [w:] Odmiany form dramatycznych w okresie romantyzmu, Toru 1993, s. 122-123. 9 J. Kelera, Miy powrt do wieszcza [w:] Pojedynki o teatr, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1969, s. 51. 10 J. Kleiner, Juliusz Sowacki. Dzieje twrczoci tom I, Warszawa 1923, s. 234.

katedry), pytajc jednoczenie, na wzr duskiego ksicia: y? Alboli nie y?11 (po nieudanym samobjstwie ruszajc w wiat w poszukiwaniu czynu) i popadajc w szalestwo. Zgodnie z diagnoz Brzozowskiego, poczynaniami Kordiana kieruje ch ingerencji w Histori realizujca si ponad rzeczywistoci, na poziomie teatru imaginacji za realne czyny bohatera poddaj si prawidom Historii. Kordian i Szczsny s typami duskiego ksicia, s jego romantycznymi inkarnacjami. Obydwaj bowiem staj przed Histori niby przed widzem, ktry osdzi ich po zakoczeniu spektaklu i ycia. Szczsny stoi na rozdrou Historii, na scenie dziejw zupenie bezradny, sparaliowany manichejskim przewiadczeniem, e wszelkie dziaania, jakie podejmie, przynios zgubny skutek. Przewag Kordiana jest to, e sam buduje swoj legend i zdobywa akceptacj ludu bdcego wiadkiem jego karkoomnego skoku przez bagnety widowni, od ktrej werdyktu zaley historyczna ocena roli Kordiana i ktra dziki widowisku na placu potwierdzi, i jest on bohaterem12. Chodzi o postaw aktywnoci historycznej, ktra wychodzc z modelu walecznoci (odwagi, dobrej oceny sytuacji) przez ekstrapolacj stosuje te cechy do kadej moliwej aktywnoci spoecznej i politycznej13. Skok Kordiana jest jednak ucieczk z jednej romantycznej, mesjanistycznej fikcji w inn tym razem mitologiczn. Wyspiaski ogromn wag przywizywa do tworzenia teatru bdcego lustrem odbijajcym rzeczywisto iluzj i jednoczenie komentarzem do wiata realnego. Chcia zbudowa teatr prawd goszcy, teatr pod opiek tych prawd i tych sdw, ktrymi kieruje Boa rka. Taki mia by teatr Szekspira14. W tym kontekcie nawiza do elbietaskiego dramatu w swoim Wyzwoleniu. Przede wszystkim, powtrzy w swojej sztuce model puapki na myszy, czyli teatru w teatrze akcja bowiem, jak gosi uwaga na pocztku dramatu, dzieje si na scenie teatru krakowskiego. Jan Kott charakteryzuje jego pogldy nastpujco: scena na scenie zmusza do zerwania z iluzjonizmem, z naturalistyczn teori czwartej ciany, scena na scenie teatralizowaa teatr, zmuszaa aktora, aby przedstawia, eby gra nie rzeczywist posta, ale wanie aktora.(...) teatr w teatrze to teatr pokazany od strony kulis, to przedstawienie ogldane z tamtej strony. (...) Teatr w teatrze to dla Wyspiaskiego bya nie tylko nowa estetyka, to bya rwnie ideologia. Scena na scenie to przecie anty-teatr. Scena na scenie to przecie rozprawa, dyskusja i parodia. Wyspiaski zmaga si z legendami romantyzmu, z wieszcz poezj, ktra wypieraa ycie i wiecia jak prchno. Ale mitom i poezji, ktre stay si namiastk ycia, mg przeciwstawi tylko inn legend, inn scen, inny teatr. Wanie scen w scenie, teatr w teatrze, anty-teatr15. lad teatru w teatrze nie wskazuje jednoznacznie na proweniencj hamletowsk, lecz Wyzwolenie zawiera wiele innych jeszcze nawiza do Hamleta. Posta Starego Aktora zwraca si
11 12

J. Sowacki, Kordian [w:] Dramaty wybr tom I, Warszawa 1976, s. 33. por. M. Masowski, Gest, symbol i rytuay polskiego teatru romantycznego, Warszawa 1998, s. 158. 13 Tame, s. 143. 14 S. Wyspiaski, Hamlet, s. 46. 15 J. Kott, Hamlet poowy wieku [w:] Szekspir wspczesny, Krakw 1990, s. 390-391.

do Konrada: Dobranoc, mj ksi16, zdaniem Horacego czuwajcego przy umierajcym ksiciu. Sowa te padaj, gdy teatr pustoszeje po wieczornej prbie, a postacie dramatu przestaj istnie. W akcie III Reyser zwraca si do Konrada: Na flecie gra nie umiem... 17, parafraz sw, ktre pady podczas rozmowy Hamleta z Rozenkrancem i Gildensternem (akt III, scena druga). Dialog ten koczy sarkastyczna uwaga ksicia: Chciaby gra na mnie, wmawiasz sobie, e znasz mj mechanizm? Chciaby wyrwa ze mnie rdze mej tajemnicy, wycisn ze mnie ca skal tonw, od najniszej nuty a do dyszkantu (...) czy sdzisz, e na mnie atwiej zagra ni na flecie?18 Sowa Reysera wiadcz o niezrozumieniu hamletycznej natury Konrada, ktra nie poddaje si zewntrznej reyserii, pozostajc enigmatyczn i nieuporzdkowan. Stary Aktor z Wyzwolenia gra w modoci Hamleta. Jego ojciec zgin w powstaniu styczniowym, a historia zapomniaa o jego powiceniu, podczas gdy Aktor zdoby saw za swoje kreacje aktorskie. Teraz wspomina z gorycz: mj ojciec by bohater, a ja to jestem nic. W bazestwie dzie udanych, w komedii wiecznej prb, ja si rumieni, wstydz 19. Stary Aktor jest Hamletem, ktry we wasnym mniemaniu nie dokona niczego wielkiego, gdy nie zdoby si na czyn. Konrad Nowy Hamlet chce zreformowa, stworzy nowy teatr, by okaza na scenie prawd wspczesnym mu Polakom, skrywajcym si pod maskami faszu. Wygasza kwesti: Sceniczne widowisko patrzaj si, Horacy: wieszli, dla kogo teatr?: puapka na myszy. Oni sami si wska: nikczemni i podli. Sumienie gry ich bdzie, rumieniec ich zdradzi. Radujmy si, Horacy!20. Czynem Konrada i Hamleta bdzie wskazanie prawdy. Wspbrzmi to z uwagami Wyspiaskiego zawartymi w jego studium: Taki niech kady bdzie, jaki jest, i taki niech zostanie, z udawaniem, faszem, zbrodni, obud, mask, ktr przywdziewa. Maska ta, wczeniej czy pniej, spadnie zostanie tylko kociec nagi. Ze wszystkich jednakowo 21 nie ma jednak u Wyspiaskiego napitnowania. Raczej fascynacja rzeczywistoci najniszej rangi i teatrem mierci i ciekawo wobec bez-foremnoci. Podmiot. Brzozowski sformuowa w opozycji do romantycznej mentalnoci, ktr charakteryzowa jako wspczesn sobie europejsk postulat: zapanowa nad yciem, sta si swobodnymi, moemy jedynie przez zrozumienie i opanowanie tych si, ktre stworzyy nasz psychik. Idzie o cakowite przeniknicie si t myl, e historya nie jest czem, co stoi na zewntrz nas, wzgldem czego moemy zajmowa dowolne stanowisko. (...) Czowiek musi zawadn tak yciem, aby nie byo w nim, w jego wasnej duszy nic prcz tego, co on sam wiadomie zamierzy
16 17

S. Wyspiaski, Wyzwolenie [w:] Dramaty tom II, Krakw 1970, s. 175. Tame, s. 183. 18 W. Szekspir, Hamlet [w:] Dziea dramatyczne tom V, Warszawa 1980, s. 105-106. 19 S. Wyspiaski, Wyzwolenie, s. 177. 20 Tame, s. 175. 21 S. Wyspiaski, Hamlet, s. 105.

i stworzy. (...) Samo przez si nasze ja, jako forma psychiki, jest bezsilne. Istnieje, o ile jest utrzymywane na gruncie pracy.22 Fundament nasz i sklepienie nasze w nas tylko przebywaj, nie ma ich poza nami, sparafrazowa na koniec artykuu Kanta. W przekadzie tym jest element polemiki, ustanawiajcy swoisty holistyczny solipsyzm, ktry skupia pocztki wektorw wszystkich si w centrum podmiotu. U Swinarskiego, teatr Aktorw w Hamlecie ma by wykadem na temat manipulowania sztuk w imi celw przeciwnych sztuce (...) [ma] pokaza, co manipulujcy i paccy moe ze sztuk zrobi.23 Swinarski dostrzega te w ksiciu duskim posta, ktra samodzielnie i precyzyjnie tworzy swj wasny mit jako moliwo pozostawienia swojej sytuacji otwartej nawet w obliczu miertelnego zamknicia. A zatem mona by powiedzie, e bohaterem tej sztuki jest (...) historia. Hamlet usiuje zdemitologizowa w Klaudiuszu ch wadzy i mitologizuje j w sobie. Ale Hamlet wygrywa przez mier.24 mier Hamleta jest wynikiem wyroku, jaki sam wyda. Umierajcy Hamlet strzee jeszcze swojego mitu, wydajc Horacemu ostatnie instrukcje: ponie trudy oddychania duej w zepsutej atmosferze tego wiata dla objanieni moich dziejw (...) powiedz mu to i opowiedz, co poprzedzio. Reszta jest milczeniem.25 Aktor i widz s twrcami i rdami mitu rozumianego jako droga w poszukiwaniu sensu.26 Znaczenie takiego mitu polega na uosobowieniu spoecznego ideau, wartoci kulturowych i wizi konstytuujcej grup, (...) [w micie] zostaje uznana i zinterpretowana przeszo, zasymilowany kulturowo historyczny czas (...) [bohater] poprzez swoje walki i dziaania nawet poprzez wasn mier burzc ustalony porzdek zdobywa si, ktra ley w stworzeniu obrazu ukazujcego wsplnocie jej wasne siy.27 Hamlet nie istnieje tylko tu i teraz, jako moralna sytuacja odzwierciedla swoj kondycj w zarysowanym mitem obrazie wiata: bo skoro wiat jest niepewny i relatywny, wszystko jest dwuznaczne, wymyka si zarwno interpretacji, jak i czynowi, i skoro realizacja, czyli wydobycie w rzeczywistoci jawi si jako klska, naley narzuci siebie wiatu. Oczywicie nie jest to moliwe w rzeczywistoci, e tak powiem, realnej, ale jest moliwe w fikcji, w micie28, mwi Krystian Lupa, asystent Swinarskiego podczas prac nad Hamletem. W scenie cmentarnej rozwaanie ksicia nad czaszkami dotyczy (...) mitu. (...) Hamlet utwierdza si w tym, e po czowieku zostaje przede wszystkim to, co przeniosa ludzka pami, a szcztki materialne, to, co trzyma w rku, s

22 23

S. Brzozowski, Nasze ja i historia, s. 8, 10, 11.

Rozmowa z S. Radwanem [w:] J. Opalski, Rozmowy o Konradzie Swinarskim i Hamlecie, Krakw 1988, s. 17. 24 E. Morawiec, rozmowa z Konradem Swinarskim, Magazyn Kulturalny nr 2 1975 [za:] M. Prussak, Wstp [w:] S. Wyspiaski, Hamlet, s.LXXXIII. 25 W. Szekspir, Hamlet, s. 186-187. 26 Por. M. Masowski, Gest, symbol i rytuay polskiego teatru romantycznego, s. 16. 27 Tame. 28 Rozmowa z K. Lup [w:] J. Opalski, Rozmowy o Konradzie Swinarskim i Hamlecie, s. 56.

niczym29, ich referencjalno jest bowiem jednoznacznie okrelona materi i nazwiskiem, za opowie kierowana do Horacego w scenie nastpnej suy kolejnej fali autorefleksji. Monologi Hamleta s spowiedzi jakby foucaultowska kontrol nad podmiotem zachodzc poprzez mow. S nagonieniem podskrrnych myli ksicia, analiz rzeczywistoci zewntrznej i wewntrznej czynion na gos, dziki czemu uwidacznia si proces odkrywania sensu i formuowania wnioskw. Hamlet sam nie hamletyzuje tylko myli. Myl jego ma cel. Celem jest rozwj30, pisze Wyspiaski. Ksi w tym ujciu szuka drogi do prawd uniwersalnych, szuka konstrukcji podtrzymujcej wiat i przekadni Wielkiego Mechanizmu. Jest racjonalist, chce zrozumie, by mc wybi si ponad dwr, by udowodni swoje prawo do sdzenia, otrzyma rzd dusz. Ten Hamlet nie boi si czynu, ale do niego dorasta. To posta Ducha, figura ojca i alegoria tradycji w ogle jest scenariuszem i rolami, jak pisa Jan Kott.31 Duch chce podyktowa reakcje i zachowania, narzuci schemat sytuacji. Hamlet nie jest tylko nastpc tronu, ktry prbuje pomci si za zamordowanie ojca. Sytuacja nie okrela Hamleta, w kadym razie nie okrela go jednoznacznie. Sytuacja jest mu narzucona. Hamlet przyjmuje t sytuacj, ale jednoczenie przeciwko niej si burzy. Przyjmuje rol, ale sam jest poza rol. Jest kim innym ni jego rola. Przerasta j.32 Syn nie gra jednak roli, jak przydzieli mu ojciec, gdy adna rola nie ley w jego naturze. Jedyny jego ruch wywodzi si z impulsw wewntrznych, odruchw dcych do zbilansowania zamknitego ukadu si i w jego wyniku Hamlet wymierza sprawiedliwo Klaudiuszowi. Erving Goffman zrekonstruowa porzdek interakcyjny (siatka jawnych i ukrytych regulacji interakcji midzyludzkich zachodzcych w sytuacjach, spotkaniach itd) przy pomocy modelu dramaturgicznego.33 Rnicuje i pluralizuje w zalenoci od danego kontekstu wprowadzone przez Floriana Znanieckiego pojcie roli spoecznej. W terminologii Goffmana, kady z aktorw rnicuje swoj ja (tosamo i odrbno zbudowane dziki interakcjom) na fasad (czyli dekoracj, powierzchowno i sposb bycia) oraz kulisy (oceniajce skuteczno fasady). Kulisom raczej ni fasadzie jest przypisana obecno umysu procesu mylenia i rozwaania alternatywnych moliwoci dziaania dziki tzw. prbom generalnym w wyobrani. Umys w swej mylowej niedookrelonoci posiada jednak zdolno sdu: Idzie w tragedii (...) o to, czy czowiek ma prawo z punktu widzenia ideau wiat sdzi, potpia za niezgodno ze swoim widzeniem. Zagadnienie Hamleta jest zagadnieniem moralnoci. (...) Czowiek ma prawo mci niezgodno wiata z wasnym sdem, jako krzywd wasn, gdy tym spenia tylko prawo wasnego ycia (...), wchodzi wraz z ca sw moralnoci w zakres wiata.34
29 30

rozmowa z J. Radziwiowiczem [w:] J. Opalski, Rozmowy o Konradzie Swinarskim i Hamlecie, s. 227. S. Wyspiaski, Hamlet, s. 140. 31 Por. J. Kott, Hamlet poowy wieku, s. 93-94. 32 Tame, s. 91.
33 34

E. Goffman, Czowiek w teatrze ycia codziennego, wyd. Aletheia, Warszawa 2008.

S. Brzozowski, Stanisaw Wyspiaski o Hamlecie, Krytyka 1905 [za:] A. urowski: Szekspir w cieniu gwiazd, Gdask 2000, s. 491-492.

Krzywda Hamleta jest niczym innym, jak pytaniem o determinacj: o istnienie w rzeczywistoci si, jakie skadaj si na jego pd i kierunek. Poniewa za Hamlet jest pusty, jego moralno jest zbiorem si i zasad potencjalnych, pre-dyspozycji w stadium znieruchomienia skonstruowanych na podstawie sdu ogldu panoptycznego, tragedii moliwych i niezaistniaych. Pierwszy Hamlet Andrzeja Wajdy opisywany jest nastpujco: Hamlet (...) sta si sdzi. To on tropi, szantauje Krla, zrywa mask pozorw z twarzy matki, jego ofiary wij si pod jego przenikliwym spojrzeniem. (...) [Hamlet] podsuwa swoim ofiarom lustra, obserwuje ich zaamywanie si, uderza nieomylnie w najczulsze miejsca, rozdrapuje rany, (...) Oczywicie to okruciestwo, ta nieludzko jest te jedn z masek, pozorem.35 Hamlet gra rol sdziego lub te osdzanie innych jest wpisane w jego ycie, w jego powoanie. Wyspiaski twierdzi, e Hamlet jest prawd, wic czyta kamstwo z lic i sdzi. Szekspir ma ten dar [odkrywania wntrza ludzi] i aktorw stawia w roli sdziw.36 Sdzia stoi poza dylematem dziaania rozwaajc zaistniae i moliwe scenariusze. Hamlet zdaje si dy do wiedzy obiektywnej, absolutnej o mieszkacach Elsynoru, zbiera dowody i doprowadzi chce do zapadnicia sprawiedliwego wyroku, ktrego sam Hamlet ma by wykonawc poniewa zdaje si widzie, jak powinna wyglda idealna rzeczywisto i pragnie nakoni ludzi do przyjcia swojej prawdy. Prbuje zmusi dwr do odrzucenia maski obudy i faszu. Widownia utosamia si z dworem, dlatego oywiajce, poruszajce dziaanie Hamleta wobec postaci duskiego dworu rozszerza si na dziaanie wobec widowni. Stanie si skuteczniejsze jak si zdaje kiedy dowiadczenie mierzenia si z yciem, ktrego jestemy wiadkami i uczestnikami, odniesiemy do siebie, do swojego ycia.37 Schemat teatru w teatrze powtarza si - relacje pomidzy Hamletem a Elsynorem s odbiciem relacji pomidzy aktorem a rzeczywistoci, ktr ten oceniajc przedstawia. Dla Wajdy waniejszy (...) jest w tej wizji moment nie tylko stwarzania siebie, wizja czowieka rosncego duchem, akt kreacji i autokreacji, ale te denie do wsptworzenia rosncej duchem ludzkiej wsplnoty, do stymulacji dziaania uzdrawiajcego czas.38 Teatr staje si (...) nie tylko miejscem kreacji sztuki, ale miejscem ycia aktorw, o ktrym mwi tutaj sowami Szekspira wprost, niemal bezporednio, do dzisiejszej widowni.39 Aktor komentuje i osdza ludzi zapeniajcych widowni i zajmujc stanowisko w sytuacjach scenicznych, wyrokuje o wiecie realnym. I oto urasta scena i sala widzw teatrum do sali sdowej gdzie sztuka, dramat, artyzm sdzi i takie bierze nuty e jak na wd sumienia na wierzch wydobywa.40

35

K. Eberhardt, Hamlet Andrzeja Wajdy [w:] Film 1960 nr 36 [za:] J. Walaszek, Hamlet na scenie Teatru Wybrzee, Gdask 1960 [w:] Teatr Wajdy, Krakw 2003, s. 336. 36 S. Wyspiaski, Hamlet, s. 20. 37 J. Walaszek, Mierzy si z Hamletem [w:] Teatr Wajdy, s. 389. 38 Tame, s. 386. 39 J. Walaszek, Hamlet w starym Teatrze, Krakw 1981 [w:] Teatr Wajdy, s. 355. 40 S. Wyspiaski, Hamlet, s. 47.

Rola. Hamlet jest teatrem41 tak odpowied na rozpoczynajce ten artyku pytanie proponuje Jan Kott. Odnoszc si do dramatu Szekspira, rozpozna w nim nie tylko metafor caego scenicznego urzdzenia, ktre apie myszy w puapk, ukazujc im to, czego pragn ale zaoenia kondycji egzystencjalnej zoonej ze scenariusza i rl. Analizujc dramat, okreli warunki determinacji postaci: historyczne, polityczne, spoeczne; nazwa je Wielkim Mechanizmem. Mona by nazwa ten model interpretacji mianem strukturalnego, i nawet jeli Hamlet dystansuje si od niego to tkwi w nim bez szans na uwolnienie. Kott pyta: Czym jest sam scenariusz? Mechanizmem historii, losem, dol ludzk? Niewtpliwie jednym, drugim i trzecim, zalenie od tego, jak gboko chcemy pojmowa Hamleta. Hamlet jest dramatem narzuconych sytuacji. I w tym jest wanie klucz do jego nowoczesnego rozumienia.42 Sowa te umiejscawiaj orodek sytuacji w osobie Ducha, jako spucizny i dziedzictwa, tradycji determinujcej okrelone zachowania. Kott mia dobr intuicj, kierujc rozumienie Hamleta w wymiar spoeczny i historyczny jednake ujcie dramatu w model sztywnych, homogenicznych i przeamujcych jedna drug struktur jest dokadnym przeciwiestwem definicji sytuacji, jak przyjmujemy. Esencj definicji rozumianej na wzr Thomasa jest bowiem wejciowa dynamika okolicznoci i pluralizm jednoczesnych perspektyw, pozwalajce na zmienno, ambiwalencj i paradoksalno wspistniejce w obrbie sytuacji, pki nie zostanie ona do koca zdefiniowana. Impulsem, ktry skoni Wyspiaskiego do napisania Hamleta, bya rozmowa z Kazimierzem Kamiskim, aktorem, o przygotowaniu roli Hamleta. Obserwacja aktora i roli, do ktrej si przygotowuje jeszcze nieuformowanych, nieoddzielonych od ycia poza teatrem, krcych pomidzy progiem teatru a progiem sceny w przestrzeni kulis i garderb, gdzie wszelkie prby moliwych rozwiza odgrywaj si na polu sceny imaginowanej, znanej z autopsji lub relacji i, porednio tylko, z obserwacji czynionej z pozycji widza. Wyspiaski dedykuje swoje studium aktorom. Odczytuje dramat Szekspira tak, jakby by manifestem nowego aktorstwa, uywa go do wasnej batalii o nowego aktora dla teatru ogromnego. W tej interpretacji, angielski dramatopisarz ukazuje targan tymi samymi, co Hamlet, rozterkami sytuacj wspczesnego sobie teatru wyrastajcego z redniowiecznych egzaltowanych fars i zawych tragedii ze wszystkimi jego waciwociami i nawyknieniami, niby artystycznymi a ktre ju w szablony przeszy, z typami starego teatru, czarnymi charakterami, krlami i krlowymi, tragiczn patetycznoci, historyczno-patetyczno-komicznym liryzmem, w ktry ci ludzie jeszcze wierz i nad nim do ez wspczuj a on jest tylko faszywym alarmem

41 42

J. Kott, Hamlet poowy wieku, s. 93. Tame, s. 90.

udaniem!43. Ale take teatru, ktry czuje potrzeb cznoci z tradycj przy jednoczesnym gbokim sprzeciwie wobec formy, jak tradycja przybiera pisze Wyspiaski, [Szekspir] przez kompromis dla tradycji i pikna teatru i sztuki przyj Ducha.44 Zabieg ten unaocznia Stanisaw Wyspiaski w swoim stadium. Poddajc analizie cao dramatu, rozcina go precyzyjnie na dwie warstwy: starsz, pochodzc z zaadaptowanej przez Szekspira sztuki zwanej pre-Hamletem oraz nowsz, stworzon przez dramatopisarza. Wyspiaski odkrywa i wskazuje obie warstwy w przebiegu akcji i konstrukcji postaci dramatu, wykazujc jednoczenie, e twrca dramatu ma wiadomo ewolucji, jak przeprowadzi, o czym wiadczy fakt, e sam wytyka i kpi z motyww, ktre zostay przez niego przetworzone i uszlachetnione. Udowadnia wic Wyspiaski, e Laertes jest patetycznym i pyszakowatym Hamletem z dawnych jarmarcznych przedstawie, ktrego rac sztucznoci rozpacz po stracie siostry Hamlet brzydzi si i pogardza: Laertes jest dla Wyspiaskiego redniowiecznym Hamletem, ktry dors tylko do osobistej zemsty. Jest znieksztaconym pierwotnym obliczem Hamleta, jest Hamletem bez jego wielkoci i moralnej prawdy.45 W dalszej czci dramatu ksi mwi o Laertesie: W obrazie bowiem jego losu widz wierne odbicie mojej wasnej doli. Ceni go bardzo.46 Konfrontacja na cmentarzu podczas pogrzebu Ofelii staa si okazj do spojrzenia Hamleta w swj wasny obraz jakby we wasn przeszo. Ksi, parodiujc al Laertesa, tym samym wrci do wizji postaci Hamleta utrwalonej w wiadomoci wczesnych widzw teatru elebitaskiego, pokazujc w osobie brata Ofelii na swoj przeszo, mwic jakby: Byem taki sztuczny, groteskowy i tragiczny. Teraz jestem prawdziwy. Podobnie z ojcem Laertesa: Poloniusz wprowadza na scen tonacj buffo. (...) Jest nieodparcie mieszny. (...) Teatr Poloniusza (zreszt w swoim rodzaju wietny) jest teatrem, ktry Hamlet kae odrzuci. Jest teatrem udawania, kamstwa, gry nastawionej na szybki, tani poklask.47 Aktor zajmuje w dramacie Szekspira miejsce szczeglne. Sam Hamlet jest aktorem i traktuje aktorw jak przyjaci. Ceni sobie ich towarzystwo i ich teatr, gdy znajduje tam prawd, ktrej nie widzi w otaczajcym go Elsynorze, kiedy albowiem cay obyczaj familijny i powszednia jego rzeczywisto brudn stay si mask, wtedy maska-teatru zmienia si tylko w rzeczywisto nieskoczenie godniejsz wyboru i pierwszestwa. Przeja nawet si akcji i jakoby prawd staa si.48 Ksi duski wykada Aktorowi o sensie jego zawodu z pozycji znawcy, teoretyka i praktyka aktorstwa z pozycji samego Szekspira:
43 44

S. Wyspiaski, Hamlet, s. 42. Tame, s. 24. 45 J. Kott, Hamlet poowy wieku, s. 396. 46 W. Szekspir, Hamlet, s. 172. 47 J. Walaszek, Hamlet IV za kulisami Starego Teatru, Krakw 1989 [w:] Teatr Wajdy, s. 307-308. 48 C.K. Norwid, Pisma wszystkie tom VI [za:] J. Trznadel, Polski Hamlet, Warszawa 1995, s. 151.

Prosz ci, wyrecytuj ten kawaek tak, jak ja ci go przeprowadziem, gadko, bez wysilenia. Ale jeli masz wrzeszcze, tak jak to czyni niektrzy aktorowie, to niech lepiej moje wiersze deklamuje miejski pachoek (...) Zastosuj akcj do sw, a sowa do akcji, majc to przede wszystkim na wzgldzie, aby nie przekroczy granic natury; wszystko bowiem, co przesadzone, przeciwne jest zamiarowi teatru.(...) Idcie i bdcie w pogotowiu.49 Hamlet poucza Aktorw, stajc si tym samym reyserem spektaklu przygotowywanego do wystawienia przed dworem. Hamlet uczy Aktora, poniewa Szekspir chce uczy aktorw. Wyspiaski rozwija ten wtek: I aktora, i autora obchodzia tragedia, dramat ich obchodzi, los ludzi, los ludzi, i to tych ludzi, o ktrych mwia tragedia. Ludzie ci (...) stawali si ywi i mieli woln wol. Ich wola bya wszystkim. Scena suya, aby ich pokaza. Do tego jest scena.50 Cakowicie zgadza si z postulatami Hamleta-Szekspira, zauwaajc jednoczenie dwie odmienne relacje, jakie mog wystpi midzy aktorem i rol: Czyli to yciem tych [aktorw] krlowie yli? Czy ci skazani na krlw niewol?51 W tym niepozornym zdaniu mieci si zapowied dwch XXwiecznych teorii aktorstwa: brechtowskiego dystansu oraz stanisawowskiego przeywania. Poeta modopolski podkrela te, e aktor jest niezaleny od roli, ktr odgrywa: to nie s bazny (...) lecz ludzie ktrych na to powoano, by biorc na si mask i udanie, mwili prawdy wiecznej przykazanie,52 stwierdzajc tym samym, e aktor jest czowiekiem, ktrego prawda tkwi nie w fasadzie jednej roli, ale w prbowaniu na scenie i w kulisach kolejnych rl i dekoracji. Andrzej Wajda realizowa Hamleta cztery razy. Ju sam akt powtrzenia jest melancholicznie znaczcy, cho za kadym razem odbywa si w zupenie innej przestrzeni scenicznej i przy innym ujciu tytuowego bohatera: raz na scenie elbietaskiej, raz na pudekowej, raz w odkrytych dla tego dramatu krugankach Wawelu, raz w kocu ostatni w teatralnej garderobie. Opis Joanny Walaszek tego spektaklu bliski jest sytuacyjnoci postaci Hamleta: Wajda i Teresa Budzisz-Krzyanowska [aktorka grajca Hamleta, przyp. D.B.] pozwalaj, by Hamlet zdumiewa tajemnic swojego istnienia, ktre daleko przekracza moliwoci istnienia jednostkowego, skupia w sobie ycie wielu, w bardzo wielu jego przejawach. W tym tkwi jedna z tajemnic postaci i jej wiekowej ywotnoci. Tak penym, intensywnym, bogatym yciem moe y tylko artysta, aktor na scenie.53 Zamknicie i podsumowanie dowiadcze pochodzcych z tych trzech inscenizacji umieci Wajda w czwarty przedstawieniu Hamleta, zrealizowanym na deskach Teatru Starego w Krakowie w 1989 roku. Reyser postawi tez: Hamlet bardziej jest dzi dzieem teatru ni smutn histori ksicia Hamleta (...) Ja wybieram: Hamlet aktor, miejsce scena.54 Jest to jednak stwierdzenie
49 50

W. Szekspir, Hamlet, s. 89, 90, 91. S. Wyspiaski, Hamlet, s. 9. 51 W. Szekspir, Hamlet, s. 33. 52 Tame,s. 38. 53 J. Walaszek, Hamlet IV za kulisami Starego Teatru, s. 318. 54 Notatka z Archiwum Wajdy [za:] J. Walaszek, Droga do Hamleta IV, 1982 [w:] Teatr Wajdy, s.367

diametralnie odmienne od diagnozy Kotta. Akcja Hamleta zostaa umieszczona na scenie teatru, widowni wpuszczono do specjalnie stworzonej do celw spektaklu garderoby aktorw, by da widzom moliwo zobaczenia zza kulis tragedii duskiego ksicia tak, jak proponowa Wyspiaski. Hamlet zrosta utosamiony z aktorem, tworzc posta Hamleta-aktorki, kreowanej przez Teres Budzisz-Krzyanowsk. Zabieg ten mia kolosalne znaczenie dla ukazania wieloznacznoci postaci Hamleta. Zmaganie si z rnorakimi rolami jest wpisane w natur aktora, a rola Hamleta wymaga, by ow wieloznaczno i bogactwo postaci zawrze na przestrzeni jednej roli. Stanowi wymarzon moliwo do ukazania caego bogactwa aktorskich umiejtnoci dlatego rola Hamleta uznawana jest za najwiksz rol teatraln. Hamlet jest aktorem, uywa wszelkiego rodzaju rodkw, ktre mog w danym momencie poruszy wyobrani, uczucia, sumienie protagonisty aktora. I widowni. Wszelkie postaci widzimy tak, jak artystk-Hamleta, widzimy w nich aktorw ujawniajcych w grze, w dziaaniu scenicznym prawd ycia postaci. Wasne ycie, obrazowane i stwarzane w grze, a nie charakter, osobowo czy pe s tutaj wane.55 Dwoisto wszystkich postaci, bdcych jednoczenie aktorami i odtwarzanymi przez nich bohaterami, stanowia o wyjtkowoci wajdowskiej inscenizacji. Przez wikszo spektaklu widzowie przygldali si Hamletowi w zaciszu jego komnat i myli, a waciwie Hamletowi-Aktorce, kryjcej si w swojej garderobie przed wyjciem na scen i konfrontacj ze znienawidzon rzeczywistoci sceniczn. Gr Budzisz-Krzyanowskiej opisuje Joanna Walaszak: ona niczego nie udaje. Take tego, e jest Hamletem. Nawet nie prbuje naladowa mskich gestw, cudzych zachowa. Jest wraliw artystk, ktra tworzy na scenie ycie postaci. Jej reakcje wydaj si rwnie naturalne i prawdziwe, jak jej uczucia. Sytuacja, w ktrej Hamlet podlega krlowi, artysta podlega marnemu komediantowi, budzi gboki opr(...) Ten teatr i Dania jest chory, rzdzi si absurdalnymi, odwracajcymi podany porzdek rzeczy, prawami.56 Aktorka chce jak najpeniej odda osobowo Hamleta ksicia, ktry stara si by jak najlepszym aktorem. Walka wewntrzna duskiego nastpcy tronu znajduje swoje odbicie w zmaganiu si Budzisz-Krzyanowskiej z rol: Aktorka nie czuje si dobrze w roli Hamleta. Prbuje naladowa jego dziaanie, jego sposb bycia w swojej twrczoci. Wanie prbuje, ujawniajc ca trudno tego zadania. (...) Postpowanie Hamleta nie zawsze jest jej bliskie. Ma dla niej podobny ciar jak zadanie dane Hamletowi. (...) wolaaby wygrywa tylko tony afirmujce pikno ycia (...) Jako Hamlet musi niekiedy dziaa brutalnie, uywajc rodkw wyrazu wyranie sobie obcych gwatownych gestw, ostrych ruchw, gosu wzniesionego do krzyku. (...) Jej odniesienie do ycia, do sztuki aktorskiej nie jest identyczne z tym, jakie wyznacza jej dziaanie Hamleta. Wszystko to buduje podskrne napicia gry, wzmaga dramatyzm roli czy te zmaga aktorki z rol Hamleta, ktrych jestemy wiadkami. Czyni dojmujcym i bliskim dowiadczenie zmaga samego bohatera.57
55

J. Walaszek, Hamlet IV za kulisami Starego Teatru, s. 308. Tame, s. 303. 57 Tame, s. 317.
56

Tym samym tumaczy wszystkie zachowania Hamleta i jego niekonsekwencje, nadajc im nowy sens transponujc jego psychomachi na prawd pracy aktora. Przybycie grupy aktorw stanowi kolejne zafalowanie i tak nieostrej granicy dzielcej teatr od wiata. Aktorzy przychodz do teatru z tej samej co my, widzowie, rzeczywistoci, teatr jest miejscem ich pracy, ich ycia, ale jest miejscem, ktre przynaley do tego samego wiata, w ktrym i my yjemy. Aktorzy s tacy jak my, s jednymi z nas.58 Zdaje si, e to nie Aktorzy, ale po prostu aktorzy, bowiem wystpujc we wasnym teatrze, we wasnej garderobie, nie przestali by sob i mwi o swoich prywatnych problemach. Znamienne jest zakoczenie Hamleta IV Wajdy. Oto Hamlet-Aktorka zaczyna opada z si, wycieczona faszem, ktrym jest otoczona. Ten teatr jest chory, wic jego dusza Hamlet take cierpi. Ksi kadzie si na sofie czy kanapie, czuwa przy nim Horacy. Po scenie mierci Hamleta aktorka wstaje i wychodzi koczy ycie postaci, a tym samym koczy si jej rola w spektaklu. W garderobie pojawia si Jerzy Radziwiowicz: wchodzi za parawan i wychodzi stamtd w stroju Hamleta. Jestemy wiadkami mierci jako dosownego rytuau przejcia. Hamlet, nasz drogi brat, zmar nie tak dawno59, dochodz do widowni ponownie wypowiedziane ze sceny sowa krla. Rola Hamleta przesza na kogo innego, pozostaa wiecznie ywa, cho nowy odtwrca roli ksicia nada swojej postaci zupenie inny rys. Widzowie doznaj kruchoci ycia ludzkiego i jednoczenie niemiertelnoci roli Hamleta, ycia postaci scenicznej, mitu stworzonego przez ksicia i interpretowanego na nowo w kadym kolejnym przedstawieniu dramatu Szekspira. Hamlet jest aktorem, teatr jest jego ywioem, chce tworzy, gra.60 ycie i twrczo Hamleta i aktora nabieraj w tej chwili znaczenia historycznego i staj si inspiracj dla kolejnych przedstawie. Sytuacja. Obydwa zarysowane przez Brzozowskiego typy podmiotu, przez sam fakt jasnej definicji i opozycyjnego rozgraniczenia, oraz koncepcja zdefiniowanych rl bd kontrastem dla zarysowanej przez Wyspiaskiego Sytuacji-Hamleta. Hamlet mwi bowiem sowami Lenartowicza: postradaem duszy spokojno i bez mioci wpadam w mylenia ostatecznoci.61 Konstruuje i odkada kolejne modele ideaw ktre mog sta si w kadej z konkretyzacji sytuacji do konkretnej inscenizacji mniej lub bardziej funkcjonalne. Nie ma w Hamlecie pknicia konfliktu, na linii ktrego oddzielayby si w nim od siebie Goffmanowskie fasada i kulisy. Nikomu nigdy nie udaje si mwi Hamletem to ksi przypina otoczeniu gby. Nie wyksztaci w sobie jani odzwierciedlonej, Hamlet bowiem w nikim si nie
58 59

J. Walaszek, Hamlet IV za kulisami Starego Teatru, Krakw, s. 314. Tame, Hamlet w tumaczeniu S. Baraczaka, s. 325. 60 Tame, s. 313. 61 T. Lenartowicz, Pierwsze przedstawienie Hamleta [za:] Stanisaw Helsztyski, Szekspir w Polsce: Wybr polskich wierszy inspirowanych twrczoci Szekspira [w:] William Szekspir, Dziea dramatyczne tom V, Warszawa 1980, s. 1154.

przeglda. Hamleta konstytuuje prba, kulisy, teatr, choroba i cmentarz, czyli sytuacje okalajce: przedwstpne, poboczne, graniczne, marginalne, terminalne. Hamlet nigdy nie charakteryzuje si przez dziaanie, ale przez gotowanie si, badanie sowem, krenie wok, przymierzanie si do, zamierzanie na. Komunikacja sowna, symboliczna, stanowia dla Georga Mead'a podstawowy rodek oddzielenia si czowieka od zwierzco-materialnego wiata; w takim ujciu, funkcjonuje ona jako orodek wyodrbnienia tosamoci oraz motor dziaa midzyludzkich i przemian wiadomoci dzielonej spoecznie. Hamlet Szekspira istnieje poprzez wypowiedziane sowo, jednak Hamlet Wyspiaskiego funkcjonuje zupenie inaczej: wymyka si przed wykrojeniem z niego ja przedmiotowego i podmiotowego, poniewa jego osoba i sowa przenikaj i odbijaj si w analizie Wyspiaskiego we wszystkich niemal postaciach szekspirowskiego dramatu. Nie ma jasno zdefiniowanego innego, kady jest bowiem po czci Hamletem. Nie ma komunikacji, poniewa nie ma partnera do rozmowy. Hamlet jest rol? Wyspiaski rozwarstwi posta Hamleta wyczytan z Szekspira i jego poprzednikw z archeologiczn pieczoowitoci na wiele dyskursw zakazw i nakazw, funkcjonujcych nie tyle zamiennie i kontekstowo, ale w symultanicznym splocie. Na tak rozumianym Hamlecie Wyspiaskiego wzorowa si Jerzy Grotowski, a Hamlet sta si dla TeatruLaboratorium modelem dla aktorskiego panowania nad gosem i ruchem ciaa oraz relacji y postaci z yciem aktora: Z tekstami Szekspira i Wyspiaskiego Grotowski i jego zesp prbuj (...) dotrze jak gdyby do prarde ekspresji tam wanie, gdzie przerasta ona w aktorstwo, osiga sztuczno, jak pierwotny krzyk, kiedy przerasta w zawodzenie, w rytm, w melodi. Tak odnawiaj, poszerzaj sfer teatralnoci, rewindykuj dla teatru obszary zapoznane: w skali i funkcji gosu, gestu i ciaa aktora, w nieustajcej i szokujcej transfiguracji wszystkich tych narzdzi i wciele scenicznych zarazem. (...) Rena Mirecka [jest zdolna] zademonstrowa w jednym ujciu, w obrbie jednej kwestii, dwa rne wcielenia Ofelii (skdind kapitalny problem w szekspirologii!): Ofeli-Dziewic, mikk, liryczn, wionian, i w nagym przeskoku, w wokalnej akrobacji Ofeli-Dziwk, oczajdusz i szpieyc, skrzeczc gosem przekupki z Powila.62 Myl inscenizacyjna Grotowskiego skupia si nie na wyborze jednego z wielu gosw, ale na stworzeniu polifonicznej partytury dla symultanicznie rozdwojonych gosw, by sprbowa t drog odda brak jednoznacznego, definitywnego okrelenia tosamoci szekspirowskich bohaterw traktowan jako punkt pierwotny, rdowy, rozpoznany jako istota przedsiwzicia. Marginalny status postaci-aktorw podkrela dodatkowo instytucja cigej prby, bdca podstaw laboratoryjnej pracy teatru. Wyspiaski przytacza, jako odpowiednik sceny z aktorami, wasne wspomnienia z kulisw teatru, z garderoby, gdzie aktorzy przeistaczaj si w nieuchwytny sposb z rzeczywistych ludzi
62

J. Kelera, Hamlet i inni [w:] Pojedynki o teatr, s. 96.

w postaci z rzeczywistoci teatralnej. Scena spotkania z aktorami, wyraniej ni sceny poprzednie, uwiadamia charakter rzeczywistoci, w ktrej dane jest nam uczestniczy. Granice pomidzy realnym yciem aktorw a fikcyjnym wiatem postaci, codziennoci ycia i kreacyjnoci sztuki nie s tutaj ostre (...) ycie i sztuka przenikaj si tak jak na teatralnej prbie. 63 Poeta jest zafascynowany t przemian i miejscem, w ktrym do niej dochodzi garderob, progiem pomidzy teatrem a wiatem zewntrznym. Wyspiaski kreuje sytuacj literatury, ktra w punkcie wyjcia akcentuje rozbieno pomidzy Hamletem i jego wsptwrc [aktorem], rozbieno, ktrej pokonanie jest si napdow procesu twrczego. Jest to proces, ktry rozwija si w konfrontacji istniejcego dziea (i te mitu, legendy, tradycji) i ywych ludzi, ktrzy odnosz je do ycia swojego i ludzi sobie wspczesnych.64 W spektaklu Grzegorzewskiego (jak sdz, nie tylko w jego Hamlecie, ale w kadym przez niego wyreyserowanym) prba ma znaczenie kluczowe. Kolejne nawroty, zaptlenia i ponowne przepracowania maj pomc Wyspiaskiemu piszcemu tekst i Wyspiaskiemu granemu na scenie przez Wojciecha Malajkata w zrozumieniu Hamleta. Choroba Wyspiaskiego jest w istocie rzeczy, podobnie do choroby Hamleta, melancholi ywion yw pamici o ojcu, histori zatrzyman w teatrze intymnym, ktrej nie chce si podda pracy aoby.65 Melancholia jest narcystyczna, obraca si wok samej siebie, pozbawiajc libidalnych popdw: tak seksualnych, jak tanatycznych. Wykluczenie popdw za pozbawia moliwoci interakcji. Jeli zatem Hamlet kocha to odsya Ofeli do wszystkich diabw (czy to noszcych habity w jakim duskim Loudun, czy optujcych j ju w Elsynorze mio i inne demony). Jeli konfrontuje to nie dziaajc, ale dajc okazj i wyznaczajc role w konstruowanej przez siebie puapce na dworskich i wdrownych aktorw. Jeli zabija to porednio, przez zason. Jeli ginie to bez wyranego, dramatycznego punktu przejcia i niejako z wasnej rki, jeli wierzy Wyspiaskiemu, e za fasad Laertesa kryje si starszy Hamlet. Wracajc do interakcjonistycznej definicji (rozpoznania) sytuacji, sama sytuacja jest stanem przed-dramatycznym, o nierozpoznanych polach si i kierunkw, ktrego dynamika i kinetyka nie jest skupiona wok adnego ukonstytuowanego centrum, ale zawarta w ukadzie zamknitym bez wyksztaconych granic, poniewa nie istnieje jeszcze druga strona granicy, od ktrej trzeba si odci. Sytuacja nie ma de facto struktury, podobnie jak silnie skoncentrowane czsteczki elementarne tworzce plazm, niezwizane i nie interagujce ze sob niczym czsteczki gazu, ktrych rnorakie oddziaywania rwnowa si wzajemnie, tworzc zamknity, idealnie obojtny na zewntrz ukad. Ta homogeniczna masa o podskrnym ruchu w kolejnych stadiach ewolucji

63 64 65

J. Walaszek, W krgu Hamleta [w:] Teatr Wajdy, s. 315. J. Walaszek, Mierzy si z Hamletem, s. 386.

Z. Freud, aoba i melancholia, prze. Barbara Kocowska, [w:] K. Pospieszyl, Zygmunt Freud: czlowiek i dzieo, wyd. Ossolineum, Wrocaw 1991, s. 295-308.

rnicuje si i umoliwia klasyfikacj. Na tym etapie jest jednak tylko zbiorem potencjalnoci, moliwoci i pyta. Czy Hamlet ma by student uniwersytetu? Czy Hamlet ma by krlewicz dcy do korony? Czy Hamlet jest filozof, nie dbajcy o koron, i korona byaby dla niego rzecz, z ktr nie wiedziaby, co zrobi jak rwnie i z wadz, oddan sobie? Czy Hamlet jest talent artystyczny, filozof, badacz natury ludzkiej i faszu ludzkiego sdzia? Czy Hamlet jest powoany do reformy wiata i rzdw, opanowanych przez ludzi niegodnych on jeden godny? Czy Hamlet jest to: chopiec, w rozwoju swoim pierwszym zamany mierci ojca i rzucony w otoczenie ojczyzny i matki, niechtne mu, co rozumie i czuje, i krzywdy swojej zapomnie nie moe ni o swoje prawa syna si upomnie: o t swoj zabit mio i uczuciowo? Czy Hamlet jest czowiekiem nagym, porywczym, w dziaaniu i w nagoci bdy ustawnie popeniajc i mylne czyny tyme samym w dziaaniu swym jest raz wraz z sioda wytrcony? Czy Hamlet jest czowiekiem sabej woli, bez siy woli i std wszystko? Czy Hamlet li tylko hamletyzuje, filozofuje i gada ostatecznie sowa, sowa, sowa chocia bardzo inteligentne?66 Czy budowanie charakterystyki ze zda pytajcych o czas teraniejszy jest, w ktrym ostatnie spord potoku pyta przywouje kluczowe sowa, sowa, sowa jest charakterystyk, czy, paradoksalnie, gestem odmowy stworzenia pozytywnego lub negatywnego ksztatu, funkcjonalnej struktury ustanawiajcej trwae relacje, zwizki i opozycje?

66

S. Wyspiaski, Hamlet, s.24-25.

Bibliografia: 1. S. Brzozowski, Legenda Modej Polski. Studya o strukturze duszy kulturalnej, wyd. Instytutu Literackiego, Warszawa 1937 2. Z. Freud, aoba i melancholia, prze. Barbara Kocowska, [w:] K. Pospieszyl, Zygmunt Freud: czowiek i dzieo, wyd. Ossolineum, Wrocaw 1991, s. 295-308. 3. J. Kelera, Pojedynki o teatr, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1969 4. J. Kleiner, Juliusz Sowacki. Dzieje twrczoci tomy I i II, Warszawa 1923 5. J. Komorowski, Hamlet Williama Shakespearea, Warszawa 1992 6. J. Kott, Szekspir wspczesny, Krakw 1990 7. M. Masowski, Gest, symbol i rytuay polskiego teatru romantycznego, Warszawa 1998 8. J. Opalski, Rozmowy o Konradzie Swinarskim i Hamlecie, Krakw 1988 9. D. Siwicka, Romantyzm 1822-1863, Warszawa 1995 10. J. Sowacki, Dramaty wybr tom I, Warszawa 1976 11. W. Szekspir, Dziea dramatyczne tom V, Warszawa 1980 12. J. Walaszek, Teatr Wajdy, Krakw 2003 13. S. Wyspiaski, Dramaty tom II, Krakw 1970 14. S. Wyspiaski, Hamlet ze wstpem M. Prussak, Krakw 1976 15. W. Thomas, The Unadjusted Girl, [w:] Lewis A. Coser, Bernard Rosenberg, Sociological Theory: A Book of Readings, wyd. Macmillan, Nowy Jork 1969. 16. J. Trznadel, Polski Hamlet, Warszawa 1995 17. A. urowski, Szekspir w cieniu gwiazd, Gdask 2000