Acta Universitatis Wratislaviensis No 2218 Jzyk a Kultura tom 13 Wrocaw 2000

HALINA I TADEUSZ ZGKOWIE

Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu

wiat wartoci w leksyce ogosze towarzyskich i matrymonialnych

Podstawowe hipotezy, jakie chcielibymy postawi i uzasadni w tym referacie, odnosz si do swoistej kreacji obrazu wiata dokonywanej za pomoc tekstu jzykowego. Tekst wybrany jako egzemplifikacja jest tyle powszechnie znany, co i niekonwencjonalny. Jest nim bowiem ogoszenie prasowe, a dokadniej ta jego wersja, ktra zamieszczana jest na og w rubryce Towarzyskie Matrymonialne. Podstaw refleksji stanowi prbka 1000 tego rodzaju ogosze opublikowanych w kilku polskich czasopismach w latach 1994-1995. Periodyki, z ktrych wyekscerpowano ogoszenia, to: Przyjacika, Inaczej, Filo, Matchmaker, Kontakt, Romantyka i kilka innych. atwo zauway jeli si choby pobienie zna polski rynek prasowy e charakter tych pism jest bardzo rny. W Przyjacice dominuj oczywicie ogoszenia matrymonialne, w Inaczej i Filo ogaszaj si przede wszystkim osoby o skonnociach homoseksualnych. W tych ostatnich zamieszczane ogoszenia stanowi bodaj czy nie najbardziej podstawowy skadnik pisma tudzie gwny cel komunikacyjny w ukadzie mass mediw. Pokusilimy si wszake o poczenie wszystkich anonsw razem, nie oddzielajc tych konwencjonalnych i po Boemu napisanych, a zamieszczonych w Przyjacice, od wszelkich inaczej sformuowanych i zawierajcych propozycje oraz oferty dalekie od konwencjonalnoci. Skal rozbienoci chcielibymy zilustrowa dwoma przykadami biegunowo odlegymi od siebie. Oto przykad z Przyjaciki: Jestem samotn 50-letni kobiet niebrzydk, bez zobowiza. Mog mieszka w USA lub w Polsce. Chciaabym pozna wartociowego mczyzn w stosownym wieku, zdrowego fizycznie i psychicznie, nie palcego i nie naduywajcego alkoholu, bez zobowiza, aby wsplnie cieszy si yciem. Oczekuj powanej odpowiedzi od samotnego pana. (Optymistka z USA)

328

Halina i Tadeusz Zgkowie

I skrajnie inaczej z Inaczej: Zielona Gra. Wszystko chuj! Cholera, nie potrafi si cieszy, odpadam, jestem transseksem, bardzo potrzebuj 4 baki na leki (wstpne leczenie); potrzebuj sponsora za seks, dziki, grafiki na wysokim poziomie, kada ilo ratuje, z prac trudno, uczy si i pracowa mrzonka prbowaem, kurwa. Geje, pomcie, prosz. Punks not dead. Dodajmy od razu, e przykad drugi jest niemal zupenie nietypowy dla ogosze, ktre poddane zostay szczegowej analizie. Jego konwencja jest zbliona raczej do poetyki artzinw czy fanzinw, ktrych nie uwzgldnialimy. Przytaczamy go przede wszystkim dla zilustrowania wspomnianej na wstpie kreatywnoci ogosze wobec postrzeganej przez ich pryzmat rzeczywistoci. Dodajmy take, i nie bralimy pod uwag ogosze zamieszczanych w rubrykach Towarzyskie, a bdcych w istocie reklamami agencji towarzyskich, tzw. sex-telefonw itp. Poczenie wszystkich rozwaanych ogosze w jedn grup dokonane zostao ze wzgldu na zaoenie o zasadniczej jednorodnoci poza pewnymi wyjtkami, takimi jak zacytowany przykad wzity z Inaczej mechanizmu rzdzcego kreowanym obrazem wiata. Zaoenie to odnosi si do szczeglnego rodzaju sytuacji komunikacyjnej, typu wartoci illokucyjnych realizowanych w ogoszeniu oraz jednoci aksjologicznej owej kreacji. Ograniczmy si do kilku nazw wartoci illokucyjnych, ktre mona by uzna za najbardziej typowe dla ogoszenia typu towarzyskie matrymonialne. S to: zaproszenie, zachta, pokusa, zachwalanie (zwaszcza wasnych walorw), proba (o kontakt, korespondencj), obietnica (poytkw, jakie adresat moe osign z nawizania kontaktu). Wszystkie te elementy illokucyjne ssiaduj z informacjami (np. o wieku, stanie cywilnym, wzrocie, wadze itp.), ktre jednak te mog by poddane szczeglnemu rodzajowi kreacji. Mamy na myli zwaszcza takie okrelenia, jak puszysty, podobno przystojny, kawaler z odzysku itd. Ten rodzaj eufemizmw i modyfikacji modalnociowych suy z jednej strony kreowaniu obrazu wiata, z drugiej za podporzdkowany jest realizacji mocy illokucyjnej. Posikujc si sownictwem charakterystycznym dla rozwaanych ogosze, sprbujmy rozpozna mechanizm kreowania jzykowego obrazu wiata dokonywanego w tych ogoszeniach. Wydaje nam si, e cao procedur kreacyjnych mona sprowadzi do trzech zasadniczych aspektw: 1) kondensacji, 2) aksjologizacji oraz 3) wirtualizacji. Przez kondensacj obrazu wiata rozumiemy przede wszystkim pominicie elementw nieistotnych, nierelewantnych, uznanych za przypadkowe, przygodne. Dla caoci materiau leksykalnego uytego w 1000 badanych ogosze sporzdzone zostay listy: frekwencyjna i rangowa. Obie s niezmiernie charakterystyczne, zwaszcza w konfrontacji z listami sporzdzonymi dla innych rodzajw tekstw wspczesnej polszczyzny. Obserwacja pierwsza dotyczy udziau w tym sownictwie elementw leksykalnych autosemantycznych. Ogem lista sw

Wartoci w ogoszeniach towarzyskich i matrymonialnych

329

obejmuje 37 286 sowoform. Wrd nich jest 25 641 uy sw autosemantycznych. Stanowi to 69% caoci materiau leksykalnego. W publicystyce udzia procentowy autosemanticw wynosi 68,1%, w drobnych wiadomociach prasowych 63,4%, a w polszczynie mwionej dorosych 50,2%. Proporcje s wic uderzajco odmienne. W tekstach ogosze dominuj wyranie autosemantica. Jeszcze bardziej jest to widoczne w sowniku, tzn. repertuarze leksykalnym, ktrym posikuj si ogoszeniodawcy. Porwnanie z innymi odmianami polszczyzny jest tu o tyle mao uzasadnione, e materia ogoszeniowy jest pod tym wzgldem nieporwnanie uboszy ilociowo od stutysicznych prbek. Na szczegln uwag zasuguje zwaszcza lista rangowa wyrazw autosemantycznych uytych w ogoszeniach. Oto przykady wyrazw, ktrych uyto ponad 100 razy: by, lata (od rok), pozna, mie, wiek, wyksztacenie, lubi, chcie, centymetr, wysoki, pani, samotny, redni, mieszkanie, szuka, wzrost, przyjaciel, uczciwy, chtnie, list, ycie, napisa, cel, nag, zainteresowanie, pan, miy, prag-n, przystojny, mc, szczupy, seks, dobry, mile, widzie, kulturalny, mczyzna, foto, mody, dziewczyna, kawaler, dziecko, ceni, bardzo, znajomo, czeka, sympatyczny (razem 47 hase). Porwnanie tej listy z innymi odmianami polszczyzny jest raczej mao skuteczne. Postaramy si tu wskaza tylko na te aspekty, ktre pozostaj w cisym zwizku z sugerowan diagnostycznie kondensacj tekstu. Wrd pierwszych dziesiciu wyrazw autosemantycznych a pi to czasowniki: by, pozna, mie, lubi, chcie. S to niewtpliwie predykatywne jdra kondensacji skadniowej, wok ktrych dobudowywane s elementy stanowice argumentowe dopowiedzenia w strukturach syntaktycznych. Uderzajco niewielki jest wrd najczstszych wyrazw udzia przyswkw, ktre le na pograniczu kategorii auto- i synsemantycznych. S to zaledwie trzy hasa: chtnie, mile i bardzo. Nietrudno zauway, e s to w gruncie rzeczy skadniki fraz orzecznikowych, zreszt poddanych daleko idcej stereotypizacji charakterystycznej dla ogosze. Najczciej uywane rzeczowniki charakteryzuje swoisty rodzaj kondensacji. Oto kolejno tych rzeczownikw wedug ich frekwencji: wiek, wyksztacenie, centymetr, pani, mieszkanie, wzrost, przyjaciel, list, ycie, cel, nag, pan, seks, mczyzna, foto, dziewczyna, kawaler, dziecko. Mona uzna, e porzdek ten wyznacza koncentracj na parametrach uwzgldnianych w ofercie. Oczywicie niektre rzeczowniki wystpuj tak czsto ze wzgldw skadniowych. Mamy na myli np. cel (cel/w celu matrymonialny, towarzyski/matrymonialnym, towarzyskim), po czci rwnie list (odpowiem na kady list), foto (fotooferta, foto niekonieczne), dziecko (dziecko mile widziane, panna z dzieckiem) oraz ycie (wsplne ycie). Niektre rzeczowniki maj sens niemal wycznie informacyjny i trudno je interpretowa w kontekcie kondensacji i koncentracji. Nale do nich informacje o pci i stanie cywilnym: pan, pani, mczyzna, kawaler, dziewczyna. Pozostae wszake nazywaj parametry, ktre rwnie mona by traktowa jako jdro kondensacji tym razem semantycznej. Parametry kondensujce ogosze-

330

Halina i Tadeusz Zgkowie

nia to: wiek, wyksztacenie, mieszkanie (z mieszkaniem, bez mieszkania), wzrost (centymetr, cho w centymetrach podaje si take inne wymiary ciaa), przyjaciel, nag (bez naogw), seks. Wobec tego porzdku moliwe jest formuowanie rnorakich komentarzy. Mona na przykad dostrzec brak na tej licie pewnych parametrw, takich jak np. dom ( jest tylko mieszkanie), samochd, rozwiedziony ( jest kawaler), mio ( jest seks, przyjaciel). Tego rodzaju komentarze mona uzupeni take o aspekt, ktry hasowo mgby brzmie: signum temporis. Z tego punktu widzenia warto odnotowa zwaszcza wyraz seks (rwnie w poczeniach: delikatny, urozmaicony, analny, oralny itd.), ktry niewtpliwie pojawi si w ogoszeniach matrymonialnych i towarzyskich publikowanych w prasie polskiej w ostatnich kilku latach. Wczeniej podlega tabuizacji, a moe i cenzurze obyczajowej. Spoza listy uy przekraczajcych liczb sto, ale take charakterystycznych obyczajowo odnotowujemy: (91) gej, lesbijka, les (cznie 19), biseks, biseksualista, biseksualistka, biseksualny, bi (cznie 65). Oczywicie uwzgldnienie periodykw typu Inaczej i Filo ma bardzo istotne znaczenie dla wielkoci tych liczb. Niemniej jednak godne s one odnotowania i to wcale nie ze wzgldw li tylko lingwistycznych. Poza sfer seksu i preferencji seksualnych pozostaje stosunkowo czste podawanie znakw zodiaku, pod ktrymi urodzili si ogoszeniodawcy albo spod ktrego pochodzi ma poszukiwany partner. Tak wic np.: Baran (19), Byk (19), Panna (8), Waga (15), Skorpion (12). Przytoczone dane liczbowe, zwaszcza dotyczce preferencji seksualnych, pozwalaj przej do kwestii aksjologizacji. Dotyczy ona przede wszystkim oferty skadanej przez nadawc i odnosi si do walorw postrzeganych u siebie. Generalna zasada tej aksjologizacji to ulepszanie, melioracja cech wasnych. W zakresie ciaa wyraa si to w eufemistycznych konstrukcjach jzykowych majcych na celu przesunicie cech powszechnie uwaanych za niepozytywne (lub wrcz negatywne) do kategorii walorw. Oto najprostszy przykad: o mczynie niewysoki zamiast niski; o kadej pci puszysty, pulchny zamiast gruby, tusty, otyy; o stanie cywilnym stanu wolnego zamiast rozwiedziony. Mona tego typu zabiegi zaliczy oczywicie jak kady eufemizm do kategorii kamuflau lub nieszkodliwego kamstwa. Aksjologizacja przejawia si jednak przede wszystkim w wyborze leksykalnym prezentowanym w ogoszeniach. Z listy najczstszych sw wybieramy teraz przymiotniki: wysoki, samotny, redni, uczciwy, miy, przystojny, szczupy, dobry, kulturalny, mody, sympatyczny. Poza list, na ktrej znalazy si uycia przekraczajce 100, s take: niezaleny, inteligentny, wolny, powany, stay, duy, spokojny, rozwiedziony, pogodny, wraliwy, ciemny, szczery, atrakcyjny, wierzcy, niemiay, matrymonialny, dyskretny, towarzyski, prawdziwy, angielski, podobny.Wszystkie wymienione tu przymiotniki mieszcz si wrd 100 najczstszych sw uytych w ogoszeniach. Zwrmy uwag na ich relatywn obfito. Rwnie i one stanowi bowiem trzeci ju rodzaj jder kondensacji. Tym razem mona by j potraktowa jako kondensacj aksjologiczn. Ogromna wik-

Wartoci w ogoszeniach towarzyskich i matrymonialnych

331

szo mieci si bowiem w zakresie nazw pozytywnych cech ludzkich. Oczywicie wrd przytoczonych przymiotnikw wystpuj take takie, ktre aksjologicznie s neutralne lub bezbarwne. Oto wolny (stan wolny/stanu wolnego), ktry jest albo neutralny, albo o czym wspominalimy eufemistyczny. Przymiotnik redni z reguy uczestniczy w kollokacji wyksztacenie rednie, rzadziej: wzrost redni/wzrostu redniego. Ma wic charakter neutralny lub te eufemistyczny (rnica midzy wzrostem rednim a niskim moe by trudna do precyzyjnego wyznaczenia). Niezaleny najczciej czy si z materialnie i ma warto przede wszystkim informacyjn (moe z delikatn aksjologizacj pozytywn). Podobnie wierzcy. Czysto informacyjny charakter ma angielski (znajomo jzyka angielskiego), cho jego czste wymienianie w ogoszeniach te stanowi signum temporis. Niewyraziste natomiast s przymiotniki typu: podobny, dobry, duy, ktre skadniowo s na og elementami kollokacji typu: duy biust, dobry charakter. Pozostae wymienione przymiotniki s jednoznacznie wyraziste aksjologicznie. Komentarze do przymiotnikowej aksjologii mog by podobnie jak te odnoszone do rzeczownikw rnorodne. Dziki wnikliwej analizie przytoczonej listy dostrzec mona wystpujce w niej braki. Nie ma na niej np. przymiotnika zdrowy (na licie rangowej dopiero poniej 250 miejsca, z frekwencj 19) lub czysty (jeszcze dalej na tej samej licie). List naleaoby niewtpliwie uzupeni o wyraenia przyimkowe, takie jak choby wspomniane wczeniej bez naogw. Wreszcie spoza przytoczonej listy warto take odnotowa takie nazwy wasnoci (i wartoci), ktre rwnie na zasadzie signum temporis zwracaj uwag swoj oryginalnoci. Przykadem tego jest przymiotnik pojawiajcy si niemal wycznie w ogoszeniach towarzyskich i nieobecny w matrymonialnych bezpruderyjny (43). Wrd cech ciaa szczeglnie chtnie wymienianych przez gejw jest owosienie (owosiony, bujnie owosiony, obficie owosiony) oraz eufemistyczne okrelenia: hojnie (obficie) obdarzony przez natur. Aksjologizacja obrazu wiata dokonywana w ogoszeniach towarzyskich i matrymonialnych odnosi si przede wszystkim do osb. Orzekane s przymioty ciaa i ducha wasnego oraz kierowane do potencjalnego partnera. W jednym i drugim przypadku mona jednak mwi o swoistym, szczeglnym rodzaju aksjologizacji, ktry nazwalimy tu wirtualizacj. Zarwno cechy wasne, jak i oczekiwane poddane s zabiegowi ulepszenia, melioracji w kierunku oczekiwa. Posta ogoszeniodawcy prezentowana jest na miar wyobraanego adresata: jestem taki/taka, jakim chciaby/chciaaby mnie widzie. Jestem dla ciebie wymarzonym partnerem, bo mam cechy nastpujce. Od ciebie adresacie/adresatko oczekuj, iby miaa cechy nastpujce. Obie postaci maj przeto status z lekka odrealniony wanie wirtualny, postulatywny, oczekiwany, wymarzony. Dodatkowym czynnikiem wzmacniajcym czy uwypuklajcym wirtualno wiata, ktrego obraz jawi si w ogoszeniach, s modalnociowe osabienia diagnoz. Mamy na myli formuy typu podobno przystojny. Konteksty takie sugeruj przefiltrowanie diagnozy-opinii przez pogldy innych osb. Nie taki jestem, za jakiego sam si uwaam, lecz postrzegam siebie oczami innych. Klasyczny przykad socjologicznej jani odzwierciedlonej.

332

Halina i Tadeusz Zgkowie

Ogoszenie towarzysko-matrymonialne jawi si w wietle sformuowanych tu uwag jako bardzo szczeglny typ tekstu jzykowego. Jego parametrem jest kondensacja. Rozpoznanie to nie jest ani nowe, ani tym bardziej oryginalne. Skrtowo, oszczdno anonsw prasowych jest powszechnie znana i spowodowana choby wzgldami komercyjnymi: najmniej sw najmniej zotwek. Kondensacja ogosze towarzysko-matrymonialnych ma jednak wymiar dodatkowy, na ktry ju zwracalimy uwag. Chodzi w niej o wybirczo kreowanego obrazu wiata, o abstrahowanie od cech, walorw, parametrw traktowanych jako drugorzdne, mao istotne, nierelewantne i skoncentrowanie si na kilku parametrach fundamentalnych: wiek, wzrost, wyksztacenie, mieszkanie, seks. Na drugim planie pozostaj np.: zdrowie, kolor oczu, samochd. Oczywicie w poszczeglnych tekstach ogosze tudzie w niektrych konwencjach moe doj do zrwnowaenia (czasem nawet odwrcenia proporcji) midzy planem pierwszym i drugim. Bywaj serie ogosze, w ktrych na pierwszym miejscu wymienia si wspomniany ju znak zodiaku. Przykady, ktre przedstawilimy, dowodnie wiadcz jednak o wzgldnej stabilnoci pierwszego planu w ogoszeniowym obrazie wiata. Podobnie stabilna jest aksjologia stosowana wobec tego obrazu. Zamiast konkluzji chcielibymy na zakoczenie sformuowa jeszcze jedn diagnoz odnoszc si do komunikacyjnej swoistoci ogoszenia towarzysko--matrymonialnego. Proponujemy uzna, e jest to uczestniczenie w negocjacjach. Negocjacje to stosowanie wypowiedzi jzykowych z nastawieniem nie na ich prawdziwo/faszywo, nie na wartoci autoteliczne tekstu jzykowego, nie na jego performatywno, lecz na perswazyjn skuteczno. Zaproponowalimy tu umieszczenie ogoszenia w podwjnej ramie modalnej: Ze swojej strony oferuj ci.../od ciebie oczekuj... Jak na negocjacje przystao, dopuszczam moliwo kompromisu, upustu, rezygnacji z czego, ale te poruszamy si w sferze wartoci. Moe nieco zawyonych po obu stronach to cena do negocjacji. Ponadto ogoszenie jest wrcz pewn form przetargu: po negocjacjach wybior (jako ogoszeniodawca) ofert dla mnie najkorzystniejsz spord tych, ktre do przetargu zostan zgoszone. W takim kontekcie negocjacji ukada si przede wszystkim system, skala tudzie hierarchia wartoci podporzdkowanych obrazowi wirtualnych skadnikw obrazu wiata. Kreatorem owych wymarzonych skadnikw jest oczywicie ogoszeniodawca. To on powouje do ycia swoiste osoby dramatu. Chwyty retoryczne, jakie stosuje si w imi wirtualizacji obrazu, s rnorodne i mog stanowi przedmiot oddzielnej analizy.