Jak umierali filozofowie

Filozofia i religia to dwie podstawowe siy formujce nasz wiadomo, wiatopogld, przynaleno kulturow. Inne czynniki jak sztuka, literatura, muzyka, historia, zwizki midzyludzkie, nawet ekonomia to ju, moim zdaniem, czynniki pochodne. To, e my Europejczycy, Amerykanie, Australijczycy i cz mieszkacw Afryki i Azji moemy si nazwa ludmi o korzeniach kulturowych zwanych europejskimi czy zachodnimi zawdziczamy tym czynnikom. Specjaln wdziczno moemy mie do staroytnych filozofw greckich. Oni faktycznie uformowali nasze spojrzenie na wiat, na nas samych, na drugich ludzi. Gdyby po nich nie byo ju innych filozofw, nasza mentalno nie byaby duo inna, oni dali podwaliny intelektualne naszej kulturze. yli na og godnie, byli prawdziwymi nauczycielami. Pierwsze szkoy w naszym krgu kulturowym byy szkoami filozoficznymi. Na og byli szanowali i mieli posuch nawet u panujcych. Umierali jednak jak wszyscy inni miertelnicy przewanie w samotnoci, niekiedy zaamani, zrozpaczeni, zagubieni. Swiadectwa o ich ostatnich chwilach s szcztkowe, nie zawsze spjne, ale z tych dokumentw co dotrway do naszych czasw moemy do szczegowo wejrze na te ostatnie chwile wielu z nich. Najbardziej znana jest wszystkim mier jednego z trjki greckich geniuszw Sokratesa. Opisa j jego ucze, jeszcze synniejszy od niego Platon. Sokrates nie zostawi adnych pism, ale jego uczniowie daj nam w swoich przekazach do wyczerpujce streszczenie jego nauczania. Byo ono tak nowe i tak niespotykane, e wadze Aten prboway zamkn mu usta, a gdy to si nie udao, zasdzono go na kar mierci przez wypicie trucizny. Oficjalna wina mocno przesadzona: gorszenie modziey. Do wykonania wyroku nikt si nie pieszy, dano mu szans ucieczki, nie skorzysta, wypi cykut. Zademonstrowa tym, e przy swoich przekonaniach trzeba trwa do koca. Sam mia artem powiedzie e zosta filozofem, bo mia okropn on. Ksantypa wylewaa mu na gow pomyje gdy si zapdzi za daleko w dyskusje i zapomina o domu. Ale chyba nie dlatego umar, by si od niej uwolni! By to rok 399 p.n.e. mier Platona bya do prozaiczna w porwnaniu ze mierci nauczyciela. Ten jeden z najwikszych idealistw zmar z przejedzienia si i z przepicia i to na uczcie weselnej, mimo e instytucj maestwa bardzo zdecydowanie zwalcza. Byli tacy, co umierali tak jak to sobie wymarzyli: w podeszym wieku wsparci na ramieniu modzieca-kochanka (mio starca z modym mczyzn uchodzia wtedy w Grecji za najwyszy i

najszlachetniejszy rodzaj mioci!). Tak umar Chilon, Tales, Demokryt. Szedziesit lat wczeniej od daty mierci Sokratesa w sposb do oryginalny umiera inny filozof Heraklit. Jego rozwaania filozoficzne ustawiy go wrogo do caego wiata. Uciek w wysokie gry, ywi si traw i jagodami. Zachorowa na puchlin wodn. Wrci do ludzi by szuka ratunku. Sam wymyli dla siebie lek: zanurzenie w nawozie krowim. Zrda podaj dwie wersje mierci: wedug pierwszej po prostu uton w mokrym ajnie, wedug drugiej upiek si w rozgrzanym socem gnoju. Inny filozof Diogenes doywszy 90 lat uzna, e to wystarczy; pozbawi si ycia w r. 320 p.n.e. wstrzymujc oddech. W tym samym roku umar Anaksarchus zamieniony w miazg w mozdzierzu za pomoc metalowych tuczkw na rozkaz tyrana Nikokreona. Wieci nios, e filozof dopki mg jeszcze mwi kpi sobie ze wszystkiego i z caego otoczenia. Medal za ciekawe umieranie naley si chyba jednak najwikszemu ze Stoikw Chryzypowi, ktry zauway e jego, czy kogo innego osioek poasi si na figi w jego ogrodzie. Filozof mia poprosi star kobiet by podaa osiokowi wina, by mu byo atwiej strawi nietypowy pokarm. Raptem zda sobie spraw ze miesznoci swego pomysu i caej sytuacji: wpad w histeri miechu i tak to przenis si w zawiaty. Do groteskow mier mia Ajschylos. Orze nioscy w dziobie wia rozglda si za ska, by rozbi o ni skorup swej ofiary. Znalaz ska, puci wia z dzioba i ze szponw. Owszem skorupa pka, pka take i skaa - orze chyba by stary, dobrze nie dowidzia bo byo to tylko ysa gowa filozofa. Chyba najbardziej prozaiczn mier z filozofw greckich mia Eurypides zosta zagryziony przez psy. Nie mona mwi o filozofii greckiej bez wspomnienia Arystotelesa. To najwikszy z najwikszych. Jego realistyczne podejcie do wiata i czowieka spowodoway, e realizm jest podstawow cech naszej europejskiej mentalnoci i kultury. By doceniany i szanowany powszechnie. Filip Macedoski po podbiciu pastewek greckich jego wybra na nauczyciela i opiekuna swego syna Aleksandra. Aleksander, gdy przej tron, sta si najwikszym i najsynniejszym wodzem wiata wszech czasw. Nikt tak jak on nie zasuguje na miano Wielki. Arystoteles plawi si w luksusach dworu swego ucznia, na staro sta si wyjtkowym asuchem i satyrem. Cho ze swym uczniem przemierzy cay wczesny wiat, na staro wrci do Macedonii, gdzie to wczeniej rozpocz sw karier opiekuna Aleksandra, bo doszed do wniosku, e nigdzie na wiecie tak dobrze jak tu nie karmi. Zmar w czasie jednej z uczt z przejedzenia. By to pamitny rok 322 p.n.e. Rok wczeniej zmar jego podopieczny i tak na przestrzeni roku wiat straci dwjk ludzi ktrym nikt nigdy nie dorwna w tym co robili, czym si zajmowali, co mieli do przekazania.

Filozofowie rzymscy byli epigonami greckich, nawet mwili i pisali po grecku. Nasynniejszy z nich Seneka odebra sobie ycie na polecenie swego byego ucznia cesarza Nerona, ju w nowej erze, dokadniej w r. 65. Wczeniej nieco inny znany filozof Lukrecjusz eksperymentowa z napojami miosnymi (przypominam, e jeszcze wtedy nie znano Viagry czy Cialisu), dosta szau i w szale dokona ycia. Dwjce innych filozofw odebrano ycie. Synn filozofk z Aleksandrii Hypati zlinczowa tum chrzecijan w r. 415, a w 526 r. zmar ostatni filozof grecko-rzymski Boecjusz przez uduszenie na rozkaz krla Ostrogotw Teodoryka. Boecjusz by wysokim urzdnikiem u jego boku; zgin na skutek oskarenia o zdrad w sprawach nastpstwa na tronie po mierci Teodoryka. Po upadku Imperium Rzymskiego nastpi prawie tysicletni okres upadku Europy nkanej wojnami. Zarazy wybuchajce co kilkanacie czy kilkadziesit lat dokonyway jeszcze wikszych spustosze ni wojny. Zamaro ycie intelektualne. Niszczono ksigi straroytnych, dziea sztuki. Jedyn wysp wiedzy i owiaty sta si Pwysep Iberyjski. Po dokonaniu podboju prawie caego pwyspu przez Maurw przyszed okres dobrobytu, a co za tym przewanie idzie rozwj nauki, poezji, medycyny i filozofii. W tym wszystkim przodowaa arystokracja intelektualna zaborcw - Arabowie. Nie caa spucizna staroytnoci przepada jeszcze w owych czasach. Bya wysza od tego co reprezentoway zdobycze kulturowe i intelektualne arabskie, wic gwnym wysikiem elity byo wyszukiwanie starych ksig spisanych przewanie po grecku, niekiedy po acinie i tumaczenie ich na jzyk arabski. Dziki temu spucizna staroytna zostaa w czci zachowana dla potomnych. Najsynniejszymi z tej elity byli Awicenna i Averroes. Bogaci ydzi hiszpascy te dooyli swoj cz do tego skarbca najsynniejszy ich filozof Mojesz Majmonides dziaa w tym czasie na tych terenach. Wkad chrzecijan hiszpaskich by o wiele mniejszy, ale znamy kilka nazwisk tych co wybrali t sam drog. Jednym z nich by Piotr Hiszpaski, filozof, lekarz, ksidz, a nawet od r.1276 papie pod przybranym imieniem Jana XXI. Z tej najsynniejszej czwrki dwch: Averroes i Maimonides zmaro na wygnaniu - byli zbyt postpowi, liberalni i tolerancyjni jak na gust rzdzcych, Jan XXI zmar mierci niespodziewan, przypadkow - zwali mu si dach na gow w budynku w ktrym przebywa. Bardziej spektakularn mier mia najwikszy i najsynniejszy z nich Awicenna, autor 450 ksiek; jego Kanon Medycyny by gwnym podrcznikiem tej wiedzy przez siedem wiekw. Kocha si kocha, dosta przypadoci zwanej w medycynie priapizmem. By pozby si tego cigego uciliwego wzwodu leczy si lewatyw, niekiedy nawet sze razy dziennie, osabiajc tym organizm. Jego suga, ktry go okrad, chcia zatai ten fakt przed panem, serwowa mu due dawki opium. Biedny organizm nie wytrzyma tego zmasowanego ataku i odmwi posuszestwa w wieku 58 lat.

W pnym redniowieczu wraca tsknota do zrozumienia wiata takim jaki jest. Zjawiaj si dziesitki filozofw i ci, jak Arabowie nieco wczeniej, szukaj mdroci w odkrywanych pismach mdrcw staroytnych. Wielu tumaczy z arabskiego ju zachowan w tym jzyku wczeniejsz wiedz, inni odkrywaj oryginalne rda po grecku i acinie. S to przewanie ludzie Kocioa. Najwybitniejszym z nich, i co do tego nikt nie ma wtpliwoci, by w. Tomasz z Akwinu. Jego najwiksz zasug byo to, e uporzdkowa teologi katolick opierajc jej intelektualne podstawy o filozofi Arystotelesa. Dwa monumentalne dziea: Summa teologiczna i Summa filozoficzna s do dzisiaj poficjaln wykadni nauki kocioa katolickiego w tych dziedzinach. By skromnym zakonnikiem. Bdc we Woszech odwiedziem jego dom rodzinny w Aquino. Co prawda tylko resztki domu z na wp powalon wie, w ktrej ojciec wizi Tomasza i dokd przysa mu pikn prostytutk by przy niej zapomnia o zakonie i zaj si sprawami mniej wzniosymi, codziennymi. Wizie tym incydentem utwierdzi si jeszcze mocniej w swym postanowieniu, pani przepdzi ponc pochodni i w niedugim czasie po wstpieniu do nowozaoonego zakonu dominikanw sta si wprost wyroczni w Kociele. Nadmierna praca, krtki sen, surowy styl ycia zakonnego spowodoway, e podupad na zdrowiu, poczu si kompletnie intelektualnie wypalony. Summy teologicznej nie skoczy. Zbiera si wanie Sobr w Lyonie - nikt nie wyobraa go sobie bez uczestnictwa w nim w. Tomasza. Papie wprost nakaza mu tam si zjawi. W drodze przypadkiem nadzia si na ga drzewa.To przywrcio mu zdolnoci intelektualne, ale te byo ostatecznym powodem mierci. Jeszcze jednak na ou mierci zdy podyktowa swj komentarz do biblijnej ksigi Pie nad pieniami i w 1274 r. poegna si z t ziemi. Niestety to jego ostatnie dzieo nie dochowao si do naszych czasw. Nastpne kilka wiekw to powolny postp materialny caej Europy i co za tym idzie, zainteresowanie ludzi poznaniem i upikszaniem wiata i zrozumieniem siebie. Odkrycie druku przez Guttenberga ok. 1450 r. pomogo w rozprzestrzenianiu si tych nowych idei. Znowu zwrcono si ku staroytnoci. Upadek moralny papiestwa i hierarchii nie tylko doprowadzi do podziau w Kociele, ale zmusi ludzi, by zaczli ufa sobie i nie wszystko co nowe uzgadnia z dogmatami. Nastpi czas Owiecenia lub, innymi sowy, Renesansu. Koci prbowa broni swego wadztwa nad duszami i ciaami swych wiernych szafujc ekskomunikami, a gdy one zaczy by coraz bardziej lekcewaone, wrci do praktyki witej Inkwizycji. Zbyt bolesny to temat, by si nad nim duej zatrzymywa. W grupie kilkudziesiciu tysicy ludzi spalonych ywcem tylko w samej Hiszpanii i tylko dlatego, e odwayli si myle nieco inaczej, spalono wielu artystw, pisarzy, naukowcw. Spord filozofw najbardziej znaymi osobami ktre tak zginli by Jan Hus (1415 r.), Giordano Bruno (1600) i Lucillo Vanini (1619). Jana

Husa reformatora, ksidza, profesora, rektora uniwersytetu i filozofa wezwano na sobr, dano mu list elazny, e wos mu z gowy nie spadnie. Spony mu nie tylko wosy, ale cae ciao. Zachowane koci jeszcze raz spalono na py, a ten rozsypano po polach. Renesans bdcy najwiksz rewolucj intelektualn i artystyczn Europy zaowocowa ogromn liczb ludzi mylcych. Przypuszczam, e od tego czasu do naszych czasw istniao tysice, a moe i dziesitki tysicy filozofw. Ogromna wikszo umieraa spokojnie lub w buncie na wasnych kach czy kach szpitalnych. Niekiedy bahe byy powody mierci. I tak genialny i wszechstronny Francis Bacon duma nad tym jak przechowywa miso. Znano do jego czasw jeden sposb - w soli. W czasie podry w bardzo zimny i burzliwy dzie wpad na pomys czy mroenie misa nie przeduy jego wieoci. Zatrzyma si w jakiej wiosce, poprosi o martw kur i tak skutecznie wypycha jej wntrze niegiem, e si przezibi, a std ju bliska droga do mierci w owych czasach. Byo to w r. 1626. Przezibienie byo powodem mierci wielkiego Ren Descartesa, twrc synnego powiedzenia myl, wic jestem. Wybraa go na swego nauczyciela synna intrygantka i kobieta bardzo przebojowa, o ktrej pisano ksiki i nakrcano filmy, krlowa szwedzka Krystyna. Poniewa miaa zwyczaj sucha filozofa wczesnymi rankami, a zim ranki s wyjtkowo zimne, przemieszczanie si do jej paacu byo powodem przezibienia i mierci Descartesa. Nie tylko przezibienie zbierao swe plony. Wielu umierao na powaniejsze choroby, lub cakiem przypadkowo jak np. De La Mettrie, ktry obar si niewieym pat z trufli. Inny, William Jevos, uton w czasie kpieli w wannie, a jeszcze inny William Whewell zmar po upadku z konia. Wielu filozofom pomagano umrze i to nie tylko na stosie. I tak cito gow biskupowi Tomaszowi More, bo mia odwag sprzeciwi si krlowi Henrykowi VIII. Siger z Brabantu zgin z rk swego sugi, Piotr Ramus by jednym z 3000 protestantw zamordowanychw Paryu w zgotowanej przez Katarzyn Medycejsk i jego syna Karola IX krwawej jatce w 1572 r. zwanej Noc w. Bartomieja. Takich przykadw mona przytacza dziesitki. Niektrzy filozofowie wiedzcy jak y, ale nie bardzo umiejcy cierpie i umiera, odbierali sobie ycie skaczc ze skay lub z pitra domu, strzelajc do siebie, poykajc czy wstrzykujc sobie trucizn. Oto kilka nazwisk: Utrel de Costa, Gilles Deleuze, Guy Debord. Niektrzy jak Andr Gorz nie mieli odwagi odchodzi samotnie, namwili swoje ony by umieray razem z nimi. Wyreyserowan mierci zmara Sara Kofman, francuska specialistka od filozofii Freuda i Nietzschego. W 150 rocznic urodzin tego drugiego 15 padziernika 1994 r. popenia samobjstwo. Nowoczesne plagi nie omijaj i filozofw. Mowa tu midzy innymi o Francuzie Michelu Foucault. Z jego licznych publikacji najbardziej znanym dzieem jest trzytomowa monografia p.t. Historia seksualizmu. Materiay zbiera m.in. wrd gejw w Kalifornii. Zachorowa na

niekoczc si gryp poczon z osabieniem, migren, ma odpornoci na inne choroby. Przed mierci dowiedzia si e to AIDS. Wtedy nie byo na to jeszcze adnego ratunku. Postanowi umrze godnie, zabra si za czytanie dzie Seneki - tego wielkiego gentlemana staroytnoci - i zmar w tym samym dniu i miesicu co jego mistrz - 25 czerwca 1984 r., prawie 2000 lat pniej. (mier filozofw, Przyczyny mierci filozofw, Historia filozofii, Wadysaw Pomaraski)