Dariusz Andrzej Sikorski

Pozna, Instytut Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza

O nadziejach zwizanych z datowaniem metod 14C zabytkw architektury redniowiecznej w Polsce (gos w niedokoczonej dyskusji)1
Przed paru laty pojawia si wiele obiecujca wizja rozwizania fundamentalnego problemu dziejw architektury murowanej w Polsce redniowiecznej, zwaszcza w najstarszym jego okresie, jakim jest datowanie konkretnych obiektw (wiechowski 2003; 2004). Pomoc ma by metoda datowania 14C zastosowana do wglowych inkluzji w wapiennych zaprawach (wyrwa 2002, 2005)2. Porwnywano wwczas, jak i dzisiaj, wyniki tych bada do przeomu, jaki zosta wywoany wprowadzeniem dendrochronologii do podstawowego warsztatu archeologa wczesnego redniowiecza. Czego oczekiwano i oczekuje si od metody 14C (?). Jak wygosi na konferencji gnienieskiej w 2003 roku Przemysaw Urbaczyk i powtrzy na ostatniej: Nie mona wic oczekiwa uzyskania dat rocznych. Ale nawet zawenie chronologii poszczeglnych budowli do dekady lub choby wierwiecza bdzie oznaczao znaczny postp w stosunku do obecnej sytuacji, kiedy specjalici sugeruj daty rnice si o stulecia. Precyzja oferowana przez wspczesn technologi datowania powinna wic wystarczy do podjcia decyzji o przypisaniu danej inwestycji konkretnemu wadcy, co dotychczas robiono <na wyczucie> (Urbaczyk 2004, s. 33). Pozwoliem sobie wwczas w dyskusji na uwag, e nadzieje pokadane w metod 14C odnonie zabytkw redniowiecznej architektury nie mog by spenione z powodu ogranicze samej metody, a technologia, czyli rozwj dokadnoci i precyzji pomiaru, ma przy tym konkretnym problemie swoje ograniczenia. Wieszczyem wtedy, e wyniki analiz radiowglowych wcale nie rozwi problemu datowania zabytkw architektury, e co najwyej przenios dyskusj na inn paszczyzn, oraz e dalej bdziemy si spiera o propozycje interpretacyjne, poniewa tylko w niewielu kwestiach datowanie 14C bdzie mogo przesdzi o wyborze jednej bd drugiej propozycji datowania, gdy daty uzyskane dziki tej metodzie nie bd w zadawalajcy sposb jednoznaczne. Wydawao mi si, e tylko w nielicznych przypadkach i to w zalenoci od wieku zabytku, przy sprzyjajcych okolicznociach, datowanie 14C pozwoli zawzi przedzia czasu do wierci
1 Chciabym podzikowa prof. Tomaszowi Goslarowi z poznaskiego Laboratorium Radiowglowego za uwagi, ktre wnis do tego tekstu. 2 Pionierami datowania zapraw byli Georgette Delibrias, Laurent Labeyrie (Delibrias, labeyrie 1965) oraz Benjamin Z. Kedar i Willem G. Mook (keDar, Mook 1978). Sama idea datowania na podstawie inkluzji jest prosta i znana bya wczeniej, jednak jej zastosowanie byo ograniczone moliwociami analizowania maych prbek. Dopiero upowszechnienia metody AMS problem ten rozwizao.

678 Dariusz Andrzej Sikorski

wieku, co i tak bdzie bardzo dobrym rezultatem, ale porwnywalnym z wieloma datowaniami, opartymi na klasycznych metodach badawczych. Przyznaj, e pod tym wzgldem byem zbyt wielkim optymist. Blisze przyjrzenie si problemowi pozwala na stwierdzenie uzasadnione, jak sdz, w niniejszym tekcie, e metoda 14C stosowana odnonie datowania samych inkluzji drewnianych w zaprawach nie da rezultatw dokadniejszych ni ok. 50-letnie i to z prawdopodobiestwem na poziome 2/3. W rzeczywistoci dokadno bdzie jeszcze mniejsza, gdy wiek zapraw moe znacznie rni si od ustalonego radiowglowo wieku znajdujcych si w nich wgielkw. Podnoszc swoje krytyczne uwagi, nie co do koniecznoci zastosowania tej metody, ale interpretacji wynikw, uwaaem (i uwaam), e pomys, aby datowa od razu, jak na praktyk polskiej archeologii redniowiecznej, ogromn liczb prbek ze wszystkich kluczowych stanowisk jest projektem najbardziej sensownym. Cedzenie przez kolejne lata dat 14C uzyskanych z kolejnych stanowisk wprowadzioby na dugi okres sporo zamtu w interpretacji rozwoju najwczeniejszej architektury murowanej. Jedne propozycje byyby uwaane za lepsze, bo podparte danymi radiowglowymi, inne za gorsze, bo datowane na wyczucie klasycznymi metodami. Dotychczasowa praktyka wskazuje, e datowania 14 C byyby traktowane jako lepsze i bardziej precyzyjne, co skutkowaoby te nieuzasadnionemu forowaniu hipotez uksztatowanych na ich podstawie. Uzyskanie dat z wikszoci stanowisk daje pewn porwnywaln platform do dalszych bada i pozwoli zweryfikowa uyteczno samej metody dla historykw architektury i archeologw wczesnego redniowiecza. Dlatego naley si uznanie dla zespou kierowanego przez Zygmunta wiechowskiego i Przemysawa Urbaczyka za konsekwencj w realizacji zamierzenia, ktre ju przynioso znaczny zasb informacji, a zapowiadana kontynuacja projektu da naprawd imponujcy materia. Dodatkowe uznanie budzi opublikowanie wynikw na stronie internetowej, co pozwolio kontynuowa dyskusj nad ich wartoci wszystkim zainteresowanym, nie czekajc na ich ukazanie si drukiem. Jake nieczsty, a godny naladowania przykad jak najszybszego dzielenia si rezultatami bada. Zrozumiae zainteresowanie uczestnikw gnienieskiej sesji w 2008 roku musiao wzbudzi wstpne podsumowanie uzyskanych wynikw oraz pierwsze interpretacje, jakie przedstawi P Urbaczyk, ktry doszed do nastpujcej konkluzji: . W tych, a take wielu innych wypadkach, uzyskane ju przez nas dane laboratoryjne wnosz nieosigaln wczeniej precyzj [podkrelenie DS.], co pooy kres dugotrwaym sporom chronologicznym toczonym przez kilka generacji archeologw, historykw i historykw sztuki3. Optymizm poznawczy P Urbaczyka po skonfrontowaniu z opublikowanymi . danymi, a jak niej wyka, take z fizycznymi podstawami samej metody datowania 14C, jest niestety zdecydowanie przesadzony. Nawet w przedstawionym materiale nie widz podstaw do takiego twierdzenia mwic dosadniej: nie widz owej nieosigalnej wczeniej precyzji. Skoro mj osd sprawy jest diametralnie rny, a zawierzam swojej znajomoci rzeczy (moe zbyt butnie) to nieosigal3 Jeli inaczej nie zaznaczono, to cytaty pochodz z wersji wygoszonej przez prof. P Urbaczyka . na sesji i przesanej do druku, a udostpnionej mi przez Redakcj tomu za zgod autora, za co chciabym mu podzikowa.

O nadziejach zwizanych z datowaniem metod 14C zabytkw architektury redniowiecznej w Polsce 679

na precyzja zostaa na jakim etapie interpretacji podkrcona jeli wolno uy takiego kolokwializmu. Sdz, e zarwno publikacje z ostatniej dekady jak i pogldy wypowiadane w rnych gremiach na sesjach oraz w rozmowach toczonych w kuluarach pozwalaj mi sformuowa kilka wnioskw oglnych, dotyczcych tych aspektw interpretacji wynikw bada 14C, ktre ze wzgldu na oparcie ich o cakowicie bdne przesanki (o czym niej) mog skutecznie sprowadzi (przynajmniej na jaki czas) dyskusj nad datowaniem poszczeglnych obiektw, zupenie niepotrzebnie, na lepy tor. Im prdzej oczywiste pomyki zostan sprostowane, tym lepiej dla przebiegu pniejszej dyskusji nad poszczeglnymi obiektami, gdy jak uczy dowiadczenie raz wprowadzone bdne interpretacje dalej yj wasnym yciem i trudno je usun z dyskursu. Mimo dostpnoci, take w jzyku polskim, wielu prac wyjaniajcych zawioci w zastosowaniu metody 14C, publikowane interpretacje danych 14C zdradzaj, e archeolodzy i historycy cigle maj problemy z waciwym rozumieniem wynikw analiz z laboratoriw radiowglowych. Czsto niepewno co do znaczenia i moliwoci interpretacyjnych, jakie te wyniki daj, sprowadza si do lepego zaufania w podane w ekspertyzach liczby czy przedziay wiekowe i dalsze ich intuicyjne obrabianie. Zdaj sobie spraw, e zrozumienie, o czym faktycznie mwi wyniki analiz i jak je naley interpretowa, nie jest dla humanistw atwe, gdy zaangaowany do ich wypracowania aparat statystyczny wybiega znacznie dalej ni przecitny historyk czy archeolog, nawet ten posugujcy si na co dzie prostymi elementami statystyki w swoich badaniach, jest w stanie bez uprzedniego przygotowania zrozumie. Niestety, w tym przypadku tak czsto pomocna w humanistyce intuicja zupenie zawodzi, gdy za tylko na niej si bazuje, to w oczywisty sposb musi doj do wytworzenia bdnych wyobrae. Wbrew pozorom rozwizaniem nie jest zdanie si wycznie na dorane konsultacje z fachowcami z laboratoriw radiowglowych, gdy otrzymywane odpowiedzi s zalene od zadawanych przez archeologw pyta i niekoniecznie musz uwzgldnia wszystkie aspekty dotyczce konkretnych przypadkw, a ktrych fizyk nie jest w stanie przewidzie. Dlatego to archeolog musi mie pen wiadomo, na czym stosowana metoda polega, gdy tylko wtedy jest w stanie uchwyci jej mocne jak i sabe strony, wskaza w jakich konkretnych warunkach datowanie 14C faktycznie moe co nowego wnie do naszej wiedzy, i w kocu wiedzie, jaka waciwie wiedza kryje si za szeregiem kilku liczb zakrelajcych jaki przedzia czasu. Wspomniana ju bariera pojciowa (w czci te jzykowa) midzy humanistami a przyrodnikami jest trudna do przezwycienia w sytuacji, gdy terminy i pojcia oczywiste dla jednej strony s bdnie, bo czsto intuicyjnie rozumiane przez stron drug. I odwrotnie, sformuowany problem badawczy, ktry ma zosta rozwizany za pomoc datowania 14C, nie zawsze jest zrozumiay dla fizyka. Prowadzi to do sytuacji, gdy obie strony maj wraenie porozumienia si, a faktycznie mog mwi o czym innym. Std tak wiele nieporozumie i goszenie przez archeologw pogldw z powoaniem si (o zgrozo!) na tego czy innego fizyka z laboratorium radiowglowego sprzecznych z podstawowymi zasadami samej metody 14C czy fizyki w ogle oraz cakowicie sprzecznych z tym, co faktycznie zaangaowany do interpretacji wynikw aparat statystyczny moe potwierdzi lub

680 Dariusz Andrzej Sikorski

wykluczy4. Poniekd i fizycy s temu winni, gdy nie s w stanie przewidzie, e np. sama forma przedstawiania wynikw wpywa sugestywnie na ich pojmowanie przez humanistw, a tym samym na kierunek przyjmowanej interpretacji5. W sumie nagromadzenie nieporozumie prowadzi do tego, e w praktyce badawczej mona spotka si z kilkoma sposobami wnioskowania na podstawie kalibrowanych dat radiowglowych6, ktre oparte na bdnych przesankach, wpywaj na wypracowanie rwnie bdnych propozycji datowania: poszukiwana data kalendarzowa jest dat blisk najmodszej z podanego zakresu; w serii wynikw z jednego obiektu decydujce znaczenia ma przedzia dat najmodszych; najmodsza lub najstarsza granica uzyskanego przedziau czasu wyznacza terminus post quem; grskie szczyty w diagramach rozkadu prawdopodobiestwa wskazuj, w jakim wszym zakresie jest poszukiwana data; waciwa data znajduje si w pobliu rodka podanego zakresu; wyniki podane w postaci przedziaw z dwoma poziomami prawdopodobiestwa, a zwaszcza ten z 68% prawdopodobiestwem, wyznaczaj twarde ramy chronologiczne dla danej prbki; wiek radiowglowy prbki bezporednio datuje badany obiekt, z ktrego zostaa pobrana; w porwnaniu do innych metod stosowanych w archeologii obiektw architektonicznych metoda 14C odznacza si wiksz dokadnoci, gdy jest wynikiem obiektywnych analiz przyrodniczych, w porwnaniu do subiektywnych kryteriw wypracowanych innymi metodami nieprzyrodniczymi; daty 14C traktuje si o ile pasuj do uprzednio preferowanej koncepcji jako alibi dla wprowadzenia dodatkowej nieuzasadnionej precyzji w oglniejszej chronologii obiektu, wypracowanej innymi metodami datowania, chocia one same tak dokadnych wynikw nie daj. Opierajc si na takich zaoeniach (powysza lista nie jest wyczerpujca) nic dziwnego, e badacze czsto dochodzili do rewelacyjnych rezultatw przewysza4 Por. kuriozalny opis zasad metody 14C u W Liposkiego (liposki 2001, s. 12; por. sikorski 2004, . s. 108). 5 Podawane dawniej wyniki w prostej postaci XXXYY powodoway, e archeolodzy traktowali dat XXX jako uprzywilejowan. Dzisiaj przedziay podawane dla odpowiednich poziomw prawdopodobiestwa (68% i 95%) s w podobny sposb preferowane, a zakresy pomidzy przedziaami zwaszcza dla prawdopodobiestwa 68% uznawane s jako wykluczone. To, co fizyk w tak podawanych wynikach widzi jako pewn form przyblienia, gdy wiadom jest faktycznego znaczenia podawanych przedziaw, to archeolog skonny jest traktowa dosownie. Powszechne uywanie sformuowania daty 14C zapewne rwnie oddziauje, choby si retoryki, na odbir wynikw jako konkretnych przedziaw, a wic dat, nawet jeli jest to jaki przedzia. W rzeczywistoci wyniki laboratoryjne nie podaj dat, a jedynie tzw. dat niekalibrowan, ktra sama w sobie jest nieprzydatna dla archeologa. Natomiast kalibracja doczona do wynikw i podawana w przedziaach czasowych daje jedynie pewn wstpn orientacj. Poszukiwany wiek prbki zawsze jest funkcj dwch zmiennych: szerokoci wybranego przedziau czasowego i prawdopodobiestwa, z jakim w tym zakresie chronologicznym dana prbka przestaa pobiera wgiel 14C z atmosfery. 6 W starszej literaturze mona si spotka z utosamianiem wynikw niekalibrowanych z datami kalendarzowymi, jak np. w przypadku funkcjonujcego w literaturze przedmiotu datowania na VIII/IX wiek obwaowa kamiennych na Grze Dobrzeszowskiej, gdy faktycznie po kalibracji uzyskujemy wiek XIII (sikorski, 2007, s. 398).

O nadziejach zwizanych z datowaniem metod 14C zabytkw architektury redniowiecznej w Polsce 681

jcych, co do precyzji datowania, dotychczasowe metody. Ugruntowao to przekonanie, e z racji swoich przyrodniczych fundamentw, metoda 14C rozwie w kocu w sposb bezdyskusyjny lub radykalnie zawajc pole do dyskusji gwne problemy zwizane z najwczeniejsz architektur murowan w Polsce. Chc pokaza, e pogld ten nie ma uzasadnienia dla interesujcego nas tu zagadnienia badawczego, jakim jest datowanie wczesnoredniowiecznej architektury murowanej. Mimo, e wikszo poniszych uwag dotyczy metody 14C jako takiej, to cz zwizana jest z datowaniem zapraw na podstawie inkluzji drewnianych. Punktem wyjcia dla dalszych rozwaa s wyniki uzyskane z programu datowania architektury przedromaskiej i romaskiej z ziem polskich, ktre opublikowane zostay na stronie internetowej IAiE PAN oraz wstpne interpretacje niektrych z nich przedstawione na gnienieskiej sesji przez Z. wiechowskiego7, a zwaszcza P Urbaczyka8. . Zdaniem czonkw zespou badawczego, zgodnie z pierwszymi wnioskami narzucajcymi si na podstawie uzyskanych dat 14C z zebranych prbek, naley definitywnie poegna si z X-wieczn metryk pierwszej katedry poznaskiej oraz palatium na Ostrowie Lednickim. Natomiast wbrew dotychczasowym wynikom bada i interpretacjom Zbigniewa Pianowskiego i Janusza Firleta, generalnie odmadzajcych najstarsz architektur na Wawelu w stosunku do wczeniejszych propozycji, daty 14C maj wskazywa na odwrotny kierunek tzn. konieczno postarzenia kompleksu wawelskiego z sugerowanym przedziaem 940980, chocia autorzy zastrzegaj, e tu podstaw jest analiza tylko jednej prbki. Ju te pierwsze interpretacje, dotyczce kluczowych stanowisk, budz zrozumiae zainteresowanie, tym bardziej, e niektrzy znajd w nich potwierdzenie swoich wczeniejszych pogldw, opartych na innych przesankach lub po prostu przypuszcze trudnych do uzasadnienia i skonstruowanych w oparciu jedynie o naukow intuicj. Nawet pobiene przyjrzenie si wynikom, jak to pokazuje poniszy diagram [ryc. 1], pozwala zdecydowanie zaprzeczy goszonej tezie o rzekomo ewidentnie XI-wiecznej genezie pierwszej katedry poznaskiej. Po odrzuceniu prbki nr 40 i 439 (datowanie na okres sprzed 900 roku jest absurdalne), cztery pozostae 40a, 41, 43a, 44 wskazuj zdecydowanie na X stulecie. Prbka 42, ktra daje najmodszy przedzia, obejmuje zasadniczo XI i poow XII wieku, zahacza, wprawdzie w niewielkim stopniu, o wiek X. Uredniony wynik [ryc. 2] dla wszystkich czterech branych pod uwag prbek przy wyczeniu wynikw absurdalnych, czyli wczeniejszych ni ok. 950 rok i najmodszego, wskazuje na 2 po. wieku X, przy czym rozkad prawdopodobiestwa wikszy jest ok. 3 wierci X wieku10.
Prof. Z. wiechowskiemu dzikuj za wczeniejsze udostpnienie mi swojego tekstu. W niektrych omawianych przypadkach daty kalibrowane podawane przeze mnie mog si nieznacznie rni od opublikowanych, gdy korzystam z najnowszej wersji krzywej kalibracyjnej implementowanej do powszechnie dostpnego programu OxCal 3.10. W kadym razie twarda podstawa tzn. daty niekalibrowane jest ta sama. Odsyacze do kalibracji dat jak i analiz statystycznych dotycz (o ile nie zaznaczam inaczej) do tego samego programu. 9 Numeracja za publikowanymi wynikami. 10 Urednienie, moe byoby trafniej je nazwa scaleniem, nie ma nic wsplnego ze redni arytmetyczn i jest funkcj zaimplementowan do programu kalibracyjnego Oxcal, ktra sumuje rozkady
7 8

682 Dariusz Andrzej Sikorski

Ryc. 1. Wyniki datowania 14C dla katedry poznaskiej, pokazujce uproszczony rozkad prawdopodobiestwa dla kadej prbki

Ryc. 2. Uredniony rozkad prawdopodobiestwa dla czterech prbek z katedry poznaskiej

Wyniki datowania 14C wskazuj zdecydowanie, tzn. z 95 % prawdopodobiestwem na wiek X jako czas analizowanych prbek. wiadomie nie mwi o czasie powstania katedry poznaskiej, gdy tych dwch dat nie mona utosamia, o czym w niej. Warto przytoczy inne daty 14C, uzyskane wprawdzie nie z murw katedry poznaskiej, ale z warstw poprzedzajcych akcj budowlan, gdy s one zbiene z datowaniem inkluzji w zaprawach. Nie ma potrzeby rozbija na oddzielne diagramy wszystkich trzech prbek, gdy mona je traktowa za rwnowiekowe, a wic mona je uredni [ryc. 3]11.
prawdopodobiestwa prbek rwnowiekowych z jednoczesn analiz ich spjnoci na poziomie dat niekalibrowanych. Zainteresowanych, na czym polega ta funkcja nazwana R_Combine, odsyam do programu i jego pliku pomocowego. 11 POZ-1163: 112530BP (plac budowy), POZ-5106: 114530BP (spod misy baptyzmalnej, warstwa przedsakralna) oraz POZ-1179: 115530BP (przy zachodnim portalu katedry, strop warstwy przedsakralnej). Za udostpnienie dat niekalibrowanych dzikuj dr Michaowi Kara z IAiE PAN w Po-

O nadziejach zwizanych z datowaniem metod 14C zabytkw architektury redniowiecznej w Polsce 683

Ryc. 3. Uredniony rozkad prawdopodobiestwa datowania 14C dla trzech prbek (POZ-1163, POZ-5106, POZ-1179), pobranych z warstwy bezporednio poprzedzajcej budow katedry poznaskiej

Przypadek poznaski ilustruje jeszcze jeden problem, mianowicie interpretacj sytuacji, w ktrej mamy do czynienia z seri prbek (5) pochodzcych z rwnoczasowych fragmentw budowli tak jak tu, w tym kilka z nich si niemal dokadnie pokrywa, a jedna jest zdecydowanie modsza (tu nr 42, [ryc. 1]). Mona spotka si ze stosowaniem procedury stosowanej w seriach dat dendrochronologicznych, czy przy datowaniu skarbu monet: tzn. za wynik decydujcy o wyznaczeniu okresu post quem uznaje si wynik najmodszy (najmodsz dat dendro lub wiek najmodszej monety). Jednak rnica w interpretacji wynikw dendrochronologicznych i 14C jest zasadnicza i polega na tym, e w pierwszym przypadku liczy si faktycznie konkretny wiek, wyraony rokiem przyrostu najmodszego ze sojw (na wykresach zazwyczaj po prosty prawy skraj) lub dat emisji monety (zwykle w jakim wskim kilkuletnim przedziale), a w drugim przypadku istotny jest cay, czsto ponadstuletni przedzia prawdopodobiestwa, chocia poszczeglne fragmenty przedziau maj rn wag. Naladownictwo takich metod interpretacji prowadzi do cakowitego wypaczenia wymowy wynikw 14C, poniewa w analizach dendro czy numizmatyce poszukiwana data to wiek ostatniego ze sojw lub najmodszej monety, a w wynikach 14C poszukiwana data mieci si gdzie w caym zakresie, gdy wynik ma charakter probabilistyczny. Z tego samego powodu nie mona skrajw rozkadw w wynikach 14C traktowa jako wyznacznikw chronologicznych post quem lub ante quem, chyba e godzimy si na domylnie bardzo due midzy tak wyznaczonymi punktami staymi na osi czasu a nieznanym faktycznym wiekiem, gdy to lewy najstarszy skraj wyznacza punkt post quem, a prawy najmodszy ante quem. Zwykle ten pierwszy, jeli ograniczymy si do archeologii wczesnoredniowiecznej architektury, jest tak wczesny, e nieuyteczny,
znaniu. Przy tej okazji chciaby zwrci uwag na to, e tylko daty niekalibrowane nadaj si do dalszych analiz, konieczne jest wic podawanie w publikacjach, obok oczywicie wynikw kalibrowanych, dat surowych.

684 Dariusz Andrzej Sikorski

Ryc. 4. Uredniony wynik dla prbek 119 i 119a z Pocka

a drugi ma nieweryfikowaln warto, poniewa zarwno moe by duo starszy ni faktyczny wiek (co czyni go nie tylko nieuytecznym, ale wprowadzajcym w bd), albo jest w sposb trudny do oszacowania modszy. Ten ostatni fakt zwizany jest ze specyfik datowania zapraw poprzez inkluzje: nie wiemy, jaka jest rnica midzy wiekiem badanego wgielka a czasem przygotowania zaprawy. W metodzie odwoujcej si do kategorii post i ante quem chodzi o wyznaczenie faktycznie staych i pewnych punktw chronologicznych. Rozkady w wynikach 14 C nie speniaj tego warunku w przypadku datowania zapraw. Kwesti t mona zilustrowa seri dwch prbek z muru fundamentowego z Pocka nr 119 (110530) i 119a (114530). Po urednieniu ich obu [ryc. 4] otrzymujemy zakres (95%) 890985. Pierwsza data jako terminus post quem nic istotnego nie wnosi, bo bez odwoywania si do metody radiowglowej mona apriorycznie przyj rok 966. Natomiast chcc na tej podstawie wskaza terminus ante quem, to z grubsza byby to schyek wieku X. Jest to obecnie warunek nie do przyjcia, gdy tradycyjne metody temu przecz i to w sposb nie budzcy wtpliwoci. Sensacyjnie brzmice stwierdzenia czonkw zespou, e w przypadku kaplicy (nr 7374) i palatium (nr 77) na Ostrowie Lednickim, wyniki 14C jednoznacznie wskazuj na XI-wieczn metryk, w rzeczywistoci rwnie nie maj podstaw w publikowanym materiale [ryc. 5]. W przypadku prbki nr 73 rozkad prawdopodobiestwa rozkada si mniej wicej po rwno na 2 po. X wieku (40%) i wiek XI (60%). W przypadku drugiej wikszo znajduje si w wieku X. Z datowaniem na wiek X nie kc si wyniki ostatniej prbki z Lednicy. Uwzgldniajc fakt, e margines bdu obu pierwszych prbek si pokrywa, moemy zaoy, e prbki nr 73 i 74 pochodz z tego samego czasu. Stosujc funkcj R_Combine programu OxCal otrzymujemy nieco bardziej precyzyjny wynik (68% 9751020; 95% 890920, 9501030), zgodnie z ktrym na wiek XI przypada tylko 1/3 rozkadu prawdopodobiestwa [ryc. 6]. Nie wyklucza to jedenastowiecznej proweniencji palatium lednickiego, ale wcale tej hipotezy nie wzmacnia, a tym bardziej ju nie przesdza o datowaniu na wiek XI. Cigle 2/3 prawdopodobiestwa znajduje si w wieku X (w przedziale 9501000 jest to ok. 55%). Inaczej mwic wiksze jest prawdopodobiestwo, e prbk naley datowa na X wiek. Ten wniosek nie uwzgldnia nieznanej rnicy midzy wiekiem badanego

O nadziejach zwizanych z datowaniem metod 14C zabytkw architektury redniowiecznej w Polsce 685

Ryc. 5. Wyniki datowania 14C inkluzji drewnianych w zaprawach z kaplicy (nr 73, 74) oraz palatium (nr 77) na Ostrowie Lednickim (uproszczony rozkad prawdopodobiestwa dla kadej prbki)

Ryc. 6. Uredniony wynik datowania dwch prbek (nr 73, 74) z kaplicy na Ostrowie Lednickim

wglika, a czasem przygotowania zaprawy i tak samo, jak w przypadku rozpatrywanej katedry poznaskiej, nie mona go utosamia z czasem wzniesienia lednickich budowli. Pojawia si wic pytanie, dlaczego interpretacje wynikw 14C prezentowane przeze mnie s tak rozbiene z interpretacjami nadanymi im przez czonkw zespou prowadzcego ten projekt (?). Nie mwic ju o braku nieosigalnej wczeniej precyzji, skoro rednio rzecz biorc przedzia, w ktrym znajduje si poszukiwana data 14C, ma zakres przynajmniej stulecia. Biorc pod uwag skrajne propozycje datowania tych obiektw wypracowane tradycyjnymi metodami, to wanie one daj najczciej przedziay jednak nieco mniejsze a przynajmniej nie wiksze. Odpowied przynosi analiza argumentacji zastosowanej dla koronnego dowodu dokadnoci zastosowanej metody, jaki czonkowie zespou prezentowali na gnienieskiej sesji, mianowicie wyniki bada dla Koprzywnicy, ktre miay potwierdza, i moliwe jest bardzo precyzyjne datowanie, niemal zgodne co do roku z tym, co podaj rda historyczne (1205 rok). P Urbaczyk wrcz stwierdzi: analiza prb. ki pobranej w partii wschodniej wityni dostarczya daty ok. 1210 r., ktra doskonale wpisuje si w co najmniej kilkuletni czas budowy tego kocioa. Wykazanie, e w pewnych warunkach mona oczekiwa zgodnoci niemal co do roku wzbudzio wrd wielu uczestnikw sesji zrozumiay entuzjazm. Przyjrzyjmy si, skd si wzia ta zadziwiajca zgodno wiadectw pisanych z datami 14C. Trzy z czterech wynikw z Koprzywnicy (prbk nr 129a z absurdalnym rezultatem mona odrzuci) daj przedziay czasu na tyle starsze od znanych nam danych historycznych, e najmodszy skraj rozkadu prawdopodobiestwa tylko jednej z nich siga zaledwie pocztku XIII wieku [ryc. 7]. Ewidentnie wic wida, e uzyskane wyniki s sprzeczne ze znanymi nam faktami historycznymi (niepodwaalny terminus post quem to data fundacji ok. 1185). Zauwamy, e prbka nr 127b, ktra jako jedyna przynosi wynik, dajcy si uzgodni z danymi historycznymi, po kalibracji daje nastpujce wyniki szczego-

686 Dariusz Andrzej Sikorski

Ryc. 7. Wyniki datowania 14C czterech prbek z klasztoru cysterskiego w Koprzywnicy (uproszczony rozkad prawdopodobiestwa)

we: z prawdopodobiestwem 68% 10401100 oraz 11101170, a z 95% przedzia 10301210. Wida wic, e ta ostatnia data z podanego przedziau zostaa potraktowana jako datujca zabudow koprzywnick ze szczegln dokadnoci, gdy faktycznie pokrywa si niemal co do roku (ok. roku 1205) ze znan ze rde pisanych informacji o wzniesieniu zabudowa a przynajmniej ich niszych partii. Metoda interpretacji, ktra doprowadzia czonkw zespou do tak jednoznacznego utosamienia skrajnego wieku jednej z prbek ze znanym faktem rdowym pokazuje zreszt jak i wczeniej omawiane przykady na cakowit arbitralno dokonywanych wyborw, polegajc na tym, e z caego rozkadu prawdopodobiestwa, w zalenoci od osobistych preferencji, bd uprzedniej wiedzy opartej o rezultaty innych datowa ni 14C, dobiera si pasujcy odcinek czasu i uznaje go za jednoznaczne potwierdzenie konkretnego datowania. Jeli wrcimy do przykadw wczeniejszych Poznania i Ostrowa Lednickiego to teraz widzimy przyczyn wyej zauwaonej rozbienoci midzy tym, co faktycznie na podstawie danych 14C mona powiedzie o wieku prbek, a nadanej im przez czonkw zespou interpretacji. Kierujc si bdnymi zaoeniami, czyli biorc za punkt wyjcia najmodsze skraje z podanych przedziaw czasowych, czonkowie zespou mogli faktycznie doj do wniosku, e wyniki datowania 14C jednoznacznie przesuwaj pocztki katedry poznaskiej i palatium lednickiego na wiek XI. Innego wytumaczenia dla obwieszczonego odmodzenia wielu obiektw po prostu nie znajduj, gdy z pewnoci uzyskane dane 14C nie potwierdzaj tak sformuowanych konkluzji. Prof. Z. Pianowski w dyskusji nad wystpieniem P Urbaczyka zaproponowa, . aby zanim zaczniemy wyciga zobowizujce wnioski z dat uzyskanych metod radiowglow dokona prb na obiektach o dobrze znanej chronologii. Postulat to jak najbardziej sensowny, co wicej, wszystkie dane do dokonania takiej weryfikacji s ju dostpne nie tylko na opublikowanych przykadach zagranicznych, ale moliwe rwnie na obiektach polskich. Koprzywnica spenia ten warunek, tym bardziej, e dysponujemy czterema pomiarami, co istotnie ogranicza ich przypadkowo12. Klasztor zosta ufundowany ok. roku 1185 (dyskusja w historio12 P Urbaczyk powouje si na jak najbardziej zgodn z wymogami statystki opini T. Goslara, e . dla zapewnienia wiarygodnoci wynikw, naley pobra po 4 prbki z kadego jednoczasowego muru. Postulat ten nie pojawi si jako efekt dowiadczenia badawczego tego czy innego fizyka z laboratorium radiowglowego, ale wynika ze statystycznego charakteru samych wynikw. Zwikszenie dokadnoci datowania danego obiektu poprzez sumowanie wynikw analiz kilku prbek z niego pobranych (z za-

O nadziejach zwizanych z datowaniem metod 14C zabytkw architektury redniowiecznej w Polsce 687

grafii, czy byo to 2 lata wczeniej, czy rok pniej nie jest istotna dla naszego problemu). Poniewa proces fundacji by zwykle do dugotrway, to najczciej pierwsze budynki byy drewniane, a dopiero z czasem przystpowano do wznoszenia najpotrzebniejszych zabudowa w technice murowanej. Dlatego moemy zaoy, e budynkw murowanych nie wzniesiono przez umownym 1200 rokiem, a mamy podstawy sdzi, e pocztek wznoszenia murw jest potwierdzony rdami pisanymi na pierwsz dekad XIII wieku (rok 12057). Prbka nr 127b daje po kalibracji taki rozkad, w ktrym dla okresu po 1200 rokiem przypada zaledwie 3,5 % prawdopodobiestwa, jeszcze gorzej dla prbki nr 132, gdzie prawdopodobiestwo to jest znikome 0,2% 13. Jeli urednimy oba sensowne datowania 14 C, to uzyskujemy a 95% pewnoci przedzia 10301160. W oczywisty sposb w przypadku Koprzywnicy daty 14C cakowicie rozmijaj si ze znanymi nam faktami. Trzeba zapyta po raz wtry, gdzie ta postulowana precyzja metody 14C, jeli cztery prbki (a tak ich liczb uwaa si za wystarczajc do wysnucia zobowizujcych wnioskw) daj wynik cakowicie niezgodny ze znanymi faktami historycznymi (?). Sprbujmy dokona pewnego eksperymentu mylowego. Odwrmy sytuacj, tzn. wyobramy sobie, e nie dysponujemy adnymi rdami pisanymi odnoszcymi si do pocztkw klasztoru, a wic nie jest nam znana ani data sprowadzenia do Koprzywnicy zakonnikw z Morimond, ani czas wzniesienia zabudowa, natomiast dysponujemy do oglnym datowaniem opartym na analizie technologicznej i formalnej na pocztek wieku XIII. Czyli odtwarzamy sytuacj do typow dla wikszoci obiektw najstarszej architektury murowanej. W tej sytuacji uzyskane 4 daty 14C mogyby by uznane za rozstrzygajce dla kwestii datowania murw koprzywnickich, tzn. wymuszayby postarzenie obiektu i to do znaczne wobec
oenia rwnowiekowych) przynosi ju niewielkie efekty, w stosunku do nakadw ponoszonych na analizy kolejnych prbek, przy ich liczbie wikszej ni 4. Jednak datowanie zapraw poprzez inkluzje jest przypadkiem szczeglnym, mianowicie prbki wgli zebranych z zaprawy z tego samego obiektu architektonicznego, z tej samej fazy, nawet jeli pobrane w bliskim ssiedztwie jedna od drugiej, nie s w rzeczywistoci osobnymi rwnowiekowymi obiektami, gdy przedmiot datujcy czyli wgle drzewne zawarte w kadej z nich pochodzi z drewna prawdopodobnie o rnym wieku, nawet jeliby przypadkiem pochodziby z tego samego kawaka drewna. Urednianie wynikw prowadzi tylko do urednienia wieku badanych wgielkw. Problem rnicy chronologicznej midzy t wielkoci a czasem rzeczywistym, kiedy wgielki dostay si do zaprawy, nadal jest nam nieznany. Jak duo bymy prbek nie pobrali, to zawsze sumowanie wynikw bdzie obarczone bdem wynikajcym z tego faktu. Co innego, gdybymy dysponowali kawakiem wgla w zaprawie na tyle duym, e mona go podzieli na kilka osobnych prbek. Wwczas faktycznie sumowanie wynikw przed kalibracj prowadzi do pewnego ucilenia uzyskanego przedziau dat kalendarzowych, ale dla tego konkretnego kawaka wgielka, a nie dla zaprawy. Ale istot datowania zapraw jest jednak opieranie si na bardzo drobnych fragmentach wgli, ktrych najczciej nie mona podzieli, a tylko w wyjtkowych sytuacjach na 4 oddzielne prbki. Problem by znik, gdybymy datowali bezporednio sam zapraw. Spord prbek z Koprzywnicy mona uzna za wspczesne sobie wgielki z nr 127b i 131. Chcc dostosowa si do wspomnianego postulatu, naleaoby t sam prbk z wgielkiem podzieli na cztery oddzielne i dokonywa niezalenych pomiarw. Ale pomimo uzyskania wikszej dokadnoci, jeli chodzi o wiek wgielka, cigle bymy byli w punkcie wyjcia, tzn. nieznanego przedziau czasu midzy wiekiem inkluzji a czasem przygotowania zaprawy, z tym, e wiek inkluzji byby ustalony bardziej precyzyjnie. 13 Prawdopodobiestwo wybranych odcinkw czasu podaj na podstawie programu Kal14C04 autorstwa Adama Walanusa. Wykorzystana w nim krzywa kalibracyjna rni si nieco dla interesujcego nas okresu od krzywej opublikowanej w 2004 roku, ale dla naszych potrzeb s to rnice nieistotne i chodzi bardziej o zilustrowanie pewnych problemw ni o kilka punktw procentowych.

688 Dariusz Andrzej Sikorski

Ryc. 8. Wyniki datowania 14C dwch prbek (nr 108, 110) z klasztory cysterskiego w Wchocku

faktycznie znanych nam pocztkw. W zarysowanej eksperymentalnej sytuacji, na podstawie podanych wyej wynikw z pewnoci nikt nie obstawiaby pocztku XIII stulecia (3,5% pewnoci) jako czasu wzniesienia pierwszych zabudowa murowanych. Zapewne badacze upierajcy si przy swoich tradycyjnych metodach i datowaniu na pocztek XIII wieku uznani by byli przez badaczy postpowych i interdyscyplinarnych za... delikatnie mwic, uparciuchw. Sugerujc si datami radiowglowymi i znan rzeczywistoci historyczn (zaoenie zakonu cystersw na przeomie XI i XII wieku jako terminus post quem) raczej przesuwano by proponowany czas akcji budowlanej bliej po. XII wieku, kiedy to w ogle pojawiy si pierwsze klasztory cysterskie na ziemiach polskich. atwo by byo t drog wykreowa nowy fakt historyczny Koprzywnica najstarszym klasztorem cysterskim w Polsce. Przykad ten powinien nam uwiadomi, do jakich z perspektywy naszej wiedzy absurdalnych wnioskw mona doj, zbyt ufajc rzekomo obiektywnym i niepodwaalnym wynikom metod przyrodniczych. Zarazem przykad dat 14C z Koprzywnicy przekonujco pokazuje, e nawet skromne prawdopodobiestwo na skrajnych odcinkach jego rozkadu nie moe by traktowane jako z gry przesdzajce o wykluczeniu tych moliwoci spod dalszych rozwaa, chocia o niczym to nie przesdza. Zbliona sytuacja jest w datowaniu dwch prbek z Tumu pod czyc. Jedn z nich (nr 142) moemy wyczy z rozwaa, gdy drewno pochodzi z IX i 1 po. X wieku. Natomiast druga 97030 reprezentuje przedzia na lata 1000 1160. Dotychczasowe ustalenia wypracowane tradycyjnymi metodami okrelay czas wzniesienia kolegiaty do precyzyjnie na lata 11401160, a wic na skraju (12%) uzyskanego rozkadu prawdopodobiestwa w datowaniu 14C. Porwnujc oba rezultaty wida, ktre z datowa w tym przypadku jest bardziej precyzyjne. Rwnie ciekawie przedstawiaj si trzy wyniki z kocioa cysterskiego w Wchocku datowanego tradycyjnymi metodami na pierwsz tercj XIII wieku, a nie pniej ni drug wier. Poniewa jedna z trzech prbek daa rezultat datowany na okres nowoytny, moemy j wyczy z dalszych rozwaa. Dwie pozostae day wynik, w ktrym prawdopodobiestwo koncentruje si na schyku X i 1 po. XI wieku, a wic na okres, kiedy jeszcze nawet zakonu cysterskiego nie byo [ryc. 8]. Zauwamy, e mamy do czynienia z dwiema prbkami, ktre teoretycznie mona uzna za rwnowiekowe, a daj rezultat przynajmniej o ptora wieku postarzony w stosunku do znanych nam faktw. Po urednieniu obu dat, przedzia w jeszcze bardziej si zawa: 68% (9901025); 95% (9801040). Warto zwrci uwag na ten przykad, gdy ilustruje on, i nawet w przypadku dwch niemal

O nadziejach zwizanych z datowaniem metod 14C zabytkw architektury redniowiecznej w Polsce 689

Ryc. 9. Wyniki datowania 14C z domniemanej rotundy i I fazy katedry gnienieskiej

identycznych wynikw, ktre teoretycznie daj bardziej precyzyjny wynik zbiorczy, faktyczny wiek zaprawy datowanej t metod moe znajdowa si cakowicie poza rozkadem prawdopodobiestwa. Gdybymy mieli do czynienia z obiektem o do niepewnej chronologii, dane te mogyby przeway na rzecz konkretnej hipotezy, tak jak to zarysowaem na przykadzie Koprzywnicy. W przypadku Wchocka moemy je, mimo tak duej zgodnoci wieku obu prbek, po prostu odrzuci. W kocu dysponujemy znacznie lepszymi danymi rdowymi pozwalajcymi lepiej osadzi w czasie budow kocioa klasztornego. Zauwamy, e w tym przypadku nawet hipotetycznie nie mona rozwaa trafienia przez badaczy na jak przedcystersk faz budownictwa z XI wieku, poniewa miejsca pobrania ewidentnie zwizane s z zabudow klasztorn. Powysze przykady ilustruj, jak znaczne mog by rozbienoci midzy datami 14 C a znanymi czy moliwymi do przyjcia datami, ktre potwierdzone s rdami pisanymi lub wyznaczone s dobrze znanym kontekstem historycznym. Warto wic zada sobie pytanie, czy wyniki, ktrymi dysponujemy z obiektw nie majcych zaczepienia w rdach pisanych, dla ktrych kontekst historyczny jest niepewny, mog faktycznie wnie co istotnego do kwestii ich chronologii z precyzj i pewnoci wiksz ni dotychczas stosowane metody (?). Przecie nie mamy w tych przypadkach moliwoci weryfikacji, jak na powyej omwionych przypadkach. Rozpatrzmy to na przykadzie najwczeniejszych budowli gnienieskich tj. domniemanej rotundy w rekonstrukcji Tomasza Janiaka oraz I fazy katedry [ryc. 9]. Poza prbk nr 60a, ktr z racji bezsensownoci rezultatu mona pomin, wszystkie trzy pozostae rozcigaj si w okresie od schyku X do przynajmniej poowy XII wieku. Jako takie s po prostu bezuyteczne w stosunku do moliwoci datowania innymi metodami. Poniewa znana data konsekracji drugiej katedry gnienieskiej w 1064 roku wyznacza jednoznaczny terminus ante quaem, mona zastosowa analiz bayesowsk, ktra pozwala odrzuci pewn cz rozkadu jako ewidentnie nie odpowiadajc rzeczywistoci, a pozostaa cz rozkadu po 1064 roku, przy tym zaoeniu nieprawdopodobna, wzmacnia rozkad prawdopodobiestwa dla okresu starszego14. Po uwzgldnieniu roku 1064 dla prbki nr 63 nowy
14 Nie rozwijam tu wtku zastosowania statystyki bayesowskiej w interpretacji dat radiowglowych i moliwoci uzyskania dziki niej bardziej precyzyjnych wynikw; zainteresowanych odsyam do artykuu bUck, cavanaGh, litton 1996 i bUck 1994 oraz do artykuw opublikowanych w Radiocarbon 42:2(2000), zwaszcza konkluzja dyskusji: scott 2000.

690 Dariusz Andrzej Sikorski

rozkad wyglda nastpujco: z 68% prawdopodobiestwem (9901005) (1010 1035), z 95% okres (9851040), a dla prbki nr 65: 68% (10151045), z 95% (10001060). Ucilenie wynikw t metod dao wymierny efekt poznawczy w stosunku do dotychczasowych ustale, gdy daty uzyskane przedziay (985 1040) oraz (10001060) chocia czciowo zgodne z dotychczasowymi pogldami sytuujcymi powstanie bazyliki gnienieskiej w okresie 10401064 daj przesanki do niewielkiego postarzenia tego budynku nawet do czasw Bolesawa Chrobrego. Zauway trzeba, e dotychczasowe datowanie byo sterowane z jednej strony wiedz o dacie konsekracji w 1064 roku a z drugiej strony zawieruch w czwartej dekadzie XI wieku, ktra miaa spowodowa zniszczenie wczeniejszej budowli, chocia ten fakt nie jest bezporednio potwierdzony rdowo. Waciwie jedyny moliwy przedzia czasu przyjmowany powszechnie w historiografii za sensowny dla wzniesienia nowej katedry, to czas po powrocie Kazimierza Odnowiciela w 1039/1040 roku. Jednak Gall, nasz jedyny informator, nie napisa, i katedra gnienieska ulega destrukcji, ale e dzikie zwierzta zaoyy swe legowiska15. Podany fakt wbrew pozorom nie implikuje wniosku, i katedra zostaa zniszczona. Zakadajc, e powstaa za Bolesawa Chrobrego, a po najedzie Brzetysawa zostaa opuszczona (std dzikie zwierzta), by moe z zawalonym dachem, to jej odnowa moga dotyczy ewentualnej naprawy murw i przykrycia nowym dachem przed konsekracj w 1064 roku, ktra byaby w takim przypadku wymagana, mimo e w starych murach, gdy otarz uleg sprofanowaniu. Poniewa czci nadziemne si nie zachoway, to ta faza moe by zupenie nieuchwytna rdowo, a mury wizane z etapem z poowy XI wieku mogyby faktycznie pochodzi z czasw Chrobrego. Przedstawione tu wnioski zapewne mog by wielce kuszce dla niektrych badaczy, chccych jednak nieco postarze gnieniesk katedr, lecz ich nadzieje, e w datach 14C znajd jakie jednoznaczne wsparcie, s ponne. Przypomnijmy sobie, e mwimy o datowaniu wgielkw drzewnych zawartych w zaprawie a nie datowaniu samej zaprawy. W praktyce badawczej, mimo przecie wiedzy, e datuje si wgielek a nie sam zapraw, badacze w swoich interpretacjach nie uwzgldniaj tego faktu. Rnica jest zasadnicza i fundamentalna dla caoci zagadnienia. Pojawia si tu ten sam problem, ktry wystpuje w datowaniu metod dendrochronologiczn: jak powiza faktycznie datowany przedmiot drewniany z konkretnym obiektem archeologicznym, w sytuacji gdy on sam nim nie jest. Dlatego m. in. metoda dendrochronologiczna sprawdza si w datowaniu grodw (due serie, a kody s elementami konstrukcyjnymi), natomiast susznie budzi zastrzeenia i wtpliwoci, gdy chodzi o wnioski wysnuwane z datowania dendro obiektw drewnianych nie powizanych konstrukcyjnie z datowanym obiektem, np. koda zalegajca w warstwie. W obu przypadkach, tzn. datowania zapraw i obiektw z lunymi belkami, nieznana jest nam rnica czasu midzy wiekiem wgielka z czasem przygotowania zaprawy i z drugiej dat cicia drewna, z ktrego pochodzi belka a czasem jej depozycji w danej warstwie czy obiekcie.
15

s. 44.

anoniM Gall, Kronika Polska, tum. R. Grodecki, M. Plezia, Warszawa 1989, ks. I, rozdz. 19,

O nadziejach zwizanych z datowaniem metod 14C zabytkw architektury redniowiecznej w Polsce 691

Ryc. 10. Wyniki datowania skiej

14

C prbek nr 11 i 11a z najstarszej fazy katedry wawel-

Trudno przypuszcza, e wgielki, ktre dostay si do zaprawy w trakcie wypalania, pochodz jedynie z drewna z warstw podkorowych, spalonych kd czy nawet grubszych gazi, a tym samym ich faktyczny wiek jest bliski czasu przygotowania zaprawy. Nie wiemy, czy do wypalania wapna uywano drobnych gazi czy drewna z grubych kd, czy te jednego i drugiego, ale z drewna czy chrustu zebranego w lesie i zalegajcego w nim ju jaki czas. Dowiadczenie uczy, e wieo cite drewno raczej byo przeznaczone na cele budowlane, natomiast drewno zleae (a tym samym wysezonowane), czy to w lesie czy jako odzysk ze starych konstrukcji drewnianych, mogo by zuyte gwnie w celach opaowych. Na podstawie tych kilku przykadw omwionych wyej, w ktrych wiek wgielkw jest kilkadziesit, a nawet ponad sto lat (por. Wchock) starszy ni znany nam wiek zabytkw, powinnimy raczej liczy si nawet z kilkudziesicioletni rnic wieku midzy wgielkami a otaczajcymi je zaprawami. Zarwno intuicja jak i dowiadczenie podpowiadaj, e spodziewa si naley wgielkw z warstw starszych spalanego drewna, gdy najszybciej spopieleniu ulegaj warstwy wierzchnie poddane bezporedniemu dziaaniu wysokiej temperatury i powietrza, a zwglaj si wewntrzne, ktre ulegy wyarzeniu i zwgleniu, ale izolowane od tlenu pozostaj niespalone. Wydaje si, e miao mona dopuci, e konieczna i chyba minimalna korekta datowania zapraw t metod wymaga ujcia od wieku prbek przynajmniej dekady lub dwch, co prowadzi do relatywnego odmodzenia datowania. Te dwie dekady to zaledwie kilka centymetrw wierzchniej warstwy palonego drewna. Przykadajc t poprawk do wyej wypracowanej hipotezy postarzajcej katedr gnieniesk, ponownie wracamy do czwartej i pitej dekady XI wieku. W przypadku domniemanej rotundy, to jeden wynik o niczym jeszcze nie wiadczy. W wyej omawianych przypadkach kilka razy zdarzao si trafi na wyniki absurdalne, ktrych kolejne prbki nie potwierdzay. Trzeba wic po prostu wikszej liczby datowa. Wrmy do propozycji P Urbaczyka radykalnego postarzenia pierwszej kate. dry krakowskiej nawet do okresu 940985, z zastrzeeniem, e na podstawie jednej prbki, jest w wietle analizy danych wynikiem bdu w interpretacji wynikw. Po pierwsze do dyspozycji s dwie (nr 11 i 11a) a nie jedna prbka [ryc. 10], a do tego obie pobrane, jak wynika z opisu, mniej wicej z tego samego miejsca. Jednak za podstaw dalszych rozwaa wybrana zostaa tylko prbka nr 11a z wynikiem 68% (895925) (940985), 95% (8801020). Tak jak w wyej

692 Dariusz Andrzej Sikorski

omawianych przypadkach uznawano za istotn dat t najmodsz, to tu po odrzuceniu ewidentnie niemoliwego przedziau (895925), skupiono uwag na pocztku przedziau nastpnego od roku 940. Nie wiadomo, czym kierowano si wyrniajc akurat ten przedzia czasu. Przecie inne interpretacje P Urbaczyka . opieray si na skupieniu uwagi na najmodszych skrajach uzyskanych przedziaw czasowych, zgodnie z t metod tym razem sugerowany czas powstania zaprawy powinien znajdowa si na pocztku XI wieku. Druga prbka nr 11 zapewne nie zwrcia uwagi, gdy uzyskany przedzia czasu [68% (10201050) (10801160); 95% (10201160)] jest nie do przyjcia (albo mao sensacyjny) ze wzgldu na przesunicie rozkadu prawdopodobiestwa po roku 1020, a wic nawet dalej, ni niektrzy sdzili na podstawie metod tradycyjnych. Przypomn tu przykad Koprzywnicy, gdzie skraj rozkadu prawdopodobiestwa odpowiada faktycznej dacie, wic i tu nie ma podstaw do cakowitego ignorowania tego wyniku. Przecie nie odbiega on tak od dotychczas przyjmowanej chronologii, e mona go uzna za bezsensowny. Z samej zasady pomiaru wieku zapraw wynika, e bdziemy mieli do czynienia z tendencj do postarzenia dat ni ze zjawiskiem odwrotnym. Inaczej mwic, odwoujc si do tego, e prbka nr 11a moga zawiera wgielek z gbszej warstwy grubszej kody, powinnimy ten rezultat dajcy starsz dat z obydwu pomiarw uzna za mniej godny zaufania od tego drugiego, gdzie praktycznie jedynym czynnikiem mogcym wprowadzi zakcenie jest dostanie si wgielkw w pniejszym okresie (np. z zapraw, ktr uzupeniano ubytki), bd uznaniu, e szukana data mieci si jednak w zasigu rozkadu prawdopodobiestwa, choby po jego lewym skraju, a wic na pocztku XI wieku. Oba wyniki niczego w kwestii datowania najstarszej architektury wawelskiej nie rozstrzygaj, a ju z pewnoci nie wnosz wikszej precyzji w stosunku do propozycji wczeniejszych. Po drugie badacze z zespou interpretujc dane zbyt przywizali si do podanych zakresw przy zadanym standardowym prawdopodobiestwie 68%. Takie a nie inne przedziay w tym zakresie generuje program komputerowy kalibrujcy wyniki, zaprogramowany tak, aby z zadanym prawdopodobiestwem (standardowo 68 i 95% wielkoci uzasadnione statystycznie) znale najmniejszy przedzia czasu (moe si on skada z kilku odcinkw). Te dane maj charakter czysto pomocniczy i nie naley na nich skupia zbytnio uwagi, nie wyznaczaj one twardych granic chronologicznych. Moemy sobie swobodnie z caego zakresu wybiera przedziay z takim prawdopodobiestwem, jakie nas zadawala, czy te dla wybranych odcinkw czasu odczyta prawdopodobiestwo, z jakim moemy si spodziewa, e w jego obrbie znajduje si poszukiwana data. Faktyczny rozkad prawdopodobiestwa jest w przypadku katedry wawelskiej cigy od mniej wicej 880 do 1020 roku. Wprawdzie dla wybranego okresu 940 980 prawdopodobiestwo wynosi ok. 42%, ale z takim samym prawdopodobiestwem moemy trafi na waciw dat w innym przedziale, np. 780935, 890940, 900945, 910955, 9501005 etc. (kalkulacja wg programu Kal14c04). aden z wybranych odcinkw nie jest uprzywilejowany, jedynie warto prawdopodobiestwa mwi nam o szansie, i poszukiwana data mieci si w danym przedziale i nic wicej. Nawiasem mwic, sdz, e wanie probabilistyczny charakter wynikw laboratoryjnych sprawia wielu archeologom najwiksze kopoty we waciwym zrozumie-

O nadziejach zwizanych z datowaniem metod 14C zabytkw architektury redniowiecznej w Polsce 693

Ryc. 11. Rozkad prawdopodobiestwa datowania 14C dwch prbek (nr 11, 11a) wawelskich przy zaoeniu, i poszukiwana data jest modsza ni 950 rok

niu, co nam mwi wyniki 14C. Nawet uwzgldniajc zastrzeenie, e ilo prbek jest niewielka, nie ma jeszcze adnych podstaw do do radykalnego postarzenia najstarszej architektury wawelskiej. Ten jeden wynik mwi, e z bardzo duym prawdopodobiestwem szukana data mieci si w X wieku. Natomiast propozycje badaczy krakowskich przesuwajce pocztki architektury wawelskiej na pocztek XI wieku mieszcz si w rozkadzie prawdopodobiestwa tej prbki, a zwaszcza jeli uwzgldnimy poprawk na rnic wieku drewna i samej zaprawy. Prawdopodobiestwo, e szukan dat znajdziemy po 1000 roku wynosi znikome 4%, co te niczego nie przesdza. Rozwizaniem byoby uwzgldnienie w analizie obu pomiarw przy dodatkowym uwzgldnieniu wprowadzonego czynnika, jakim by bya arbitralnie przeze mnie zakadany terminus post quem dla wawelskiej katedry na poziomie roku 950 [ryc. 11]. Przy takich zaoeniach cae prawdopodobiestwo rozkada si midzy lata 9801030. Jednak niski wynik testu zgodnoci obu prbek nie pozwala na formuowanie na ich podstawie zdecydowanych wnioskw. W przypadku Wawelu po prostu uzyskane dwa (!) wyniki z najstarszego zabytku s bardzo rozbiene i punktem stycznym jest pocztek XI wieku, chocia akurat to jest obserwacja bez znaczenia, jeli chodzi o szukanie waciwej daty. Wiksza liczba prbek powinna kwesti t bardziej rozjani, ale nie spodziewabym si rozstrzygnicia dokadniej szego, ni p wieku. Jedynie mona si spodziewa wskazania, czy rozkad prawdopodobiestwa mieci si w wikszoci w X wieku czy ciy bardziej ku 1 po. XI wieku, a i te wnioski bd miay charakter czysto statystyczny. Jednym ze zjawisk obserwowanych w interpretacjach dat 14C jest naduywanie czsto niewiadomie statusu dat radiowglowych jako twardych danych bo uzyskanych metodami przyrodniczymi do wsparcia bardziej precyzyjnego datowania w oparciu o dodatkowe przesanki pozardowe. Przykadem moe by ekneska rotunda, odkryta w latach 80-tych XX wieku przez Andrzeja M. Wyrw i datowana tradycyjnymi metodami w zalenoci od publikacji na 1 po. XI, ewentualnie na poow XI lub niewiele pniej (wyrwa 2000, s. 117). Dopiero po uzyskaniu pierwszych wynikw 14C w 2002 roku nastpi zwrot w kierunku postarzenia i zawenia proponowanego datowania rotundy. Ten przypadek szczeglnie zasuguje na dokadniejsz analiz, gdy P Urbaczyk widzi w nim ko. ronny przykad potwierdzajcy moliw do uzyskania precyzj datowania, jaka moe by osignita dziki zastosowaniu metody 14C.

694 Dariusz Andrzej Sikorski

Dane radiowglowe o tyle potwierdziy wczeniejsze ustalenia, e uzyskany wynik czciowo zgadza si z dotychczasowym datowaniem klasycznymi metodami archeologicznymi. Jednak A. M. Wyrwa posugujc si wynikami analiz 14C skonstruowa now hipotez, wedle ktrej czas wzniesienia rotundy mona byo, jego zdaniem, zacieni do kilku zaledwie lat z przedziau 9951004. Tok rozumowania A. M. Wyrwy przedstawia si nastpujco:
Z analizy [14C DS] zapraw z rotundy wynika, e romaska rotunda pw. w. Piotra powstaa najprawdopodobniej na przeomie X/XI lub na pocztku XI wieku. Analizujc diagramy radiowglowe wielce prawdopodobne jest [podkrelenie DS.], e czas jej powstania przypada na przeom X/XI wieku. W tym kontekcie bardzo intrygujce wydaje si odniesienie tego faktu do hipotezy W. Semkowicza w oparciu o wywody ktrego w historiografii polskiej niektrzy badacze wnosz, e ziemie midzy Wen a Noteci z grodem w eknie, w czasie pobytu na dworze Bolesawa Chrobrego, po ucieczce z Libic, w latach 9951003, ziemie te zostay przekazane gocinnie ksiciu Sobieborowi (Sobiesawowi) Sawnikowicowi. Mona by wic przypuszcza, e obiekt ten mg by wzniesiony za czasw Sobiebora (?). Hipotezy tej jednak nie da si dokadniej udowodni. Moe bdzie to moliwe w momencie, kiedy dziki jeszcze dokadniejszej aparaturze i metodom uzyskamy moliwo datowania obiektw architektonicznych z dokadnoci do kilku lat. Na to przyjdzie nam jeszcze chyba jednak troch poczeka (wyrwa 2002).

Kilka lat pniej:

Rotund w eknie wybudowano pod koniec X lub w pierwszych latach XI wieku i dalej analizujc rozoenie prawdopodobiestwa kalibrowanych dat 14C w diagramach radiowglowych jest wielce prawdopodobne, e czas jej powstania przypada na koniec X i pocztek XI wieku moe okoo 9951002/3 roku podana chronologia moe by nieco zmodyfikowana uszczegowiona, jednak bez zasadniczych modyfikacji (wyrwa 2006, s. 27).

Do zawenia chronologii rotundy doszo przez wbudowanie teorii Wadysawa Semkowicza o nadaniu Pauk Sawnikowicowi, ktra jest zbudowana jedynie na poszlakach i domysach bez jakiegokolwiek zakotwiczenia w rdach, co jest ju znane wspczesnej historiografii (seMkowicz 1907, s. 18, 21, 54). Tym samym jest zupenie nie do utrzymania. Sdz, e w tle rozwaa A. M. Wyrwy przebrzmiewa koncepcja o czeskiej proweniencji najwczeniejszych rotund w Polsce. Tylko dlaczego skonfliktowany z ksitami praskimi Sobiebr miaby by porednikiem w zapoyczeniu praskich wzorcw, skoro jednonawowy koci z transeptem w Libicach, z pewnoci mu bliszy, byby chyba bardziej preferowanym modelem16 (?). W ostatnim cytowanym fragmencie z prac A. M. Wyrwy nie ma ju mowy o teorii W Semkowicza, gdy autor uwiadomi sobie zapewne, e nie wy. trzymuje ona krytyki, natomiast pozostaa niestety precyzyjna chronologia rotundy ekneskiej skonstruowana przy jej pomocy. Tylko, e ta precyzja nie wynika z datowania 14C, na ktre A. M. Wyrwa si powouje!
16

Abstrahuj tu od trafnoci teorii o czeskim pochodzeniu rotund w Polsce.

O nadziejach zwizanych z datowaniem metod 14C zabytkw architektury redniowiecznej w Polsce 695

Ryc. 12. Rozkad prawdopodobiestwa datowania 14C dla dwch prbek z rotundy ekneskiej

Analizujc dane dla ekneskiej rotundy wida, e w przypadku prbki drugiej 66% prawdopodobiestwa obejmuje okres przed 990 rokiem. Dla okresu, ktry zapewne ma na myli A. M. Wyrwa tj. 9901010 prawdopodobiestwo wynosi 1/4. Czy mona to okreli jako wielce prawdopodobne (?). Zaproponowane przez A. M. Wyrw datowanie miaoby jeszcze jaki punkt zaczepienia, gdybymy dysponowali tylko jedn prbk BP 106535 [68 % (900 920), (9601020); 95% (8901030)], ale jest jeszcze prbka z wynikiem BP 100025 [68% (9901040); 95% (9801050), (10801150)] [ryc. 12]17. Dla tej (nr 1) 65% rozkadu prawdopodobiestwa przypada na lata po 1020. Dla okresu 9901010 prawdopodobiestwo wynosi 20%. Uredniajc oba wyniki (funkcja R-Combine w programie OxCal) prbek z rotundy uzyskujemy przedzia 9851030 z 95% prawdopodobiestwem. W tej sytuacji dla preferowanego przez A. M. Wyrw okresu 9951003 (pobyt Sobiebora w Polsce) prawdopodobiestwo wynosi 23%, czyli jedna tylko szansa na cztery, e jest to przedzia trafny. Natomiast prawdopodobiestwo, e prbka jest starsza, ni rok 995 wynosi jedn trzeci (36%), ale tego wtku A. M. Wyrwa si nie chwyta przypuszczajc zapewne, e tak radykalne postarzenie rotundy nie wspgraoby z dotychczasow chronologi ceramiki dla tego okresu. Natomiast prawdopodobiestwo, e prbki s modsze i powstay po 1005 roku wynosi 60%. Uwzgldniajc oba wyniki rozkad prawdopodobiestwa dzieli si niemal po rwno wok roku 1000, co nie znaczy, e okres tu koo 1000 roku jest preferowany. Ponownie trzeba zwrci uwag, e wszystkie te kalkulacje byyby sensowne tylko wwczas, gdybymy wiedzieli, e badane prbki wgla maj wiek wspczesny czasom budowy rotundy. Ale tak nie jest. Gdyby drewno z prbki byo faktycznie starsze od rotundy np. o ok. 20 lat, to o tyle naleaoby odmodzi wiek rotundy. Ale rwnie dobrze moe by to drewno starsze tylko o 10 lat, bo pochodzce z niewielkiej gazi, jak i o 50 lat o ile, to tego nie wiemy. Uzyskany po urednieniu szczeglnie wski rozkad (50 lat z niemal 100% pewnoci) jest w tym wypadku skutkiem szczeglnie korzystnego przebiegu krzywej kalibracyjnej, dla tego okresu. Mimo to, nie pokazuje on maksymalnej precyzji datowania zapraw, poniewa trzeba uwzgldni nieznan nam, a wyej wspomnian, rnic wieku prbki i zaprawy. T ylko w bardzo ograniczonym zakresie da si ten domniemany odstp zacieni, zwikszajc liczb badanych prbek i uredniajc je. Przyrost dokadnoci z tego tytuu bdzie tu niewielki. Moje wczeniejsze uwagi o kopotach interpretacyj17 Podane tu dane dotyczce poszczeglnych przedziaw czasu mog si rni od danych w publikacjach A. M. Wyrwy, gdy s ponownie kalibrowane wedug najnowszej krzywej kalibracyjnej. Rnice s mao istotne.

696 Dariusz Andrzej Sikorski

nych wynikw datowania metod 14C rotundy (sikorski 2006, s. 395 nn.) A. M. Wyrwa ignoruje, uznajc, e s zilustrowane tylko na podstawie jednej prbki z ekna bez uwzgldnienia pozostaych. Jego zdaniem aby dana data bya jak najbardziej wiarygodna analizie podda naley kilka prbek z tego samego przedmiotu (obiektu); to dopiero bardziej uwiarygodnia uzyskane wyniki datowania (wyrwa 2005, s. 63). Mona si zgodzi z postulatem A. M. Wyrwy, gdyby wanie nie on sam konstruowa hipotez znacznie ucilajc datowanie rotundy w eknie wanie na podstawie pojedynczego wyniku, majc zreszt do dyspozycji dwa. Zaproponowane przez P Urbaczyka rozwizanie, wedug ktrego: niezbd. na jest jednak, kadorazowa ocena wiarygodnoci uzyskanego datowania w oparciu o dostpne informacje historyczne w celu wyeliminowania dat oczywicie nieprawdopodobnych, bdcych skutkiem zanieczyszczenia zaprawy fragmentami starego drewna, jest w praktyce bezuyteczne odnonie datowania wczesnej architektury. Jeli spodziewamy si np. dla katedry poznaskiej, czy w ogle dla najstarszej architektury sakralnej, daty nie starszej ni poowa X wieku (czas przyjcia chrzecijastwa), to w oczywisty sposb rugujemy z dalszych analiz wyniki, czy cz ich rozkadu, dajce jednoznacznie daty starsze. Ale nie mamy narzdzi pozwalajcych na wyeliminowanie na tej samej zasadzie prbek z obiektw nieco modszych, w ktrych zanieczyszczenia starym drewnem mog by rzdu 3050 lat, czy nawet wikszego. Dla tych obiektw nie mamy jednoznacznych punktw zaczepienia w czasie. Nie mamy wic czym kontrolowa wynikw 14C. A jeli mamy do czynienia z tymi nielicznymi przypadkami, kiedy dane historyczne lub klasyczne metody archeologiczne daj moliwo orientacyjnego umiejscowienia ich w czasie, to daj one wiksz precyzj ni moliwoci metody 14C, nawet bez uwzgldnienia koniecznej korekty ze wzgldu na postarzanie starym drewnem. W tej sytuacji metoda 14C moe jedynie by traktowana jako wsparcie ustale uzyskanych dotychczasowymi metodami, a nie jako metoda decydujca, ktr to ewentualnie weryfikujemy innymi danymi. Ponne s nadzieje, e udoskonalanie samej metody analizy prbek 14C w istotny sposb wpynie na uzyskanie zadawalajcej dokadnoci. Gdy P Urbaczyk po. wouje si na wysok precyzj datowania, jeli jego zdaniem niemoliw jeszcze dzi, to w przeszoci, to zapewne nie uwzgldnia, e moe to dotyczy bardzo szczeglnych sytuacji, niemoliwych do uzyskania w kadych warunkach i na masow skal. Badacze powoujc si na publikowane zaskakujco precyzyjne daty 14C na tle innych nie bior pod uwag, e np. prbki pochodziy z tej samej kody drewnianej nie dajcej wynikw dendro, ale pozwalajcej obliczy dokadnie liczb lat dzielc obie prbki. W tej szczeglnej sytuacji, kiedy znana jest dokadnie rnica wieku obu prbek, po zastosowaniu przy kalibracji metody wigglematching faktycznie moemy uzyska znacznie dokadniejsze przedziay dat kalendarzowych. Precyzji tego rodzaju datowania nie mona traktowa jako maksymalnej moliwoci doprecyzowania wynikw dla pojedynczych prbek z zapraw murarskich (steier, DellinGer, kUtschera, priller, roM, wilD 2004). Dokadno datowania 14C, ktr mona uzyska, w praktyce ograniczona jest kilkoma czynnikami na kadym z etapw analizy laboratoryjnej: od przygotowania prbek do analizy spektrometrem masowym, poprzez sam pomiar zawartoci izotopw, a po kalibrowanie dat.

O nadziejach zwizanych z datowaniem metod 14C zabytkw architektury redniowiecznej w Polsce 697

Zmniejszanie bdw pomiarowych zarwno w procesie przygotowania prbek jak i samego pomiaru bdzie przynosio coraz mniejsze realne efekty. Obecne granice na poziomie 20 lat nie s do osignicia na kadej prbce i na masow skal (bronk raMsey, hiGhaM, leach 2004). Trzeba take pamita, e podawane wartoci precyzji pomiaru maj rwnie charakter probabilistyczny i nie wyznaczaj dokadnych granic niepewnoci. Prawdopodobiestwo, e zakadany bd jest dwukrotnie wikszy wynosi a 40%, a wic jest to wielko, o ktrej trzeba pamita. Wprawdzie wraz z liczb prbek tego samego przedmiotu bd ten mona zredukowa, to zawsze bdzie wpywa na kocowy rezultat w postaci dat kalibrowanych. Nie mona zapomina, i na obliczenie caego bdu pomiaru skada si szereg czynnikw, z ktrych cz ma charakter subiektywny i zaley od oceny laborantw, przeprowadzajcych analiz od preparatyki po kocowy pomiar iloci izotopw wgla. Na kadym etapie bd wprowadzony wyraony jest w postaci pewnego zakresu danych. Na jaki zdecyduje si laboratorium, zaley od wprowadzajcych dane do komputera ludzi, ich wyczucia i dowiadczenia. Nie naley tego traktowa jako wielkoci sztywnej i w caoci obiektywnej wyliczonej przez komputer. Raczej mona si spodziewa przeszacowania dokadnoci pomiaru ni jego niedowartociowania. W kocu laboratoria radiowglowe na wiecie pracuj w warunkach rynkowych i walcz o klientw take oferowan dokadnoci, chocia chyba te czynniki nie znajduj istotnego przeoenia na faktyczne rezultaty. Jednak wpyw tego subiektywnego czynnika, jak pokazuj badania porwnawcze midzy laboratoriami, nie jest istotny18. Wielkoci bdw, jakie podawane s dla metody 14C, odnosz si do konkretnych rodzajw materiaw (rne sposoby preparowania prbek wprowadzaj innego rodzaju bdy) oraz do specyficznych warunkw takich, jak np. moliwo dwukrotnego zmierzenia tego samego wglika podzielonego na dwie prbki. Z takimi sytuacjami, gdzie moemy uzyska jeden wystarczajco duy kawaek wglika w zaprawach murarskich, jest do rzadki. Powysze rozwaania dotycz bdw towarzyszcym uzyskaniu surowych dat radiowglowych. Maj one oczywicie wpyw na zakres dat po kalibrowaniu. Zakadajc nawet wyrubowan bo na poziomie bariery fizycznej dokadno separacji poszczeglnych izotopw wgla dla maych prbek na poziomie piciu lat, to uzyskany wynik dla jednej z prbek ekneskich daby wynik z 95% dokadnoci na poziomie 9851010, a wic w granicach wierwiecza. W tym przypadku zakres 25 lat wynika ze spaszczonej dla tego okresu krzywej kalibracyjnej, ale nawet na odcinkach stromych przy tej dokadnoci przedzia prawdopodobiestwa wynosiby 1520 lat. Prawdopodobiestwo przy BP 106535, e rzeczywisty wiek mieci si w przedziale 9951005 wynosi ok. 10%. Przy zaoeniu dokadnoci do piciu lat prawdopodobiestwo dla tego samego przedziau wcale nie wzrasta radykalnie, gdy nie przekroczyoby 20%19. Istnieje jeszcze jedna bariera wykrelajca moliwo dokadnego datowania prbek opartych o inkluzje drewniane w zaprawie. Kady sj drewna nie zawiera

Por. cay numer Radiocarbon 45:2 (2003), z raportem E. M. Scotta. Podane dane dla dokadnoci piciu lat s szacunkowe, gdy wwczas rwnie krzywa kalibracyjna byaby obliczona na podobnym poziomie i byaby znacznie wsza co pozwalaoby na uzyskiwanie dokadniejszych dat kalendarzowych.
18 19

698 Dariusz Andrzej Sikorski

Ryc. 13. Przebieg krzywej kalibracyjnej dla wczeniejszego redniowiecza

takiego skadu izotopw wgla, jaki by w atmosferze w roku jego przyrostu. Warstwa bieli drewnianej, czyli warstwy przynajmniej kilkunastu sojw jest przez te lata czynna biologicznie, tzn. dochodzi do dostarczenia skadnikw organicznych ze zmieniajcymi si z roku na rok stosunkami izotopw wchanianego wgla. W momencie stwardnienia danego soja, kiedy przestaje by biologicznie aktywny, zawiera wgiel skumulowany z kilkunastu lat z urednionym stosunkiem izotopw, a nie z jednego konkretnego roku20. Trzeba wskaza na jeszcze jeden aspekt wyznaczajcy kres dokadnoci metody 14 C. Na przeszkodzie w uzyskaniu wikszej precyzji datowania 14C stoi zjawisko, na ktre nie mamy zupenie wpywu. Chodzi tu o ksztat krzywej kalibracyjnej [ryc. 13]. Przypomn tylko, e jest on wykrelony na podstawie danych dowiadczalnych poprzez precyzyjne mierzenie dobrze datowanych sojw drewna. Jej przebieg nie jest jednolity. Dla interesujcego nas okresu od X do XIII wieku na wikszoci odcinka krzywa kalibracyjna jest wypaszczona. To powoduje, e dla jednej tej samej daty niekalibrowanej, uzyskanej w wyniku pomiarw laboratoryjnych, otrzymujemy relatywnie dusze przedziay prawdopodobnych dat kalendarzowych. Dla caego wieku X przebieg krzywej kalibracyjnej mona uzna za lekko wypaszczony, tu koo roku 1000 staje si zupenie paski. Dla 1 po. XI wieku staje si nagle stromy, co pozwala uzyska w tym wskim przedziale czasu relatywnie wskie
20 W komentarzu do powyszych uwag prof. T. Goslar doda (cyt. za jego zgod), e: Innym, chyba jeszcze bardziej zasadniczym ograniczeniem jest niepewno krzywej kalibracyjnej. W tym aspekcie opublikowane bdy danych kalibracyjnych nie s najwaniejsze. Waniejsze jest to, e krzywa kalibracyjna wykorzystuje datowania 14C prbek majcych po 5 przyrostw rocznych, a wic w krzywej urednione s krtsze fluktuacje wieku 14C, zwizane gwnie z 11-letnim cyklem aktywnoci Soca. Jak wykazay pomiary prowadzone przez M. Stuivera (STUIVER M, REIMER P. 1993) na jednorocznych prbkach drewna, amplituda tych waha odpowiada 15 latom 14C. Tak wic, jeli datujemy niewielki wgielek, ktrego drewno powstao w jednym tylko roku, przy kalibracji daty 14C 15-letni amplitud powinnimy dodawa do bdu datowania. Poniewa bdy dodaj si w kwadracie, 15 lat dodatkowego bdu nie ma znaczenia, gdy sam wynik datowania 14C jest okrelony z bdem 30 lub wicej lat, ale w zasadzie czyni bezsensownymi pomiary 14C dokonywane z precyzj lepsz ni 20 lat. Inne czynniki ograniczajce dokadno kalibracji to: sezonowa zmienno stenia 14C w troposferze (odpowiadajca ok. 20 latom 14C, a wynikajca z tzw. wiosennych wstrzykni bogatszego w 14C powietrza ze stratosfery) oraz niejednorodno stenia 14 C w samej troposferze (powodowana gwnie wpywem oceanw, w ktrych stenie 14C jest o 5% nisze ni w powietrzu). Wszystkie te czynniki powoduj, e na praktyczne wykorzystanie super precyzyjnych dat 14C (o precyzji lepszej ni 20 lat) raczej nie ma co liczy .

O nadziejach zwizanych z datowaniem metod 14C zabytkw architektury redniowiecznej w Polsce 699

Ryc. 14. Urednione wyniki datowania 14C dwch prbek drewna z soju dbu irlandzkiego, datowanego dendrochronologicznie na rok 544

przedziay czasowe. Natomiast dla okresu nastpnego od po. XI wieku po koniec wieku XII jej przebieg jest maksymalnie niekorzystny, gdy nie do, e bardzo wypaszczony, to na pewnych odcinkach jej przebieg jest nawet wstpujcy. Dopiero od po. XIII wieku przez nastpne stulecie mamy do czynienia z korzystnym dla precyzyjnego przeliczania dat kalendarzowych przebiegiem krzywej kalibracyjnej. Z tego powodu dla wikszoci okresu z architektur przedromask i romask postp w dokadnoci pomiarw laboratoryjnych bdzie si tylko w niewielkim stopniu przekada na doprecyzowanie dat kalendarzowych. Ta przeszkoda jest nie do przeskoczenia, gdy nawet niewielkie zawenie krzywej kalibracyjnej w przyszoci dziki wyznaczeniu przy pomocy dokadniejszych pomiarw nie zmieni z pewnoci oglnego trendu w jej przebiegu. Problemy zwizane z dokadnoci tej metody pokazuj wyniki kalibracji dla okresu anglosaskiego. Zesp badawczy stawiajcy sobie za cel wykalibrowanie anglosaskiej chronologii 14C dokona tego w oparciu o stare dby irlandzkie, biorc z kadego datowanego dendrochronologicznie soja dwie prbki [ryc. 14]. Analizy laboratoryjne prowadzono z maksymaln dokadnoci, ktra oscylowaa wok 20 lat. Dla przykadu wemy sj z roku 544. Uzyskane wyniki to BP 157220 oraz BP 153820 (MccorMac, bayliss, baillie, brown 2004). Majc do dyspozycji tylko wyniki tych bada, nie znajc faktycznego wieku prbek (544 r.), moglibymy jedynie przyj, e waciwa data mieci si mniej wicej w przedziale midzy 2 wierci V wieku a poow wieku VI. Przykad ten pokazuje, na jakiego rodzaju precyzj moemy liczy przy tej metodzie, kiedy pozbawienia jestemy dodatkowych informacji. Istnieje kilka moliwoci, ktre pozwalaj unikn efektu postarzenia wynikw starym drewnem jednego z najwaniejszych czynnikw zakcajcych, ktrego wielkoci nawet nie jestemy w stanie wystarczajco dokadnie oszacowa. Jednym z rozwiza jest datowanie w oparciu o inkluzje w zaprawie innego pochodzenia organicznego, jak np. resztki traw czy nasion, ktre z samej swojej istoty musz by tego lub bardzo zblionego wieku, co moment przygotowania zaprawy. Identyfikacja takich resztek w zaprawach jest znacznie trudniejsza i wymaga znacznych interwencji w materia zabytkowy. Trzeba przesia do znaczne iloci zaprawy, aby uzyska materia nadajcy si do analizy 14C. Wykorzystanie tej

700 Dariusz Andrzej Sikorski

metody bdzie w duym stopniu uzalenione od przypadkowego natrafienia na tak domieszk. Drugim rozwizaniem jest datowanie bezporednio samych zapraw wapiennych. Tego rodzaju badania na zabytkach polskich dopiero si rozpoczynaj. Zaoenia metody s proste. Poniewa wgiel zawarty w wapieniu bdcym skadnikiem zaprawy jest tzw. martwym wglem, czyli bez izotopu 14C, to mierzeniu podlega skad izotopw wgla, ktre zostay wchonite do zaprawy z atmosfery wraz z ditlenkiem wgla w momencie jej schnicia. Nie jest to metoda moda. Pierwsze kompleksowe analizy datowa skomplikowanych chronologicznie obiektw pojawia si ju w latach 60-tych XX wieku (Delibrias, labeyrie 1965; Folk, valastro 1976; Malone, valastro, varela 1980). Pierwszym przykadem tego rodzaju bada z ziem Polskich s analizy zapraw z zamku we Wleniu, datowanego metodami tradycyjnymi na koniec XII i przeom XIIXIII wieku (Michniewicz, nawrocka, pazDUr, Urakowska 2007). Przy okazji, co jest z naszego punktu widzenia szczeglne cenne, dokonano porwnania wynikw datowania w oparciu o obie metody na tym samym obiekcie. Datowaniu samych zapraw metod 14C poddano dwie prbki zaprawy wapiennej oraz dwie prbki wglowych inkluzji w zaprawie. Poniewa analiza prbek zaprawy day wyniki z duym bdem, daty kalibrowane s mao wartociowe, gdy obejmuj trzycztery stulecia. Prbki z inkluzjami day wyniki kalibrowane zdecydowanie starsze od prawdopodobnego czasu wzniesienia budynkw. Podobne porwnania, jednak z lepszym efektem, uzyskano przy datowaniu trzech kociow na Wyspach Alandzkich. Pord niemal 40 prbek kilka skadao si z wgielkw a jedna z kawaka drewna znajdujcych si w zaprawie. Analiza samych zapraw daa do jednolity wynik okrelajcy wiek kociow na przedzia 12801380 z najbardziej prawdopodobnym przedziaem przed 1300. Natomiast datowania opierajce si na wieku inkluzji byy starsze od jednego do trzech stuleci (heineMeier, JUnGner, linDroos, rinGboM, konow von, rUD 1997). Moe wic warto pokusi si o datowanie przynajmniej na pocztek na wybranym/ych obiekcie/tach samych zapraw i porwnanie pozyskanych t drog dat z rezultatami datowa inkluzji w zaprawach oraz z dobrze datowanym obiektem w oparciu o wiadectwo rde pisanych co byoby najlepszym testem sprawdzajcym uyteczno tej metody przy datowaniu zabytkw architektonicznych. Przy wielu zastrzeeniach wobec nazbyt optymistycznych i nieuzasadnionych nadziejach pokadanych w datowaniu zabytkw architektury murowanej metod 14 C poprzez datowanie inkluzji drewnianych w zaprawach nie mona zaniecha wysikw w celu uzyskiwania jak najwikszej liczby wydatowanych prbek poszczeglnych obiektw. Z pewnoci uyteczno metody nie moe by kwestionowana w tych przypadkach, gdy nie posiadamy adnej innej moliwoci datowania obiektw murowanych. Daty 14C mimo swojej niedokadnoci mog rozstrzygn, do ktrego okresu historycznego dan budowl (czy faz budowlan) naley przypisa, ale w sytuacjach, gdy propozycje oferowane przez tradycyjne metody s rozbiene o dwa trzy stulecia21.
21 Przykadem, kiedy ta metoda faktycznie moe prowadzi do decydujcych rozstrzygni s (a raczej byy) kontrowersje wok wieku wiey w Newport na Rhode Island w USA. Jedynym wyznaczni-

O nadziejach zwizanych z datowaniem metod 14C zabytkw architektury redniowiecznej w Polsce 701

Sdz, e wyoone przeze mnie argumenty powinny przekona, e postulowana precyzja datowania metod 14C zabytkw architektury murowanej bya tylko naukowym miraem rozsnutym przed spragnionymi wikszej precyzji datowania archeologami i historykami. Nie jest ona osigalna take w przyszoci, gdy naturalne bariery wyznaczone przez przyrod nie pozwalaj na przekroczenie pewnej granicy, do ktrej to ju si zbliylimy. Niestety, analizy 14C nie pozwol jednoznacznie rozstrzyga, ktry to z wadcw piastowskich wznis ten czy inny zabytek, nie mwic ju o tym, czy zrobi to za modu czy pod koniec ycia.

Literatura
anoniM Gall, 1989, Kronika Polska, t. R. Grodecki, M. Plezia, Warszawa. bronk raMsey c., hiGhaM t., leach p 2004, Towards High-Precision AMS: Progress and Limitations, . Radiocarbon 46:1, s. 1724. bUck c. e. 1994, Towards Bayesian Archaeology, doktorat University of Nottingham (dostpny jako druk na zamwienie). bUck, c. e., cavanaGh w G., litton c. D. 1996, Bayesian Approach to Interpreting Archaeological . Data, Chichester, John Wiley and Sons Delibrias G., labeyrie J., 1965, Dating of Mortars by the Carbon-14 Method, [w:] Proceedings of the 6th International Conference on Radiocarbon and Tritium Dating, ed. M. Stuvier, C. S. Smith, Washington, s. 344347. Folk r. l., valastro s. 1976, Successful Technique for Dating of Lime Mortar by Carbon-14, Journal of Field Archaeology 3:2, s. 203208. heineMeier J., JUnGner h., linDroos a., rinGboM a., konow t. von, rUD n. 1997, AMS 14C Dating of Lime Mortar, Nuclear Instruments and Methods in Physics Research B 123, s. 487495. hUston MccUlloch J. 2001, Some Reservations about the Newport Tower C-14 Dates, Midwestern Epigraphic Journal 15, s. 7992. keDar b. z., Mook w G. 1978, Radicarbon Dating of Mortar from the City-Wall of Askalon, Israel . Exploration Journal 28:, s. 173176. liposki w 2001, Narodziny cywilizacji Wysp Brytyjskich, Pozna. . Malone c., valastro s., varela a. G. 1980, Carbon-14 Chronology of Mortar from Excavations in the Medieval Church of Saint-Bnigne, Dijon, France, Journal of Field Archaeology 7:3, s. 329 343. . Mathews J. p 2001, Radiocarbon Dating of Architectural Mortar: A Case Study in the Maya Region, Quintana Roo, Mexico, Journal of Field Archaeology 28:34, s. 395400. MccorMac F. G., bayliss a., baillie M. G. l., brown D. M. 2004, Radiocarbon Calibration in the Anglo-Saxon Period: AD 495725, Radiocarbon 46:3, s. 11231125. Michniewicz J., nawrocka D., pazDUr a., Urakowska M. 2007, Issue of Actual Chronology of a Romanesque Chapel at the Wle Castle (Lower Silesia, Poland) in the Light of Mortar Radiocarbon Dating, Geochronometria 26, s. 3133. scott M. 2000, Bayesian Methods: What can we Gain and at What Cost?, Radiocarbon 42:2, s. 181. seMkowicz w 1907, Rd Paukw, Krakw. . sikorski D. a. 2004, Gorzej, gdy plebana musz uczy dzwonniki czyli o sile autorytetu i niemocy argumentw, Kwartalnik Historyczny 112:2, s. 101109;

kiem chronologicznym jest wzmianka o niej z 1677 roku. Propozycje badaczy, ktrzy prbowali okreli czas jej wzniesienia sigaj od czasw Wikingw po okres kolonialny. Datowanie zapraw metod 14 C dao wynik wskazujcy na 1. po. XVII wieku, co przesdza spraw (heineMeier, JUnGner, linDroos, rinGboM, konow von, rUD 1997).

702 Dariusz Andrzej Sikorski

2006, O badaniach interdyscyplinarnych w badaniach nad wczesnym redniowieczem uwagi krytyczne, [w:] Mundus hominis cywilizacja, kultura, natura: wok interdyscyplinarnoci bada historycznych, red. S. Rosik, P Wiszewski, Wrocaw, s. 387400; . 2007, witynie pogaskich Sowian czyli o tym, jak je stworzono, [w:] Cor hominis. Wielkie namitnoci w dziejach, rdach i studiach nad przeszoci, red. S. Rosik, P Wiszewski, Wrocaw . 2007, s. 377406. ., ., ., steier p DellinGer F., kUtschera w priller a., roM w wilD e. M. 2004, Pushing the Precision Limit of 14C AMS, Radiocarbon 46:1, s. 516. stUiver M, reiMer p 1993, High-Precision Bi-Decadal Calibration of the Radiocarbon Time Scale, AD . 1950500 BC and 25006000 BC, Radiocarbon 35:1, s. 123. wiechowski z. 2003 Najdawniejsza architektura murowana w Polsce jak dawna? [w:] Polonia minor medii aevi. Studia ofiarowane Panu Profesorowi Andrzejowi akiemu w osiemdziesit rocznic urodzin, red. Z. Woniak, J. Garncarski, KrakwKrosno, s. 133161; 2004, Wczesna architektura murowana na ziemiach polskich jak dawna?, [w:] Pocztki architektury monumentalnej w Polsce, Gniezno, s. 722. Urbaczyk p 2004, Wczesnoredniowieczna architektura polska w kontekcie archeologicznym, [w:] . Pocztki architektury monumentalnej w Polsce, red. T. Janiak, D. Stryniak, Gniezno, s. 2536. walanUs a. 1983, Zagadnienia podstawowe interpretacji wynikw pomiarw fizycznych na przykadzie datowa metod 14C, Archeologia Polski 28:1, s. 716; 2005, Archeologia awangard nauk cisych. O formie kalibrowanych dat 14C, Archeologia Polski 50:12, s. 129133. walanUs a., Goslar t. 2004, Wyznaczanie wieku metod 14C dla archeologw, Rzeszw. wyrwa a. M. 2000, Badania archeologiczno-architektoniczne w ekneskim kompleksie osadniczym w wietle najnowszych bada, [w:] Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie zjazdu gnienieskiego, red. A. Buko, Z. wiechowski, Warszawa, s. 109138; 2002, O moliwociach datowania zapraw metod 14C w obiektach architektonicznych, Wielkopolski Biuletyn Konserwatorski 1, s. 169181; 2005, Datowanie zapraw budowlanych metod 14C AMS, [w:] Wsplnota pamici. Studia z dziejw kultury ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, red. J. Gwiodzik, J. Malicki, Katowice 2005, s. 4964; 2006, Pietas ecclesiae et fides plebis. Szkice z dziejw religijnoci I wierze na ziemi ekneskiej od redniowiecza do czasw nowoytnych, Pozna; 2006b, O potrzebie dalszych kompleksowych bada archeologiczno-architektonicznych i historycznych klasztorw cysterskich w Polsce Wielkopolski Biuletyn Konserwatorski 3/1, s. 7095.

Hopes concerning C14 dating of relics of medieval architecture in Poland (a voice in unfinished debate) Summary In the last decade some new opinions appeared concerning medieval archaeology in Poland suggesting that relics of masonry architecture might be very precisely dated using C14 method of charcoal inclusions in mortar. This article, however, shows that such beliefs are based on completely false assumptions, as they not only contradict physical basis of the method but also result from wrong interpretations of provided laboratory results. Such limited preciseness of dating mortar may result form various conditions: 1. Preciseness of laboratory measurement using AMS technique is limited itself. 2. Preciseness of a calibration curve is not a simple derivation of a growing preciseness of measurements on which it is based, but it also depends on the process of absorption of C14 by trees which may last depending on species for at least 15 years. 3. Dating mortar using wooden inclusions in fact provides dates of the latter not mortar itself. The difference between determined age of a piece of charcoal from mortar and the time when mortar was prepared is impossible to identify. Even if the number of samples was higher, still it would only provide an average time span and more detailed dating would not be possible.

O nadziejach zwizanych z datowaniem metod 14C zabytkw architektury redniowiecznej w Polsce 703

4. It should be born in mind, which is usually not, that results of dating are only probable and not certain. Dating of a relic only sets it in a particular period, not at a particular time. Thus, cognitive value of the method is determined only by its degree of probability. The method of dating relics using inclusions in mortar presented in the article does not add much to the preciseness of chronology of early masonry architecture in Poland compared to the results provided by classic methods. The results of C14 dating of architectural relics when compared to chronology obtained from written sources concerning the objects may differ to a large extent. Only in those cases when classic methods do not provide dating of particular relics or if there are discrepancies between views concerning them, C14 dating may be of some help.