LingVaria Rok IV (2009) nr 1 (7)

Krystyna Waszakowa Uniwersytet Warszawski Warszawa

PERSPEKTYWY BADA PORWNAWCZYCH W ZAKRESIE SEMANTYKI LEKSYKALNEJ W WIETLE JZYKOZNAWCZYCH TEORII KOGNITYWNYCH

1. Uwagi wstpne Intensywnie rozwijane w ostatnim wierwieczu w ramach jzykoznawstwa kognitywnego badania semantyczne, a zwaszcza te z nich, ktre dotycz jzykowego obrazu wiata, niewtpliwie przyczyniy si do poszerzenia zakresu coraz liczniej tworzonych opisw porwnawczych. Zasadnicze dla niniejszego nurtu lingwistyki zainteresowanie: jak ludzie rozumiej wyrazy, co maj na myli, gdy danym sowem si posuguj, spowodowao odejcie od uprawianej w ramach europejskiego strukturalizmu semantyki referencjalnej, zorientowanej na opis tego, co wyrazy znacz, inaczej: jak maj referencj, tj. odniesienie do rzeczywistoci1. W centrum bada jzykoznawstwa kognitywnego znalaza si semantyka. Niektrzy kognitywici, jak np. Ronald Langacker, wrcz stawiaj znak rwnoci midzy semantyk a gramatyk. Mwic kognitywici, mam na myli liczne grono badaczy reprezentujcych rne orientacje i teorie, jakie od poowy lat 70. powstaj w orodkach naukowych na kilku kontynentach. Autorami prac stanowicych dzi literatur klasyczn kognitywizmu s przede wszystkim: lingwici amerykascy Georges Lakoff, Mark Johnson, Charles Fillmore, Ronald Langacker, francuscy Franois Rastier i Georges Kleiber, psycholingwistka Eleonor Rosch, polska lingwistka pracujca na australijskim uniwersytecie w Canberze w Australii Anna Wierzbicka,

Relacja znakowa opisywana przez badaczy tego nurtu ujmowana bya za pomoc tzw. trjkta semiotycznego OgdenaRichardsa, ukazujcego powizania znaku z pojciem (typem myli) i z rzeczywistoci oznaczan (za: Kardela 1990). O odejciu kognitywistw od referencjalnie pojmowanego znaczenia i konsekwencji tej decyzji pisz Kardela (1990) i Renata Grzegorczykowa (1993a); druga praca przynosi prb obrony realizmu semantyki (obiektywizmu poznawczego).
1

LingVaria_1_7_2009.indd 49

2009-05-18 11:04:15

50

KRYSTYNA WASZAKOWA

a w Polsce Jerzy Bartmiski i Ryszard Tokarski, obaj wypracowujcy nowe zasady opisu znaczenia sowa w ramach koncepcji jzykowego obrazu wiata (JOS)2. Badania te zyskay z czasem liczne grono zwolennikw w wielu krajach miar rozwoju lingwistyki kognitywnej jest nie tylko bogata (liczca kilka tysicy pozycji) bibliograa prac jzykoznawczych z tego zakresu, ale i powoanie do ycia w 1990 r. Midzynarodowego Towarzystwa Jzykoznawstwa Kognitywnego (ICLA)3 i periodyku Cognitive Linguistics4. 2. Jakie tezy jzykoznawstwa kognitywnego s szczeglnie wane w leksykalnych badaniach porwnawczych? 2.1. Przekonanie, e kady jzyk w swoisty sposb konceptualizuje i porzdkuje wiat Jak ju wspomniaam, zasadniczym celem kognitywnego opisu znaczenia wyrae jzykowych jest mwic najoglniej odtworzenie sposobu ich rozumienia przez mwicych. Uprawiane w ramach lingwistyki kognitywnej badania semantyczne maj za zadanie odpowiedzie na pytania: jak ludzie rozumiej wyrazy, jakie kryj one w sobie obrazy wiata, jakie fragmenty rzeczywistoci zostay w nich skonceptualizowane, tzn. do jakich modeli pojciowych si one odnosz? Takie podejcie do jzyka, okrelane jako kognitywne, kulturowe, antropocentryczne, charakteryzuje si tym, e jzyk jest traktowany nie jako sam w sobie (jako taki), ale w cisym powizaniu ze zdolnociami poznawczymi czowieka oraz z waciw mu zdolnoci do konceptualizowania, tj. ujmowania danej sytuacji w jzykowe struktury pojciowe, a take z szeroko widzian kultur, oglniej ze sposobem istnienia czowieka w wiecie. Zadanie badawcze polegajce na ukazaniu (zrekonstruowaniu) utrwalonego w wyraeniach jzykowych sposobu odwzorowania, inaczej: interpretacji rzeczywistoci, czyli otaczajcego wiata, w polskiej literaturze przedmiotu jest okrelane jako rekonstrukcja jzykowego obrazu wiata (Bartmiski 1990, 2006a), w jzykoznawstwie amerykaskim jako modelowanie istniejcej w jzyku utrwalonej konceptualizacji wiata (Lakoff 1987; Langacker 1987), a w rosyjskim jako odtwarzanie naiwnoj kartiny mira (Apresjan 1994). Badania porwnawcze w zakresie semantyki leksykalnej oparte na metodologii kognitywnej winny zda przede wszystkim spraw ze zrnicowa w sposobach ujmowania wiata, z okrelonego jego fragmentu, w zestawianych jzykach. Aby byo to moliwe, trzeba najpierw owe jzykowe obrazy wiata (tj. utrwalone w leksyce i frazeologizmach konceptualizacje, obrazy kognitywne) zrekonstruowa w miar
W Polsce zainteresowanie problematyk JOS zaczyna si w poowie lat 70.; rezultatem tak ukierunkowanej czteroletniej pracy zespoowej by wydany w 1980 r. zeszyt prbny Sownika ludowych stereotypw jzykowych (SLSJ). 3 O wadze omawianego tu prdu metodologicznego wiadczy te umieszczenie go w wydaniu II z roku 1999 EJO. 4 Polskie Towarzystwo Kognitywne utworzono jedenacie lat pniej, w 2001 r.
2

LingVaria_1_7_2009.indd 50

2009-05-18 11:04:15

PERSPEKTYWY BADA PORWNAWCZYCH W ZAKRESIE SEMANTYKI LEKSYKALNEJ

51

moliwoci wedle tych samych zasad (metodologii) w kadym z branych pod uwag jzykw. Jak wiadomo, drogi do osignicia tego celu bywaj rne, a zadania bynajmniej nieatwe. 2.2. Znaczenie wyraenia nie jest zwykym odbiciem rzeczywistoci pozajzykowej, ale jej uzalenion od czynnikw psychicznych i kulturowych interpretacj Znaczenie wedug kognitywistw jest ujmowane funkcjonalnie:
[] nie jest okrelonym bytem (obiektywnym zespoem cech czy te stanem mentalnym), ale waciwoci (cech) wyraenia polegajc na odniesieniu do desygnatu. Nie naley pyta: Co to jest (czym jest) znaczenie wyrazu X?, ale na czym polega to, e wyraenie X znaczy Z dla dla Y-a? (a cilej dla spoecznoci mwicej danym jzykiem, w danym jzyku) [Grzegorczykowa 1993b: 75].

W tym miejscu odwouj si do wypowiedzi Renaty Grzegorczykowej, ktra przyblia ide Hilarego Putnama (1975) o interpretacyjnym charakterze jzyka, godzc realizm z subiektywizmem w ujmowaniu wiata. S ujcia, w ktrych porwnywane s wyidealizowane modele kognitywne (tzw. ICM-y), skadajce si na znaczenie danej, semantycznie zoonej z elementw centralnych (prototypowych) i peryferyjnych (nieprototypowych) jednostki leksykalnej, poczonych ze sob relacjami metonimicznymi lub metaforycznymi. Najbardziej znany przykad takiej kategorii stanowi zaproponowany przez G. Lakoffa (1987) wyidealizowany model kognitywny matki (mother), w ktrym model prototypowy tego leksemu zosta oddzielony od kilku modeli nieprototypowych tego pojcia5. W semantyce R. Langackera mowa jest o tzw. modelach sieciowych (network model), ukazujcych nie tylko sie utrwalonych w danym jzyku powiza semantycznych (te w ogromnej czci opieraj si na przesuniciach metonimicznych i/lub metaforycznych) midzy poszczeglnymi znaczeniami jednostki polisemicznej, ale te poziomy kategoryzacji jednostek w obrbie danej sieci, tzn. ich ukad zaleny od poziomu podstawowego, na ktrym lokalizuje si znaczenie prototypowe. Jako przykad kategorii jzykowych tworzcych w model sieciowy autor podaje powizane ze sob na rnych poziomach kategoryzacji uszczegowienia/uoglnienia znacze angielskiego rzeczownika ring (Langacker 1995: 1516)6. Modele te s sobie bliskie: w obu znaczenie wyraenia ujmowane jest w relacji do lecego u podstaw danego zoonego wyidealizowanego modelu pojciowego (ICM-u G. Lakoffa) lub w odniesieniu do jednej lub wielu domen kognitywnych ich matrycy (w semantyce R. Langackera). Cho maj odmienne nazwy, modele te z zaoenia s podobne obejmuj cay zoony system wiedzy, przywoywany
5 Model ten wykorzysta J. Bartmiski, opisujc znaczenie matki w jzyku polskim (por. Bartmiski 2006b). 6 Takie ujcie zoonych kategorii zainspirowao mnie do ukazania sieci uszczegowie semantycznego prototypu nazwy barwy zielony we wspczesnej polszczynie (por. Waszakowa 2000).

LingVaria_1_7_2009.indd 51

2009-05-18 11:04:16

52

KRYSTYNA WASZAKOWA

przez nazywane pojcie. Jest on niezaleny od jzyka w tym sensie, e znajduje si w dyspozycji mwicych; w komunikacji system ten jest uruchamiany w zalenoci od potrzeby, przy czym wan rol w naprowadzaniu zarwno nadawcy, jak i odbiorcy na okrelony trop semantyczny peni kontekst7. W ujciu wspomnianego wczeniej jzykoznawcy amerykaskiego mona rzec, trzeciego (obok G. Lakoffa i R. Langackera) laru kognitywizmu Ch. Fillmorea wiedza ta mieci si w pojciu ramy interpretacyjnej, kluczowym dla stworzonej przez niego pod koniec lat 70., nadal rozwijanej przez liczne grono badaczy w Stanach Zjednoczonych i w Europie (take w Polsce), teorii okrelanej jako semantyka rozumienia (ang. semantics of understanding; por. Fillmore 1977, 1982). Rama interpretacyjna danego wyraenia dotyczy tego wszystkiego, co odbiorca musi wiedzie o tym wyraeniu (o jego znaczeniu i semantyce poj pokrewnych, a take o ich uyciu w konkretnym tekcie), eby je rozumie waciwie8. Rama odpowiada pewnemu odcinkowi wiedzy odbiorcy9 i stanowi warunek wstpny do rozumienia znacze wyrazw czonych ze sob. Kady bowiem wyraz ma swoje odniesienie do pewnego bazowego pojcia (podstawy konceptualnej). Dobrze dzi znane przykady podawane przez Ch. Fillmorea to czasowniki wyraajce rne aspekty wsplnej im bazy konceptualnej (transakcji handlowej), typu kupi, sprzeda, paci, wyceni itp., nazwy dni tygodnia majce t sam ogln podstawow struktur pojciow, nazwy odnoszce si do relacji rodzinnych czy cytowany przez autora przykad R. Langackera przyprostoktna przywoujcy ram pojciow, w ktrej mieci si wiedza o trjkcie prostoktnym10. Rama interpretacyjna, podobnie jak wyidealizowany model kognitywny, model sieciowy, a take jzykowy obraz wiata, rozumiany jako struktura pojciowa utrwalona (zakrzepa) w systemie danego jzyka11, wydaj si pod pewnymi wzgldami sobie bliskie obejmuj te treci, z ktrymi rodzimi uytkownicy jzyka kojarz okrelone pojcie, przy czym nie idzie tu o jednostkowe, indywidualne (czyje) skoW tym sensie kontekst peni rol klucza do odczytywania znacze rnorodnych jednostek tekstu: tak regularnych, jak i nieregularnych, jzykowych (utrwalonych), jak i okazjonalnych. 8 Rama interpretacyjna jest to pewien system poj powizanych ze sob w taki sposb, e chcc zrozumie jedno z nich, trzeba zna ca struktur, w ktrej si ono znajduje. Wystpienie jednego z nich w tekcie powoduje, e pozostae staj si automatycznie dostpne (Fillmore 1982: 111 tum. K.W.). 9 Chodzi o wiedz nie jednostkow, ale spoeczn, wspln uytkownikom danego jzyka. 10 Szereg przykadw na to, jak rozumienie wyrazw zaley od ujzykowionej wiedzy o wiecie odbiorcy na temat pewnych cech zjawisk, do jakich odnosz si kojarzone z nimi inne wyrazy, zob. (Waszakowa 1997). 11 Pojcie JOS ewoluuje razem z prowadzonymi badaniami z tego zakresu; poszczeglne jego ujcia zob. (Makiewicz 1999; Grzegorczykowa 2001). Por. te ogln (przybliajc) denicj sformuowan przez J. Bartmiskiego: Przyjmuj, e najoglniej mwic, [JOS] jest zawart w jzyku, rnie zwerbalizowan interpretacj rzeczywistoci, dajc si uj w postaci zespou sdw o wiecie (Bartmiski 2006a: 12). W innym miejscu uoglnia: Teoria JOS pozwala stawia pytania w pewnym porzdku: co nazwy jzykowe ujmowane w aspekcie motywacji wewntrznej formy mwi o sposobie konceptualizacji rzeczywistoci przez wsplnot jzykow; jakie treci s w znaczeniach sw utrwalone; wedle jakich kryteriw przedmioty i zdarzenia rzeczywiste s jzykowo kategoryzowane; najwaniejsze pytanie: jakie dowiadczenia spoeczne i kulturowe elementy jzyka przekazuj, jak zbiorow mentalno wyraaj? (Bartmiski 2006c: 238).
7

LingVaria_1_7_2009.indd 52

2009-05-18 11:04:16

PERSPEKTYWY BADA PORWNAWCZYCH W ZAKRESIE SEMANTYKI LEKSYKALNEJ

53

jarzenia, ale te, ktre s wsplne, rozumiane przez mwicych, cho niekoniecznie wszystkich. 2.3. Uznanie metonimii i metafory za podstawowe mechanizmy jzykowe Przekonanie to zasadza si na zdolnoci czowieka do porwnywania zjawisk i wydobywania elementw zarwno dla nich wsplnych, jak i je rnicujcych. Jak wiadomo, kognitywici sprowadzili metafor na ziemi, ukazujc, w jak duym stopniu ludzkie mylenie jest metaforyczne (i metonimiczne). Nasycenie jzyka metaforami i metonimiami wynika z tego, e dziki nim czowiek za porednictwem dowiadcze zmysowych moe zrozumie, a nastpnie nazwa te sfery rzeczywistoci, ktre s niedostpne ludzkim zmysom. O przykady nie jest trudno na przesuniciach metaforycznych i metonimicznych opiera si konceptualizacja rnego typu emocji, stanw zjologicznych, czynnoci mentalnych. Oto gar przykadw z pola pojciowego blu, w ktrych bl jest obrazowany jako subiekt-dziaajcy: a) za pomoc czasownikw ruchu, por.: bl kry po kociach / opywa ciao / chodzi po kociach / przenosi si po ciele12; b) za pomoc czasownikw z wbudowanym quasi-instrumentem, oznaczajcych czynno wykonywan z udziaem np. rk, zbw, pazurw itp., por.: bl rwie / drze / amie / szarpie / targa / cignie / drapie / askocze / szczypie / dusi / gryzie / ksa. Kade z tych wyrae przedstawia pewien rodzaj czynnoci, ktra jest podstaw metaforycznej konceptualizacji odczucia blu, por. nastpujce konteksty:
Kiedy prbuj wsta, prawa noga odmawia mi posuszestwa, bl gryzie mnie w ni i znw upadam. Tu odczuwa pani drapicy bl? Tu pani drapie? Prbuje wsta, ale jej gow przeszywa obezwadniajcy bl.

Liczne frazemy czsto poetyckie obrazuj metaforyczne dziaanie blu poprzez odwoania do wysokiej temperatury, por.:
Bl, ktry opywa ciao, pulsuje i ponie, jest fal ognia, kul ognia, odbiera oddech, sprowadza otpienie, przepala arem myli. Rce twe dr, wzrok twj bdzi, potworny bl pali wntrznoci.

Rny jest stopie skonwencjonalizowania metafor obrazujcych dziaanie blu. Obok dobrze utrwalonych pocze w rodzaju ostry, tpy, przeszywajcy, obezwad-

12 Te i nastpne przykady z pola pojciowego blu (stosunkowo sabo spenetrowanego w polszczynie) czerpi z pracy magisterskiej Agnieszki Pokoleczuk Prole pojcia blu we wspczesnej polszczynie (Wydzia Polonistyki UW, 2008) oraz z Korpusu Jzyka Polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN.

LingVaria_1_7_2009.indd 53

2009-05-18 11:04:16

54

KRYSTYNA WASZAKOWA

niajcy, piekcy, rozdzierajcy bl w danych korpusowych znajdujemy kreatywne poczenia, w ktrych bl jest fal ognia / kul ognia / zatapia swe szpony, por.:
Jak mam mu powiedzie, eby zrozumia, e jest si bezradnym wobec blu, ktry tylko czeka, eby znw mc zatopi szpony w moim ciele.

2.4. Prolowanie jako sposb ukazywania elementw (aspektw) bazowej struktury pojciowej I domeny, i ramy, jako podstawowe struktury pojciowe, daj moliwo alternatywnych sposobw widzenia rzeczy. Badacze pokazuj, e owa bazowa struktura konceptualna zalenie od przyjtego punktu widzenia (perspektywy) bywa w rny sposb prolowana, tzn. podwietlone (uwydatnione) mog by rne jej elementy. Prolowanie wydobywa okrelone skadniki bazowej struktury konceptualnej. Chcc przybliy ten sposb mylenia, ponownie odwoam si do pojcia blu. Z analizy przykadw wynika, e jeden z jego semantycznych skadnikw doznawanie blu jest prolowany jako: 1) AKT BLU: to, e boli, por.:
Wraenie, e widzisz jak przez mg, a do tego silny bl oka mog wiadczy o zapaleniu tczwki. Czasami boli mnie tak koo lewej pachy i tak troch w praw stron. Zastanawiam si czasami, czy to bl, czy zudzenie.

2) DZIAANIE SUBIEKTU-SPRAWCY: bl, ktry co robi, por.:

Bl nie daje mi spa, chodzi po kociach, mczy, przeszkadza, nawet na lekturze nie mog si skupi. Ktrej nocy zerwa si przeraony i mokry od gorcego potu bl poera ju wszystko, nie pozwala spa, myle, robi czegokolwiek.

3) DOZNAWANIE BLU PRZEZ SUBIEKTA-RECIPIENTA, por.:

Nie ma tylko pewnoci, w jakim okresie pd zaczyna odczuwa bl. Wikszo specjalistw uwaa, e nie wczeniej ni po 24. tygodniu. Rosjanin po swoim bekhendzie upad na kort i zacz wi si z blu.

4) LOKALIZACJA BLU miejsce, w ktrym bl jest odczuwany; bolce miejsce, por.:

Poczuem ostry bl w stawie biodrowym. Boli mnie wszystko. Ju sama nie wiem, co bardziej, gowa czy krgosup, zb czy stuczone kolano. Z tym blem nie sposb y!

LingVaria_1_7_2009.indd 54

2009-05-18 11:04:16

PERSPEKTYWY BADA PORWNAWCZYCH W ZAKRESIE SEMANTYKI LEKSYKALNEJ

55

Przytoczone przykady ukazuj jedynie wybrane aspekty wydobywane z oglnej podstawy konceptualnej blu. Przeywany bl bywa rwnie charakteryzowany ze wzgldu na jego czas trwania (dugotrwao/krtkotrwao), intensywno (czstotliwo, powtarzalno, sabe/silne oddziaywanie), sposb (rodzaj czynnoci), skutki, jakie powoduje. W badaniach nastawionych na wydobycie podobiestw i rnic w sposobach widzenia i konceptualizowania wiata ukazanie moliwych aspektw (faset) porwnywanych ze sob poj wydaje si szczeglnie poyteczne pozwala bowiem ujawni, w jaki sposb w danym jzyku zosta zakodowany okrelony wycinek rzeczywistoci (zjawisko, przedmiot czy cecha). 3. Zadania i procedury badawcze przydatne (i wykorzystywane) do modelowania obrazu wiata utrwalonego w danym jzyku 3.1. Rekonstrukcja struktury pola pojciowego Aby mc porwnywa charakterystyczne dla poszczeglnych jzykw obrazy wiata (podstawowe pola pojciowe, bazowe struktury konceptualne), naley je najpierw odtworzy, zrekonstruowa, tzn. zbudowa ich modele. Procedura ta zakada kilka etapw. W pierwszej kolejnoci, po ustaleniu, ktre oglne pole ma by badane (np. pole umiechu, blu, okrelonej barwy, poczucia winy czy uczucia mioci), naley zebra jak najwikszy i zarazem zrnicowany materia jzykowy, pokazujcy, jakiego sownictwa uywaj mwicy danym jzykiem, gdy opisuj np. mimiczny gest umiechu, sposb doznawania (dowiadczania) blu, uczucie mioci itd., poprzez wskazanie, do czego opisywane zjawisko porwnuj, a take jak je wartociuj. Zadanie to bynajmniej nie jest atwe. Zilustrujemy je w sposb szkicowy i wycinkowy, rwnie tym razem na przykadzie pojcia blu. Podstawowa rzecz to ustalenie zakresu pola, a wic w wypadku blu relacji midzy pojciami, zwaszcza takimi jak: bl/bole : cierpienie/cierpie : przykro, czonymi ze sob w denicjach sownikowych13. Z wstpnego zestawienia podanych w ISJP denicji sownikowych leksemw bl, bole, cierpie, cierpienie, przykro wida, e ostatni z nich wyranie odstaje: wykazuje zwizek z blem, cierpieniem tylko w ich znaczeniu psychicznym. Jeli wstpnie ograniczymy badane pole, np. do blu jako cierpienia zycznego, to pytanie o zakres pola dotyczy bdzie zbioru wyrae pokrywajcych pola blu i cierpienia (w znaczeniu doznania zycznego)14. Jest to ogromne pole; jego zakres w jakim stopniu uwiadamia praca Andrzeja Dyszaka na temat orzecze syntetycznych wyraajcych cierpienia zyczne, do ktrych autor zalicza 412 rnego typu
Por. podane w ISJP denicje: bole 1 Jeli boli nas jaka cz ciaa, to odczuwamy w niej bl [] 2 Jeli co, np. czyje niesprawiedliwe postpowanie, boli kogo, to sprawia mu przykro. bl 1.1 bardzo nieprzyjemne wraenie, ktre odczuwamy w jakiej czci ciaa, np. po zranieniu si lub na skutek choroby. 1.2 silne uczucie przykroci, ktrego doznajemy, gdy wydarzy si jakie nieszczcie. 14 Granica midzy oboma znaczeniami nie jest ostra, wynika to z samej natury blu.
13

LingVaria_1_7_2009.indd 55

2009-05-18 11:04:16

56

KRYSTYNA WASZAKOWA

jednostek, m.in. takie jak boli, cierpi, dawi, dopieka, askocze, mczy si, ogusza, osabia, trudzi si, znuy (Dyszak 1992). W poszukiwaniu leksemw tworzcych omawiane tu pole przydatne s rozmaite oglne sowniki jednojzyczne (dawne i wspczesne), oprcz nich rwnie sowniki synonimw, gniazd sowotwrczych, czliwoci itp. Warto zacz od lektury hase sownikowych i ich porwnania. Zestawienie zawartych w nich informacji z pewnoci rzuci wiato na ewolucj mylenia o badanym zjawisku, pokae sposb pokrycia (wypenienia) pola. Ze wzgldu na ograniczone ramy niniejszego artykuu wska tylko jeden przykad. Sownik jzyka polskiego Samuela B. Lindego (SL) jako podstawowe podaje nastpujce znaczenie leksemu bl: przykre uczucie, race nerwy; bole, bolenie i ilustruje je nastpujcymi przykadami:
Bl mi mocno cisn serce. [] Bl gowy, gowy bolenie [] Gowy bl bywa albo caej gowy, albo tylko jednej poowy, a takowy migren zowi [] W suchym bolu, arthritis, czuje chory straszny bl w stawach.

O cierpieniu zycznym informuje rwnie leksem bolenie oznaczajcy bl cigy (bolenie zbw) oraz bolesno, boleciwo, czyli mnogo bolw, chorowito. Z kolei psychicznej strony cierpienia dotyczy leksem bole: czucie bolu. Wrd przykadw znajduj si takie:
Zawsze milczca bole cisze daje sztychy. Bole abo ao jest towarzyszem pokuty.

W SL zostay rwnie zapisane sowa pochodne od rzeczownika bl i czasownika bole. S to: bolczka wrzd bolcy, bolesny, bolenie, bolesno, boleciwy, boleciwo, boleciwie, bolny albo bolno bole cierpicy, chory, bolewa z cytatem Od owocu bukowego gowa bolewa15. Wielostronne, szczegowe porwnanie siatki hase pozostaych leksykonw winno dostarczy informacji na temat badanego pola pojciowego, jego rozwoju znaczeniowego i leksykalnego w polszczynie. Z kolei wzicie pod uwag danych korpusowych pozwoli nie tylko zwerykowa denicje zamieszczone w leksykonach, ale te z pewnoci uatwi dalsze zadanie badawcze, polegajce na rekonstrukcji relacji semantycznych wewntrz analizowanego pola: ukazanie jego kategoryzacji, wykrycie i potwierdzenie prototypu, a take rozmaitych konotacji waciwych poszczeglnym jednostkom.

15

Trzy ostatnie wyrazy nie dotrway do dzi, a bolczka zmienia znaczenie.

LingVaria_1_7_2009.indd 56

2009-05-18 11:04:16

PERSPEKTYWY BADA PORWNAWCZYCH W ZAKRESIE SEMANTYKI LEKSYKALNEJ

57

3.2. Budowanie denicji kognitywnej wyraenia jzykowego W pracach polskich badaczy rol podstawowego narzdzia w rekonstrukcji JOS peni denicja kognitywna, ktra wedle sw jej twrcy, Jerzego Bartmiskiego
[] za cel gwny przyjmuje zdanie sprawy ze sposobu pojmowania przedmiotu przez mwicych danym jzykiem, tj. z utrwalonej spoecznie i dajcej si pozna poprzez jzyk i uycie jzyka wiedzy o wiecie, kategoryzacji jego zjawisk, ich charakterystyki i wartociowania [Bartmiski 1988: 169170].

Wiedza ta zgodnie z zaoeniem badaczy tego nurtu

[] jest rezultatem subiektywnej percepcji i konceptualizacji rzeczywistoci przez umys czowieka, ma charakter antropocentryczny, jest zrelatywizowana do jzykw i kultur narodowych [Bartmiski 2006c: 229].

W ujciu tym opis znaczenia wyraenia obejmuje nie tylko sam nazywany przez nie przedmiot w szerokim rozumieniu (desygnatem moe by zjawisko, cecha itp.), ale te sdy, przekonania, dowiadczenia, oceny, jakie z nim cz mwicy. Wszystkie te skadniki zostaj uwzgldnione w zaproponowanym kilka lat pniej (razem z R. Tokarskim) opisie znaczenia sowa za pomoc denicji otwartej16. Obejmuje ona oprcz cech wystarczajcych i koniecznych, okrelanych rwnie jako kategoryzujce, majce najwyszy stopie utrwalenia17, take cechy typowe, kojarzone, nieobligatoryjne (nazywane asocjacyjnymi, konotacyjnymi), bdce pochodn wpywu na jzyk wielu czynnikw kulturowych (takich, jak systemy wartoci, wierze, konwencje stylowe i gatunkowe) (por. Bartmiski, Tokarski 1993: 5859). Trudnoci w budowaniu denicji przysparzaj zwaszcza pojcia nieostre, takie jak np. tolerancja. Jak susznie zauwaa Monika Pietrucha, bywa ono rozumiane jako odnoszce si do postawy, ktra polega na akceptacji (a czasem nawet na popieraniu cudzej odmiennoci), przy innym za rozumieniu na zaniechaniu przemocy i potpieniu wobec dziaa i przekona uznawanych za ze, niesuszne. Sposb prolowania tego pojcia zaley od dwch czynnikw skadajcych si na punkt widzenia nadawcy tekstu: a) od jego systemu wartoci oraz b) od motyww, ktre nadawca tekstu przypisuje czowiekowi tolerancyjnemu. Jeeli motywacja wizana przez nadawc z postaw tolerancji jest zgodna z przyjmowanymi przez niego wartociami, ocenia on t postaw dodatnio. W wypadkach, gdy te dwa czynniki s ze sob sprzeczne, tolerancja ujmowana jest przez nadawc jako zjawisko negatywne (por. Pietrucha 2008).
16 Zgodnie z intencjami autorw otwarto denicji wyraa si w tym, e w jej formule eksplikacyjnej mog znale si cytaty jako elementy skadowe (a nie jedynie ilustrujce, jak to jest w denicji zamknitej). 17 Dzi powiemy, e s to cechy skadajce si na prototyp danego pojcia (w artykule tym nie ma tego okrelenia). Jeli ju mwimy o kategoryzacji, to warto zaznaczy, e ze zdolnoci do kategoryzowania, czyli ujmowania danej sytuacji na rnych poziomach abstrakcji, kognitywici cz podstawowe dla mylowego ujmowania wiata przez czowieka procesy kognitywne: porwnania i obrazowania (Langacker 1987).

LingVaria_1_7_2009.indd 57

2009-05-18 11:04:16

58

KRYSTYNA WASZAKOWA

Na podstawie analizy uy sw tolerancja, tolerancyjny, tolerancyjnie i tolerancyjno we wspczesnych tekstach jzyka polskiego oraz wynikw bada ankietowych autorka formuuje nastpujce stwierdzenie:
Na postaw tolerancji skadaj si nie tylko wymienione stany psychiczne [aprobata, szacunek, zrozumienie dla odmiennych od naszych przekona, wiary, pochodzenia, gustw, stylw ycia, orientacji seksualnych przyp. K.W.], ale take wykluczenie pewnych dziaa, tj. przemocy, potpiania, a nawet oceniania innoci. [] Tolerancja bywa te zestawiana, a nawet utosamiana z takimi pozytywnymi odczuciami wobec drugiego czowieka, jak troska, yczliwo czy mio (a przeciwstawiana nienawici, wrogoci, egoizmowi). Z drugiej strony, zdaniem niektrych, postawa tolerancji wynika wanie z egoizmu, obojtnoci, braku zaangaowania. Moe zblia si nawet do pogardy, kiedy wynika z poczucia wyszoci wobec ludzi gorszych, a wic niewartych choby krytykowania. [] Tolerancja bywa czona z jeszcze jednym rodzajem motywacji (poza podmiotowym traktowaniem drugiego czowieka), ktr mona by oglnie okreli jako przyjcie zaoe relatywizmu. Przy takim ujmowaniu moe by utosamiana z pokor w dochodzeniu do prawdy i przeciwstawiana pysze oraz fanatyzmowi. Wtedy jest oceniana pozytywnie. Jednak przez tych, ktrzy zdecydowanie relatywizm odrzucaj, tolerancja jest porwnywana do indyferentyzmu i oczywicie krytykowana [Pietrucha 2008: 84].

Uwzgldnienie tych wszystkich (jak wida, bardzo rnych) cech skadajcych si na cao pojcia tolerancja jest moliwe wanie w denicji kognitywnej, obejmujcej swym zakresem zarwno zrnicowane typy tak okrelanej postawy, waciwe im wartociowania i rodzaje motywacji, a take zwizki midzy postawami i odczuciami jej bliskimi. 3.3. Przywoywanie danych etymologicznych Tego typu dane pozwalaj odtworzy acuch zwizkw semantycznych midzy istniejcymi leksemami, a take uzupeni jego brakujce ogniwa. Jak przywoania tego rodzaju wzbogacaj analizy semantyczne, poka na przykadzie jednostek nalecych do pola pojciowego blu. W Sowniku prasowiaskim (SP) zostay wyrnione dwa hasa czasownikowe:
bolti 1. boljo doznawa blu, cierpie, chorowa, aegrotare; pol. bole, bolej doznawa blu, cierpie, kopota si od XIV w., stpol. od XV w. te cierpie ble porodowe, rodzi, aowa, rozpacza (dzi dial.) [] stczes. boleti, boleju cierpie bl; bolti 2. bol'o cierpie, by chorym > sprawia bl, cierpienie; pol. bole, boli sprawia bl, by przyczyn blu od XV w., przestarz. cierpie, doznawa blu, stpol. od XV w. bolcy pokrzywdzony18.

Jak wida, wyraz bolti oznacza zarwno doznawanie, jak i sprawianie blu. Leksem oznaczajcy doznawanie blu obejmowa swym zakresem cierpienie psychiczne
18 Por. te badania Tadeusza Lehra-Spawiskiego (1954), ktry wyrazy bl, cierpie wcza do grupy sw, jakie zachowalimy z dziedzictwa prasowiaskiego. Oba te leksemy mwic sowami autora odnosiy si do ycia duchowego czowieka: pierwszy do wadz duszy i uczucia, drugi do czynnoci psychicznych), za bole, tak jak i cierpie do czynnoci zycznych.

LingVaria_1_7_2009.indd 58

2009-05-18 11:04:16

PERSPEKTYWY BADA PORWNAWCZYCH W ZAKRESIE SEMANTYKI LEKSYKALNEJ

59

i zyczne. Etymologia leksemu bolti czsto bywa czona z ps. bolj o znaczeniu wikszy. Form bolti uwaa si za eufemizm wobec pierwotnego znaczenia tego czasownika by silnym19. Inne leksemy odnoszce si do blu, zanotowane w tym sowniku, to: bolest cierpienie zyczne lub psychiczne, bolestn zwizany z boleci, boleniem, bl sprawiajcy, bolcy; bl cierpicy, chory, bold bole, choroba, bolzn chory, cierpicy, sprawiajcy bl, cierpienie, choroba, cierpienie. SEBor. te wyrnia dwa osobne znaczenia czasownika bole, przy czym jako pierwsze podaje znaczenie kauzatywne; wskazuje te wspln dla obu tych znacze form prasowiask i rdze praindoeuropejski, a take semantyczn wi midzy nimi, por.:
bole I boli od XIV w. sprawia bl, by przyczyn blu [] Ogs.: cz. bolet, bol sprawia bl, ros. bol'et, bol'it ts. , scs. bolti, bolj chorowa, cierpie, odczuwa bl. Ps. *bolti, *bolj cierpie, by chorym > sprawia bl, cierpienie, pierwotny czas. stanu pokrewny ze stkornw. bal choroba, goc. balwjan mczy,, stwniem. balo zepsucie, zo, stisl. bl nieszczcie, szkoda, od pie. *bhel- uciska, uciskiem osabia; osabiony, chory [podkr. K.W.]. bole II bolej od XIV w. doznawa blu, cierpie, kopota si, stp. od XV w. cierpie ble porodowe, rodzi, aowa rozpacza [] Ogs.: stcz. boleti cierpie bl, ros. bol'et chorowa, cierpie, bg. bolja chorowa, cierpie; martwi si, troszczy si. Ps. *bolti, *bolj doznawa blu, cierpie, chorowa, inchoat. czas. odrzecz. od ps. *bol cierpienie20.

4. Porwnanie zrekonstruowanych struktur pojciowych (konceptualnych) Ostateczny cel semantycznych bada porwnawczych opartych na ideach rozwijanych dzi w ramach jzykoznawstwa kognitywnego widz w zestawieniu zrekonstruowanych struktur (obrazw, modeli) wybranych poj lub ich wycinkw skadajcych si na szersze zakresowo pojcie w danym jzyku. Etap poredni powinny stanowi badania pl leksykalno-semantycznych (lub ich fragmentw) w porwnywanych jzykach, majce na celu rekonstrukcj struktury pojciowej wsplnej wszystkim nazwom. W jej obrbie warto wskaza centrum znaczeniowe (prototyp pojcia) i warianty odchodzce od niego w stron granic pola (jego peryferii). Zasadnicz spraw w tego typu badaniach jest waciwe okrelenie znacze leksemw wypeniajcych analizowane pole w kadym z porwnywanych jzykw zadanie to powinno pozosta w gestii jzykoznawcw, bdcych rodziWydaje si to zwizane z dawnym tabu, obejmujcym rozmaite nazwy chorb. Na szczegowym etapie bada dane te warto skonfrontowa z tymi, ktre podaj inne sowniki etymologiczne, np. M. Vasmera (1964), sowniki etymologiczne jzyka czeskiego J. Machka (1968), J. Rejzeka (2001).
19 20

LingVaria_1_7_2009.indd 59

2009-05-18 11:04:16

60

KRYSTYNA WASZAKOWA

mymi uytkownikami opisywanego jzyka, ktrzy mog je wykona, odwoujc si do danych sownikowych, korpusowych, wasnej intuicji jzykowej, a w razie koniecznoci rwnie do bada ankietowych. Projekt tak rozumianych bada w sposb spjny przedstawia R. Grzegorczykowa na przykadzie pojcia tsknoty, obejmujcego
[] rne odcienie, odmiany opisywanego stanu psychicznego, przede wszystkim uczucie pustki charakterystyczne dla nudy i bezczynnoci oraz stany patologiczne, typu chandry czy depresji [Grzegorczykowa 1999: 201].

W subtelnej analizie semantycznej nazw opisujcych stan tsknoty w kilku jzykach (polskim, rosyjskim, francuskim, niemieckim, angielskim i czeskim) autorka wykazaa silne zwizki midzy nimi, motywujce wsplne im centrum znaczeniowe, ktre okrelia jako: przykry stan emocjonalny (smutek spowodowany brakiem czego (kogo) podanego przez osob przeywajc); uczucie pustki, a take warianty semantyczne ksztatujce si w obrbie szerokiego pojcia tsknoty w zestawianych jzykach (Grzegorczykowa 1999: 201). Jak wiadomo, dane pole pojciowe (konceptualne) moemy odtworzy jedynie przez analiz znacze leksemw o wsplnej strukturze pojciowej. W taki sposb zestawiane byy np. wyraenia odnoszce si do barwy zielonej i tej w kilku jzykach, ale nie by to cel ostateczny prowadzonej komparacji. Chodzio w niej bowiem o co wicej o pokazanie swoistej dla kadego z porwnywanych jzykw kategoryzacji waciwej kadej z tych barw, z wyodrbnionym prototypem w jej centrum, a take wydobycie opartych na konotacjach znacze wariantywnych w zestawianych jzykach: polskim, czeskim, rosyjskim, ukraiskim i szwedzkim. Porwnane zostay wczeniej zrekonstruowane obrazy obu tych barw w kadym z branych pod uwag jzykw celem komparacji byo ukazanie wsplnych odniesie prototypowych, rozszerze metonimicznych i metaforycznych zbienoci w kierunkach rozwoju znacze i konotacji (Waszakowa 2000, 2003). W badaniach tych podstaw porwnania, tertium comparationis, stanowi pojcia (np. pojcie tsknoty, barwy, barwy zielonej) zakotwiczone w polach leksykalno-semantycznych. Ujcie takie bliskie jest typom analiz znanych z semantyki strukturalnej. Jednake ze wzgldu na to, e w opisie pojcia uwzgldniane s kognitywne aspekty analizy semantycznej, zwaszcza takie jak wskazanie znaczenia prototypowego oraz sieci motywowanych przez nie znacze opartych na przesuniciach metonimicznych i metaforycznych, konotacje semantyczne i kulturowe (wczajce do opisu pozajzykow wiedz o wiecie), staje si ono rwnie bliskie propozycjom opartym na metodologii kognitywnej, a szczeglnie tym wykorzystujcym pojcie JOS21. Rodzi si pytanie: czy t kategori pojciow powinno si uzna za tertium comparationis w tego typu badaniach? Czciowej odpowiedzi udzieli na nie J. Bartmiski w nastpujcej wypowiedzi:
Wszystkie typy analiz porwnawczych mog oby si bez teorii JOS, jednak w istocie wszystkie na ten obraz si skadaj. Zauwamy, e termin jzykowy obraz wiata skada si z trzech
21

Pojciem tym posugiwaam si w opisie nazw barw (por. Waszakowa 2003).

LingVaria_1_7_2009.indd 60

2009-05-18 11:04:16

PERSPEKTYWY BADA PORWNAWCZYCH W ZAKRESIE SEMANTYKI LEKSYKALNEJ czonw, z ktrych kady odsya do innego wierzchoka [] trjkta semiotycznego: jzykowy odsya do wyrazw wyposaonych w znaczenia i odnoszcych si do rzeczy; obraz do wyobraenia (pojcia, znaczenia), czyli tworu subiektywnego, skorelowanego z wyrazem i realnym obiektem po stronie rzeczywistoci; wiat do samej rzeczywistoci (choby to bya rzeczywisto tylko wirtualna) [Bartmiski 2006c: 238].

61

5. Dalszy etap bada porwnawczych w zakresie semantyki leksykalnej Przekonanie R. Grzegorczykowej o potrzebie podjcia kompleksowych bada porwnawczych nad wybranymi polami semantycznymi zaowocowao nie tylko licznymi, mona rzec programowymi manifestami samej inicjatorki, ale przede wszystkim podjciem w rodowisku warszawskim zespoowych prac semantycznych, realizowanych we wsppracy z kilkoma zagranicznymi orodkami naukowymi (Czech, Rosji, Ukrainy i Szwecji). W wyniku wsplnie prowadzonego przez kilka lat programu Porwnawcza semantyka leksykalna, w ktrego ramach badaniem objto trzy tematy: nazwy barw, nazwy wymiarw i wybrane predykaty mentalne, powstao kilkadziesit artykuw wydanych w Polsce i za granic. Znaczn ich cz zawieraj dwa due tomy Studiw z semantyki porwnawczej (Grzegorczykowa, Waszakowa (red.) 2000, 2003). Cho realizacja projektu ocjalnie zakoczya si w roku 1999, badania z zakresu semantyki leksykalnej s kontynuowane (take w aspekcie porwnawczym). Rozszerzya si przy tym ich tematyka, co wida w tomie zatytuowanym Pojciesowotekst (Grzegorczykowa, Waszakowa (red.) 2008), ktry przynosi m.in. rezultaty prac prowadzonych w Instytucie Jzyka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego we wsppracy z innymi orodkami naukowymi, zwaszcza z Katedr Bohemistyki Uniwersytetu Karola w Pradze. W pierwszej czci ksiki znajduj si artykuy o sposobach konceptualizacji zjawisk z zakresu szerokiego spektrum tematycznego: uczu radoci i szczcia w jzyku polskim (w kontekcie jzyka niemieckiego i angielskiego), smutku (ujmowanego w perspektywie polsko-francuskiej), mioci, postawy tolerancji w polszczynie, plotki i pomwienia w opozycji do dobrej opinii w jzyku czeskim, ruchu czowieka w jzyku czeskim, fenomenu umiechu w polszczynie. Tom ten, cho w tytule nie ma podanej kategorii CZOWIEK, zawiera j implicite jest ona podstawowa nie tylko dla wymienionych tematw, ale rwnie w paru innych: 1) omawiajcych mechanizmy metafory przy konceptualizacji: a) winy ujmowanej jako ciar, b) cech psychicznych za pomoc przymiotnikw dotykowych (typu gitki, sztywny), c) funkcji mzgu w polskim jzyku naukowym, d) znakw czeskiego jzyka migowego; 2) dotyczcych aktw mentalnych (pamitania i przypominania sobie) oraz sposobw wyraania wolitywnoci w polszczynie; 3) na temat percepcji przez czowieka cech wzgldem niego zewntrznych chodzi o predykat brzmie.

LingVaria_1_7_2009.indd 61

2009-05-18 11:04:16

62

KRYSTYNA WASZAKOWA

W perspektywie przyszych bada porwnawczych wyranie rysuj si dalsze rozlege zagadnienia mieszczce si w bogatej problematyce oglnego obrazu czowieka22. Mogyby to by nastpujce obszerne pola leksykalno-semantyczne (lub fragmenty tych pl), przedstawiajce jzykowe obrazy23: a) poszczeglnych czci ciaa obejmujce okrelenia ich wygldu i funkcji, a zwaszcza tych z nich, ktre bior udzia w percepcji zycznej (jako lokalizatory piciu zmysw) chodzi o oczy, uszy, nos, jzyk, skr, por. czasowniki: patrze, sucha, wcha, smakowa, dotyka; b) stanw zjologiczno-psychicznych, np. takich jak bl, gd; c) zycznych czynnoci czowieka, np. wykonywanych przez niego ruchw; d) umiechu jako specycznie ludzkiego gestu mimicznego; e) wybranych uczu, np. gniewu, radoci24, smutku, mioci, zazdroci; f) wybranych postaw, np. tolerancji i nietolerancji; g) zdolnoci, predyspozycji, stanw i czynnoci mentalnych, np. pamici (pamitania i przypominania sobie), winy, intuicji. Pola te rni si zakresem, stopniem zoonoci, a take stopniem ich opracowania. Niektre odnosz si wycznie do cech, czynnoci, stanw, uczu specycznych dla czowieka, takich jak np. mylenie, umiechanie si, poczucie winy, bycie tolerancyjnym, posiadanie intuicji; inne, takie jak np. pole gniewu, dotycz uczu, ktrym towarzysz okrelone stany zjologiczno-psychiczne. Kade z tych pl leksykalno-semantycznych jest niewtpliwie warte analizy kontrastywnej moe ona ukaza podobiestwa i rnice w sposobie widzenia i konceptualizacji wiata, w aksjologii zawartej w znaczeniach leksemw skadajcych si na okrelone pojcie w danym jzyku. Spodziewane rezultaty tak zorientowanych bada semantycznych to przede wszystkim uzyskanie (lub poszerzenie) wiedzy na temat spoecznoci mwicych danym jzykiem (ich szeroko rozumianej kultury), a take wasnego jzyka ogldanego w kontracie z innymi systemami. Literatura
APRESJAN J. D., 1994, Naiwny obraz wiata a leksykograa, Etnolingwistyka 6, s. 512.
APRESJAN J. D., 1995: . . , : , 1, s. 3767. BARTMISKI J., 1988, Denicja kognitywna jako narzdzie opisu konotacji sowa, [w:] tene (red.), Konotacja, Lublin, s. 169183.

Jzykowego obrazu czowieka: jego myli i sdw oraz sposobw percypowania rzeczywistoci dotyczyy w rnorodnych aspektach take wspomniane studia na temat nazw barw, wymiarw i predykatw mentalnych. 23 Nawizuj tu do pracy Jurija D. Apresjana (1995). Punkt wyjcia do opracowania wycinkw tego zoonego pola mogyby tu stanowi liczne prace z tego zakresu, zwaszcza te o nachyleniu kognitywnym, takie jak: monograa Doroty Filar (w druku), Magdaleny Zawisawskiej (2004), Lucie Saicovejmalovej (2008). 24 Caociowe obrazy obu tych uczu w polszczynie opracowaa Agnieszka Mikoajczuk (1999, 2009).
22

LingVaria_1_7_2009.indd 62

2009-05-18 11:04:16

PERSPEKTYWY BADA PORWNAWCZYCH W ZAKRESIE SEMANTYKI LEKSYKALNEJ

63

BARTMISKI J., 1990, Punkt widzenia, perspektywa, jzykowy obraz wiata, [w:] tene (red.), Jzykowy obraz wiata, Lublin, s. 109127. BARTMISKI J., 2006a, O pojciu jzykowego obrazu wiata, [w:] tene, Jzykowe podstawy obrazu wiata, Lublin, s. 1121. BARTMISKI J., 2006b, Polski stereotyp matki, [w:] tene, Jzykowe podstawy obrazu wiata, Lublin, s. 151166. BARTMISKI J., 2006c, Koncepcja jzykowego obrazu wiata w programie slawistycznych bada porwnawczych, [w:] tene, Jzykowe podstawy obrazu wiata, Lublin, s. 229241. BARTMISKI J., TOKARSKI R., 1993, Denicja semantyczna: czego i dla kogo? [w:] J. Bartmiski, R. Tokarski (red.), O denicjach i deniowaniu, Lublin, s. 4761. DYSZAK A., 1992, Orzeczenia syntetyczne wyraajce cierpienia zyczne we wspczesnym jzyku polskim, Bydgoszcz. EJO: K. Polaski (red.), Encyklopedia jzykoznawstwa oglnego, Wrocaw 1999. FILAR D., w druku, Jzykowy obraz kontaktu czowieka ze wiatem we wspczesnej polszczynie (nazwy somatyczne w jzykowej konwencji i tekstach poetyckich). FILLMORE CH. J., 1977, Scenes-and-frames semantics, [w:] A. Zampolli (ed.), Linguistic structures processing, Amsterdam, s. 5581. FILLMORE CH. J., 1982, Frames Semantics, [w:] The Linguisic Society of Korea (ed.), Linguistics in the Morning Calm, Seoul, s. 111137. GRZEGORCZYKOWA R., 1993a, Teoretyczne i metodologiczne problemy semantyki w perspektywie tzw. kognitywnej teorii jzyka, [w:] R. Grzegorczykowa, Z. Zaron (red.), Studia semantyczne, Warszawa, s. 922. GRZEGORCZYKOWA R., 1993b, Znaczenie wyrae a wiedza o wiecie, [w:] J. Bartmiski, R. Tokarski. (red.), O denicjach i deniowaniu, Lublin, s. 7382. GRZEGORCZYKOWA R., 1999, Z bada nad porwnawcz semantyk leksykaln: nazwy tsknoty w rnych jzykach, [w:] Z. Gre, V. Koseska-Toszewa (red.), Semantyka a konfrontacja jzykowa, t. 2, Warszawa, s. 199204. GRZEGORCZYKOWA R., 2001, Wprowadzenie do semantyki jzykoznawczej, Warszawa. GRZEGORCZYKOWA R., WASZAKOWA K. (red.), 2000, Studia z semantyki porwnawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarw. Predykaty mentalne, cz. I, Warszawa. GRZEGORCZYKOWA R., WASZAKOWA K. (red.), 2003, Studia z semantyki porwnawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarw. Predykaty mentalne, cz. II, Warszawa. GRZEGORCZYKOWA R., WASZAKOWA K. (red.), 2008, Pojciesowotekst, Warszawa. ISJP: M. Bako (red.), Inny sownik jzyka polskiego, Warszawa 2000. KARDELA H., 1990, Ogdena i Richardsa trjkt uzupeniony, czyli co bada gramatyka kognitywna, [w:] J. Bartmiski (red.), Jzykowy obraz wiata, Lublin, s. 1540. Korpus Jzyka Polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN (www.korpus.pwn.pl). LAKOFF G., 1987, Women, Fire and Dangerous Things. What Categories Reveal about the Mind, Chicago London. LANGACKER R. W., 1987, Foundations of Cognitive Grammar, vol. 1: Theoretical Prerequisites, Stanford. LANGACKER R. W., 1995, Wykady z gramatyki kognitywnej, red. H. Kardela, Lublin. LEHR-SPAWISKI T., 1954, Element prasowiaski w dzisiejszym sownictwie polskim, [w:] tene, Rozprawy i szkice z dziejw kultury Sowian, Warszawa, s. 138148. MACHK J., 1968, Etymologick slovnk jazyka eskho, Praha. MAKIEWICZ J., 1999, Sowo o sowie. Potoczna wiedza o jzyku, Gdask. MIKOAJCZUK A., 1999, Gniew we wspczesnym jzyku polskim. Analiza semantyczna, Warszawa. MIKOAJCZUK A., 2009, Obraz radoci we wspczesnej polszczynie, Warszawa. PIETRUCHA M., 2008, Rama interpretacyjna pojcia tolerancji we wspczesnej polszczynie, [w:] R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa (red.), Pojciesowotekst, Warszawa, s. 7987. PUTNAM H., 1975, Mind, language and Reality, London.

LingVaria_1_7_2009.indd 63

2009-05-18 11:04:16

64

KRYSTYNA WASZAKOWA

REJZEK J., 2001, esk etymologick slovnk, Praha. SAICOVA-MALOVA L., 2008, O ruchu czowieka, [w:] R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa (red.), Pojciesowotekst, Warszawa, s. 2744. SEBOR.: W. Bory, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Krakw 2005. SL: S. B. Linde, Sownik jzyka polskiego, Warszawa 1951. SLSJ: J. Bartmiski (red.), Sownik ludowych stereotypw jzykowych. Zeszyt prbny, Wrocaw 1980. SP: F. Sawski (red.), Sownik prasowiaski, Wrocaw, 1974. TOKARSKI R., 1990, Jzykowy obraz wiata w metaforach potocznych, [w:] J. Bartmiski (red.), Jzykowy obraz wiata, Lublin, s. 6986. VASMER M., 1964, , . WASZAKOWA K., 1997, O nowych zjawiskach leksykalnych w wietle semantyki rozumienia, [w:] R. Grzegorczykowa, Z. Zaron (red.), Semantyczna struktura sownictwa i wypowiedzi, Warszawa, s. 924. WASZAKOWA K., 2000, Struktura znaczeniowa podstawowych nazw barw. Zaoenia opisu porwnawczego, [w:] Studia op. cit., s. 5972. WASZAKOWA K., 2003, Jzykowe i kulturowe odniesienia barwy tej we wspczesnej polszczynie, [w:] Studiaop. cit., s. 99121. ZAWISAWSKA M., 2004, Czasowniki oznaczajce percepcj wzrokow we wspczesnej polszczynie. Ujcie kognitywne, Warszawa.

Perspectives of contrastive studies in lexical semantics in the light of cognitive theories

The article consists of four parts. In the rst, the author presents these theses of cognitive linguistics that she nds especially important for lexical contrastive studies. The second part presents selected procedures used during modelling of the picture of the world in a given language. They are as follows: a reconstruction of a structure of conceptual eld, a construction of a cognitive denition and analysis of etymologic data which enables to nd semantic connections between existing lexemes and to ll possible gaps. Then the author explains the specic character of studies that compare conceptual models from different languages. Finally, she discuses the perspectives of the studies presented above and indicates problems worth considering in a contrastive aspect.

LingVaria_1_7_2009.indd 64

2009-05-18 11:04:17