Magdalena Zamorska POLSKIE ODSONY BUT (CZ I) CZ I Taniec but w wykonaniu rodzimych artystw zagoci na polskich scenach na przeomie

XX i XXI wieku. Podoem jego rozwoju byy przemiany na terenie sztuk wizualnych i performatywnych, ktre zmieniy wraliwo oraz oczekiwania odbiorcw. Artyci tworzcy sztuk krytyczn lat 90. spopularyzowali sabo obecn w dyskursie potocznym performersk strategi uywania ciaa: ciao artysty nabrao dla nich rwnoczenie charakteru podmiotu i przedmiotu (tworzywa) dziaa artystycznych, przestajc by jedynie jak we wczeniejszym modelu przezroczystym narzdziem. Za porednictwem ich dziaa w wiadomoci publicznej zaistniao zagadnienie dyscyplinowania ciaa za pomoc matryc kulturowych, a prawo do widzialnoci zyskay ciaa brzydkie, nieporadne, uszkodzone, obnaone i przekraczajce przyjt norm. W tym samym czasie niezaleni tancerze zaczli eksperymentowa nawizujc do taca postmodern, fizycznego, krytycznego i konceptualnego. Przemiany polityczno-ekonomiczne po roku 1989 doprowadziy do otwarcia granic (take mentalnych) na wpywy pynce ze zglobalizowanej rzeczywistoci. Tancerki i tancerze zyskali moliwo wyjedania na studia taneczne za granic, ale rwnie zapraszania wielu twrcw niezalenych do kraju. Artyci zainteresowani rnymi metodami i technikami taca w tym taca but mogli je poznawa nie tylko poprzez studia teoretyczne, ale rwnie dziki praktyce warsztatowej. Przed 1989 eksperymentalne metody posugiwania si ciaem badano jedynie w ramach poszukiwa prowadzonych w niezalenych laboratoriach teatralnych. W 2004 roku w Poznaniu zainaugurowany zosta program Stary Browar Nowy Taniec, w ramach ktrego tancerze-choreografowie mogli uczestniczy w warsztatach prowadzonych w ramach Alternatywnej Akademii Taca oraz profesjonalnych coachingach. W 2006 powsta Solo Projekt, jeden z waniejszych programw oferujcym wsparcie finansowe i zaplecze niezalenym (czyli nie objtym sta instytucjonaln kuratel), eksperymentujcym przedstawicielom sztuki taca. Dwjka polskich tancerzy zajmujcych si but to stypendyci tego programu: Tomasz Bazan (2008) i Irena Lipiska (2011). I wreszcie, due znaczenie mia tu fakt, e w latach 90. popularno zyskay angaujce ciao i umys pozaeuropejskie praktyki i techniki rozwojowe, a Polsk zaczli odwiedza nauczyciele medytacji, jogi, sztuk walki, prowadzc warsztaty prnie rozwijajc si od lat dziewidziesitych form niezinstytucjonalizowanej edukacji w zakresie pracy z ciaem. 1

Rwnoczenie pojawiy si artykuy i pozycje ksikowe dotyczce terapeutycznych praktyk somatycznych oraz terapii ruchem (np. techniki Aleksandra, zasad Bartenieff, Body Mind Centering, metoda Feldenkreisa, ideokinezjologii), a w lad za nimi trenerzy rnych technik i metod. W efekcie polscy artyci uzyskali dostp zarwno do wielu pozaeuropejskich mind-body disciplines1 (metod pracy z ciaem-umysem), jak i dokona XX-wiecznych zachodnich teoretykw i praktykw pracy z ciaem. W dalszej czci artykuu sprbuj zrekonstruowa trening(i) but, zyskujce odmienne formy rwnie ze wzgldu na zrnicowanie towarzyszcych im praktyk. Po zetkniciu si z z tacem but artyci wybrali rne cieki: pozostaj tej metodzie wierni, pogbiajc j i rozwijajc tkwicy w niej potencja, wykorzystuj w swoim procesie twrczym dowiadczenia, ktrych rdem bya praktyka but, a nawet traktuj but jako jeden z gatunkw taca2, czynic je elementem swoich midzy- i transgatunkowych dziaa. Prekursorem taca but w Polsce mona nazwa rzebiarza-architekta (!) PAWA DUDZISKIEGO. Intuitywna metoda dziaa twrczych wykrystalizowaa si ju w latach 70.w ramach dziaa Grupy Aktywnoci Intuicyjnej, jeszcze zanim artysta zetkn si z tacem but par excellance. Dziaania tej grupy jak rwnie pniejszej Grupy Terapeutycznej Performer przemianowanej w 1989 roku na Teatr Performer bazuj na procesie, ktrego rdem jest uwano na bodce zewntrzne, uwraliwienie zmysowe i wanie intuicja. Dudziski inspirowa si dziaaniami wielu artystw dziaajcych w ramach sztuk wizualnych, eksperymentu muzycznego i teatru dziaa bezporednich. Interesoway go szczeglnie formy eksperymentalne, ktre w drugiej poowie XX wieku w wyniku przemian spoeczno-kulturowych oraz rozwoju nowych mediw zdominoway poszczeglne dyscypliny sztuki. Dziaania happenigowe i performanse Jacksona Pollocka i Yves Kleina oraz praktyki Jerzego Grotowskiego s najczciej przywoywanym rdem inspiracji. Joanna Sokoowska podkrela, e w przypadku Dudziskiego metoda Pollocka, action painting przechodzi w body painting, a ptno zostaje zastpione ciaem, na ktrym artysta rozprowadza farby. Dudziski odnosi si rwnie do antropometrii Yvesa Kleina, ktre powstaway po

Por. The Illustrated Encyclopedia of Body-Mind Disciplines, 1999, Nancy Allison (red.), The Rosen Publishing To, czy but jest przede wszystkim metod pracy z ciaem-umysem, czy te skonwencjonalizowanym

Group, New York, USA.

2

gatunkiem taca jest osobnym zagadnieniem teoretycznym.

odciniciu na ptnie unurzanego w farbie ciaa modelki3, jednak poszed w tym eksperymencie dalej: dla Kleina modelki stanowiy rodzaj wirtualnego pdzla, natomiast Dudziski przeistoczy w pdzel samego siebie. Rwnie wane dla rozwoju jego transformansw scenicznych s dziaania Jerzego Grotowskiego. Podobnie jak Grotowski, za cel stawia sobie dotarcie do obszarw sprzed narodzin teatru jako instytucji, ale pyta: czy mona pj jeszcze dalej? Czy mona oczyci teatr jeszcze bardziej?. Poniewa celem dziaa performera jest kreacja totalna, musi on by wieloaspektowo przygotowany, co Dudziski okrela terminem wielozawodowo. Aktor powinien wykonywa wiczenia teatralne zwizane z ciaem i gosem, zna podstawy plastyki (np. kompozycja) oraz praktyk wywodzcych si ze sztuk wizualnych, takich jak performans, sztuka ciaa, sztuka instalacji, graffiti. Oprcz tego wane jest wyksztacenie w zakresie audio art i improwizacji muzycznej oraz taca wspczesnego. Umiejtno intuitywnego nawizania kontaktu z treciami niewiadomymi nie jest czym danym, lecz stanowi wynik treningu. Dlatego pojawia si tu drugi, najwaniejszy aspekt treningu: dziaania rozwijajce osobowo, skierowane na wraliwo i intuicj [], rozwj potencjau twrczego. Trening nie polega na wykonywaniu zestawu wicze fizycznych, ale budowany jest przy pomocy improwizacji za kadym razem na inny temat, majcych na celu rozwizanie jakiego problemu. Ich tematy czsto dotycz abstrakcyjnych zagadnie, takich jak ciar, ulotno, kontrast, przenikanie []. Tematy te s tylko impulsami, zaponami majcymi spowodowa wsplne dziaanie, w ktrych kady rozwizuje wasne problemy przemylenia, emocje, rozadowuje jakie napicia, z uwag skierowana na innych. Mona to nazwa permanentn improwizacj. Kolejnym aspektem treningu s wyprawy w teren, czyli w miejsca dzikie i niezamieszkane, ktrych celem jest wyciszenie i zredukowanie negatywnych bodcw []. Po kilku dniach takiego pobytu nastpuje przemodelowanie percepcji. Wyostrzaj si zmysy wzrok, such, a nawet wch. [] Trzeba by cigle uwanym i otwartym na to, co si wok dzieje i co moe si wydarzy. Akcje grupy s zawsze otwartym na interakcje z publicznoci procesem. Niczego nie udajemy nie naladujemy [] lecz jestemy w procesie, ktry podobnie jak burza czy ronicie trawy sam w sobie jest reyseri, scenariuszem i akcj. Dudziskiego interesuje rytua precyzyjnie odwzorowany, wejcie w kontrolowany trans, odnonie swoich dziaa
3

Pawe Dudziski, Rytua Intuitywny a sztuki performatywne, w: Teatr przestrze ciao dialog.

Poszukiwania we wspczesnym teatrze, (red.) Goaczyska Magdalena, Guszpit Ireneusz, Wrocaw 2006, s. 177-189; wszystkie nieopatrzone przypisem cytaty w czci powiconej Dudziskiemu pochodz z tego artykuu.

uywa te okrelenia misterium. Rytua intuitywny pojmuje jako gbokie wejcie w siebie, otwarcie si, jako performans, w ktrym liczy si nie tylko artystyczny proces twrczy, ale rwnie proces samorozwojowy oraz duchowy, odpowiadajcy dowiadczeniu szamaskiemu. Rytua intuitywny bazuje na pracy z ciaem-umysem i pod wieloma wzgldami przypomina cielesno-umysowy trening tancerzy but. Jest to rodzaj improwizacji opartej na byciu tu i teraz, pozarefleksyjnym reagowaniu na bodce odbierane przez ekstero-, proprio- i interoreceptory (wyspecjalizowane komrki lub narzdy zmysowe odbierajce informacje z otoczenia lub z wntrza ciaa) oraz na pracy z wyobraeniami. W tym procesie wiadomo ma dosownie stopi si ze wiatem. Gdy Dudziski po raz pierwszy zetkn si z but, od razu dostrzeg podobiestwo tego taca do wasnych realizacji twrczych. Przede wszystkim zafascynowa go pozorny sceniczny bezruch. Taczc na obrazach, wykonywaem taniec but nie wiedzc, e co takiego istnieje na wiecie, do momentu, kiedy zobaczyem but w telewizji. Kazuo no wykonywa taniec zatytuowany Ocean. Zrobi na mnie kolosalne wraenie, bo by nieruchomy. Zawodowy tancerz, ktry w ogle nie porusza si to by dla mnie szok. Przemawiaa przez niego tak dua energia, e zaczem zajmowa si teatrem but na powanie4. By pogbi swoj znajomo gatunku, Dudziski wzi udzia w warsztatach prowadzonych przez Joan Laage i Daisuke Yoshimoto, tancerzy but. Swoje wasne dowiadczenie ruchowe zakorzenione w sztuce wizualnej poczy z proponowanymi przez nich metodami pracy z ciaem i umysem. Gdy w trakcie procesu twrczego tacz but przeywam wewntrznie to wzbogacam but o body art oraz body painting5. Warto tu doda, e podobn prb poczenia taca z malarstwem zaproponowa popularny w Polsce but-ka Atsushi Takenouchi w ramach warsztatw zatytuowanych butohpainting6. JUSTYNA JAN-KRUKOWSKA jest z wyksztacenia artystk sztuk wizualnych (artystk plastyczk). To, jak silnie ciao wpywa na ni, jako artystk wizualn7

Joanna Sokoowska, Inspiracje improwizacje intuicja. Sztuka performance Pawa Dudziskiego, 2008,

portal O.pl, http://magazyn.o.pl/2008/inspiracje-improwizacje-intuicja-sztuka-performance-pawla-dudzinskiego, data dostpu: 15.06.2011

5 6

Ibidem Por. Wiesna Mond-Kozowska, Przekraczanie sztuki w metafizycznym dowiadczeniu taca, Krakw 2010, s. 27. Wszystkie nieopatrzone przypisem cytaty w czci powiconej Jan-Krukowskiej pochodz z wywiadu z

artystk przeprowadzonego przez autork tekstu (02.06.2010 i 10.03.2011, Wrocaw).

uwiadomia sobie w 1993 roku podczas warsztatu Soundings z Ryszardem Nieoczymem (stayst Jerzego Grotowskiego, aktorem i dyrektorem teatru-laboratorium LeThal w Toronto). Performans uwalnia od balastu przedmiotowoci, bo medium dziaania performera jest zawsze ciao. W latach 1995-1999 uczestniczya w projekcie Rytua i uzdrawianie: Kobiece Rytuay. Projekt siga do rde sztuki jako wehikuu8 i by ideowo zakorzeniony w dziaaniach Jerzego Grotowskiego po 1985 roku, bdcych kulminacj jego drogi: Dla osoby czynicej dzieo jest narzdziem pracy nad sob i nie zachodzi potrzeba jego prezentacji, a widzowie mog by obecni lub nie9. Jak twierdzi artystka, Nieoczym w pewnej szczeglnej dziedzinie przers mistrza. Odwiedzi ld w naszym krgu kulturowym zapomniany bd nieznany. Powici si pracy na rzecz poznania kobiety, jej natury oraz si twrczych. Podczas tego i kolejnych odosobnie twrczych odkrywaa potencja kobiecoci, w kulturze animowanej przez mczyzn [], docieraa do korzeni ciaa, najgbiej skrywanych potrzeb. Badaa swj stosunek do ciaa, zadawaa sobie kluczowe dla artysty pytania: kim jestem, dlaczego cierpi, co jest moim przeznaczeniem? Uczya si wyzwala z wyuczonego sposobu tworzenia: manipulowania ciaem, obiektem. Nieoczym oczekiwa od uczestnikw rzeczywistego, a nie markowanego kontaktu z przedmiotem, swoistej wizi i w kocu zjednoczenia. Ogldajc spektakl I Sit Mina Tanaki (1996) odniosa silne wraenie, e Tanaka reprezentuje sob spjn wizj czowieka-artysty, czyli ucielenia temat, z ktrym zmagaa si podczas projektw u Ryszarda Nieoczyma. By pozna but, w 1999 roku wyjechaa na prowadzon przez Tanak Farm Pogody Ciaa (Body Weather Farm) w Hakushu w Japonii, gdzie dorocznie ma miejsce intensywny letni warsztat taca poczony z festiwalem Dance Hakushu. Trening na Farmie10 by bardzo intensywny, obejmowa formaln praktyk warsztatow, jak rwnie zajcia gospodarskie (rolniczo-hodowlane). Formalny trening rozpoczyna si o godzinie dziewitej rozgrzewk i trwa okoo trzech godzin. Podstaw wszelkich dziaa stanowia praca z oddechem. Rozgrzewka bya bardzo wyczerpujca, skaday si na ni wiczenia suce uruchamieniu kolejnych czci ciaa oraz rozwojowi
8 9

Strona domowa Jan-Krukowskiej, http://www.justbody.eu, zakadka Kobiece rytuay. Justyna Jan-Krukowska, Dzieo jako narzdzie pracy nad sob, 2009.\tekst wygoszony podczas Konferencji Wszystkie informacje na temat Farmy, jeli nie zaznaczono inaczej: strona domowa Jan-Krukowskiej,

Carpe Diem w Dolnolskiej Szkole Wyszej we Wrocawiu.

10

http://www.justbody.eu, zakadka Body Weather.

koncentracji, koordynacji, poczucia rytmu, elastycznoci ciaa i uwanoci na innych, bazujce na powtarzalnoci krokw i ruchw. Po przerwie rozpoczyna si drugi,2,5-godzinny etap pracy warsztatowej: praca z obrazami mentalnymi lub uwraliwianie sensoryczne. W pracy z obrazami Tanaka, bdc spadkobierc metody Hijikaty wykorzystuje but-fu, czyli abc wyobrae w ciele dla pocztkujcych, alfabet Hijikaty. Z kolei uwraliwianie sensoryczne polega na przeniesieniu aktywnoci percepcyjnej z dominujcego zmysu wzroku na inne zmysy. W tym celu na przykad eksploruje si przestrze z zasonitymi oczami, a istot tego etapu wicze jest poddanie si, oddanie si, powierzenie. Uwraliwieniu suya stymulacja (uczestnicy, z zamknitymi oczami, wzajemnie animowali swj ruch wykorzystujc dotyk oraz obrazy mentalne), a take specyficznie pojmowana praca z obiektem (uczestnik dziaa sprawdza, jak on pracuje, co z jego pomoc mona zrobi, pokaza). Esencj takiego treningu jest, po pierwsze, ugruntowanie bdce rezultatem pracy fizycznej w kontakcie z ziemi oraz treningu na tzw. poziomie dolnym, a po drugie uwraliwienie sensorw. Kluczowym doznaniem/dowiadczeniem jest wedug artystki organiczno, ktra pojawia si wtedy, gdy na pewnym poziomie, po dugotrwaym, intensywnym cyklu treningw przestaje si odczuwa zmczenie. Przebijasz si przez nie, wchodzisz z energi na wysze rejony, wszystko si przestawia: cay ukad hormonalny, immunologiczny. Po powrocie do Polski Jan-Krukowska zaoya stowarzyszenie Gromady Pogody Ciaa, ktrego dziaanie obejmowao zaczerpnita od Tanaki prac grupow z wyobraeniami. Uczestniczya rwnie w warsztatach Atsushiego Takenouchiego (2003-2005). Jak twierdzi, Takenouchi podobnie jak Tanaka eksploruje cielenie przestrze niezurbanizowan, bada relacj zmechanizowane rodowisko miejskie versus natura. Jan-Krukowska wskazuje na dwa kluczowe elementy procesu twrczego u Takenouchiego: wyobrania plus energia dzieciaka. Rwnie on wcza do swojej praktyki obrazy mentalne, cho pracuje z nimi w odmienny sposb. Dynamiczny proces cechuje due tempo, a zamiast struktur dominuje cigy przepyw ksztatwi spontaniczno, ktra prowadzi moe do chaosu form. Zgodnie ze sowami artystki, performer jest postaci dwoist, nie jest ani kobiet, ani mczyzn. Proces twrczy Jan-Krukowskiej rwnie przebiega w dwch kierunkach, pojawiaj si dziaania okrelane mianem wietlistych i mrocznych. Na te pierwsze skadaj si bycie z ciaem, naturalne, erotyczne, niepieszne, praca z sensorami, adowanie akumulatorw, od-ywianie ciaa, czyli praktyki suce osigniciu specyficznego stanu obecnoci totalnej, bycia tu i teraz. Natomiast w dziaaniach, ktre artystka okrela mianem mrocznych, ktrych istot stanowi penetracja konfliktu pomidzy natur (tym, co 6

niepowtarzalne), a kultur (tym, co kolektywne) pojawia si kwestia tosamoci pciowej. Ju podczas warsztatu Nieoczyma zacza odkrywa swojego wewntrznego chopaka, swoje mskie alter ego. Ten proces poznawczy skierowa j na tory pracy z zagadnieniami transseksualnoci, transgenderowoci i trzeciej pci. W swoich dziaaniach scenicznych artystka wykorzystuje dowiadczenia zgromadzone na japoskiej farmie. Ale nie jest, a raczej nie czuje si tancerk but. Ja inkorporowaam but do moich dziaa, podsumowuje. Najbardziej rozpoznawalna polska tancerka but, SYLWIA HANFF, od dziecistwa interesowaa si rnymi formami pracy z ciaem. Od kiedy pamitam, ciao byo moim podstawowym medium, kanaem przekazu11, twierdzi artystka. W szkole podstawowej trenowaa gimnastyk artystyczn z elementami akrobatyki i taca. Pniej jej trening fizyczny obejmowa wschodnie i zachodnie techniki pracy z ciaem: balet, taniec modern i contemporary, hinduski (bharatanatyam i manipuri), aztecki, afrykaski, improwizacj taca i symbolik ciaa, mim ciaa, choreoterapi, teatr n i sztuki walki. Jego wanym elementem byy i s praktyki medytacyjne (zen, hatha i kundalini joga, kum nye, tao i medytacje labiryntu), suce rozwijaniu szczeglnego typu koncentracji i uwanej wiadomoci wszystkich procesw zachodzcych w ciele i umyle12. Wedug artystki celem treningu nie jest jednak osigniecie mistrzostwa w ktrejkolwiek z technik, ale zgbianie rnych sposobw funkcjonowania ciaa na poziomie energetycznym. Wszystkie techniki s specyficznym dowiadczeniem, jakim rodzajem energii, ktry moe by dla mnie czym zupenie obcym, nieznanym. [] Potem tych rnych energii mog uywa, one ju nale do mojego dowiadczenia, s moim zasobem. Nawet, jeli nie bd nigdy wicej taczy w danej technice, to zwizana z ni energia pozostaje. Moe pojawia si spontanicznie. Bardzo wan praktyk w zakresie pracy ze wiadomoci ciaa by w jej przypadku mim ciaa (corporeal mime), ktry poznawaa w Studiu Mimw Stefana Niedziakowskiego w Warszawie. Niedziakowski mim, aktor, reyser, choreograf i pedagog rozwin technik pantomimiczn Tomaszewskiego bazujc na pracy z impulsami w ciele, przesuwajc akcent na autentyczno dowiadczenia i proces transformacji. Liczy si w niej precyzja pracy z ciaem, a co za tym idzie ogromna jego wiadomo, wiadomo

11

Wszystkie nieopatrzone przypisem cytaty w czci powiconej Hanff pochodz z wywiadu z artystk

przeprowadzonego przez autork tekstu (10.08.2010, Wolimierz).

12

Strona domowa Teatru Limen, http://limenbutoh.net/index.php.

kadego milimetra ruchu. Ruch rozpoczyna impuls, ktry rozprzestrzenia si w ciele. Bardzo wana jest absolutna wiadomo, jak ten impuls przepywa w caym ciele, rwnoczenie rozwijajc si w konkretny ruch. Nacisk kadzie si na oddech, ktry steruje energi i rwnoczenie jest wehikuem komunikacji ciaa ze wiatem zewntrznym: to on sprawia, e ciao zaczyna y, praca nie jest tylko techniczna, miniowa. Przykadowo, aktor w procesie transformacji ma sta si rwnoczenie rzucajcym, pik, jej lotem i apaniem, albo drzewem o energii piasku osuwajcego si ze skarpy, ma odnajdywa w swoim ciele energie poszczeglnych dziaa, ludzi czy obiektw. Cho dziaania w Studiu byy zdecydowanie wielowarstwowe, to ostatecznie sprowadzay si do metaforycznego uywania czego, by wyrazi co innego. To bardzo wane spostrzeenie, gdy pozwala wyznaczy precyzyjn granic pomidzy prac z obrazem w mimie ciaa i w but. Jednak niektre elementy treningu mimw mog wedug Hanff stanowi baz dla taca but. Bd to wiadomo przestrzeni, a w efekcie spotgowana wiadomo wasnego ciaa. Ruszajc rk, nie mona zapomnie o stopie. Jest to bardzo mocny trening bycia. [] Take odczuwanie, identyfikowanie w swoim ciele jakoci rnych rzeczy, co w but nabiera wymiaru odnajdywania w swoim ciele istnienia wielu form ycia. W tym samym okresie wypracowaa wasny model treningu, ktry polega na improwizowaniu przy dwikach muzyki, gwnie elektroakustycznej (wibracje, stuknicia, plumki), kreujcej przestrzenie dwikowe, sprzyjajce eksploracji ruchowej nie zwizanej z obrazem projektowanym przez umys. Jak twierdzi, przypominao to medytacj w ruchu. [] Bycie tu teraz, a rwnoczenie w jakiej innej przestrzeni. Wewntrz i na zewntrz. Dowiadczenie wnikania w t przestrze jest ogniwem czcym wczeniejsz praktyk artystyczn Hanff z tacem but. Na tym etapie indywidualnych poszukiwa zacza rwnoczenie poznawa rne stosowane (i przekazywane) przez tancerzy but techniki pracy z ciaem. But to wedug artystki stale odnawiany proces przekraczania kolejnych progw, niewiadomych uwarunkowa. Taczc dochodzisz do progu, przyapujesz si na jakich kliszach ruchu, mylenia, percepcji. Wchodzisz w schemat i cigle robisz to samo. Dlatego musz wci szuka czego nowego, eby przekroczy kod mojego ciaa-umysu, mojego ego, twierdzi artystka. Prg to po acinie limen i tak te nazwaa stworzony przez siebie teatr. Tancerze but na poziomie spoecznym dokonuj transgresji konwencji i uwarunkowa. Stosuj w tym celu rne techniki, bdce katalizatorem procesu wewntrznego. Stosujc rne znane sobie metody bdzie si dy do tego, by codzienne, funkcjonalne ciao ludzkie wytrze, zetrze, przekroczy. Podstawow metod przekraczania kodu wasnego ciaa s w 8

przypadku Hanff techniki medytacji w ruchu i jogi. W but rezygnujesz z kontroli, z planowania ruchu, ekspresji, czyli uywania ciaa do opowiedzenia o czym jeszcze innym, []. Proces toczy si sam, pojawiaj si impulsy, ktre mn kieruj, ktrym si poddaj. A jednoczenie zachowuj cakowit wiadomo tego, co si dzieje. Wewntrzny wiadek funkcjonuje tak, jak w medytacji dlatego but jest tacem medytacyjnym. [] Rnica pomidzy improwizacj w tacu wspczesnym a improwizacj but polega na tym, e generalnie taniec wspczesny dochodzi jedynie do progu ekspresji. A poprzez ciao, taniec mona dalej eksplorowa tak zwan sfer sacrum czy te duchowoci: przekraczajc mechanizmy psychologiczne, wychodzc poza umys codzienny mona bada, czym s wiadomo, ciao, samo istnienie. Formua treningowa Sylwii Hanff wci si zmienia. Nie zawsze ten trening jest regularny, poniewa czasami zupene oderwanie si jest lepszym treningiem, a sam trening rwnie moe sta si schematem. Praca nad but jest nieustannym procesem i czsto ma miejsce poza formalnym miejscem i czasem treningu. Wane jest, by nie przeoczy rnicy pomidzy tacem but a narzdziami pomagajcymi odnale stan czy te jako but. Czasami odkadam na bok rzeczy, ktre do tej pory stanowiy mj trening but, bo si wyczerpay. Czasami odkadam wszystko. To s tylko jakie kolejne narzdzia, ktre mona wymieni na inne, dlatego mwi si, e nie ma techniki but. [] But nie mona nikogo nauczy, bo nie istniej adne specyficzne dla but wiczenia. Przydaj si natomiast rozmaite formy treningu percepcji. Jak twierdzi Hanff, najatwiej okreli but za pomoc definicji ostensywnej: to jest but. Jeli mim, tancerz taca modern i tancerz but wykonaj ten sam ruch, jego jako bdzie zupenie inna. Kady bez trudu wskae tancerza but. Choreografujc spektakl but, najtrudniej zapewne jest osign t wanie specyficzn jako, a co waniejsze nie tracc jej, zbudowa struktur spektaklu. KRZYSZTOF JERZAK integruje w twrczym dziaaniu taniec, performans artystyczny, sztuki walki (aikido) oraz wschodnie style gimnastyki (aikitaiso oraz Noguchi taiso). W rezultacie wykreowa spjny i skuteczny system pracy z ciaem, w ktrym swoboda twrcza wspistnieje z dyscyplin cielesn. Jerzak po raz pierwszy zetkn si z tacem but podczas warsztatu z Daisuke Yoshimoto (1999). Jednak paradoksalnie, to pierwsze spotkanie skonio go nie do taczenia but, ale do zintensyfikowania autotreningu w zakresie aikitaiso (dosownie: praktyki harmonizujcej energi ciaa) oraz aikido. Podstaw aikido jest pynno korzystania z 9

wyuczonych technik, stabilno umysu i poznanie wasnych moliwoci, dziki ktrym stosowanie siy staje si zbdne. Baz jego treningu i nauczania stanowi zasady rwnowagi energii i szacunku do partnera. Co czy prac z ciaem charakterystyczn dla tej sztuki walki z praktyk warsztatow tancerza but? Wedug sw mistrza aikido, Andr Cognarda, ciao zapamituje wydarzenia z naszego ycia pod postaci napi miniowych lub deformacji, ktre s tak naprawd potencjaln energi13. Podobne zaoenie ley u podstaw pracy z pamici ciaa w tacu but: ciao tancerza staje si tekstem, zapisem ludzkiego dowiadczenia odkrywanym przez ruch14. Dlatego w spektaklu Aite stworzonym z grup Do Teatr (2008), Jerzak mg poczy struktury zaczerpnite z aikido oraz z improwizacj charakterystyczn dla but. Ciaa zostaj uformowane zgodnie ze schematem pozycji zaczerpnitym z aikido, a wewntrzny impuls kae je przeama. W ten sposb energia skumulowana w ukadach cielesnych zostaje wprawiona w ruch, a symetryczne ukady w wyniku indywidualnego impulsu ulegaj zaamaniu. Struktura zostaje wic zdestabilizowana. Dla Jerzaka but nie jest jedynie tacem, sztuk sceniczn. But bazuje na procesie wewntrznym, a praktyka cielesna, ktrej wyrazem jest taniec, stanowi ekwiwalent bd uzupenienie sformalizowanej praktyki duchowej. Dlatego prawdziwy nauczyciel but (podobnie jak Mistrz w aikido) powinien by dla tancerza przewodnikiem lub autorytetem duchowym. Podstawowe wiczenie stosowane podczas treningu but, tzw. zero walk (krok neutralny) lub inaczej hoktai (chodzce ciao) mona porwna z zenistycznym kinhin (medytacj w ruchu), natomiast proces ucieleniania wyobrae jest analogiczny do procesu utosamiania si praktykujcego zen z koanem. Praktykowanie but otwiera na specyficzne, intensywne dowiadczanie siebie i wiata. Poprzez odblokowanie przepywu energii pozwala dowiadczy niezwykych stanw. Ciao ma energi, ktra w wielu miejscach jest zablokowana. Jest to zwizane z emocjami, ze stanem psychofizycznym organizmu. Co si stanie z umysem, gdy ta energia zostanie odblokowana? Myl, e atwo jest zaobserwowa, e umys si uspokaja, nie ma potrzeby skaka [] Uywamy troch energii ciaa jako trampoliny, by dotkn czego, co jest poza ciaem. To jest punkt wyjcia15. Wane jest, by podczas treningu spotka si ze swoimi autentycznymi emocjami. eby by tancerzem but na scenie, trzeba pozaatwia swoje sprawy, zaata dziury, eby nie wymiotowa na ludzi swoimi historiami, emocjami, a
13 14 15

Akademia Aikido Kobayashi, http://aikido-kolo.pl/aiki.html Krzysztof Jerzak, druk ulotny dotyczcy warsztatu taca but (21-22.11.2009). Wszystkie nieopatrzone przypisem cytaty w czci powiconej Jerzakowi pochodz z wywiadu z artyst

przeprowadzonego przez autork tekstu (21.11.2009, Wrocaw).

10

poprzez wystp mwi o trudnych rzeczach [] Musi by rwnowaga pomidzy wyrzucaniem z siebie, a graniem w przestrzeni. Jerzak uwaa wic, e kluczowy dla tancerza but jest etap odosobnionej pracy warsztatowej, studyjnej, laboratoryjnej. Na trening podczas warsztatu skadaj si cz fizyczna (rozgrzewka) oraz praktyki psychofizyczne, w tym techniki charakterystyczne dla but, rozwijajce si w improwizacj. Kolejne fazy pynnie si przenikaj. I tak, w ramach rozgrzewki Krzysztof Jerzak proponuje wiczenia z zakresu aikitaiso: seri wicze sucych rozcigniciu staww i rozgrzaniu mini. Wykorzystuje rwnie Noguchi taiso, technik, ktr pozna za porednictwem Imre Thormanna. Noguchi taiso to praca z ciaem, polegajca na wykorzystaniu siy grawitacji. Podstawowe wiczenia poprawiaj cielesn percepcj, tancerz uczy si porusza si w najbardziej ekonomiczny sposb, a pogbiona umiejtno postrzegania procesw wasnego ciaa-umysu pozwala dostrzec, co faktycznie dzieje si z innymi. Celem kolejnych wicze jest oswojenie ciaa z przestrzeni, ze wspobecnoci innych cia i obiektw oraz nawizanie kontaktu. Najwaniejsz praktyk jest krok neutralny, czyli zero walk. Punktem wyjcia moe by pozycja zwana przez artyst autobalansem: ciao jest w naturalny sposb rozlunione i rwnoczenie ugruntowane. Zero walk polega na przemieszczaniu si krokiem posuwistym, poprzez stawianie na pododze caej stop. Ten sposb poruszania si nazywany potocznie zombie mona rozwin na kilka sposobw. Na przykad osoba poruszajca si krokiem neutralnym reaguje na impulsy (bodce dotykowe), dawane przez drug osob (prowadzc). W ten sposb ruch zostaje wyprowadzony z impulsu zewntrznego, a ciao staje si medium przewodzcym przepyw. W innym wariancie tancerz-uczestnik moe porusza si sterowany impulsami pyncymi z wntrza. Najwaniejszym etapem dziaa warsztatowych but jest praca z ucielenianiem (wcielaniem) wyobrae. Ciao w autobalansie lub poruszajce si krokiem neutralnym jest przezroczystym naczyniem, przemienia si w to, co odzwierciedla. Konkretne wyobraenia zostaj ucielenione. Mog nimi by: rozkwitajcy i usychajcy kwiat, woda pynca z rn dynamik, a nawet obrazy wpisujce si w cykl ycia od embriona, poprzez czas porodu, wzrastanie, rozwj i umieranie. But to forma, poprzez ktr moemy unaoczni wasne dowiadczenie poszerzonego ciaa-umysu. To wanie ono pozwala realizowa si na scenie. Te dowiadczenia umoliwiaj stworzenie reprodukowalnej do pewnego stopnia formy scenicznej spektaklu. Tancerz obnaa w nim ten fragment siebie, w ktrym pozostaje w zgodzie z samym sob, w ktrym najszerzej patrzy i percypuje. T wanie przestrze pokazuj widzowi. [] Bo 11

myl, e to jest najtrudniejsze i najcenniejsze. Trening to dla Jerzaka proces poszukiwa, natomiast spektakl jest jego kulminacj co zostaje odnalezione. CZ II Polskie but mona analizowa w kontekcie zjawiska przepywu kulturowego i rozprzestrzeniania si odbieranych jako niepowtarzalne i zwizanych z okrelonym systemem kulturowym praktyk artystycznych, do jakich naley z pewnoci but Hijikaty. Punktem odniesienia tej czci swoich rozwaa uczyni dociekania Ulfa Hannerza na temat puli kultury i jej dostpnoci16. Hannerz stwierdza, e nie wszystkie jej elementy s rwnie dostpne i bliskie. Niektre z nich wymagaj czego, co mona nazwa ciekami dostpu: w obiegu kulturowym dostp do niektrych znacze musi by zaporedniczony przez wczeniejsze oswojenie szeregu elementw i wczenie ich do wasnego repertuaru. W przypadku tancerzy but te cieki s czym fundamentalnym. Formalna edukacja w zakresie taca zachodniego (mam tu na myli zarwno taniec klasyczny, balet, jak i taniec wspczesny) nie jest obowizkowym elementem drogi rozwoju artystycznego tancerzy but. Natomiast wszyscy butcy praktykowali wczeniej tzw. bodymind practices (praktyki psychosomatyczne) praktyki, w ktrych aktywno jest zawsze jednoczenie i cielesna, i mentalna, wic i samo dziaanie jest zawsze aktem cielesnomentalnym. Te wanie praktyki uwaam za wspomnian ciek dostpu. Istot but stanowi w moim przekonaniu specyficzny trening psychofizyczny, otwierajcy przed artyst moliwo uwaniejszego dowiadczania siebie i wiata w wymiarze czasowym i przestrzennym. Dlatego przedstawiajc i analizujc trening poszczeglnych tancerzy but skupiam si na okrelonych technikach pracy z ciaem oraz ich powizaniu treningiem but Hijikaty17. W pierwszych latach XXI wieku taniec but w Polsce zacz cieszy si ogromnym zainteresowaniem ze strony osb pragncych dowiadczalnie poszerza znajomo procesw psychosomatycznych. Techniki but weszy do kanonu praktyk warsztatowych podczas rnych festiwali taca.

16 17

Por. U. Hannerz, Powizania transnarodowe. Kultura, ludzie, miejsca, Krakw 2006 Trening Hijikaty zosta przedstawiony w autorskiej monografii Tatsumiego Hijikaty napisanej przez

Aleksandr Capig-ochowicz: Aleksandra Capiga, Bunt ciaa. Butoh Hijikaty, Krakw 2009.

12

TEATR AMAREYA powsta w 2003 roku z inicjatywy Katarzyny Julii Pastuszak (ktra zainteresowania teoretyczne rozwija rwnoczenie z praktyk artystyczn), Agnieszki Kamiskiej i Aleksandry liwiskiej. Artystki poczya fascynacja praktycznym wymiarem antropologii teatru oraz tacem but. Nazwa teatru wiele mwi o podejciu tworzcych go tancerek do pracy artystycznej: Amareya ze starojaposkiego znaczy heroiczne oddanie, bezwarunkowe powicenie18. Cakowite oddanie, etos pracy aktorskiej zaszczepili Katarzynie Pastuszak aktorzy Odin Teatret, ktrych metod treningow opart na zasadach dziaa aktorskich sformuowanych przez Eugenia Barb w ramach Antropologii Teatru poznaa praktycznie podczas Odin Week w Holstebro (2003). To spotkanie byo przeomowe, gdy zobaczyam, jak powanie Ci ludzie traktuj swoj robot, e maj kodeks postpowania w przestrzeni teatralnej, wiar, e przestrze musi pozosta czysta, e j i nasz prac musimy uszanowa. Po prostu silny etos aktora. To samo maj Japoczycy19. Metoda pracy twrczej Teatru Amareya opiera si na kompozycji wicze zaczerpnitych z taca but oraz technikach teatru fizycznego, taca wspczesnego, techniki Marty Graham, taca afrykaskiego, piewu, jogi i psychosomatycznych technik relaksacyjnych20. Wykorzystuj sekwencje kalaripayattu i elementy Noguchi tais. Tancerki uwaaj, e wszystkie te formy pracy z ciaem pozwalaj odczu, w jaki sposb mona pracowa z energi w ciele. Jeeli rozpisa by kady trening na wiczenia, to okae si, e kade z nich uruchamia inn jako, czyli w kadym pracuje si nad inn zasad, innym aspektem czy inn przestrzeni ciaa. Trening fizyczny ma za zadanie przygotowa ciao do pracy improwizacyjnej. Na pocztku jest wycisk, intensywna rozgrzewka przy napitym ciele. Dziki niej ciao uwalnia si, jest przygotowane do dalszej pracy []. Tancerze prowadzcy warsztaty maj rne sposoby doprowadzania ciaa do rozlunienia i gotowoci21. Jedn z technik jest przeciganie, przeduanie sytuacji, w jakiej znajduje si ciao. Dziki temu ciao jest bardzo skupione, wyczulone22. Pojawi si mog takie elementy

18 19

Strona domowa Teatru Amareya, http://teatramareya.pl Wszystkie nieopatrzone przypisem cytaty w czci powiconej Teatrowi Amareya pochodz z wywiadu z

artystkami przeprowadzonego przez autork (21.11.2009, Gdask). Dalej oznaczane: wywiad, [nazwisko autorki wypowiedzi]. Tu: wywiad, Pastuszak.
20 21 22

Strona domowa Teatru Amareya, http://teatramareya.pl Wywiad, Kamiska. Wywiad, liwiska.

13

jak praca z centrum ciaa i z jego balansem, wytrcanie z rwnowagi, przeamywanie wasnego automatyzmu. Celem rozgrzewki w but jest wprowadzenie tancerza w stan gotowoci, obecnoci, rozlunienia ciaa i przygotowanie go do pracy z obrazami, pynnoci ruchu czy napiciami. Cel jest ten sam, centrum to samo. Wykorzystuje si po prostu rne narzdzia23. Hijikata, twrca but chcia, by taniec funkcjonowa jako narzdzie obrbki rzeczywistoci, eby pozwala przetrwa w sytuacji kryzysu. Od pocztku istnienia but postulat ten jest jednym z najwaniejszych aspektw filozofii but i sta si mottem pracy twrczej Teatru Amareya. But to cige stawianie ciaa w sytuacji kryzysowej. Ciao jest tu bezustannie znieksztacane, transformowane i odcieleniane, cho tancerz nie jest w stanie cakowicie kontrolowa tego, co dzieje si z ciaem. Jego zadaniem jest peni rol aktywnego obserwatora. Improwizacja w Teatrze Amareya bazuje na pracy z ucielenianiem obrazw, angauje wyobrani oraz ciao. Pracujemy z fragmentami instrukcji but-fu Hijikaty, a take tworzymy wasne sekwencje. Brak tu sztywnych segmentw: czasami improwizacja jest na tyle ciekawa, e sekwencj sw, ktra przyczynia si do jej powstania, powtarza si. Ta struktura sowna zastpuje choreografi. Pastuszak twierdzi, e rwnie choreografowie niezwizani z but pracuj czasami w podobny sposb, czc wyobrani i sowo z ruchem, ale mimo to ich dziaa nie mona jeszcze nazwa tacem but. To postawianie ciaa w sytuacji kryzysu jest jej zdaniem esencj tego taca. Artystki nie zajmuj si podczas improwizacji prywatnymi emocjami (jak ma to miejsce podczas choreoterapii), cho, jak twierdz, w ciele jest pami komrkowa, w ciele wszystko si gromadzi: napicia, przeycia z dziecistwa, traumy24. Dlatego taczc mona wej w kontakt z tym nagromadzonym materiaem, integrujc go poprzez ruch. W ten sposb dociera si do wypartej lub zapomnianej czci siebie, by nastpnie twrczo wykorzysta ten materia podczas najwaniejszego procesu transformacji. Podczas treningw, a nastpnie prb, artystki buduj wiele rnych struktur. Powstaje sekwencja, struktura, para-choreografia25. Technika i struktura s po to, by mc kontynuowa spektakl, nawet wtedy, gdy wychodzc na scen tancerz jest skrajnie poruszony emocjonalnie. Zawczasu przygotowuje si pewne punkty odniesienia, a to, co si dzieje pomidzy, zaley od wielu czynnikw: wydarze, stanw emocjonalnych, rnych

23 24 25

Wywiad, Kamiska. ibidem ibidem

14

bodcw. W trakcie spektaklu mona odnale stan ciaa-umysu z prby. On ju jest zapisany w pamici ciaa, to nie jest po prostu intelektualne przypominanie sobie. Jest to stan ciaa, generujesz to w sobie poprzez trening, uczysz si w to w ten obraz wchodzi26. Podstaw taca but jest przepyw, a nie efekt estetyczny, ktry bywa wypadkow potrzeb publicznoci i technicznych moliwoci tancerza. Rok pniej, w 2004 roku TOMASZ BAZAN zainicjowa powstanie lubelskiego Teatru Maat Projekt. Maat to jest sowo, ktre ukuo si w staroytnym Egipcie. Odnosi si do postawy filozoficznej: poszukiwania adu i swojej wasnej autonomicznej cieki. Dlatego to sowo jest nam szczeglnie bliskie27. W deklaracji programowej wskazuje na prb odnalezienia czystego jzyka ciaa28 jako podstawowy cel poszukiwa artystycznych zespou. Bazan jest reyserem spektakli, twrc choreografii, dziaa plastycznych, instalacji, wystaw, happeningw i performansw29, w 2008 zosta rezydentem poznaskiego Solo Projektu, a od 2009 roku jest kuratorem midzynarodowego Maat Festival festiwalu taca i ruchu eksperymentalnego. Jego rozwj artystyczny wie si z poznawaniem rnych technik pracy z ciaem, np. metody gardzienickiej czy taca wspczesnego. Jednak wyjciow formu jest dla Bazana dalekowschodni styl pracy z ciaem: filozofia i technika sztuk walki praktykowa chiski system walki wushu w stylu Tang Lang oraz wietnamski system Viet Vo Dao). Zajem si sztukami walki, bo zobaczyem tam pewien rodzaj determinacji, ktra bya mi potrzebna w ciele i w ruchu [] Po jakim czasie faktycznie wdrukoway mi w ciao pewn jako30. Zetknwszy si z but odnis wraenie, e wkracza na nieobcy sobie teren: gdzie w tym wiecie ju byem, w jakim jego malekim zaktku. Artysta uwaa, e wspln paszczyzn sztuk walki i but jest procedura treningowa: na etapie treningu ciao uczy si pewnych automatycznych reakcji, uczy si automatycznego (mona wrcz powiedzie: na zawoanie) osigania okrelonego stanu ciaa-umysu. Ta umiejtno swobodnego przywoywania okrelonego stanu umoliwia tancerzowi i adeptowi sztuk walki dalsze eksplorowanie tu i teraz.
26 27

ibidem Magdalena Kawa, Alicja Kawka, Butoh jest jak wirus, Opornik, nr 36 (9/2008),

http://hf.org.pl/ao/index.php?id=787, 29.09.2009
28 29 30

Strona domowa Teatru Maat Projekt, http://www.teatrmaat.pl M. Kawa, A. Kawka, op. cit. Wszystkie nieopatrzone przypisem cytaty w czci powiconej Bazanowi pochodz z wywiadu z artyst

przeprowadzonego przez autork (05.07. 2010, Lublin).

15

Na etapie intensywnej fascynacji but Bazan poszukiwa lokalnego kontekstu but. Podkrela, e w przypadku eksportu but do krajw zachodnich nie mona pomin istnienia okrelonego kontekstu kulturowego. Przyjmowanie japoskiego wymiaru but czyni nas lepymi. [] Prby wcinicia w nasze ciaa dowiadczenia no lub Hijikaty s z gruntu niemoliwe. Zawsze bd udawane, sztuczne, bd dalekim odbiciem prawdziwej istoty. Mona nauczy si treningu, nabra garciami teorii, ale sztuk jest dopiero przepracowanie tego przez siebie. [] Ja rwnie miaem okres tkwienia kompletnie w strukturze japoskiej chodzi o estetyk, o caoksztat. Dopiero wtedy, gdy cofnem si do pocztku, zaczem pracowa krok po kroku nad sob, wykorzystujc te metody zaczem odkrywa but. Esencj but stanowi wedug artysty obecno totalna. But to przede wszystkim postawa a nie choreografia czy estetyka. Ta postawa zwizana jest z prac nad sob: z uczeniem si, jak zapanowa nad wasnymi procesami percepcyjnymi i stanami umysu. Umiejtno osigania stanu otwartoci czy inaczej przepuszczalnoci jest celem treningu but, bez wzgldu na to, czy zdolno ta bdzie pniej wykorzystywana w spektaklu choreografowanym, reyserowanym czy tez podczas improwizacji. Wedug Bazana nie istnieje adna uniwersalna technika but nie ma zatem moliwoci stworzenia na jej bazie szkoy. Istniej natomiast indywidualnie wypracowane sposoby pracy z ciaem, ktre nazywa formami prowadzenia ciaa. Ta formua pomaga omin takie cise terminy, jak metoda, technika. Ja nie mwi, e tacz, ale e prowadz w formie swoje ciao. Tak wanie nazwa jeden z prowadzonych przez siebie warsztatw. Opiera si on na technikach cielesnych zaczerpnitych ze wschodnich sztuk walki, sucych przede wszystkim zwikszeniu wydolnoci oddechowej, koordynacji ruchowej oraz kondycji. Warsztat obejmuje kompletny zestaw wicze sucych do pobudzenia i uruchomienia wszystkich rejonw ciaa (techniki relaksacji, rozcigajce, kondycyjne)31. Natomiast podczas prowadzonego przez pierwsze lata istnienia Maat Projektu warsztatu But (prowadzonego wraz z Justyn Jasowsk) proponowa bardziej zaawansowane poszukiwania, syntetyczn metod, ktr wypracowa na drodze wasnych eksperymentw z ciaemumysem (obecnie nieco zblion formu ma warsztat Peryferie ciaa). Podczas treningu wykorzystywa metody psychosomatyczne, dziki ktrym uczestnicy mogli dowiadczy stanu totalnej obecnoci oraz tzw. techniki taca but. Podstaw treningu but jest prba osignicia tzw. stanu zero, bdcego katalizatorem obecnoci totalnej, poczona z wykorzystaniem wiedzy i obrazw zawartych w
31

Strona domowa Teatru Maat Projekt, http://www.teatrmaat.pl, zakadka Warsztaty, 15.11.2010

16

niewiadomoci indywidualnej lub zbiorowej. Trening ma okrelon struktur: od praktyk fizycznych (rozgrzewka) do psychosomatycznych, zwizanych z umiejtnoci wsuchania si we wasne ciao. W but pracuje si z wasnym umysem, psychik. Tancerz musi by gotowy na wewntrzne eksperymentowanie z wasn percepcj, na skutki uboczne tych poszukiwa przejawiajcych si w postaci nagych (przyjemnych i nieprzyjemnych) wgldw, a przede wszystkim na gbok psychosomatyczn eksploracj. Bazan uwaa, e praca z obrazem, wizualizacj wspomaga kinestetyk. Jednak dla niego punktem wyjcia jest zawsze ciao: Staram si szuka w ciele takich form, ktre narzucaj jakie obrazy. Jego metoda twrcza stale ewoluuje. Jak twierdzi, na kolejnych etapach dziaa artystycznych wiksz cz treningu przenis z maty baletowej do gowy. Od jakiego czasu wicej myl na temat taca, ni si w nim poruszam. Na mat wchodz, dopiero wtedy, gdy wyklaruje mi si to mylenie wtedy prbuj si z tym rzeczywicie zmierzy. Zupenie inaczej postrzega istot but ALEKSANDRA CAPIGA-OCHOWICZ, autorka ksiki Bunt ciaa. But Hijikaty32. Swoj fascynacj teoretyczn rozwina w praktyk cielesn podczas cotygodniowych spotka w krakowskim studiu tanecznym Joan Laage (2005). Rok pniej w Instytucie Taca But Studio Goo w Sapporo utwierdzia si w swoim przekonaniu, e but jest nie tylko wspczesn form artystyczn, ale rwnie metod eksploracji psychosomatycznej i moe suy jako metoda choreoterapii. Jej nauczycielami byli tancerz i badacz Toshiharu Kasai o pseudonimie scenicznym Itto Morita oraz Mika Takeuchi, tancerka i psychoterapeutka tacem. Morita, tancerz i profesor psychologii somatycznej (somatic psychology), psychoterapeuta i superwizor DMT (Dance Movement Therapy: Psychoterapia Tacem i Ruchem) przez dwadziecia lat treningw oraz praktyki scenicznej but usystematyzowa terminologi oraz opisa charakterystyczne dla tej formy taca psychosomatyczne techniki posugiwania si ciaem-umysem (bodymind), potwierdzajc, e cigy proces interakcji ciaa z umysem jest znamienny dla taca but 33. Podstawowym konceptem, z ktrego korzysta jest but-tai, czyli ciao but, a waciwie stan but, stan psychosomatycznej gotowoci i otwartoci. Proczny kurs zaowocowa u Capigiochowicz znajomoci technik skadajcych si na Metod but Kasaia.

32 33

Aleksandra Capiga, Bunt ciaa. Butoh Hijikaty, Krakw 2009 Toshiharu Kasai, A Butoh Dance Method for Psychosomatic Exploration, Memoirs of the Hokkaido Institute of

Technology, nr 27, 1999, s. 309-316

17

Wszystkie sesje miay podobn struktur: od rozmowy, przez rozgrzewk, do improwizacji. Rozgrzewka to bardzo leniwe, powolne rozciganie, bez adnego nacigania, bez adnych ekscesw, osigania i przekraczania swojego maksimum34, praca z oddechem. Stan relaksacji, bdcy efektem spowolnienia i pogbienia oddechu, pomaga dostrzec wypierane impulsy cielesne. Najwaniejsze dla artystki jest wiczenie Arm-Standing Exercise (w pozycji lecej bardzo powoli unosi si rami do pozycji wyprostowanej), ktre wykorzystuje podczas prowadzonych przez siebie warsztatw. Dziki niemu mona poczu wag ramion, nauczy si delikatnych ruchw pozwalajcych rozpuci napicia oraz subtelnej kontroli ciaa i w ten sposb wyzwoli tumione reakcje cielesne, mimowolne ruchy i odruchy. Pojawienie si tych ruchw autentycznych wiadczy o otwartoci tancerza na bodce, gotowoci, zwanej pasywn percepcj. Chodzio o wiadomo ciaa, poznanie go, pobawienie si nim. [] Teraz wiem, e cho Morita tak tego nie nazywa chodzi o zwracanie uwagi na tzw. jakoci ruchu (spity, rozluniony, szybki, wolny). Praca z biegunowymi jakociami ruchu bazowaa na pokazywanych przez Itto punktach startowych. Te punkty to okrelone figury, ukady ciaa, od ktrych zaczyna si proces eksploracji. Pierwszy etap, treningu, to proces docierania do autentycznego ruchu osadzonego w ciele, w caym ciele. Etap drugi to wyjcie ze wieo odkrytym ruchem na zewntrz, wykorzystanie go i pokazanie. Capiga-ochowicz od 2007 roku taczy improwizacje but w formie spektakli, jak sama nazywa wasn formu ekspresji scenicznej. O but artystka mwi jako formie psychoterapii ciaa, somatoterapii lub psychoterapii tacem i ruchem. Jeeli kto uwaa, e but i choreoterapia nie id w parze, to znaczy, e w swoim tacu nie kontaktuje si cakowicie z samym sob. Bo gdyby to robi, to doskonale by wiedzia o tym, e wszystkie elementy, a przede wszystkim szukanie prawdy o sobie, wprowadzaj do but aspekt terapeutyczny. By profesjonalnie zaj si psychoterapi tacem i ruchem, Capiga-ochowicz podja podyplomowe studia w zakresie Terapii Tacem i Ruchem. DMT nie jest metod psychoterapii komplementarn dla psychoterapii werbalnej. W procesie terapeutycznym pojawiaj si te same zjawiska, z ktrymi maj do czynienia psychoterapeuci pracujcy metod werbaln (przeniesienie, przeciwprzeniesienie, identyfikacja projekcyjna etc.). Wyjtkowa warto DMT bierze si z tego, e poprzez taniec i ruch mona wyraa rwnie przeycia z okresu przedwerbalnego, kiedy to rne

34

Wszystkie nieopatrzone przypisem cytaty w czci powiconej Capidze-ochowicz pochodz z wywiadu z

artystk przeprowadzonego przez autork (12.07.2010, Krakw).

18

dowiadczenia i traumy s kodowane s na poziomie somatycznym, a take te zwizane z sytuacjami, ktrych nie sposb opowiedzie. Dlatego ta metoda przydaje si w pracy z osobami, ktrych intelektualne i emocjonalne rda zaburze sigaj np. gbokiego dziecistwa. Atsushi Takenouchi prowadzi z uyciem but warsztaty dla osb uzalenionych od alkoholu, ale rwnie dla winiw35, a Morita leczy za pomoc but rnych pacjentw, zarwno tych ze schorzeniami fizycznymi, jak i chorych na schizofreni 36. Capiga-ochowicz od 2012 rwnie pracuje z pacjentami ze schizofreni w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. W tacu but, podobnie jak podczas sesji DMT, taczcy zyskuje wiadomo ciaa, czy inaczej mwic osadza si w ciele. I faktycznie, podczas prowadzonych przez ni warsztatw trudno wyznaczy granic midzy aspektem tanecznym a terapeutycznym. Zupenie czym innym jest taniec but dla TO-EN (Anny Brakowskiej), ktra poznawaa but w Haglund koo Uppsali w szwedzkim studiu SU-EN. Susana kerlund na bazie kilkuletnich dowiadcze z metod Tomoe Shizune i Yoko Ashikawy, uczniami Hijikaty, stworzya wasn metod pracy z ciaem-umysem: Metod but SU-EN37. Brakowska odbya w jej zespole pene szkolenie: picioletni praktyk (apprenticeship) poczon z wystpami na scenach Szwecji. Motto zespou brzmi: eby taczy, musisz mie odwag rzuci wyzwanie wasnemu ciau38. Tancerz tego zespou musi pozby si indywidualnej tosamoci, podczas procesu twrczego stopi si z innymi. Wsplna praca dwadziecia cztery godziny na dob (nie tylko w studio), ma wprowadzi tancerza w stan permanentnej gotowoci performatywnej. Tancerz but obudzony w rodku nocy musi by gotowy wyj na scen i wystpi. Ukoronowaniem intensywnego i wymagajcego wiele samozaparcia treningu jest spektakl solowy. Wie si z on wanym aktem symbolicznym: nadaniem imienia, stajcego si od tej pory pseudonimem artystycznym. Brakowska otrzymaa imi TO-EN, czyli Ziemski Ogrd (Earth Garden). Zachowanie linii przekazu jest kluczowe: dziki niemu nie wygasa poczenie pomidzy kolejnymi ciaami-ogniwami. Jak

35

Aleksandra Capiga-ochowicz w: Ewa Paduch 2009, Moda na antybalet, 2009, http://www.iwoman.pl/naAneta ukowska, But, czyli w poszukiwaniu naturalnego ruchu,

serio/ludzie/moda%3Bna%3Bantybalet,54,0,449334.html, 03.04.2010
36

2009,

http://www.edukacyjnykrakow.pl/?cget=artykul&from=298, 23.09.2010
37 38

Su-En Butoh Method, http://www.suenbutohcompany.net/, zakadka Workshops, 30.05.2010 ibidem

19

twierdzi TO-EN, uczestnictwo w wielu krtkich warsztatach prowadzonych przez rnych tancerzy przerywa proces, niszczc cigo. SU-EN postawia sobie dwa zadania: po pierwsze, poszukiwa ciaa nordyckiego39 (czy oglniej: europejskiego), po drugie, stworzy trening fizyczny/metod na miar potrzeb czowieka zachodu, ktra umoliwi Europejczykowi pokonanie ogranicze wynikajcych z innej ni japoska budowy ciaa. Metoda posiada dwa poziomy40: trening podstawowy (basic training) oraz tzw. materie ciaa (body materials). Trening podstawowy ma na celu przygotowanie poszczeglnych czci ciaa (np. staww, krgosupa, bioder) do dalszej pracy i uzyskanie ciaa but. Jak to ujmuje TO-EN: Musimy rozoy nasze ciaa na czci, eby mc pniej je zoy. Pierwszym krokiem jest pozycja wyjciowa: rodek cikoci ciaa znajduje si niej, w brzuchu, w rejonie poniej ppka, ktry pod nazw hara pojawia si w nomenklaturze rnych japoskich praktyk. Tancerze wicz tzw. cut (ciach, jak mwi TOEN), czyli energetyczne cicie ciaa na wysokoci bioder na dwie samodzielne czci, ktrego efektem jest obnienie rodka cikoci. wiczy si minie zwizane z oddychaniem szczeglnie wzmacnia si obszar przepony, aktywizujc upione minie. Dziki tym wiczeniom mona osign ugruntowanie. Punktem wyjcia dla procesu metamorfozy jest ciao wymazane/puste (errased body), czyli pozbawione zapisu. Pustka potocznie kojarzy si z nicoci, brakiem, biernoci, natomiast w tym przypadku prnia jest bardzo aktywnym procesem [], w tej pustce mona dowiadczy rodzaju napicia (tension), ktrego nie naley myli ze spiciem, spinaniem. Dlatego proces prowadzcy do osignicia ciaa oprnionego nie ma nic wsplnego z wykorzystywaniem technik relaksacyjnych. Na poziomie materii ciaa praca polega na jego transformacji w rnego rodzaju materi organiczn i nieorganiczn. To wanie osadzone w ciele body materials stanowi podstaw choreografii taca but. Przeistaczanie si jest w tacu but aktem zarwno mentalnym (wyobraeniowym), jak i fizycznym (cielesnym). Materie s czym dosownym, namacalnym. Moe to by zmita kartka papieru, gorset z korzeni, mrowisko, kolumna, luz, biegajca mapa etc. Ciao ulega transformacji w materi, dlatego aby taczy but, trzeba bezustannie j studiowa: poznawa zasady jej funkcjonowania, wygld, wag, struktur, faktur: To materia jest nauczycielem!.

39

Wszystkie nieopatrzone przypisem cytaty w czci powiconej TO-EN pochodz z wywiadu z artystk

przeprowadzonego przez autork (17.05.2010, Pozna).

40

Su-En Butoh Method, op. cit.

20

Realizacja sceniczna stanowi punkt kulminacyjny treningu. Artystyczna realizacja moe przyjmowa form nie tylko spektaklu tanecznego, ale rwnie improwizacji, efemerycznych akcji, dziaa site-specific, sztuki w przestrzeni, propozycji multimedialnej. Nie jest to wic nigdy okrelona, sztywna forma, ale raczej rama, wewntrz ktrej moliwy jest przepyw obrazw, obiektw i skojarze. Podobne zdanie na temat budowania choreografii w spektaklu but ma IRENA LIPISKA. Uwaa, e w but zawsze mamy do czynienia z improwizowan choreografi lub inaczej choreografowan improwizacj: To nie jest wykalkulowana choreografia, ale to wci jest choreografia. [] Choreografia [w but] ma pewne zaoenia i punkty, ktre s stae, ale ruch nie jest uoony w sekwencje, jak ma to miejsce w tacu wspczesnym. Jest to wci rodzaj improwizacji, bo w kadym momencie [ruch] pojawia si z ciaa. Tancerka uczestniczya w wielu warsztatach teatru fizycznego, praktykowaa jog, braa udzia w warsztatach taca wspczesnego. Taniec wspczesny, z ktrym pocztkowo stykaa si na kursach i warsztatach okaza si by przede wszystkim synchronicznym machaniem rkami i nogami41, najeonym trudnymi do zapamitania sekwencjami ruchowymi. Dlatego stale poszukiwaa innej, odpowiadajcej jej formy wyrazu scenicznego. W 2008 roku wzia udzia w warsztacie but. By to miesiczny warsztat but prowadzony przez Atsushiego Takenouchi, ktry wypracowa wasn filozofi i metod Jinen Butoh i swoj pierwsz szko (1986) nazwa wanie Taniec z natur. Punktem wyjcia dla ruchu jest tu uniwersalna ekspresja natury42. Podczas 4-godzinnej rozgrzewki pojawiay si na zmian dwa zestawy wicze: obydwa opieray si na hatha jodze oraz wiczeniach zaczerpnitych z treningu Hijikaty i technik medytacyjnych. Celem tego treningu w Jinen Butoh nie jest przekraczanie ogranicze cielesnych dziaania naley zatrzyma na granicy wytrzymaoci fizycznej (a zwolennicy modelu treningu stosowanego w tokijskim Studiu Hijikaty czsto przekraczali t granic). Po zakoczeniu rozgrzewki rozpoczynaa si improwizacja na zadany temat, ktra moga odnosi si do wiata przyrody lub do emocji czy nawet chorb psychicznych. Lipiska poznaa te but Daisuke Yoshimoto ktry postrzegany jest jako spadkobierca idei Hijikaty: kill your body! (zabij ciao!) oraz metod Body Resonance (Rezonujce Ciao) Yumiko Yoshioki, od wielu lat pracujcej w Niemczech.

41

Wszystkie nieopatrzone przypisem cytaty w czci powiconej Lipiskiej pochodz z wywiadu z artystk

przeprowadzonego przez autork (02.06.2010, Wrocaw).

42

Sondra Fraleigh, Tamah Nakamura, Hijikata Tatsumi and Ohno Kazuo, Oxon 2006, s. 129

21

Performanse tej japoskiej artystki to rodzaj but-instalacji: taniec umieszczony w kontekcie sztuk wizualnych. Wane jest praktykowanie but u rnych tancerzy, mwi Lipiska, w ten sposb pozbywamy si klapek na oczach i pojawiaj si nowe impulsy. Dziki nim od nowa ukadamy sobie w gowie rne swoje rzeczy. Wany jest proces: nie tylko branie i przyjmowanie, ale rwnie otwieranie czego. Podstaw treningu fizycznego Lipiskiej stanowi regularne bieganie, praktykuje te jog i medytacj. Praktyki te su przygotowaniu si do improwizacji ruchowej, ktrej celem jest badanie funkcjonowania wasnego ciaa i umysu. Celem stosowania technik koncentracyjnych jest oprnienie ciaa-umysu, czyli pozbawienie go wszelkich punktw odniesienia, psychologicznych i spoecznych naleciaoci, nawykw i matryc; cofnicie si do wiadomoci dziecka, a waciwie niemowlcia, do czasu, gdy czowiek nie rnicuje wiata na to, z czym si utosamia i na to, co uwaa za obce. Pozwalaj pozby si automatyzmw: okrelonych, oswojonych dziaa i reakcji, ktre pojawiaj si nie dlatego, e wymaga ich sytuacja, ale raczej dlatego, e czowiek przywizany jest do nawykowych reakcji. Pustka w but to ta czysto, ta szczero, ktra si pojawia. Gdy zaczynasz medytowa, nie zakadasz, e bdziesz pustk. I to wanie jest ta szczero bycia; nie stajesz si naczyniem w wyniku zaoe, chci to si po prostu dzieje. Tu chodzi o wejcie w czyst sytuacj, w to, co si dzieje, bez kombinacji i interpretacji. Po rozgrzewce, dziki ktrej pojawia si stan skupienia i otwartoci, artystka przechodzi do wicze improwizacyjnych, eksperymentw z ciaem. Poszukuje ruchu: wychodz z punktu, ktry sobie ustanowi i szukam ruchu; swoje odkrycia czasami notuj, ale nie ma to zwizku z tworzeniem spektaklu. Podsumowujc etap dziaa scenicznych bazujcych na tacu but Lipiska, w lipcu 2011 odbya wypraw badawcz do Japonii: ladami kobiet taczcych but. Wyjazd odby si w ramach wsppracy artystki z Instytutem Grotowskiego W roku 2010 Lipiska otrzymaa stypendium poznaskiej Alternatywnej Akademii Taca. Zaproszeni w ramach projektu choreografowie-tancerze eksploruj moliwoci ruchu, proponujc nowe metody, prezentujc minimalistyczne i konceptualne formuy oraz wprowadzajc do swojej pracy rnorodne elementy pracy z ciaem, na przykad elementy edukacji somatycznej. Lipiska twierdzi, e poznawanie metod pracy artystw AAT
43

oraz

sposobw rozumienia przez nich taca wspczesnego pomogy jej otworzy si na inne
43

Artystka poznaa metod pracy takich choreografw jak Arkadi Zaides (Izrael), Ria Higler (Holandia), Chris

Haring, (Austria), Peter Player (Niemcy), Simone Aughterlony (Szwajcaria), Isabelle Schad (Niemcy), Jonathan Burrows (Wielka Brytania), Michael Schumacher (Holandia/Stany Zjednoczone), David Zambrano (Wenezuela/Holandia).

22

moliwoci, zwaszcza, e praca nie bazuje na mechanicznym powtarzaniu sekwencji. Pojawiaj si zarwno przegadane godziny, jak i rne praktyki somatyczne. W marcu 2011 Lipiska zostaa rezydentk programu Solo Projekt. Jak twierdzi artystka, taniec but jest ju zamknitym etapem na drodze jej artystycznego rozwoju. Jednak jej postrzeganie rde ruchu nie zmienio si: ciao to nie tylko przestrze zapisu, ale czsto rwnie wyjtkowo zaskakujcy autor. Najmodsz adeptk but na polskiej scenie jest KATARZYNA EJMO, instruktorka jogi, ktra uczya si taca but w Subbody Butoh Himalaya, szkole prowadzonej przez japoskiego tancerza but Lee Rizome w Dharamsali w Indiach. Rhizome opracowa kompleksow metod but bazujc na treningu Ankoku but Hijikaty oraz wasnych analizach, ktr nazwa Metod Subbody Butoh. Rhizome wyrnia trzy podstawowe komponenty but Hijikaty. Pierwszy z nich to odrzucenie wszystkich typowo ludzkich uwarunkowa i przeksztacenie si w ciao osabione i upade (suijakutai), ktre rezonuje z figurami zmarych, szalecw, ludzi upoledzonych i upadych. Drugi komponent to umiejtno stawania si istot z innego wymiaru. Trzecim komponentem jest zdolno przygldania si temu wiatu z perspektywy zmarego. Te trzy rodzaje transformacji s wedug niego kluczowe dla but Hijikaty. W esejach Rhizomea pojawia si kilka kluczowych poj. Subbody to ciao wewntrzne, przestrze wewntrzna, odpowiednik psychoanalitycznej podwiadomoci. Poprzez trening tancerz but uczy si korzysta z zasobw tej sfery treci podwiadome docieraj do wiadomoci podczas wsuchiwania si w subtelne sygnay pynce z ciaa. Subiektywne doznania mona amplifikowa (wzmacnia), dziki czemu odczucia przeksztacaj si w ruch. Poprzez rezonans z wewntrznymi poruszeniami oraz na dalszych etapach praktyki z innymi obiektami tancerz tworzy subbody. Poprzez rezonans pomidzy poszczeglnymi subbody tworzy si jedno rezonujce cobody (ciao wsplne). Gwne etapy treningu to: medytacja, oddychanie, trening fizyczny, badanie, chodzenie oraz rezonowanie. Te podstawowe dziaania psychofizyczne uzupenia dziaanie okrelanie mianem kczenia si (rhizoming) oraz proces kreacji, choreografowania. W swoich dziaaniach scenicznych ejmo zaprasza widzw do stania si wiadkami swoich podry po subbody.

***

23

Poziom biologiczny, poziom fenomenalny, czy tzw. organiczno gwarantuje wsplnot dowiadcze, ktre mog aktualizowa si w rnych warunkach kulturowych. W przypadku but to wanie proces dowiadczania jest kluczem do poznania rzeczywistoci. Specyficzne, pene dowiadczanie rzeczywistoci (zwizane z zastosowaniem rozmaitych technik uobecniania i uwraliwiania) jest dostpne kademu czowiekowi, bez wzgldu na zaplecze kulturowe ta umiejtno ma charakter uniwersalny. Dlatego trening i proces twrczy, ktrego centralnym wyznacznikiem jest dowiadczanie ciaa, przestrzeni czy materii sowa na etapie realizacji scenicznej moe przyj form odleg od estetyki but stworzonej przez Hijikat.

24