Eudoksja i w.

Jan Chryzostom
Nie chodzi tu o par w cisym tego sowa znaczeniu: cesarzowa i wity nie byli maestwem, nie byli kochankami. Byli w nowopowstaym Rzymskim Cesarstwie Wschodnim, czyli wedug pniejszej terminologii w Bizancjum, osobami ktre najbardziej ksztatoway funkcjonowanie cesarstwa i rne aspekty ycia jego obywateli. Pedantyczny historyk dodaby jeszcze jedn osob do tej dwjki - eunucha Eutropiusza, czowieka ktry faktycznie przez kilka lat rzdzi krajem. Owszem gdzie w tle mona dojrze pierwszego cesarza Bizancjum Arkadiusza, ale on faktycznie nie mia w pastwie wiele do powiedzenia. By to przeom IV i V wieku naszej ery. W historii Cesarstwa Rzymskiego nie tylko wielu cesarzy byo szalecami, okrutnikami, niektre cesarzowe te byy bardzo barwnymi osobistociami: Liwia to wcielenie podstpnej trucicielki, Messalina patronka rozpustnic, Agryppina mistrzyni intrygi. Eudoksja, a dokadniej Aelia Eudoksja, pierwsza Eudoksja na tronie cesarskim, zapocztkowaa list szalonych i przewrotnych kobiet we Wschodnim Cesarstwie. Zdaj sobie spraw, e nie kady z czytelnikw ma zacicie historyczne, wic w sposb bardzo uproszony przedstawi histori tworzenia si Cesarstwa Wschodniego. Przed rokiem 395 naszej ery istniao tylko jedno Imperium Rzymskie, napierw republika, a od Oktawiana Augusta - od czasw tu przed narodzeniem Chrystusa cesarstwo. To bardzo wielkie pastwo rzdu kilku milionw kilometrw kwadratowych wyranie podzielone jzykiem, mentalnoci, zdobyczami kulturowymi, bogactwem, a przede wszystkim pooeniem geograficznym na dwie wyrniajce si czci, na zachodni i wschodni. Cesarze rezydowali na zachodzie, w Rzymie; wschodem zarzdzali konsulowie, tetrarchowie, pniej wspcesarze, podlegli jednak gwnemu cesarzowi rzymskiemu. Jeden z najbardziej znanych cesarzy Konstantyn Wielki, ten ktry na pocztku IV w. uzna chrzecijastwo za religi pastwow swego imperium, zbudowa nowoczesn stolic Cesarstwa Wschodniego na terenie miasteczka Bizancjum i nazwa go swoim miastem Konstantynopolem. Cesarstwo Rzymskie chylio si ku upadkowi ju wyranie od III wieku. Historycy wyminiaj dziesitki przyczyn tego zjawiska. Oto tylko niektre: utrzymanie legionw, ktre nieustannie albo odpdzay najedcw, albo zdobyway nowe terytoria, byo niezwykym wyzwaniem finansowym dla cesarstwa, a w legionach zabrako geniuszy wojskowych jak Cezar czy Popejusz. Niezwyciony Rzym

zacz coraz czciej przegrywa wojny, bo i cesarze jak np. Neron czy Kaligula mieli inne priorytety yciowe ni nudne sprawy podbojw nowych terytoriw, czy obrony pastwa. Nastpuje take coraz gbsza dekadencja elit; nikt z bogatych patrycjuszy ju nie chce zakada zbroi, wodzuj armiom wynajci wojownicy, czsto niedawni wrogowie. Armia staje si niesforn, rozbestwion, wszelkie prby reformatorstwa kocz si mierci reformatora. Germanowie, ktrzy powoli staj si trzonem legionw, ucz si od Rzymian techniki walki, czekaj na moment, by Rzym na tyle osab, by mona zwrci or przeciwko niemu. Mao kto zwraca uwag na inn prozaiczn przyczyn osabienie pastwa: w Rzymie i w innych wikszych orodkach w ktrych zbudowano akwedukty, wikszo mieszkacw tych miejscowoci chorowaa na oowic, czyli bya zatruta oowiem, ktry uywano w instalacjach hydraulicznych. Ostatnim cesarzem ktry rzdzi caym cesarstwem by Teodozjusz I. W testamencie przekaza stabilniejsz cz swego kraju, Bizancjum, starszemu osiemnastoletniemu synowi Arkadiuszowi, modszemu dziesiciolatkowi Honoriuszowi cz zachodni. Rok jego mierci, czyli rok 395, to data ostatecznego rozpadu cesarstwa na dwie czci. Zachodnia jego cz dotrwaa do roku 476, Wschodnia upada tysic lat pniej wchonita w 1453 r. przez Imperium Osmaskie. Przyjrzyjmy si bliej osobom wymienionym w tytule. Ale zanim to zrobimy warto przypomnie sobie, e w obu czciach imperium w czasach cigych atakw barbarzycw, wodzowie wojsk lub szefowie gwardii przybocznych cesarzy czsto faktycznie rzdzili pastwem imperium musiao by z koniecznoci zmilitaryzowane - wojsko jedyn realn si w pastwie. Eudoksja bya crk frankijskiego wodza Bauto, ktry dosuy si najwyszego stanowiska w wojsku Cesarstwa Zachodniego (magister militum), a take prestiowego tytuu konsula. Umiera i osieroca crk. Bya to pikna kobieta, wiemy e miaa urod nietypow, uznana bya za barbarzysk pikno, o czym oczywicie zdecydowaa przynaleno do rasy germaskiej, cilej do frankijskiej. Mczyni lgnli do niej jak muchy do miodu, ona bya do askaw dla adoratorw. Modo po mierci ojca spdzia w Konstantynopolu w rodzinie z nim zaprzyjanionej. Ta crka wielkiego wodza staa si wanym materiaem przetargowym w walce o wadz. Mimo e Cesarstwo Wschodnie miao ju swego cesarza, pastwem tward rk rzdzi zaufany Teodozjusza prefekt Rufin. By utrzyma swoj pozycj czowieka numer jeden w cesarstwie zdecydowa si wyda sw crk za cesarza Arkadiusza. Oczywicie Arkadiusz nie wiele mia w tych sprawach do powiedzenia. Jego osobisty doradca eunuch Eutropiusz namwi go by polubi Eudoksj. lub odby si potajemnie, eunuch wszem i wobec rozpowiada, e szykuj si

zalubiny Arkadiusza z crk Rufina, cho cesarz ju by onatym. lub odby w kilka miesicy po mierci ojca Arkadiusza 27 kwietnia 395 r. Szybko potem Eutropiusz podstpnie morduje Rufina i staje si faktycznym wadc w imperium. Eudoksja miaa skomplikowan osobowo. Bya ywioowa, namitna, impulsywna, zmysowa. Bya te bardzo przesdn i niekiedy spontanicznie religijn i to bardzo egzaltowan religijnoci. Ulegaa wpywom armii przyjaciek ktre trzymaa przy sobie w paacu. Eunuchowie, nie tylko Eutropiusz, mieli te u niej wielki posuch. Spaa z wieloma, midzy innymi z komesem Janem, z mem wasnym te, bo na przestrzeni kilku lat urodzia mu trzy crki i syna. Pniej syn Teodozjusz zosta nastpc ojca na tronie, crka Pulcheria zostaa on nastpnego cesarza Marcjana. Dni Eutropiusza byy policzona zbytnio rozpanoszy si w cesarstwie, szczeglnie po przepdzeniu Hunw a za Kaukaz z terenw cesarstwa. Poczu si na dobre pierwsz osob w pastwie, kae stawia sobie pomniki, jego powrt z wyprawy wojennej by bardzo uroczysty. Cesarz czyni go konsulem - to piewszy konsul eunuch w historii Pastwa Rzymskiego. W r. 399 koczy si jego kariera. Uwzia si na niego cesarzowa, znalaza wsparcie u wodza wojsk najemnych Gotw. Osaczony schroni si w kociele, ale koci obstawiono, schwytano go w czasie prby ucieczki. Skazany zosta na wygnanie na Cypr, ale Eudoksja wiedzc e fortuna koem si toczy, w obawie przed przywrceniem go do ask zdecydowaa si zakoczy ten wtek historii - sprowadza go z powrotem do Konstantynopola, to cinaj mu gow. Chocia kto z mczyzn formalnie przejmuje funkcj Eutropiusza w pastwie, faktycznie Eudoksja j peni i nieformalnie staje si osob panujc w pastwie. Zniewolia kompletnie ma, historyk Zosimus pisze, e posuwaa si tym do niezgodnej z natur (kobiec) zuchwaoci. Eutropiusz przed odejciem sprowadza do Konstantynopola synnego kaznodziej z Antiochii Syryjskiej Jana zwanego ju za ycia Chryzostomem Zotoustnym. Zote usta w popiechu wywicono na biskupa, zostaje patriarch Konstantynopola, faktycznie najwaniejsz osob w kociele, bo cho oficjalnie szefem Kocioa by biskup rzymski, ten mia inne kopoty na gowie w upadajcym Cesarstwie Zachodnim ni troska o kocioy lokalne. Ostatni cesarze zachodni nawet opucili zaniedbany Rzym, rezydowali w Mediolanie i Rawennie. Jan w pewnym sensie przejmuje na wschodzie funkcje papiea: jedzi od diecezji do diecezji, strofuje za naduycia w lokalnych kocioach, zwalnia z funkcji tych ktrzy najbardziej przewinili. Zrobi sobie t prb reformy wielu wrogw. Dziwi mnie, e hierarchia Kocioa, ktry w niedalekiej przeszoci, 100 lat wczeniej by przeladowany, ktrego wiernych rzucano lwom na poarcie, ktrych setkami krzyowano, ktrzy po opuszczonych katakumbach musieli si ukrywa, tak szybko obrosa w pirka.

Midzy Janem a cesarzow panowa wzgldny pokj przez trzy lata jego pobytu w Konstantynopolu. Do pierwszego starcia midzy nimi doszo w 401 r. Poszo o ma winnic w miecie, wasno biednej wdowy, ktr cesarzowa po prostu zabraa jej. w. Jan oburzony na to bezprawie zamkn przed cesarzow drzwi kocioa i nazwa j w kazaniu Izebel. Tym co nie czytaj Biblii czy zapomnieli o tej opowieci biblijnej przypominam, e Izebel to poganka, ona krla Izraelitw Achaba w IX w. p.n.e. Czcia bokw Baala i Aszer. Miaa tak wielki wpyw na swego ma, e przeszed on na jej wiar, zadekretowa by jego poddani to samo zrobili. Wymordowa kapanw i prorokw Jehowy, jedynie Eliaszowi udao si uciec przez mierci i schroni w grach. Jej histori koczy te opowiastka o winnicy. Zapragna posi winnic niejakiego Nabota, a gdy ten nie zgodzi si na to, kazaa go zamordowa. Eliasz przepowiedzia jej rych mier i tak si stao. Na rozkaz Jehu zrzucono j z pitra na ziemi. Cesarzowa Eudoksja niezbyt dobrze si czua z przydomkiem Izebel. To bya obraza majestatu, a za to cinano gow. Jan zachowa jednak gow bo by bardzo popularny wrd mieszkacw Konstantynopola za sw odwag, nazywaniem rzeczy po imieniu bez wzgldu na konsekwencje, no i z racji wspaniaych kaza, na ktre do kocioa Mdroci Boej (Hagia Sophia) waliy tumy. Kiedy dawno temu studiujc ten okres w historii staroytnej signem do ksigi kaza witego, nie w oryginale, lecz we woskim tumaczeniu. Byem pod wraeniem. Zaczynay si spokojnie, potem staway si bardzo emocjonalne, ogniste - nawet w tumaczeniu to byo wida. Jeli Jan Chryzostom pisa je przed wygoszeniem, przypuszczam e szybko odchodzi od tekstu pisanego, bo to zaraz po wstpie lub od poowy nie byo to tylko kazanie, to wprost widowiskowy pokaz jego osobistych emocji, a przy okazji, wedug znawcw przedmiotu, wygaszany w soczystej piknej grece. Dla wielkich kaznodziejw wszech czasw, nawet dla synnego Fenelona, on by mistrzem, oni mniej lub bardziej pojtnymi uczniami. Cesarzowa przekna obelg, ale nie zapomniaa o niej. Jan wybra si do Azji Mniejszej w celu dalszej reformy lokalnych spoecznoci kocielnych. W Konstantynopolu zostawi na urzdach archidiakona Serapiona, by w jego imieniu rzdzi kocioem w stolicy i biskupa Seweriana z poleceniem wygaszania kaza. Obaj duchowni serdecznie si nienawidzili, obrzucali si inwektywami, nawet zarzucali sobie wypowiadanie blunierstw. Cesarzowa otoczya sw opiek i poparciem kaznodziej, bo i on jak i ona nienawidzi Chryzostoma; mieszkacy stolicy podzielili si na dwa obozy. Po powrocie Jan stan po innej stronie w sporze ni cesarzowa: biskupowi kaza opuci stolic i sam zabra si do wygaszania kaza. W pierwszym powiedzia, e z radoci wraca do swych wiernych, jest mu tu lepiej, ni gdyby by w rajskim ogrodzie Eden, no ale i tu nie wszystko jest w porzdku, bo jest tu podstpny w, Ewa kusicielka i zwiedziony na manowce Adam.

Nikomu nie trzeba byo tumaczy o kogo Janowi chodzio: wem jest Sewerian, Ewa to oczywicie Eudoksja, Adamem cesarz Arkadiusz. Cesarzowa wpada w furi, Seweriana zatrzymaa w miecie, Janowi zabronia pokazywa si publicznie. Tum opowiedzia si za patriarch, w miecie powstay rozruchy, mimo e Zotousty wzywa do opamitania. Cesarzowa i t zniewag przekna, wiedziaa e na razie jest na straconym, a poniewe kochaa si w teatralnych gestach wesza do kocioa z nowonarodzonym synkiem na rkach w czasie naboestwa odprawianego przez Jana, pooya mu na kolanach przyszego cesarza i na jego gow zaklinaa, by patriarcha pogodzi si z Sewerianem. Jan nie mia wyjcia, ten gest Eudoksji rozentuzjazmowa tum, trzeba si byo pogodzi. Sewerian pozosta przy dworze i jak dobry strateg wojenny nieustannie knu jak obali swego rywala. Rok po tym incydencie w maju 403 r. Zotoustego znowu ponioso. By zatwardziaym antyfeminist swoich czasw, jak zreszt wikszo mczyzn, wida to jak na doni w jego pismach. Nie raz wyraa takie opinie wczeniej poza Konstantynopolem, teraz jeszcze raz wygosi swe standartowe kazanie o uomnociach rodzaju niewieciego. Adresatami kazania byy przyjaciki cesarzowej, cho, jak pisze historyk epoki Sokrates, kazanie miao by skierowane przeciwko wszystkim kobietom. Faktycznie tak nie byo , bo Jan mwi o wybranej grupce, ktra zapomniaa e si podstarzaa i robi wszystko, by wyglda modo ukadajc loczki nad czoem, jak to robi ladacznice, szokujc tym inne przyzwoite kobiety. Nie ma wtpliwoci, e chodzio tu i o cesarzow; ona zreszt tak odebraa ten atak kaznodziei. Skary si mowi, e Jan ubliy nie tylko jej, ale i jemu, bo przecie jest jego on. Zbieraj si chmury nad gow Jana, jest jeszcze zbyt popularny i kochany przez tumy by go zaatakowa frontalnie. Cesarzowa czeka na lepsz okazj, i taka okazja szybko si nadarzya. Jan wzywa biskupa Teofila z Aleksandrii by si zjawi na zjedzie biskupw i wytumaczy si z gwatw i naduy jakich dopuci si w Egipcie. Ten ajdak i cwaniak zabra ze sob wszystkich biskupw egipskich, a w drodze do stolicy namwi kilku innych wrogich Janowi, by si te stawili na synodzie. Jego statek zacumowa nie w porcie cesarskim Zotym Rogu, ale w pobliskim porcie handlowym, gdzie byo mnstwo marynarzy egipskich. W ich obstawie przeprawi si przez Bosfor i zjawi na dworze krlewskim w pochodzie tryumfalnym. Pod Chalcedonem w willi dawnego prefekta Rufina zwanej Pod dbem zebra si synod 36 biskupw, z ktrych 29 byli zwolennikami Teofila. Jan wiedzia, e na nim bdzie sdzony nie Teofil, lecz on sam, nie stawi si na synodzie. Faktycznie tak si stao jak Chryzostom przewidywa: zarzucono mu 29 przestpstw, niektre zarzuty s wprost mieszne i naiwne: a to e ukara jakiego diakona za bicie sugi, e wymyla duchownym nazywajc ich ludmi bez czci i zepsutymi nicponiami, e w swym paacu penic sub metropolity przyjmowa sam na sam kobiety bez obstawy, e nie pozwala si

kpa nikomu w wodzie po swej kpieli, itp. Synod orzek, e Jan jest winny zdrady stanu przez porwnanie cesarzowej do Izebel, e usuwaj go z urzdu i polecaj cesarzowi wykona na nim kar mierci. Cesarz, ktry z urzdu musia si odnie do postanowie biskupw, zatwierdzi jedynie banicj. Jan odwoa si do tumw w wygoszonym kazaniu, ktre szczliwie dochowao si do naszych czasw. Na pocztku prosi ludzi o spokj, e on pokornie poddaje si wyrokowi, cho jak wszyscy wiedz jest niesprawiedliwy, ale jak zawsze ponosi go fantazja, w ferworze siga do Biblii i wspomina, e kiedy ona Egipcjanina Putyfara chciaa nadaremnie uwie cnotliwego Izraelit Jzefa, ale jej si nie udao, tak i teraz Egipcjanin (czytaj Teofi) prbuje zwie ulubienic bo - Koci ( w jzyku greckim jest on rodzaju eskiego, - chodzi oczywicie o koci konstantynopolitaski), ale te nadaremno. Dostao si i cesarzowi i cesarzowej przez wspomnienie w kazaniu o dobrym wadcy Dawidzie, bo nie pozwala, by kierowaa nim ona. Kazanie nie uspokoio tumw, tylko zaognio sytuacj. By unikn rewolty Chryzostom oddaje si dobrowolnie w rce stray przybocznej cesarza i pozwala si wywie na drug stron Bosforu by tu czeka na dalszy rozwj sytuacji odnonie jego osoby. Miasto nawiedzio wtedy trzsienie ziemi, a cesarzowa poronia. Uznaa to za kar bo za swe knowania, napisaa pokorny list do Jana, by wrci na sw stolic, e ona nie miaa nic wsplnego z nagonk na niego. Jan obiecuje wrci jeli ten sam synod, ktry go potpi i odebra mu juryzdykcj oczyci go z zarzutw i prawnie odda mu stanowisko. Synod natychmiast zwoano i zmuszono wszystkich, by stanli po stronie Jana. Sytuacja tak szybko i tak diametralnie si zmienia, e Teofil ledwo ocali ycie, uciek przed tumem do swego statku i odpyn z portu. Tum linczowa kadego Egipcjanina ktry mu wpad w rce. Jan wrci do Konstantynopola z honorami, w kazaniu z tej okazji emocje te go poniosy, ale tym razem chwali pobono cesarzowej. Czwarta i ostatnia runda midzy nim i wadczyni rozegraa si w kilka miesicy pniej. Przy kociele Boej Mdroci cesarzowa zafundowaa sobie srebrny pomnik. Przy pomniku taczono, piewano, ucztowano. Jan wygasza dugie jak zwykle kazanie, ale w tej sytuacji nawet jego krasomwstwo nie utrzymywao tumw w napiciu. Kady chcia, by kaznodzieja jak najszybciej koczy, bo tam na zewntrz czekaa ich rozrywka i darmowe jedzenie i picie. Ponioso Chryzostoma, a dawa si atwo, jak widzielimy, ponosi. Wystrzeli z grubej rury: historycy podaj, e jedno z kaza zacz od tych sw: Znowu szaleje Herodiada, znw taczy, znw chce otrzyma gow Jana na misie. Dla tych co nie znaj Ewangelii w. Marka przypomn wydarzenia do ktrych nawizuje kaznodzieja. Herodiada, wnuczka Heroda Wielkiego, uchodzia w opinii publicznej za rozpustnic. ona stryja Heroda Filipa, z ktrym miaa crk Salome, staje si on drugiego potniejszego

stryja Heroda Antzpasa tetrarchy Galilei. Jan Chrzciciel potpi ten drugi zwizek, dosta si za to do wizienia. Antypasowi modziutka liczna Salome zawrcia w gowie. Przedtem odmwi Herodiadzie gdy go prosia o umiercenie chrzciciela Chrystusa, wic wymylia fortel. Przekonaa crk by zadaa z gry nagrody od tetrachy za swj pikny taniec. Ten si zgodzi, ta za namow matki po tacu, ktry zachwyci Heroda, zadaa gowy Jana na misie i tak si stao. Jan Chryzostom dobrze zna Ewangeli, zmieni troch tekst dla spowodowania wikszego wraenia: w jego kazaniu to nie niewinne dziewcz Salome, lecz rozpustna jej matka taczya przed Herodem, nieprawym mem. Po otrzymaniu sprawozdania z treci kazania nowa Herodiada dostaa szau. Odcia siebie, dwr i ma od metropolity, a w dniu Wielkiejnocy, gdy Jan sprawowa posug chrztu katechumenw, oddzia wojska zoony z niechrzecijan wtargn do wityni Mdroci Boej. Katechumenki okryte tylko tunik chrzestn pogubiy w popiechu stroje i nago uciekay ze wityni, inni wierni wyparli onierzy na zewntrz i zabarykadowali si w kociele. W czasie walki zapruszono ogie, spona witynia, paac biskupi i budynek senatu. Jan odda si dobrowolnie w rce wojska i zosta wywieziony na wygnanie a do Kapadocji. Swityni odbudowano dwa razy, najpierw przez nastpc Arkadiusza, ta dotrwaa do roku 532 i zaraz po drugim poarze chyba najwikszy cesarz Wschodu Justynian I zbudowa na tym miejscu kompletnie now witynie w cigu piciu lat. Zamieniono j pniej na meczet, a jeszcze pniej na muzeum - dotrwaa do naszych czasw i jest jednym z najpikniejszych kociow chrzecijastwa. Od czasu tego pierwszego poaru narastajcy konflikt nie tylko osobisty witego z cesarzow, ale faktycznie midzy wadz kocieln a wieck, skoczy si nagle. Eudoksja zmara w padzierniku 404 r. w kilka miesicy po wygnaniu Jana ze stolicy, na skutek powika poporodowych. Jan zmar trzy lata pniej, w kilka miesicy po nim z yciem rozsta si cesarz Arkadiusz. Nowym cesarzem zosta kilkuletni syn pary cesarskiej Teodozjusz II. Ten w przeciwiestwie do swoich rodzicw kocha kapana ktry go ochrzci. 27 stycznia 438 r. prochy Jana Chryzostoma w nocy, by uroczysto bya bardziej spektakularn, wrd tysicy lampionw poncych na odziach sprowadzono do stolicy, a cesarz pad na kolana przed trumn patriarchy, przeprasza go za zniewagi mu wyrzdzone przez rodzicw i prosi o wybaczenie ich win. Przez grzeczno nie wspomnia o tym, e byi oni niejednokrotnie prowokowani i kto wie, czy nie byli oni w rwnej mierze ofiarami jego niewyparzonego jzyka, ni on ich ofiar. (w. Jan Chryzostom, Cesarzowa Aelia Eudoksja, Cesarz Arkadiusz Bizancjum-Historia, Wadysaw Pomaraski)