1

TAJNE KOMPLETY
CZOWIEK I OBYWATEL

Zielona Gra - Gdask 2010

CZASOPISMO STUDENCKIE 3/10

Redakcja: Krzysztof Olszak Karolina Kurzawa

Korekta i opieka naukowa: Dr Marceli Tureczek

Wydawnictwo: Koo Naukowe Historykw Studentw UZ Koo Naukowe Filologw Klasycznych UG

Wszelkie prawa autorskie s zastrzeone. Kopiowanie, modyfikowanie oraz transmitowanie elektronicznie lub w inny sposb, powielanie, wykorzystywanie i dystrybucja zawartych tu materiaw dozwolona jest wycznie za zgod redakcji i autorw poszczeglnych publikacji. Korzystanie z informacji dostpnych w Tajnych Kompletach moe si odbywa wycznie w sposb zgodny z prawem.

Wstp (Krzysztof Olszak, Zielona Gra)

Postawy ksiy wobec wadz PRL (Elbieta Kosobudzka, Lublin)

Przestpstwo szeptanki (art. 22 m. k.k.) w orzecznictwie Sdu Okrgowego w Krakowie w latach 1946-1950 (Karol Siemaszko, Krakw) 17

ycie codzienne obywatela PRL-u. Casus Wadysawa Bartoszewskiego (Kamil Glinka, Zielona Gra) 30

Administracja terenowa w Polsce w latach 1944-1950 zarys problematyki oraz wybrane zagadnienia na przykadzie Starostwa Powiatowego w Krakowie (Kamila Kdzierska, Krakw) 42

Obywatel PRL-u jako gwny temat polskich filmw dokumentalnych 1968-1980 (Magorzata Stasiak, Krakw) 64

ycie prywatne modziey w PRL-u (Krzysztof Kierski, Olsztyn)

78

Obchody wit pastwowych i uroczystoci rocznicowe w Solcu Kujawskim w latach 1945-1956 (Piotr Ksiniakiewicz, Toru) 84

Historia pewnego hotelu pomnik PRL-u w Rzeszowie (Mateusz Marek, Rzeszw) 102

Problemy z zaopatrzeniem w Toruniu w latach 50. XX wieku (Pawe Kukliski, Toru) 116

Metaforyka rocznic na przykadzie Wydarze Zielonogrskich prba skonstruowania alternatywnej metafory dla zielonogrskiej rocznicy z 30 maja 1960r. (Krzysztof Olszak, Zielona Gra) 124

SCRIPTORIUM

128

Rnorodno osobowoci bohaterw z komedii Terencjusza omwienie na przykadzie maski - ojca i hetery (Aleksandra Szymlek, Gdask) 130

Typologia komizmu w komediach Arystofanesa (Kamila Glazer, Gdask)

136

Wykaz ilustracji

148

WSTP

Kolejny numer naszego czasopisma historycznego jest powicony tematyce historii najnowszej Polski po II wojnie wiatowej. Ma to zwizek z zbliajc si na dzie 30 maja okrg, pidziesit rocznic tzw. Wydarze Zielonogrskich. W roku 1960 wczeni mieszkacy Zielonej Gry masowo zaprotestowali przeciwko decyzji wadzy pastwowej, ktra chciaa odebra Kocioowi jego dom parafialny. Ostatecznie zwyciyli komunici, a na protestujcych obywateli posypay si lawinowo represje i w przejtym domu parafialnym utworzono filharmoni. Protesty spoeczne w obronie Domu Katolickiego przeszy do historii pod nazw Wydarze Zielonogrskich. Z okazji zbliajcej si rocznicy Koo Naukowe Historykw Studentw zorganizowao w dniach 26 i 27 maja 2010 r. oglnopolsk konferencj studenck pod hasem Historia obywatela w PRL-u, na ktr zjechao si liczne grono goci z rnych stron kraju. Tematyka konferencji nie jest przypadkowa. Intencj jej organizatorw byo zaakcentowanie w historii najnowszej aspektw spoecznych. Historyk jako humanista powinien pamita przy prowadzeniu swoich bada historycznych przede wszystkim o czowieku, a nie o jednostce ludzkiej czy kolejnym numerze ewidencyjnym, zapisanym na pokej kartce papieru. Prostym jzykiem rzecz ujmujc: kto kiedy co przey i w tym sensie historia jest yw tkank naszej tosamoci i wiadomoci. Wierz, e zebrane w tym numerze ciekawe artykuy historykw to potwierdzaj, a ponadto uzupeniaj wiele luk w naszej, rodzimej historiografii. Zazwyczaj historycy pracuj na rdach pisanych, ktre zwaszcza z czasw dawniejszych naley przetumaczy na wspczesny jzyk rodzimy. Wymusza to niejednokrotnie wspprac z filologami. Studenci historii rozumiej, e tylko w atmosferze wsppracy z przedstawicielami innych nauk mona prowadzi rzetelne badania historyczne. Dlatego dziki wsppracy z gdaskim Koem Naukowym Filologw Klasycznych otwieramy rubryk Scriptorium, prowadzon przez studentw filologii klasycznej i zwizan z jzykiem aciskim i greckim. Nasi przyjaciele zabieraj nas tym razem w magiczny wiat antycznego teatru. Zdradz si jednak w tym krtkim zdaniu, e osobicie ywi sympati do Arystofanesa (cho Terencjo te potrafi urzec). Std z przyjemnoci przeczytaem sobie i polecam lektur naszego Scriptorium.

Elbieta Kosobudzka

Postawy ksiy wobec wadz PRL

W artykule skupiam uwag na rodowisku ksiy katolickich jako pewnej grupie spoecznej bdcej przedmiotem dziaa operacyjnych aparatu bezpieczestwa PRL1. Postaram si przedstawi stosunek tej grupy do wadz PRL.2 Jednake bd to postawy duchownych widziane przez pryzmat dokumentw wytworzonych przez aparat bezpieczestwa z lat 1944-1989.3 Materiay tego rodzaju stanowiy baz rdow do napisania referatu.4 Pozostae rda to dokumentacja kocielna zgromadzona w Archiwum Archidiecezjalnym w Lublinie5, Archiwum Metropolitarnym Wyszego Seminarium Duchownego w Lublinie6 oraz Archiwum Sekretariatu Episkopatu Polski.7

Ksiy ujam jako pewn cz spoeczestwa - grup, poddan dziaaniom aparatu bezpieczestwa. Nie dzieliam tej grupy pod wzgldem zajmowanych stanowisk, piastowanych godnoci. 2 W tym referacie postaram si przedstawi pewn ogln wizj postaw rodowiska duchownych rzymsko katolickich. Nie jest to atwe zadanie, poniewa Koci w swej hierarchicznej strukturze nie by jednolity. Ksia poddawani dziaaniom aparatu bezpieczestwa niejednokrotnie przejawiali rne postawy i zachowania niezalenie od tego jakie stanowisko zajmowali. Zjawisko to jest zrozumiae, poniewa ludzie rni si charakterami, dowiadczeniem yciowym i z tego powodu w danej sytuacji zachowuj si rnie. Zauwaalne s rwnie pewne prawidowoci zachowa w stosunku do danej grupy (biskupi, proboszczowie i wikariusze). Jednake w tej pracy nie jest moim celem ukazanie tych prawidowoci na poszczeglnych szczeblach struktury kocielnej. 3 Wizj postaw ksiy wobec wadz PRL odtworzyam na podstawie badanych dokumentw wytworzonych przez aparat bezpieczestwa PRL. rda te s atwiej dostpne dla historyka, w porwnaniu z dokumentami kocielnymi. Archiwa kocielne z lat 1944-1989 zazwyczaj nie s jeszcze dobrze uporzdkowane i opracowane. Jednake wiadomo, e Koci w PRL z obawy przed wadzami stara si nie gromadzi dokumentacji, ktra mogaby zosta potem uyta przeciwko niemu. Jeli nawet takie dokumenty si pojawiay to najczciej mona je odnale u osb prywatnych lub w spuciznach po zmarych ksiach. Jeli chodzi o inne formy dokumentacji takie jak relacje, to w przypadku tej tematyki rwnie pojawiy si problemy w postaci niechci rozmowy. Z tego powodu korzystaam z gotowych relacji wydanych drukiem w postaci wspomnie i opracowa. 4 Baz rdow stanowiy: dokumenty Instytutu Pamici Narodowej - dokumentacja wytworzona na trzech poziomach: centralnym (Departament IV i Biuro ,,C MSW - archiwum), wojewdzkim (Wydzia IV i Wydzia ,,C Komend Wojewdzkich MO) i powiatowym (Referat do Spraw Bezpieczestwa Komend Powiatowych MO); Archiwum Pastwowego w Lublinie - zesp Komitet Wojewdzki PZPR w Lublinie (Referat Organizacji Masowych - Wydzielonych (180j.a; 1,5 mb), Sekretariat i Kancelaria I Sekretarza KW PZPR, Plenum KW PZPR), Archiwum Akt Nowych w Warszawie (opracowane przez innych historykw) zespoy: Ministerstwo Administracji Publicznej. Departament Wyzna (sygn. 959) i Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Komitet Centralny w Warszawie 1948-1990 (sygn. 237/V/166, 237/V/158). 5 Akta Kurii Biskupiej w Lublinie akta osobiste ksiy. 6 Rkopisy, kroniki Wyszego Seminarium Duchownego z lat 1944-1989, niepublikowane i nieopracowane jeszcze prace i referaty ksiy oraz ,,Schematismus. Catalogus wcclesiorumet eclesidiecesis Lublinensis z lat 1944-1945 (sygn.0852). 7 ASEP, sygn. 0321,Teczka: ,,Rozmowy z wadzami, Protok z 5 VIII 1949 r.(opracowana przez historyka Janusza Steniaka) oraz kopie nastpujcych dokumentw: listw Episkopatu Polski, deklaracji Episkopatu Polski, komunikatw z konferencji Plenarnych Episkopatu Polski oraz sprawozda z rozmw ksiy w wadzami wieckimi nalecych wczeniej do ks. Franciszka Stopniaka.

Polityka wadz PRL wobec Kocioa katolickiego w Polsce bya z zasady wroga, zmierzaa bowiem do zniszczenia Kocioa, doprowadzenia do jego wewntrznego rozbicia.8 Dziaania aparatu bezpieczestwa ze szczegln moc ukierunkowane byy na niszczenie duchowiestwa.9Jednak Koci katolicki w Polsce byo szczeglnie trudno opanowa, podporzdkowa, zepchn na margines. Dla komunistw i to nie tylko w Polsce Koci by najpowaniejszym zagroeniem. Mwic kolokwialnie, by postrzegany jako konkurencja w deniu do zawadnicia caym narodem. Komunizm jako ideologia totalitarna zmierzajca do opanowania wszystkich sfer ycia, takiej konkurencji nie by w stanie znie. Nie mg pozwoli na dzielenie si rzdem dusz.10 Z biegiem czasu komunici zrozumieli, e Koci w Polsce jest zbyt silny, aby udao si go zlikwidowa. Postanowiono go wic zmikcza midzy innymi poprzez tworzenie tzw. rodowisk ,,ksiy patriotw. Agentur - poprzez prb ,,lojalizowania duchownych, a wic tworzenia w nich przewiadczenia, e ich wsppraca z wadz, w tym take z wadzami bezpieczestwa, suy pastwu i narodowi, bo zapewnia stabilno pastwa, pomaga kontrolowa negatywne procesy spoeczne, np. alkoholizm, wreszcie, e suy take samemu Kocioowi, bo umoliwia wspistnienie z pastwem komunistycznym.11 W rezolucji z dnia 5 sierpnia 1949 r. ,,demaskowano reakcyjn cze kleru i episkopatu oraz ,,zamaskowan gr Watykanu.12 Dyrektywy PZPR zalecay aby w nadsyanych sprawozdaniach klasyfikowa postawy ksiy w trzech grupach: ,,reakcyjni, ,,pozytywni i ,,wahajcy si.13 Oto krtka charakterystyka tych grup. I. ,,Reakcyjni (negatywni) ksia, ktry zaraz po wyzwoleniu byli aktywnymi wrogami ,,komunistycznej rzeczywistoci, jawnie buntowali ludno przeciwko wadzy ludowej, popierali lub wsppracowali z nielegalnymi organizacjami. Sw wrog dziaalno maskowali udajc lojalnych, wczajc si nawet od czasu do czasu do akcji spoecznych, ale w wikszoci pod naciskiem, gdy nie mieli innego wyjcia. Starali si wszelkimi sposobami umacnia wpyw na spoeczestwo, a szczeglnie na
8 9

Jakub Karpiski, Wykres gorczki. Polska pod rzdami komunistycznymi, Lublin 2001, s.329. Operacja zniszczy Koci, red. Filipa Musiaa i Jarosawa Szarka, Krakw 2007, s.79. 10 Gomuka mwi ju o rzdzie dusz w 1947 roku. 11 Filip Musia, Dzieje Kocioa w PRL. Czego nie wiemy?,, Orodek Myli Politycznej, 19 wrzenia 2005, http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=357, stan na dzie 25 maja 2009 r. 12 Zobacz: APL, KW PZPR, ROM, sygn. 51/VI/4, Protokoy egzekutywy, Prot. Z 5 VIII 1949r.oraz APL, ROM, sygn. 1137 (51/VI/619), Pismo sekretariatu KW PZPR w Lublinie do KC PZPR. 13 APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1137 (51/VI/619), Pismo KP PZPR w Biaej Podlaskiej z dnia 10 VIII 1949r. do KW PZPR w Lublinie.

modzie i wychowanie jej w duchu religijnym. Niektrzy z ksiy ,,reakcyjnych oburzali si, e ogranicza si wolno wyznania, gdy nie otrzymywali zezwolenia na urzdzanie imprez. Ksia ci starali si maskowa ze swoj niechci.14 II. ,,Pozytywni- aktywnie wczali si do zagadnie oglnopastwowych w ramach Frontu Narodowego, brali czynny udzia w zjazdach ksiy ,,patriotw, konferencjach pokojowych i innych. W trakcie kaza zwracali uwag na obowizki obywateli wobec pastwa.15 ,,Dziaalno tego kleru bya bardziej delikatna i zamaskowana.16 III. ,,Wahajcy si (okrelany rwnie jako ,,kler bierny) lojalni, chocia niezbyt aktywni, ksia ci nie przejawiali zbyt duej aktywnoci, ale i nie wystpowali wrogo. Ksia z tej grupy a szczeglnie wikariusze byli zazwyczaj pod wpywem proboszczw, w wikszoci negatywnie ustosunkowanych i dlatego nie mieli moliwoci by aktywnymi.17 Postawy ksiy ulegay przeobraeniom. Byy one zalene od biecej polityki wadz PRL, dziaa aparatu bezpieczestwa a take atmosfery panujcej wewntrz rodowiska duchownych i polityki zwierzchnich wadz kocielnych. Ksia piastujcy wysze godnoci i stanowiska kocielne najczciej byli negatywnie ustosunkowani do polityki pastwa. Zdarzay si sytuacje, e gdy czuli, i ich pozycja jest zagroona starali si przypodoba wadzom pastwowym liczc na ich poparcie uczestniczyli w zjazdach ksiy postpowych, angaowali si w dziaalno ruchu spoecznie postpowego a nawet dawali si wciga w rozmowy z funkcjonariuszami UB/SB przekazujc niejednokrotnie bardziej lub mniej istotne informacje. Aktywno i postawa kleru doowego natomiast zalena bya nie tyle od zada stawianych przez kuri ile od tego jak do ich realizacji i egzekwowania podchodzili dziekani. Ksia wikariusze zazwyczaj pozostawali pod silnymi wpywami swoich proboszczw (cho zdarzay si wyjtki)18.W pracy duszpasterskiej starali si
APL, KW PZPR, ROM, sygn.1213 (51/VI/695), k. 98-99. Porwnaj z : APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1184 (51/VI/666), Analiza dziaalnoci kleru rzymsko katolickiego na terenie powiatu Lubartw z dnia 30.06.1955, k. 121. 15 APL, KW PZPR, ROM, sygn.1213 (51/VI/695), Informacja o dziaalnoci kleru za rok 1954 na terenie pow. Lubartw z dnia 4.03.1955, k. 98. 16 APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1184 (51/VI/666), Analiza dziaalnoci kleru rzymsko katolickiego na terenie powiatu Lubartw z dnia 30.06.1955, k. 121. 17 APL, KW PZPR, ROM, sygn.1213 (51/VI/695), Informacja o dziaalnoci kleru za rok 1954 na terenie powiatu Lubartw z dnia 4.03.1955r., k. 98. 18 Przywoam tutaj przypadek ks. Drabarka z diecezji lubelskiej, ktry pozyska sobie silne wpywy wrd parafian i odprowadzi do odejcia dwch proboszczw z parafii. Biskup nie by w stanie poradzi sobie ze zbuntowanym wikariuszem.
14

przejawia wiksz dziaalno ni proboszczowie dc w ten sposb do wyrnienia si spord innych i szybkiego zdobycia samodzielnej pozycji. Wanym elementem wpywajcym na ksztatowanie si dziaalnoci kleru doowego bya polityka pastwa i rodki represyjne, szczeglnie te ostatnie byy istotne w stosunku do ksiy majcych sabsze parafie, ktrzy liczyli na popraw swojej sytuacji. Ksia wpywowi majcy dobre parafie nie ulegali im tak atwo, wiedzieli i wypadki zdjcia ze stanowiska s bardzo rzadkie. Zrnicowanie wrd kleru powodowaa niejednakowa sytuacja materialna, ksia biedni czuli niech do ksiy bogatszych.19 Najczciej ksia o pogldach ,,reakcyjnych (ksia ,,negatywni) rekrutowali si z najbliszego otoczenia prymasa Stefana Wyszyskiego, osb najbliej zwizanych z biskupami popierajcymi polityk prymasa i podzielajcymi jego pogldy polityczne oraz z ksiy pracujcych w kuriach biskupich20. Zajmowali oni kluczowe stanowiska w hierarchii kocielnej. Zazwyczaj byli to ksia starszej generacji, posiadajcy dobre parafie oraz due wpywy w rodowisku duchownych. Biskupi otaczali si najbardziej zaufanymi i oddanymi ksimi. Wyrniali ich tytuami kanonikw i praatw, obsadzali na najlepszych parafiach. Dziaalno ksiy o postawie ,,reakcyjnej przejawiaa si w negatywnych wystpieniach w stosunku do wadzy ludowej. Wystpienia te nie posiaday jakiej staej reguy wzrostu lub spadku, lecz ksztatoway si w zalenoci od sytuacji jak wytwarzaa hierarchia kocielna nakazujc czytanie listw episkopatu do ludnoci wierzcej w okrelonych dniach wit kocielnych. Niektrzy gorliwsi ksia starali si dodawa od siebie komentarze do listw, ktre byy negatywnie nacechowane.21 Kurie biskupie staray si hamowa rozwj postpowego ruchu katolickiego, poprzez zakazywanie ksiom angaowania si do akcji spoecznych oraz organizowanie diecezjalnych rekolekcji dla ksiy w dniach odbywania si zjazdw ksiy postpowych.22 Ksia ,,pozytywni to najczciej osoby niezadowolone z polityki wadz kocielnych, sfrustrowani proboszczowie na biedniejszych parafiach, liczcy na karier

AIPN Lu 046/37 (17/37), Perspektywiczny plan przedsiwzi operacyjnych po zagadnieniu kleru, Zamo 24.11.1960, k. 200. 20 Kurie biskupie obsadzane byy przez biskupw ordynariuszy w zasadzie najbardziej zaufanymi osobami, podzielajcymi ich pogldy i negatywnie ustosunkowanymi do polityki rzdu PRL. 21 AIPN Lu 0144/13, Ocena sytuacji i rozwoju pracy operacyjnej na odcinku wrogiej i szkodliwej dziaalnoci ze strony kleru oraz aktywu katolickiego, kontrolowanego w ramach teczek na parafi w celu sprecyzowania zada w tym zakresie, Janw Lubelski, 24.10.1973. 22 APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1128 (51/VI/610), Ocena dziaalnoci kurii biskupiej w Lublinie, k. 4.

19

poprzez poparcie przez wadze pastwowe albo dcy do uzyskania korzyci materialnych. Zdarzali si rwnie ideowcy popierajcy komunistyczny reim. Ksia ci aktywnie angaowali si w dziaalno ruchu spoecznie postpowego. Wywodzili si z ruchu ,,ksiy patriotw. Ruch ten powsta we wrzeniu 1949 r. i stara si rnymi sposobami (nie wyczajc przekupstwa, szantau i zastraszenia) skupi w komisjach ksiy przy ZBOWiD i wok nich niemal 10% ogu ksiy.23 Ksiy nalecych do tego ruchu dzielono na cztery grupy: pierwsz najwiksz stanowili karierowicze peni ambicji osobistych, drug ksia zorientowani materialnie, trzeci ksia, ktrzy ,,nie byli zbyt czyci i chcieli to wyprostowa przez wstpienie do Komisji Ksiy, czwart grup najmniej liczn, ale najcenniejsz stanowili ksia, ktrzy znaleli si w organizacji z pobudek ideologicznych.24 Wikszo ksiy zmienia swoje postpowanie po wydaniu dekretu o obsadzaniu duchownych stanowisk z dnia 9.02.1953r.. Ksia poczuli, e s zaleni nie tylko od biskupw ale i od administracji wieckiej. Najbardziej uwidacznia si to w formie zwracania si do wadz, gdzie czuli si niekiedy bardziej zobowizani wobec zarzdze pastwowych. Wadze stosoway polityk rnicowania ksiy ksiom ,,pozytywnym staray si i na rk w rnych sprawach podatkowych, gospodarczych, pozwalano im na nauk religii w szkoach, starano si nawet wciga ksiy do Komitetw Obrocw Pokoju. Natomiast wobec ksiy ,,negatywnych stosowano metod odwrotn zwikszano im domiary podatkowe, karano grzywnami,25 wzywano na rozmowy,26 stosowano odmow na przesyane przez nich pisma.27 Postawy ksiy wobec wadz PRL mona podzieli rwnie w nastpujcy sposb:

Antoni Dudek, Pastwo i Koci w Polsce 1945-1970, Krakw 1995, s. 19. Ibidem, s. 19. 25 Najczciej za nielegaln budow kaplicy, kocioa, urzdzanie procesji poza obrbem kocioa bez zezwolenia, za wygaszanie negatywnych kaza, za wicenia p bez zezwolenia, za organizowanie banderii konnych najczciej z okazji przybycia biskupa, za wywieszanie flag watykaskich. Zobacz: APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1248 (51/VI/730), Wykazy i charakterystyki ksiy, ktrym wymierzono kary za wrog dziaalno i z ktrymi przeprowadzono krtkie rozmowy profilaktyczne w latach 19541955. 26 Byy to rozmowy profilaktyczno ostrzegawcze z ksimi, ktrzy negatywnie wystpowali podczas kaza, w kazania zamiast treci religijnych wplatali komentarze polityczne z wyranymi akcentami negatywnymi. 27 APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1183 (51/VI/665), Ocena postpowego ruchu katolickiego od wyzwolenia do chwili obecnej, Chem 28.09.1955, k. 1982-1983.
24

23

10

I.

Niezomni ksia nie idcy na wspprac, czsto poddawani represjom ze strony wadz,28 a take rozpracowywani w ramach spraw operacyjnego rozpracowania, sprawdzenia ideologiczny, a ich zasig i natenie podyktowane byy doranymi potrzebami politycznymi wadzy. Mona wyrni sze rodzajw przeladowa ksiy: z powodu ,,mieszania si do polityki tak grup byo grono ksiy greckokatolickich z unickiej diecezji przemyskiej oraz administracji apostolskiej emkowszczyzny;29,,za prawd, miao duszpastersk, bezkompromisowo, otwart krytyk wadzy komunistycznej czy jej przedstawicieli np. sprawa ks. Jerzego Popieuszki, ks. Stefana Niedzielska, ks. Stanisawa Suchowola, ks. Sylwestra Zycha; z racji dziaalnoci niepodlegociowej w sensie dosownym zginli ,,za ojczyzn np. ks. Micha Pilipiec i ks. Sylwester Zych; mier poniesiona w wyniku uwizienia np. ksia Piotr Oborski i Zygmunt Kaczyski; zgon w wyniku uporczywych szykan stosowanych przez komunistw np. ks. Stanisaw Ciela i ks. Stanisaw Lachowicz; niewyjanione przypadki zgonw duchownych ks. Stanisaw Kowalczyk.30 Przykadw takich osb jest o wiele wicej, to s zaledwie niektre. Agentura (agenci31, rezydenci32, informatorzy33, tajni wsppracownicy34) osoby wiadomie, dobrowolnie i za wynagrodzeniem wsppracujce z aparatem bezpieczestwa, przekazujce istotne informacje bdce podstaw do wszczcia dziaa operacyjnych, czsto podpisujce pisemne zobowizanie do wsppracy. operacyjnego. Przeladowania duchownych miay charakter

II.

Represje ze strony wadz przybieray form czasowej lub staej inwigilacji, zastrasze, skrytych mordw, szykan, pomwie, perlustracji korespondencji, podsuchw telefonicznych i pokojowych, ,,gier operacyjnych, zatrzyma, aresztowa, deportacji, skazania wyrokiem sdu, zatrzyma w wizieniu. Przeladowania miay charakter ideologiczny 29 ,,Znaki Nowych Czasw nr 18, stycze-kwiecie 2007, Jacek urek: W obliczu mierci. Zabjstwa osb duchownych w powojennej Polsce (1944-1989), s. 51-59. 30 Ibidem, s. 51-59. 31 Agentem by najcenniejszy i najbardziej wykwalifikowany tajny wsppracownik, wykrywajcy i aktywnie rozpracowujcy wszelk wrog dziaalno (organizacje, grupy, jednostki). Termin ten funkcjonowa od lat 40-tych XX wieku do 1957r. 32 Rezydentem by nazywany gwny agent dysponujcy kilkoma informatorami, politycznie sprawdzony. 33 Informator to tajny wsppracownik posiadajcy czno ze rodowiskiem interesujcym organa bezpieczestwa, ujawniajcy osoby prowadzce wrog dziaalno. 34 Termin tajny wsppracownik zosta wprowadzony dla zastpienia terminu agent w 1957r. (Wytyczne Departamentu II MSW z 31 VIII 1957r.) a nastpnie w 1960 r. rozcignity na rne kategorie tajnie wsppracujcych.

28

11

Werbowani najczciej na podstawie materiau obciajcego35, materiau kompromitujcego,36 zainteresowania materialnego37 oraz poczucia obywatelskiej wspodpowiedzialnoci za bezpieczestwo i porzdek publiczny. Materia obciajcy stanowiy posiadane przez wadze informacje na temat werbowanej osoby dajce podstaw do wszczcia postpowania karnego. W tym przypadku dawano alternatyw: wsppraca albo wizienie. Materia kompromitujcy z kolei dyskredytowa osob w wietle ocen etyczno-moralnych. W wyniku nie podjcia wsppracy groono jego upublicznieniem.38 Zainteresowanie materialne

przybierao w praktyce form pensji, ktrej wysoko uzgodniona bya z pozyskanym. Do tej kategorii zaliczano ponadto opiek i pomoc udzielan wsppracownikowi lub czonkom jego rodziny w rnych sytuacjach yciowych.39 III. Mniej ,,wartociowe osobowe rda informacji nie wszyscy agenci byli wartociowymi konfidentami. Zgoda na wspprac podejmowana bya zawsze wiadomie, nie zawsze jednak koczya si dugotrwa i owocn wspprac. Wrd zwerbowanej agentury spotka mona osoby, ktre podpisyway zobowizanie taktycznie - np. po to, aby unikn aresztowania i ostrzec o zagroeniu innych. Zdarzaj si take liczne przypadki werbunkw, po ktrych agentura staraa si uchyli od wsppracy - unikaa kontaktu z oficerami
Materia obciajcy stanowiy przedmioty, dokumenty i informacje wiadczce o wrogiej, przestpczej lub szkodliwej dziaalnoci kandydata dajce podstaw do wszczcia postpowania karnego. AIPN Lu - 00411/9, Pozyskanie tajnego wsppracownika Suby Bezpieczestwa, k. 27. Porwnaj z: Filip Musia , Podrcznik bezpieki. Teoria pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa w wietle wydawnictw resortowych Ministerstwa Spraw Wewntrznych PRL (1970-1989), Krakw 2007 oraz http://www.omp.org.pl/ index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=541, stan na dzie 8 czerwca 2009 r. 36 Materia kompromitujcy stanowiy wszelkiego rodzaju przedmioty, dokumenty i informacje posiadane przez SB, ktre kompromitoway kandydata w wietle ocen etyczno moralnych. Materia ten mg by podstaw pozyskania, jeeli istniao domniemanie, e obawa przed jego wykorzystaniem skoni kandydata do wyraenia zgody na wspprac. Zobacz: AIPN Lu - 00411/9, s. 29. 37 Zainteresowaniem materialnym byy korzyci osobiste - na og wynagrodzenie pienine wypacane w zalenoci od jakoci pracy TW i wartoci przekazywanych przez niego informacji, a take inne formy zainteresowania materialnego, ktre z punktu widzenia celw operacyjnych mogy okaza si mniej skuteczne ni wynagrodzenie pienine. Do takich form mona zaliczy opiek i pomoc udzielan wsppracownikowi lub czonkom jego rodziny w rnych sytuacjach yciowych. Zakadano, e przejawianie si yczliwoci i troska o TW i jego najbliszych wyzwoli uczucie wdzicznoci oraz rozwijaj i umacniaj jego wi z aparatem bezpieczestwa PRL. 38 http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=printpage&pageid=541&scope=all, stan na dzie 15 padziernika 2008 roku. 39 Np. pomoc w otrzymaniu pracy, lekarstw, okolicznociowy upominek rzeczowy, ale pomoc moga dotyczy take np. otrzymania paszportu, stypendium, zapomogi, miejsca w domu akademickim, otrzymania licencji na prowadzenie dziaalnoci zawodowej, handlowej, otrzymania ulg podatkowych, poyczki, przydziau materiaw reglamentowanych, otrzymania pracy w zakadzie specjalnym lub stanowiska zwizanego z perspektyw wyjazdw zagranicznych. Zob. http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func= printpage&pageid=541 &scope=all, stan na dzie 15 padziernika 2008 roku.
35

12

prowadzcymi, wzgldnie skada donosy bez ,,wartoci operacyjnej. Przy czym rozrni naley zawsze intencje osoby zwerbowanej od faktycznej przydatnoci podawanych przez ni informacji.40 Spotka moemy rwnie przypadki osb czsto niewiadomie wczanych do siatki osobowych rde informacji. Przykad: ,,Postpowy41, ,,Grny.42 W klasyfikacji aparatu bezpieczestwa PRL wyrniano trzy charakterystyczne postawy duchownych gotowych do wsppracy: 1. ,,Pleban wiejski znudzony yciem na wsi, a jednoczenie przekonany, e jest zupenie bezkarny, jeeli tylko bdzie postpowa odpowiednio dyskretnie, a wadze mu to gwarantoway. Przykad: TW ,,Emil.43 2. ,,Frustrat duchowny gorliwy, lecz znajdujcy si w ustawicznym konflikcie ze swymi przeoonymi, proboszczem, biskupem. Przykad: TW ,,Bagiski.44 3. ,,Intelektualista starajcy si dziaa na dwa fronty. Czsto spotyka si z oficerem, chtnie z nim rozmawia obszernie informujc go o wewntrznych problemach Kocioa. Rzadko podpisywa zgod na wspprac, ale z pewnoci mia wiadomo, e jest traktowany jako tajny wsppracownik. Po jakim czasie, kiedy spotkania byy intensywne dany ksidz by rejestrowany jako TW i nadawano mu pseudonim. Przykadem TW ,,04.45 Niektre czynniki motywacyjne w zalenoci od typu czowieka odgryway istotn rol przy pozyskaniu, np.: Typ ideowy chcia wsppracowa z aparatem bezpieczestwa, poniewa w ten sposb manifestowa swoj patriotyczn postaw;

Filip Musia, Dzieje Kocioa w PRL. Czego nie wiemy?,, Orodek Myli Politycznej, 19 wrzenia 2005, http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=357, stan na dzie 25 maja 2009 r. 41 Ksidz pozyskany 5 IX 1969 w czasie kiedy ubiega si o wyjazd za granic. Po powrocie nie przychodzi na umwione spotkania i unika wsppracy. Zob. AIPN Lu 0135/9, Raport I z-cy komendant wojewdzkiego MO ds. SB w Lublinie z dnia 27 maja 1972, k. 33. 42 Pozyskany w 1952, na kontakcie pozostawa do 1957, w ktrym to roku kategorycznie odmwi utrzymywania kontaktw z pracownikiem SB i owiadczy, e do napisania zobowizania zosta zmuszony. Zob. AIPN Lu 0144/10, Pismo naczelnika wydziau IV go KWMO w Lublinie, Bychawa z dnia 22.06.1974, k. 8-9. 43 AIPN Lu 0135/9, Stan pracy z TW Lubartw, Lublin, ukw, Radzy, Tomaszw, Wodawa, 1972, k. 36. 44 AIPN Lu 00227/1887, Teczka pracy agenta pseudonim ,,Bagiski, Komenda Wojewdzka Milicji Obywatelskiej w Lublinie, Wojewdzki Urzd Spraw Wewntrznych w Lublinie, 1948-1956. 45 AIPN Lu 066/2, Ocena pracy Wydziau ,,W SB KWMO w Lublinie za rok 1963 z dnia 13 I 1964, k. 36.

40

13

Typ materialisty chcia wsppracowa, gdy widzia moliwo korzyci bezporednich lub porednich, np. moliwo obrony wasnej osoby, podczas gdy znajduje si w kopotliwej sytuacji np. TW ,,Stasiek;46 Typ interesujcy si prac aparatu bezpieczestwa chcia wsppracowa, aby zaspokoi swoj ciekawo. Czsto wizao si to z chci wyycia si; Typ odczuwajcy potrzeb informowania innych osb udzielajc informacji zaspokaja swoj potrzeb psychologiczn;47 Typ skonny do wsppracy na skutek znalezienia si w trudnej sytuacji chcia unikn konsekwencji itp.48 Powysza klasyfikacja uwiadamia nam pewien istotny fakt. Ksia w czasach PRL-u nie zawsze przyjmowali heroiczn postaw ,,nieugitoci wobec wadzy. Zdarzay si przypadki ksiy ugodowych, lojalnych wobec komunistycznej wadzy a nawet wsppracujcych z aparatem bezpieczestwa PRL. Pracownicy IV

Departamentu MSW prbowali rnymi metodami nakoni do

wsppracy

duchownych, ale tylko ok. 15% ulego tej presji. Mona, wic miao mwi, e 85% polskich ksiy i zakonnikw nie zamao si, dajc wiadectwo pewnego heroizmu.49 Odnonie wsppracy duchownych padaj rne liczby. Andrzej Grajewski dokona wstpnego oszacowania, z ktrego wynika, e odsetek ten wynosi od dziesiciu do kilkunastu procent.50 Wedug statystyk agentury UB/SB opublikowanych przez Tadeusza Ruzikowskiego ze szczegowych danych z 1976 r. wynika, e 9,17%

Wynagradzany pienidzmi. Zob. AIPN Lu - 0135/9, Notatka dotyczca pracy z TW za okres od lipca 1971, k. 6. 47 AIPN Lu - 00411/9, Pozyskanie tajnego wsppracownika Suby Bezpieczestwa, k. 35. 48 AIPN Lu - 00411/9, k. 35. 49 O inwigilacji Kocioa katolickiego przez Suby Bezpieczestwa PRL-u Koci w teczkach tragiczna lekcja PRL-u. Rozmowa Gosu Podbeskidzia z Markiem Lasot pracownikiem naukowym IPN. Zobacz: http://www.wadowita.pl/_informacje/index.php?dzial=167, stan na dzie 10 czerwca 2009 r., godz. 05:55. 50 Trudno jednak poda konkretn liczb, bo ilo wsppracownikw zmieniaa si w rnych okresach. Przykadowo w poowie lat 70-tych sytuacja staa si rzeczywicie dramatyczna. W 1976 roku w caej Polsce zarejestrowanych byo ponad dwa tysice duchownych zakonnych i wieckich jako tajni wsppracownicy SB, a w 1977 roku ta liczba si podwoia. Grajewski ocenia to zjawisko jako wielki nabr, ,,wielk brank o niejasnym cigle podou. Jako jeden z motyww nawizywania wsppracy podaje, e prowadzono w tamtym czasie na du skal budownictwo sakralne. Oywione kontakty wadzy pastwowej z duchowiestwem miay take w latach 70-tych posta kontaktw towarzyskich, a zamiast dramatycznych przesucha, SB inicjowaa zwyke spotkanie z ksidzem, na ktrym si dyskutowao na rne tematy. Ksidz pewnie wiedzia, z kim ma do czynienia i myl, e wiadomie o niczym wanym nie rozmawia, ale nie mona te wykluczy, e szczera rozmowa i wsppraca bya cen za, np. przydzia materiaw budowlanych. Nie moe to jednak zmienia oceny takiego zjawiska. http://www.wadowita.pl/_informacje/index.php?dzial=167

46

14

ksiy byo zarejestrowanych w kartotekach SB jako tajni wsppracownicy.51 Jednoczenie statystyki te ukazuj tylko liczb osb, ktre zostay zarejestrowane w sieci informacyjnej, co oczywicie nie oznacza, e wszystkie one byy wartociowymi konfidentami. W skali kraju wikszo ksiy bya jednak negatywnie ustosunkowana wobec komunistycznych wadz. wiadcz o tym statystyki gromadzone przez aparat bezpieczestwa oraz przebieg i wynik rozmw wadz lokalnych z ksimi. Najwiksz liczb stanowili ksia o postawie ,,wahajcej si, ktrzy najczciej tumaczyli si tym, e ,,nie chc zadziera z wadz ludow, bo si jej boj i z wadz kocieln te nie, bo si boj.52 Nie mona zapomnie rwnie o ksiach ,,nieugitych najsilniej

represjonowanych przez aparat bezpieczestwa, ktry niejednokrotnie za swj opr i wierno Kocioowi zapacili yciem. Szacuje si, e w latach 1945 - 1956 w komunistycznych wizieniach przebywao ponad 1000 kapanw (diecezjalnych i zakonnych), czyli ok. 10% oglnej liczby polskich ksiy. Mnoyy si rwnie przypadki tych kapanw, ktrzy za wierno Kocioowi i niezomno w pitnowaniu nieprawoci ustroju ludowej sprawiedliwoci zapacili cen najwysz.53

T. Ruzikowski, Tajni wsppracownicy pionw operacyjnych aparatu bezpieczestwa 1950-1984, ,,Pami i Sprawiedliwo, nr 3: 2003, s. 109-131. Zobacz take: http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&f unc =viewpage&pageid=357, stan na dzie 25 maja 2009 r. 52 Zob. APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1137 (51/VI/619), Dziaalno kleru na terenie wojewdztwa lubelskiego, stycze 1949, s. 28. 53 Grzegorz Kucharczyk, Koci w PRL Koci mczennikw, http://www.piotraipawla.eu/artykuly/ kosciolwprl.htm, stan na dzie 11.05.2010.

51

15

Bibliografia
Baz rdow stanowiy: dokumenty Instytutu Pamici Narodowej - dokumentacja wytworzona na trzech poziomach: centralnym (Departament IV i Biuro ,,C MSW - archiwum), wojewdzkim (Wydzia IV i Wydzia ,,C Komend Wojewdzkich MO) i powiatowym (Referat do Spraw Bezpieczestwa Komend Powiatowych MO); Archiwum Pastwowego w Lublinie - zesp Komitet Wojewdzki PZPR w Lublinie (Referat Organizacji Masowych - Wydzielonych (180j.a; 1,5 mb), Sekretariat i Kancelaria I Sekretarza KW PZPR, Plenum KW PZPR), Archiwum Akt Nowych w Warszawie (opracowane przez innych historykw) zespoy: Ministerstwo Administracji Publicznej. Departament Wyzna (sygn. 959) i Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Komitet Centralny w Warszawie 1948-1990 (sygn. 237/V/166, 237/V/158) oraz Akta Kurii Biskupiej w Lublinie akta osobiste ksiy i rkopisy, kroniki Wyszego Seminarium Duchownego z lat 1944-1989, niepublikowane i nieopracowane jeszcze prace i referaty ksiy oraz ,,Schematismus. Catalogus wcclesiorumet eclesidiecesis Lublinensis z lat 1944-1945 (sygn.0852), ASEP, sygn. 0321,Teczka: ,,Rozmowy z wadzami, Protok z 5 VIII 1949 r.(opracowana przez historyka Janusza Steniaka) oraz kopie nastpujcych dokumentw: listw Episkopatu Polski, deklaracji Episkopatu Polski, komunikatw z konferencji Plenarnych Episkopatu Polski oraz sprawozda z rozmw ksiy w wadzami wieckimi nalecych wczeniej do ks. Franciszka Stopniaka.

APL, KW PZPR, ROM, sygn. 51/VI/4, Protokoy egzekutywy, Prot. Z 5 VIII 1949r.oraz APL, ROM, sygn. 1137 (51/VI/619), Pismo sekretariatu KW PZPR w Lublinie do KC PZPR. APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1137 (51/VI/619), Pismo KP PZPR w Biaej Podlaskiej z dnia 10 VIII 1949r. do KW PZPR w Lublinie. APL, KW PZPR, ROM, sygn.1213 (51/VI/695), k. 98-99. APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1184 (51/VI/666), Analiza dziaalnoci kleru rzymsko katolickiego na terenie powiatu Lubartw z dnia 30.06.1955, k. 121. APL, KW PZPR, ROM, sygn.1213 (51/VI/695), Informacja o dziaalnoci kleru za rok 1954 na terenie pow. Lubartw z dnia 4.03.1955, k. 98. AIPN Lu 046/37 (17/37), Perspektywiczny plan przedsiwzi operacyjnych po zagadnieniu kleru, Zamo 24.11.1960, k. 200. AIPN Lu 0144/13, Ocena sytuacji i rozwoju pracy operacyjnej na odcinku wrogiej i szkodliwej dziaalnoci ze strony kleru oraz aktywu katolickiego, kontrolowanego w ramach teczek na parafi w celu sprecyzowania zada w tym zakresie, Janw Lubelski, 24.10.1973. APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1128 (51/VI/610), Ocena dziaalnoci kurii biskupiej w Lublinie, k. 4. APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1248 (51/VI/730), Wykazy i charakterystyki ksiy, ktrym wymierzono kary za wrog dziaalno i z ktrymi przeprowadzono krtkie rozmowy profilaktyczne w latach 19541955. APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1183 (51/VI/665), Ocena postpowego ruchu katolickiego od wyzwolenia do chwili obecnej, Chem 28.09.1955, k. 1982-1983. AIPN Lu - 00411/9, Pozyskanie tajnego wsppracownika Suby Bezpieczestwa, k. 27.

16

AIPN Lu 0135/9, Raport I z-cy komendant wojewdzkiego MO ds. SB w Lublinie z dnia 27 maja 1972, k. 33. AIPN Lu 0144/10, Pismo naczelnika wydziau IV go KWMO w Lublinie, Bychawa z dnia 22.06.1974, k. 8-9. AIPN Lu 0135/9, Stan pracy z TW Lubartw, Lublin, ukw, Radzy, Tomaszw, Wodawa, 1972, k. 36. AIPN Lu 00227/1887, Teczka pracy agenta pseudonim ,,Bagiski, Komenda Wojewdzka Milicji Obywatelskiej w Lublinie, Wojewdzki Urzd Spraw Wewntrznych w Lublinie, 1948-1956. AIPN Lu 066/2, Ocena pracy Wydziau ,,W SB KWMO w Lublinie za rok 1963 z dnia 13 I 1964, k. 36. AIPN Lu - 0135/9, Notatka dotyczca pracy z TW za okres od lipca 1971, k. 6. AIPN Lu - 00411/9, Pozyskanie tajnego wsppracownika Suby Bezpieczestwa, k. 35. APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1137 (51/VI/619), Dziaalno kleru na terenie wojewdztwa lubelskiego, stycze 1949.

Dudek Antoni, Pastwo i Koci w Polsce 1945-1970, Krakw 1995. Karpiski Jakub, Wykres gorczki. Polska pod rzdami komunistycznymi, Lublin 2001. Kucharczyk Grzegorz, Koci w PRL Koci mczennikw, http://www.piotraipawla.eu/artykuly/ kosciolwprl.htm, stan na dzie 11.05.2010. Musia Filip, Jarosaw Szark, Operacja zniszczy Koci, Krakw 2007. Musia Filip, Dzieje Kocioa w PRL. Czego nie wiemy?,, Orodek Myli Politycznej, 19 wrzenia 2005, http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=357, stan na dzie 25 maja 2009 r. Musia Filip, Podrcznik bezpieki. Teoria pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa w wietle wydawnictw resortowych Ministerstwa Spraw Wewntrznych PRL (1970-1989), Krakw 2007 http://www.omp.org.pl/ index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=541, stan na dzie 8 czerwca 2009 r. Ruzikowski Tadeusz, Tajni wsppracownicy pionw operacyjnych aparatu bezpieczestwa 1950-1984, ,,Pami i Sprawiedliwo, nr 3: 2003. urek Jacek, W obliczu mierci. Zabjstwa osb duchownych w powojennej Polsce (1944-1989), w: ,,Znaki Nowych Czasw nr 18, stycze-kwiecie 2007. O inwigilacji Kocioa katolickiego przez Suby Bezpieczestwa PRL-u Koci w teczkach tragiczna lekcja PRL-u. Rozmowa Gosu Podbeskidzia z Markiem Lasot pracownikiem naukowym IPN. Zobacz: http://www.wadowita.pl/_informacje/index.php?dzial=167, stan na dzie 10 czerwca 2009 r., godz. 05:55. http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&f unc maja 2009 r. =viewpage&pageid=357, stan na dzie 25

17

Karol Siemaszko

Przestpstwo szeptanki (art. 22 m. k.k.) w orzecznictwie Sdu Okrgowego w Krakowie w latach 1946-1950

Po wkroczenie na terytorium Rzeczypospolitej Armii Czerwonej faktyczn wadz na terenach wyzwolonych spod okupacji niemieckiej przejli komunici z Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego na czele. Brak szerokiego zaplecza politycznego i przede wszystkim brak legitymacji komunistycznych rzdw wymaga posuni majcych pozwoli na zastraszenie spoeczestwa i utrwalenie si, zdobytych przez komunistw pozycji. Temu celowi miao suy przede wszystkim prawo karne, ktre przez now wadz byo postrzegane jako istotny element regulacji stosunkw spoecznych czy gospodarczych54. Za pomoc regulacji karnych postanowiono chroni monopol informacyjny pastwa, czy te budowa w spoeczestwie szacunek wobec nowych organw wadzy. Wspomniane wyej cele realizoway przepisy trzech dekretw, dekretu z 30 X 1944 o ochronie Pastwa55, dekretu z 16 XI 1945 r. o przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Pastwa56, oraz dekretu z 13 VI 1946 r. o takim samym jak dekret z 16 XI 1945 r. tytule, a zwyczajowo nazywanym maym kodeksem karnym57. Przedmiotem niniejszego artykuu bdzie analiza praktycznego stosowania art. 22 m.k.k., przepisu, ktry mia ograniczy nie tylko obieg niezalenej od wadz informacji ale take umoliwia pocignicie do odpowiedzialnoci za opowiadanie antyrzdowych artw, czy piewanie taki piosenek. Pierwszym dekretem majcym w pewnym sensie ujarzmi cigle jeszcze nie akceptujce wadzy ludowej spoeczestwo by dekret z 30 X 1944 o ochronie Pastwa. Dekret ten zosta ogoszony 3 XI 1944 r. jednak zgodnie z art. 18 wszed on w ycie od dnia 15 VIII 1944 r58. Wspomniany przepis art. 18 narusza fundamentaln dla demokratycznego pastwa prawnego zasad lex retro non agit. Obejmowa bowiem zakresem swego dziaania rwnie czyny popenione przed jego ogoszeniem.

Piotr Kadoczny, Kilka uwag na temat dekretu z 30 padziernika 1944 r. O ochronie Pastwa, [w:] Prawo karne w okresie stalinizmu, Studia Iuriduca t. 35[red.] G. Rejman, Warszawa 1999, s. 137. 55 Dz. U. z 1944 nr 10 poz. 50. 56 Dz. U. z 1945 r. nr 53 poz. 300. 57 Dz. U. z 1946 r. nr 30 poz. 192. 58 Piotr Kadoczny, op. cit., s. 138.

54

18

Genowefa Rejman podkrela, i wprowadzenie w ycie z moc wsteczn dekretu o ochronie pastwa miao na celu objcie jego przepisami wydarzenia zwizane z trwajcym wwczas Powstaniem Warszawskim59. Wspomniany dekret by niezwykle drakoskim aktem prawnym, kara mierci lub kara wizienia bez ograniczenia grozia za popenienie przestpstw opisanych we wszystkich 11 materialnoprawnych artykuach tego aktu. W doktrynie podkrela si, i tak daleko idca drastyczno sankcji nie moe by do koca tumaczona warunkami wojennymi, gdy dekret ten obowizywa na terenach ju oswobodzonych spod niemieckiej okupacji, a wic co do zasady wolnych od dziaa wojennych, podkrela si i powoywanie si na wojn moe raczej sugerowa wojn domow ni dziaania zwizane z toczc si jeszcze wwczas II wojn wiatow60. Dekret o ochronie Pastwa wprowadza do polskiego prawa karnego dwa wczeniej nie znane mu pojcia, sabotau i gwatownego zamachu. Zarwno art. 5 dotyczcy sabotau jak i art. 3 odnoszcy si do gwatownego zamachu nie definiowa tych poj, uciekajc si jedynie do kazuistycznego wyliczenia zachowa stanowicych gwatowny zamach czy te sabota. Pojcie sabotau byo za to doskonale znane tak ustawodawstwu jak i doktrynie radzieckiej. Kodeks Karny Rosyjskiej Federacyjnej Republiki Radzieckiej zalicza do sabotau dywersj, szkodnictwo i sabota kontrrewolucyjny, popeniajc wszystkie te typy czynw zabronionych sprawca musia dziaa ze specjalnym rodzajem zamiaru, z zamiarem kontrrewolucyjnym61. Kolejn nieznan dotd polskiemu prawu karnemu regulacj bya dyspozycja art. 6 dekretu, groca kar mierci lub nieograniczon kar wizienia osobie, ktra w czasie wojny, bez zezwolenia, wyrabia, przerabia lub posiada aparat radiowy nadawczy lub odbiorczy. Regulacja ta budzia konotacje z podobnym zakazem wprowadzonym przez okupacyjne wadze niemieckie. O ile wydaje si zrozumiae karanie posiadania lub wyrabiania w czasie wojny aparatu nadawczego, to zupenie niezrozumiaym jest sankcjonowanie posiadania radiowych aparatw odbiorczych, jedynym wyjanieniem tego typu regulacji jest pynca ze strony wadzy ludowej ch ochrony monopolu informacyjnego pastwa i uniemoliwienie obywatelom signicia do innych. niezalenych rde informacji. Nie mniej jednak naley podkreli, i sankcja jak bya

59

G. Rejman, Przestpstwa polityczne w Polsce (1944 1956), [w:] Komunistyczne prawo karne Polski Ludowej, [red.] A. Grzekowiak, Lublin 2007, s. 112. 60 Piotr Kadoczny, op. cit., s. 157. 61 Ibidem, s. 149.

19

zagroona realizacja typu czynu zabronionego opisanego w art. 6 dekretu bya drastycznie niewspmierna do wagi czynu i jego szkodliwoci. Dekret z 30 X 1944 zosta uchylony z dniem wejcia w ycie dekretu z 16 XI 1945 r. o przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Pastwa. Dekret ten by znacznie szerszym aktem ni wspominany wyej dekret o ochronie Pastwa, zawiera 42 artykuy, dzieli si na pi rozdziaw. W zasadzie dekret ten pochania postanowienia dekretu z 30 X 1944 r., wprowadzajc take nowe typy czynw zabronionych62. Warto wspomnie, i dekret z 16 XI 1945 r. nie zawiera ju przepisu przewidujcego odpowiedzialno kar za posiadanie, wytwarzanie czy przerabianie bez zezwolenia odbiorczego aparatu radiowego, art. 5 tego dekretu przewidywa kar nieograniczonego wizienia tylko w wypadku posiadania lub wyrabiania bez pozwolenia aparatu nadawczego. Oglnie charakteryzujc wspomniany dekret naley nadmieni, i przewidywa on rwnie w art. 16 odpowiedzialno za tzw. szeptank, czyli za rozpowszechnianie faszywych wiadomoci mogcych wyrzdzi istotn szkod interesom Pastwa. Przepis ten by, jak si wydaje, pewnym nawizaniem do podobnego przepisu art. 11 rozporzdzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 22 XI 1938 r. o ochronie niektrych interesw Pastwa63. Nie mniej jednak midzy tymi dwoma przepisami zachodzia istotna rnica, ot przepis art. 11 rozporzdzenia z 1938 r. zawiera w opisie strony przedmiotowej przestpstwa sformuowanie kto publicznie

rozpowszechnia faszywe wiadomoci mogce wyrzdzi dotkliw szkod interesom Pastwa, za art. 16 dekretu z 16 XI 1945 r. nie zawiera sformuowania publicznie. Wspomniana rnica w opisach strony przedmiotowej przestpstw przewidywanych przez oba wspomniane wyej przepisy sprawiaa, i na podstawie art. 11 rozporzdzenia Prezydenta RP nie mona byo skaza osoby, ktra tak faszyw wiadomo rozpowszechniaa niepublicznie, czyli np. w warunkach towarzyskiej rozmowy w domu, za przepis art. 16 dekretu z 16 XI 1945 r. umoliwia skazanie takiej osoby. Przepis art. 16 zosta w caoci przeniesiony do maego kodeksu karnego. Dekret o przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Pastwa wprowadza take charakterystyczne dla okresu stalinizmu rozwizania natury proceduralnej. W art. 35 przewidywa bowiem, e sprawy dotyczce przestpstw zawartych w rozdziale I dotyczcym przestpstw przeciwko bezpieczestwu
62 63

A. Lityski, O prawie i sdach pocztkw Polski Ludowej, Biaystok 1999, s. 94. Dz. U. z 1938 nr 10 poz. 50.

20

publicznemu nale do waciwoci sdw wojskowych, take wwczas gdy ich sprawcami s osoby cywilne. Pozostae za sprawy dotyczce naruszenia porzdku publicznego i gospodarczych interesw pastwa przekazano do waciwoci sdw okrgowych, orzekajcych w stanowicych nowo w prawie polskim, skadach awniczych64. Dekret rwnie rozszerza uprawnienia prokuratora, przekazujc mu uprawnienia, jakie zgodnie z kodeksem postpowania karnego naleay do sdziego ledczego65. Dekret z 16 XI 1945 r. o przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Pastwa, mimo swojej surowoci, bowiem a w 8 wypadkach przewidywa kar mierci66, zosta niemal natychmiast skrytykowany przez przedstawicieli wadz pastwowych. Rzd Jednoci Narodowej w uchwale przyjtej na posiedzeniu w dniu 13 XII 1945 r. stwierdzi, i wobec kontynuowania przez reakcj jej zbrodniczej dziaalnoci dalsze wykazywanie liberalnego stosunku do niej byoby szkodliwe dla interesw pastwa i caego narodu, a zwaszcza niebezpieczna i grona jest akcja mordw bratobjczych nadal szeroko stosowana przez organizacje reakcyjne. W zwizku z powyszym Rada Ministrw uwaa za konieczne zaostrzenie kar za wszelk dziaalno, podrywajc spokj, porzdek i bezpieczestwo wewntrz kraju, jak te osabiajc Polsk na zewntrz67. Realizacj wspomnianej w uchwale Rady Ministrw polityki zaostrzania sankcji karnych by dekret z 13 VI 1946 r. o przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Pastwa, zwany powszechnie maym kodeksem karnym. Dekret ten wszed w ycie 12 VII 1946 r. i obowizywa a do 31 grudnia 1969 czyli do wydania nowego kodeksu karnego68. By on aktem prawnym do obszernym, zawiera bowiem 72 artykuy podzielone na siedem rozdziaw, z czego trzy pierwsze miay charakter materialnoprawny. May kodeks karny by aktem niezwykle restrykcyjnym, w trzynastu wypadkach przewidywa kar mierci69. Rozdzia I maego kodeksu karnego zawiera gwnie przepisy przeniesione z dekretu o ochronie pastwa z 30 X 1944 r., a take takie typy czynw zabronionych jak szpiegostwo i przestpstwa mu pokrewne, art. 11 przewidywa kar od 3 lat
A. Machnikowska, Wymiar sprawiedliwoci w Polsce w latach 1944 1950, Gdask 2008, s. 280. Ibidem, s. 280. 66 A. Lityski, op. cit., s. 97. 67 M. Siewierski, May kodeks karny. Komentarz i orzecznictwo, wyd. II, d 1949, s. 10. 68 A. Lityski, Podstawy prawa terroru. O niektrych zmianach w prawie karnym pierwszej dekady Polski Ludowej, [w:] Z dziejw sdw i prawa, [red.] A. Lityski, Katowice 1992, s. 120. 69 A. Lityski, op. cit., s. 104.
65 64

21

pozbawienia wolnoci za publiczne nawoywanie do czynw skierowanych przeciwko jednoci sojuszniczej Polski z pastwem sprzymierzonym czyli de facto z ZSRR. Art. 18 przewidywa obowizek denuncjacji co do niektrych, wymienionych w tym przepisie przestpstw. Rozdzia II nosi taki sam tytu jak rozdzia XXV k.k. z 1932 r., ktry w tym zakresie utrzyma moc obowizujc, jednak dekret rozszerzy penalizacj i zwikszy ustawowe zagroenie70. Rozdzia III dekretu mia na celu przede wszystkim regulacj obrotu gospodarczego, wobec likwidacji ostatnich przejaww wolnego rynku, cho zawiera take przepisy penalizujce czyny stanowice istotne naruszenie interesw pastwa jak np. tzw. szaber czyli wywz mienia z ziem zachodnich71. Istotnym z punktu widzenia relacji maego kodeksu karnego do kodeksu karnego z 1932 r. by art. 68 dekretu z 13 VI 1946 r., stwierdza on, i na czas obowizywania maego kodeksu karnego zawiesza si moc obowizujc przepisw kodeksu karnego z 1932 r., w zakresie unormowanym w dekrecie z 13 VI 1946 r. Przepis ten co znamienne nie wylicza enumeratywnie przepisw, ktrych obowizywanie zostao zawieszone, a jedynie stosowa bardzo oglne okrelenie, zapewne w celu jak najdalej idcego ograniczenia mocy obowizujcej przepisw kodeksu karnego z 1932 r.72. Koczc krtk i ogln charakteryzacj maego kodeksu karnego naley doda, i przepisy proceduralne zostay przeniesione wprost z pierwszej wersji dekretu o przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w okresie odbudowy pastwa z 16 XI 1945 r. Nadal sprawy o przestpstwa z rozdziau I dekretu, czyli dotyczce bezpieczestwa pastwa naleay do waciwoci sdw wojskowych, stan ten utrzyma si do 1955 r. gdy to ustawa o przekazaniu sdom powszechnym dotychczasowej waciwoci sdw wojskowych w sprawach karnych osb cywilnych,

funkcjonariuszw organw bezpieczestwa publicznego, Milicji Obywatelskiej i Suby Wiziennej nie przekaza spraw z rozdziau I maego kodeksu karnego do waciwoci sdw powszechnych, z wyjtkiem przestpstw zwizanych z szpiegostwem73. Przechodzc ju bezporednio do analizy znajdujcego si w rozdziale II maego kodeksu karnego art. 22 wprowadzajcego odpowiedzialno za tzw. przestpstwo szeptanki warto przytoczy pene brzmienie tego przepisu, stwierdza on kto rozpowszechnia faszywe wiadomoci, mogce wyrzdzi istotn szkod interesom Pastwa Polskiego, bd obniy powag jego naczelnych organw podlega karze
70 71

A. Lityski, op., cit., s. 122. Ibidem, s. 122. 72 A. Machnikowska, op. cit., s. 284. 73 Dz.U. r. 1955 nr 15 poz. 83.

22

wizienia do lat 5 lub aresztu. Przepis ten dosownie powtarza brzmienie art. 16 dekretu z 16 XI 1945 r. i podobnie jak pierwsza wersja dekretu o przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Pastwa take i may kodeks karny nie wymaga aby rozpowszechniania dokonywao si publicznie. Z dotychczasowej analizy repertoriw Sdu Okrgowego w Krakowie wynika i w latach 1946 1950 co najmniej 301 osb odpowiadao za popenienie przestpstw skodyfikowanych w maym kodeksie karnym, w tym co najmniej 58 osb odpowiadao z bdcego przedmiotem wnikliwszej analizy art. 22. Na podstawie przeprowadzanych bada w Archiwum Pastwowym w Krakowie mona wysnu wniosek, i wikszo osb odpowiadajcych przed SO w Krakowie za popenienie przestpstwa szeptanki miao pochodzenie chopskie lub robotnicze. Zazwyczaj byli to ludzie sabo wyksztaceni, ktrzy ukoczyli 3-4 klasy szkoy powszechnej, czasem zdarzay si osoby z penym wyksztaceniem w zakresie szkoy powszechnej lub nawet z ukoczonym gimnazjum albo z wyksztaceniem rednim. Do rzadkoci naleay osoby bdce analfabetami jak rwnie osoby legitymujce si wyksztaceniem wyszym. Prowadzone badania wskazuj rwnie na fakt, i spora liczba tego typu czynw zabronionych bya popeniona przez osoby znajdujce si pod wpywem alkoholu. Czyn zabroniony z art. 22 m.k.k. mg by popeniony tylko umylnie, jednak nie byo konieczne, by sprawca dziaa z zamiarem bezporednim, wystarczyo i obejmowa swoje dziaanie tylko zamiarem ewentualnym czyli by przewidywa moliwo popenienia przestpstwa i godzi si na nie74. W doktrynie podkrelano, i nie jest konieczne aby szkoda spowodowana rozpowszechnianiem faszywych wiadomoci powstaa w rzeczywistoci, wystarczyo aby jej wystpienie byo potencjalnie moliwe, nie mniej powinna ona by istotna oraz realna75. Na orzecznictwo Sdu Okrgowego w Krakowie w zakresie art. 22 m.k.k. oddziaywao, co naturalne orzecznictwo Sdu Najwyszego w tym zakresie. Sd ten wielokrotnie wypowiada si w interesujcym nas przedmiocie, bardzo czsto wskazujc waciw, jego zdaniem, ciek interpretacji przepisu art. 22 m.k.k. Sd Najwyszy w wyroku z 3 VI 1949 r. Kr K 75649 stwierdzi, i do bytu przestpstwa z art. 22 m.k.k. nie jest wymagane aby przestpcza wypowied bya uczyniona
Orzecznictwo Sdu Najwyszego z zakresu materialnego prawa karnego (1945 1957), [red.] S. liwiski, Warszawa 1958, s. 800. 75 M. Siewierski, op. cit., s. 70.
74

23

publicznie.76 W innym z kolei orzeczeniu Sd ten podkrela, i celem przepisu art. 22 jest zwalczanie i karna reakcja na szeptan propagand77. Podobny pogld reprezentowali rwnie przedstawiciele doktryny prawa karnego78. Szczeglnie istotna, take z perspektywy orzecznictwa Sdu Okrgowego w Krakowie bya przyjmowana przez Sd Najwyszy definicja faszywej wiadomoci, ktr Sd ten rozumia jako informacj o zdarzeniach nie tylko przeszych i teraniejszych, ale take i przyszych79. Wiadomociami w rozumieniu Sdu Najwyszego byy rwnie opinie czy uwagi nie bdce w ogle wiadomociami sensu stricto80. Znami rozpowszechniania byo za rozumiane jako spowodowanie, i faszywa wiadomo staa si znana szerszemu gronu osb, nie byo wic koniecznoci posugiwania si rodkami masowego przekazu, czy nawet publicznego ogoszenia, owej faszywej wiadomoci81. Podobne stanowisko zaj Sd Najwyszy w wyroku z 27 V 1949 r. To K 190/49, stwierdzajc, i dla zaistnienia wymienionego w art. 22 m.k.k. rozpowszechniania nieprawdziwych wiadomoci nie jest potrzebna adna szczeglna forma rozpowszechniania takich wiadomoci, natomiast istotna jest ch sprawcy przekazania takich wiadomoci innej osobie z zamiarem bezporednim bd ewentualnym, e wiadomoci te bd dalej powtarzane82. W innym z kolei wyroku Sd Najwyszy uzna, i rozpowszechnianiem jest ju przekazanie osobie X faszywej wiadomoci w obecnoci jej wspmaonka83. Dobrym przykadem na podobne rozumienie pojcia wiadomoci przez Sd Okrgowy w Krakowie jest wyrok z 23 XI 1950 r. w sprawie S.K., ktra zostaa oskarona o to, e w dniu 9 VIII 1950 r. bdc w stanie nietrzewoci miaa powiedzie do kelnera w restauracji niedugo waszego, komunici w Korei jeszcze 2 tygodnie, szlag trafi was i bolszewikw w Korei84. W uzasadnieniu wyroku Sd uzna, i Wprawdzie zachodzi wtpliwo, czy logicznie biorc, wiadomo o zdarzeniach przyszych i niepewnych /za 2 tygodnie szlag trafi itd./ moe by prawdziwa lub faszywa, skoro o prawdzie lub faszu mona mwi tylko w odniesieniu do zdarze przeszych lub teraniejszych, czy za tym zrealizowany zosta ustawowy stan faktyczny z art. 22 dekretu z dnia 13. 06. 1946 r.; jednak w czasie popenienia czynu nic nie
76 77

Orzecznictwo Sdu Najwyszego, s. 801. Ibidem, s. 800. 78 M. Siewierski, op. cit., s. 70. 79 Orzecznictwo Sdu Najwyszego..., s. 801. 80 Zdzisaw Ziemba, Prawo przeciwko spoeczestwu, Warszawa 1997, s. 237 238. 81 Ibidem, s. 238. 82 Orzecznictwo Sdu Najwyszego..., s. 800. 83 Ibidem, s. 801. 84 Archiwum Pastwowe w Krakowie sygn. akt 29/1989/6130.

24

wskazywao na to, by rzekoma klska miaa by blisk, czego najlepszym dowodem jest, e po 3 miesicach od popenienia czynu wojska ludowe w Korei prowadz w dalszym cigu bohatersk walk przeciw agresji amerykaskiej i dobra sprawa musi w kocu zwyciy85. Rwnie zwizki midzy Polsk Ludow a Zwizkiem Radzieckim i obowizkowe dobrossiedzkie stosunki wpyway na orzecznictwo Sdu Okrgowego w Krakowie. W sprawie W.W. oskaronego o wypowiedzenie w gospodzie w Jaworznie sw, i Polska nie powinna pozwala sobie eby Zwizek Radziecki miesza si w nasze rzdy, oraz e w Rosji z Kociow porobili szkoy i magazyny86 Sd uzna jako okoliczno obciajc du spoeczn szkodliwo czynu, gdy rozpowszechnianie faszywych wiadomoci o Zwizku Radzieckim z ktrym cz nas jaknajlepsze stosunki ssiedzkie mogo wyrzdzi Polsce wielk szkod87. Istotne dla skadu orzekajcego w sprawach z maego kodeksu karnego byo rwnie ustosunkowanie podsdnych do nowego ustroju. Sd podkreli w wyroku z 29 VIII 1950 r. szczeglnie niechtne a nawet wrogie ustosunkowanie si oskaronego do rzeczywistoci spoeczno politycznej w wczesnej Polsce i wymierzy oskaronemu A.J. kar 10 miesicy wizienia oraz grzywn w wysokoci 2000 z z stwierdzenie, i w czasie pochodu 1 majowego w Alwernii stao czterech zodziei88. Take w sprawie T.L. oskaronego o publiczne stwierdzenie, e w dzisiejszym ustroju yje si w niewoli i e wojna, ktra wybuchnie przyniesie obywatelom wolno sd bada, czy oskarony jest przychylnie ustosunkowany do nowego ustroju, w kocu opar wyrok na zeznaniach jednego ze wiadkw, gdy jak stwierdzi wiadek ten, ktrego zeznania s bezwzgldnie wiarygodne, poda z caym poczuciem odpowiedzialnoci czonka PZPR, e wyklucza by osk. L. mg wystpowa wrogo przeciwko obecnemu ustrojowi89. W konsekwencji Sd uzna T.L. za niewinnego, stwierdzajc, i jako Badacz Pisma witego jest nieszkodliwym maniakiem religijnym90. Mimo funkcjonowania w do trudnych czasach stalinizmu Sd Okrgowy potrafi orzeka niezalenie od tez stawianych przez funkcjonariuszy Urzdu Bezpieczestwa. Przykadem takiego niezalenego orzekania jest sprawa S.M. i J.K.,

85 86

sygn. akt 29/1989/6130. sygn. akt 29/1989/5768. 87 sygn. akt 29/1989/5768. 88 sygn. akt. 29/1989/6013. 89 sygn. akt 29/1989/6129. 90 sygn. akt. 29/1989/6129.

25

oskaronych o rozpowszechniania na terenie powiatu mylenickiego wiadomoci dotyczcych rzekomej potyczki wojsk angielskich i radzieckich w Berlinie, co miao zwiastowa zbliajc si wojn91. Dla ukazania caego ta sprawy trzeba wspomnie i obaj oskareni byli zwizani z ruchem niepodlegociowym, J.K. by onierzem Legionw Polskich, uczestnikiem wojny 1920 r., za w latach II wojny wiatowej by podoficerem Armii Krajowej, za S.M. by w czasie wojny cznikiem Armii Krajowej. ledztwo w opisywanej sprawie byo prowadzone przez Powiatowy Urzd Bezpieczestwa Publicznego w Mylenicach, na rozprawie oskareni zeznali odmiennie ni w postpowaniu przygotowawczym, gdy jak stwierdzili byli zmuszeni do podpisania protokow biciem. Sd Okrgowy w uzasadnieniu uniewinniajcego obu oskaronych wyroku z 7 II 1950 r. stwierdzi, i chocia oskareni w toku ledztwa w toku trzeciego z kolei przesuchania i przyznali si do winy, to jednak skoro nastpnie na rozprawie to przyznanie odwoali naley przeto przyj, e w wietle caoksztatu przytoczonych okolicznoci musi ono uchodzi za wtpliwe i maowartociowe jako nie poparte adnymi dowodami, zwaszcza e oskareni twierdz e to przyznanie si zostao od nich wymuszone92. W opinii wczesnego wymiaru sprawiedliwoci niebezpieczne dla Pastwa byy rwnie prowadzone w pocigu rozmowy dotyczce rzekomych cudw. B.K. zostaa oskarona o popenienie przestpstwa z art.22 maego kodeksu karnego, gdy w pocigu na trasie Jelenia Gra Krakw opowiadaa nieznanym jej osobom o cudzie w Jeleniej Grze, gdzie jej matka i siostra miay widzie jak obraz Matki Boskiej w tamtejszym kociele przewraca oczami. W uzasadnieniu aktu oskarenia stwierdzono, i Rozgaszanie wiadomoci o cudzie, ktry nie zosta stwierdzony przez czynniki kocielne, zwaszcza w pocigu, mogo doprowadzi do znaczniejszego

rozpowszechnienia si tyche faszywych wiadomoci, co z kolei mogo pocign za sob oderwanie od warsztatw pracy naiwnych, chccych rzekomy cud oglda na wasne oczy, wzgldnie znale si w cudownym miejscu93. Sd Okrgowy w

wyroku z 10 VII 1950 r. uzna B.K. winn zarzucanego jej czynu z art. 22 maego kodeksu karnego i skaza na kar 4 miesicy aresztu, w uzasadnieniu stwierdzajc, i wobec sensacyjnoci tych wiadomoci wpyw ich na suchaczy mg by znaczny i

91 92

sygn. akt 29/1989/6268. sygn. akt 29/1989/6268. 93 sygn. akt 29/1989/5969.

26

mg wyrzdzi istotn szkod interesom Pastwa Polskiego, czyn oskaronej wyczerpuje zatem znamiona z art. 22 m.k.k.94. Istotne nie tylko dla wymiaru kary ale i dla oceny winy lub niewinnoci sprawcy byo take jego pochodzenie spoeczne. Sd Najwyszy w wyroku z 12 XI 1951 r. I K 206/51 stwierdzi, i przy rozwaeniu przestpstw z art. 22 m.k.k. naley mie zawsze na uwadze caoksztat cech osobowoci sprawcy, a w szczeglnoci jego pochodzenie spoeczne i stosunek do obecnej rzeczywistoci w Polsce Ludowej. Nie kada bowiem uwaga krytyczna (nawet obiektywnie chybiona) stanowi faszyw wiadomo, mogc wyrzdzi istotn szkod interesom Pastwa Polskiego, o jakiej mowa w wymienionym przepisie prawa. Uwaga taka w ustach wroga klasowego pragncego w ten sposb dziaa demobilizujco na otoczenie, niewtpliwie moe wypenia dyspozycj art. 22 m.k.k. Ta sama jednak uwaga wygoszona przez obywatela pozytywnie

ustosunkowanego do ustroju Polski Ludowej, moe by uznana za wyraz bdnego przekonania, zasugujcy wycznie na sprostowanie lub wyjanienie bd w drodze dyskusji, bd w drodze subowej czy partyjnej95. Podobn drog, jak ta wytyczona w przytoczonym wyej orzeczeniu Sdu Najwyszego, poda Sd Okrgowy w Krakowie. W sprawie M.K., ktry zosta oskarony o wypowiedzenie sw, i Marszalek Rokossowski uciek z Polski oraz, e tow. Stalin i Hitler to jest jedne i te samo96. Sd uzna co prawda oskaronego za winnego popenienia czynu z art. 22 m.k.k. ale wymierzy mu stosunkowo agodn kar czn 6 miesicy wizienia, stanowisko swoje uzasadniajc faktem, i osk. M. K. pochodzi z rodziny robotniczej, ksztaci si nie mg gdy ustrj kapitalistyczny w ktrym si urodzi z gry przeznaczy go na maszyn robocz i z tego wzgldu uleg on tak atwo wrogiej propagandzie97. Podobnie orzek Sd w sprawie S.M. oskaronego o to, e komentuj audycj radiow dotyczc pooenia robotnikw przed i po 1939 r. powiedzia w radiu nie mwi prawdy tylko okamuj nard. mwi take, e tak dalej nie bdzie, e si musi zmieni bo si zanosi na wojn, ktra moe w tym roku wybuchn oraz jeli rzd Polski Ludowej dalej bdzie tak postpowa z robotnikami to jak wybuchnie wojna to robotnik by nie by za Rzdem bo ju si najad dobrami. oraz gdyby Rzd da robotnikom to co im si naley to by robotnik wtedy

94 95

sygn. akt 29/1989/5969. Orzecznictwo Sdu Najwyszego..., s. 805 96 sygn. akt 29/1989/6143. 97 sygn. akt 29/1989/6143.

27

mg by za Rzdem98. Sd Okrgowy uniewinni S.M. stwierdzajc w uzasadnieniu wyroku z 21 X 1950 r., i Podkreli wreszcie naley, e zarzucane osk. aktem oskarenia nastawienie i uwarunkowanie nim wypowiedzi pozostaj w jaskrawej sprzecznoci z moraln sylwetk oskaronego, przodownika pracy, wyrnionego w maju br., w wic wanie w miesicu rzekomego popenienia przestpstwa, za wykonanie 138 % normy. Z tych powodw naleao oskaronego w caoci od oskarenia uniewinni99. Kolejnym dowodem na nierwne traktowanie podsdnych i sugerowanie si przy wymiarze kary pochodzeniem spoecznym oskaronego i jego stosunkiem do wadzy ludowej jest wyrok w sprawie J.K., ktry zosta oskarony o popenienie czynu zabronionego opisanego w dyspozycji art. 22 m.k.k. poprzez stwierdzenie, i Stalin skurwysyn, komunista ograbi Polsk oraz, e Polska powinna by od morza do morza, e zabrali nam p Polski na Ukrainie a take (...) trudno ja inaczej mwi nie mog bo serce mnie boli jak widz jak pachoy Rosji Sowieckiej zabieraj chopom ziemi wcigajc ich do kochozw sowieckich w ktrych bdzie ndza, gd i ubstwo oraz widz jak pachoy stoj z pak w kopalni czy w fabryce bijc ich, gdy nie chce robi i robotnik musi robi za marne grosze za ktre nic nie moe kupi i z tego powodu yj w ndzy i w biedzie nie majc kawaka chleba, a jeeli by kto powiedzia le na ustrj Polski Ludowej oraz ta ndz wrd robotnikw i chopw to konfidenci wsadzaj ich do wizienia, zncajc si nad nimi w rozmaitszy sposb100. Sd uzna J.K. winnym zarzucanego mu czynu jednak w wyroku z 14 XII 1950 r. skaza go na bardzo agodn kar 8 tygodni aresztu, co uzasadni midzy innymi stwierdzeniem, e przy wymiarze kary Sd uwzgldni wszystkie okolicznoci przewidziane w art. 54 k.k., zwracajc szczegln uwag na dotychczasow niekaralno oskaronego, jego wiek, zaniedbane wychowanie w sensie uwiadomienia i wyrobienia politycznego i spoecznego, jego chopskie pochodzenie i fakt, e jest z zawodu robotnikiem fizycznym w Hucie Bankowej w ktrej pracuje bez przerwy od lipca 1945 r. wywizujc si dobrze ze swych obowizkw i bdc pracownikiem sumiennym i zdyscyplinowanym101. Niewtpliwie w wikszoci uzasadnie wyrokw przewija si polityczny kontekst czasw, widoczna jest czasem nierwno w traktowaniu podsdnych, na
98 99

sygn. akt 29/1989/6337. sygn. akt 29/1989/6337 100 sygn. akt 29/1989/6359 101 sygn. akt 29/1989/6359

28

wzgldniejsze traktowanie mogy liczy osoby ktrych stosunek do nowego ustroju by pozytywny. Nie mniej jednak, jak wykazano Sd Okrgowy w Krakowie nie zawsze orzeka po myli komunistycznych wadz, jak to miao miejsce w przytoczonej wyej sprawie J.K. i S.M. oskaronych przez PUBP w Mylenicach o popenienie przestpstwa z art. 22 m.k.k., a ktrzy to zostali przez Sd uniewinnieni. Warto zaznaczy, i Sd ten orzeka stosunkowo agodne kary, w dotychczas zbadanych aktach spraw z art. 22 m.k.k. nie pojawi si jeszcze przypadek orzeczenia kary w granicach maksymalnego ustawowego zagroenia czyli 5 lat pozbawienia wolnoci, czsto za orzekane byy kary aresztu, czy kary wizienia do roku, najsurowsz kar jak orzeczono w dotychczas zbadanych sprawach bya kara 3 lat wizienia orzeczona w sprawie J.C., ktry dodatkowo zosta skazany na utrat praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na 3 lata. Warto doda, i do liczne byy uniewinnienia oskaronych. Na 44 przebadane przeze mnie dotychczas sprawy z art. 22 m.k.k. rozpoznawane przez Sd Okrgowy w Krakowie zapady 23 wyroki uniewinniajce w I instancji. Rwnie ciekawie rysuje si kwestia rodkw odwoawczych wnoszonych od wyrokw Sadu Okrgowego w sprawach z maego kodeksu karnego, oglnie najpierw kasacji, a pniej rewizji we wspomnianej wyej grupie spraw byo 14, w tym w 10 przypadkach rodek odwoawczy zosta wniesiony przez oskaronego, za w 4 przypadkach rodek odwoawczy wnis prokurator. Wrd wspomnianych 14 spraw, w ktrych wniesiono rodek odwoawczy 1 przypadek stanowia rewizja wniesiona zarwno przez prokuratora jak i przez oskaronego oraz 1 przypadek stanowia rewizja wniesiona przez oskaronego jednake cofnita przeze jeszcze przed jej rozpoznaniem przez Sd Apelacyjny w Krakowie. Wszystkie te przytoczone wyej okolicznoci, a wic stosunkowa agodno orzekanych przez Sd Okrgowy w Krakowie kar, spora liczba uniewinnie, a take niski poziom wyksztacenia podsdnych, ktrzy wywodzili si przede wszystkim z klasy pracujcej, robotnikw i chopw pozwala na stwierdzenie, i sdownictwo powszechne nie stanowio silnego elementu represji, za gwny ciar represji spoczywa w rkach cakowicie opanowanych przez komunistw Wojskowych Sdw Rejonowych, ktre orzekay w sprawach zwizanych z bezpieczestwem pastwa i do powszechnie feroway wyrokami mierci.

29

Bibliografia
Orzecznictwo Sdu Najwyszego liwiski, Warszawa 1958. Dz. U. z 1944 nr 10 poz. 50. Dz. U. z 1945 r. nr 53 poz. 300. Dz. U. z 1946 r. nr 30 poz. 192. Dz.U. r. 1955 nr 15 poz. 83. Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/6130. Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/5768. Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt. 29/1989/6013. Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/6129. Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/6268. Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/5969. Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/6143. Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/6337. Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/6359. z zakresu materialnego prawa karnego (1945 1957), [red.] S.

Kadoczny P., Kilka uwag na temat dekretu z 30 padziernika 1944 r. O ochronie Pastwa, [w:] Prawo karne w okresie stalinizmu, Studia Iuriduca t. 35[red.] G. Rejman, Warszawa 1999. Lityski A., O prawie i sdach pocztkw Polski Ludowej, Biaystok 1999. Lityski A., Podstawy prawa terroru. O niektrych zmianach w prawie karnym pierwszej dekady Polski Ludowej, [w:] Z dziejw sdw i prawa, [red.] A. Lityski, Katowice 1992. Machnikowska A., Wymiar sprawiedliwoci w Polsce w latach 1944 1950, Gdask 2008. Siewierski M., May kodeks karny. Komentarz i orzecznictwo, wyd. II, d 1949. Rejman G., Przestpstwa polityczne w Polsce (1944 1956), [w:] Komunistyczne prawo karne Polski Ludowej, [red.] A. Grzekowiak, Lublin 2007. Ziemba Z., Prawo przeciwko spoeczestwu, Warszawa 1997.

30

Kamil Glinka

ycie codzienne obywatela PRL-u. Casus Wadysawa Bartoszewskiego

Zarwno sama posta, jak i dokonania Wadysawa Bartoszewskiego stanowi przedmiot zainteresowa szeregu badaczy podejmujcych zagadnienia zwizane z, szeroko rozumian, histori PRL-u. Prawidowo ta znajduje rwnie potwierdzenie w przypadku analiz ogniskujcych wok polityczno-spoecznych aspektw

funkcjonowania tzw. Polski Ludowej. Nie mniej jednak, yciorys Bartoszewskiego moe pozostawa punktem odniesienia dla syntetycznego zarysowania peerelowskich realiw dnia codziennego. Abstrahujc od ocen dokonywanych po roku 1989, w decydujcej mierze, na kanwie zaangaowania politycznego102, uzasadnionym wydaje si by przywoanie wydarze, bdcych jego udziaem w czasie zimnowojennego podziau globu. Wydarze, cho niejednokrotnie determinujcych postrzeganie Bartoszewskiego jako polityka i dyplomat, to pozwalajcych na ukazanie, szerzej nieznanego, codziennego aspektu podejmowanej przez niego aktywnoci.

Zamierzeniem autora pozostaje zaakcentowanie w szczeglnoci tych okresw ycia Bartoszewskiego, na ktre przypaday decyzje dotyczce jego zatrzymania,

aresztowania czy te osadzenia w wizieniu. Ze wzgldu na okrelone nachylenie metodologiczne artykuu, istotnym zabiegiem pozostaje jednak odwoanie si, w ograniczonym zakresie, do spoecznopolitycznych realiw okresu II Rzeczpospolitej. Tym samym, urodzony w 1922 roku w rodzinie urzdniczej Bartoszewski wychowywany by w duchu wartoci patriotycznych103. Solidne wyksztacenie odebra w Warszawie, w 1939 roku zda matur104. Jego plany zwizane, z jednej strony, z podjciem studiw105, a z drugiej, wyborem drogi zawodowej106, udaremni wybuch II wojny wiatowej. Nie mniej jednak, zdecydowa si na uczestnictwo w tajnych kompletach w zakresie filologii polskiej. Jeli bra pod uwag aktywno podejmowan przez Bartoszewskiego po roku 1945107, uzasadnionym wydaje si by wskazanie na decydujce znaczenie trzech
102

Zob.: K. Glinka, Midzy polityk a geopolityk. Wadysawa Bartoszewskiego uwagi na temat miejsca i roli Polski w Europie po roku 1989, Przegld Geopolityczny, 2010, t. 2., s. 175-188. 103 J. Bijak, Bartoszewski i donosiciele, Polityka, 1996, nr 50, s. 13. 104 M. Komar, Wadysaw Bartoszewski. Wywiad rzeka, Warszawa 2006, s. 17-27. 105 W. Bartoszewski, Na drodze do niepodlegoci, Pary 1987, s. 9. 106 W. Bartoszewski, Kim chc zosta i dlaczego?, Moje Pisemko, nr 26 z 30.06.1934 r., s. 1. 107 www.ipn.gov.pl, Nagroda Kustosza Pamici Narodowej 2004. Wadysaw Bartoszewski (20.04.2010)

31

wydarze. Tym samym, obok faktu uwizienia w obozie koncentracyjnym AuschwitzBirkenau, przypadajcego na okres od wrzenia 1940 do kwietnia 1941 roku108, istotny wpyw na wybory podejmowane przez Bartoszewskiego w okresie Polski Ludowej wywaro zaangaowanie w walk z okupantem w ramach struktur Armii Krajowej109 oraz dziaalno110 z ramienia Rady Pomocy ydom egoty111. Szczegln rol112 odegrao uczestnictwo Powstaniu Warszawskim113. Zakoczenie II wojny wiatowej przynioso zasadnicz przebudow porzdku politycznego, gospodarczego i spoecznego Polski. Tym samym, niejako na nowo definiowao, szeroko rozumian, aktywno podejmowan przez szereg rodakw, w tym Bartoszewskiego. Pierwsze powojenne wybory bdce jego udziaem,

zaowocoway podjciem pracy w redakcji Gazety Ludowej, bdcej organem prasowym mikoajczykowskiego PSL-u114. W okresie poprzedzajcym objcie tej posady, sytuacja materialna Bartoszewskiego, podobnie jak miao to miejsce w przypadku szerokiego grona Polakw115, bya trudna. Rozkad mechanizmw produkcji spowodowa powszechny niedobr artykuw pierwszej potrzeby. To z kolei przynioso utrzymanie tzw. systemu kartkowego. Cieniem na tworzonym aparacie wadzy kad si stan zdrowotny przewaajcej czci spoeczestwa. Zwaszcza, w obliczu ogromnych problemw mieszkaniowych odnotowywanych, m. in. w zamieszkiwanej przez Bartoszewskiego, Warszawie. Zaangaowanie w dziaalno PSL-u przynioso popraw sytuacji materialnobytowej byego winia obozu Auchwitz-Birkenau. Byo to o tyle istotne, e przedwojenne mieszkanie Bartoszewskiego zostao doszcztnie spalone w czasie Powstania Warszawskiego116. Jako czonek PSL-u, Bartoszewski mg korzysta z partyjnej, stosunkowo dobrze zaopatrywanej, stowki. Co wicej, otrzyma lokum, do ktrego, decyzj wadz ludowcw, odwoono go samochodem. Nie mniej jednak,

108 109

Zob.: W. Bartoszewski, Dowiadczenia lat wojny 1939-1945, Krakw 2009. M. Turski, Nie bj si, pomagaj ludziom, Polityka, 2002, nr 47, s. 70-71. 110 Zob.: www.kprm.gov.pl, Wystpienie Sekretarza Stanu Wadysawa Bartoszewskiego podczas Globalnego Forum na Rzecz Zwalczania Antysemityzmu. Panel V: Rewizjonizm historyczny, zaprzeczenie Holocaustowi i nowy antysemityzm, Jerozolima 17.12.2009 r. (20.04.2010) 111 W. Bartoszewski, egota zapomniana karta z dziejw podziemia, Tygodnik Powszechny, nr 18 z 1.05.1960 r., s. 4-5. 112 W. Bartoszewski, Powstanie Warszawskie, Tygodnik Powszechny, nr 31 z 2.08.1964 r., s. 1. 113 W. Bartoszewski, Rocznice Wrzenia w okupowanej Warszawie, Tygodnik Powszechny, nr 40 z 5.10.1958 r., s. 3-4. 114 Z. Augustyski, W. Bartoszewski, Dziennikarstwo i polityka, Krakw 2009, s. 7. 115 W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2004, Warszawa 2005, s. 174. 116 M. Komar, op. cit., s. 134.

32

pierwsze wynagrodzenie, wypacone w marcu 1946 roku, przeznaczy na zakup ubrania, podstawowych rodkw czystoci oraz ksiek117. Zaangaowanie Bartoszewskiego, zarwno, z okresu wojny, jak i

przypadajce na czas po roku 1945, przynioso szereg negatywnych konsekwencji. Ju w listopadzie 1946 roku, jako szef propagandy przedwyborczej PSL na terenie Warszawy, zosta on aresztowany. Przetrzymywany w piwnicach gmachu Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego, dopiero w styczniu roku nastpnego zosta poddany pierwszym przesuchaniom118. Na og organizowano je w pnych godzinach wieczornych oraz nocnych. Sprowadzay si do udzielania odpowiedzi na seri pyta oraz wielokrotnego spisywania yciorysu. W czerwcu 1947 roku, cigle bez wyroku sdowego, Bartoszewski zosta przeniesiony do celi zbiorowej pozbawionej wza sanitarnego. W niewielkim pomieszczeniu stoczono okoo stu aresztantw. Nie zapewniono im ek119. W kwietniu 1948 roku, zupenie nieoczekiwanie, wrczono mu, bez formalnego zakoczenia prac sdowych oraz bez wskazania przyczyn osadzenia w areszcie, tzw. kart zwolnienia winia ledczego. W obliczu sfaszowanych wyborw do Sejmu Ustawodawczego oraz postpujcej dezintegracji struktur PSL120, Bartoszewski zosta zatrudniony w pionie informacyjnym Centralnego Zakadu Przemysu Drzewnego. Nie mniej jednak odmwi podjcia wsppracy z Urzdem Bezpieczestwa, co w prostej linii skutkowao zwolnieniem. Tym samym, pomimo szeregu prb podjcia zatrudnienia nie mg liczy na etat, co wpisywao si w oglne ramy polityki prowadzonej przez wczesny aparat wadzy. Utrzymywa si zatem z drobnych zlece redakcyjnych na rzecz Pastwowego Instytutu Wydawniczego121. W grudniu 1949 roku, niespodziewanie, zosta ponownie osadzony w areszcie Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego pod zarzutem szpiegostwa. Dopiero w kwietniu 1952 roku doszo do waciwego procesu sdowego. W wyniku trwajcej nie duej ni godzin rozprawy, przeprowadzonej w wietlicy wiziennej, zadecydowano o uznaniu winy. Wyrok, bez udziau wiadkw i rodziny, odczytano w maju w siedzibie Wojskowego Sdu Rejonowego w Warszawie. Kara za wynosia osiem lat wizienia.

117 118

Ibidem, s. 153-154. Ibidem, s. 156. 119 Ibidem, s. 161-162. 120 M. Kallas, A. Lityski, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000, s. 67-74. 121 M. Komar, op. cit., s. 166-167.

33

Pomimo licznych odwoa, sd nie zdecydowa o zmianie wyroku122. Zwaszcza, e nie przedstawiono, zarwno kraju, na rzecz ktrego Bartoszewski miaby podejmowa dziaania wywiadowcze, jak i zakresu samej dziaalnoci szpiegowskiej123. W czasie kilkuletniego pobytu w areszcie oraz w wizieniu, Bartoszewski posiada sposobno poznania szeregu osb, podobnie jak on, oskaronych z tzw. politycznego nadania124. Wrd nich wymieni mona, zarwno bezporednich uczestnikw dziaa wojennych onierzy Armii Krajowej, czonkw PSL-u, dawnych, hitlerowskich przedstawicieli okupantw, inteligencji, jak i nieprzychylnych zupenie wadzom przedsibiorcw, politycznie,

oraz,

niezaangaowanych

przypadkowo osadzonych, obywateli. Wszyscy oni przetrzymywani byli pod zarzutem kolaboracji, szpiegostwa, zdrady, dziaania na szkod pastwa itd. Co szczeglnie godne podkrelenia, przebywali w trudnych warunkach: zatoczonych, niejednokrotnie zlokalizowanych na poziomie piwnic, celach, nie wyposaonych w ka. Podobnie jak to miao miejsce w przypadku Bartoszewskiego, pozbawieni prawa do sprawiedliwego procesu sdowego, utrzymywali surowe wyroki, z kar mierci wcznie125. Sam Bartoszewski, dzielc los tysicy obywateli, zosta zaangaowany do prac drukarskich, prowadzonych na terenie wizienia. Tym samym, posiada dostp do kilku wydawanych wwczas tytuw, m. in. Trybuny Ludu, Przegldu Sportowego. W wyniku przybywania w trudnych warunkach, byy wizie obozu Auschwitz-Birkenau zapad na grulic. Pomimo tego, wiosn 1954 roku zosta przewieziony do Raciborza, gdzie skazani przetrzymywani byli w celach nieporwnywalnie mniejszych, ni miao to miejsce w Warszawie. Ostatecznie, z powodu pogarszajcego si stanu zdrowia, w sierpniu 1954 roku udzielono Bartoszewskiemu rocznej przerwy w odbywaniu kary. Dopiero na mocy postalinowskiej odwily, w marcu 1955 roku Najwyszy Sd Wojskowy uzna, e zosta on bezpodstawnie aresztowany i skazany126. Pozbawiony pracy i perspektyw podjcia, dwukrotnie ju przerywanych, studiw, Bartoszewski znajdowa si w sytuacji nieatwej. Podobnie, jak miao to miejsce w przypadku szeregu innych osb, odbywajcych kar wizienia,

niejednokrotnie spotyka si z, rnie motywowanym, oporem ze strony, tak

Ibidem, s. 178. W. Bartoszewski, Warto by przyzwoitym, Pozna 1990, s. 99. 124 www.bpdm.kprm.gov.pl, Wadysaw Bartoszewski, Wystpienie podczas inauguracji obrad wiatowego Zjazdu Polskich Kombatantw, Warszawa 2.09.2009 r. (29.04.2010). 125 W. Roszkowski, op. cit., s. 205-207. 126 M. Komar, op. cit., s. 183.
123

122

34

przedstawicieli aparatu pastwowego, jak i czonkw sporej czci spoeczestwa. Tym samym, utrzymywany by przez przyjaci, od ktrych otrzymywa tzw. kopertwki127. Ostatecznie, w sierpniu 1955 roku podj prac w Stowarzyszeniu Bibliotekarzy Polskich, co pozwolio mu na usamodzielnienie si128. Bartoszewski niestarannie znajdowa si jednak w polu zainteresowa Suby Bezpieczestwa. Poczwszy od sierpnia 1955 roku, obserwowano go, imputujc organizacj siatki wywiadowczej oraz przygotowywanie zamachw na czoowych dziaaczy partyjnych i rzdowych129. Niejako w oderwaniu od tego typu okolicznoci, Bartoszewski publikowa w Stolicy, wiecie, Tygodniku Powszechnym130. Oskarenia o dziaalno antykomunistyczn131 towarzyszyy jednak wszelkim, podejmowanym przez niego, dziaaniom. Tak byo w przypadku pobytu w Izraelu, przypadajcego na okres od wrzenia do listopada 1963 roku, zwizanego z przyznaniem tytuu Sprawiedliwy Wrd Narodw wiata132 oraz wizyty w Austrii majcej miejsce w tym samym roku. Oczywicie, nie mogyby one mie miejsca, gdyby nie, poprzedzona kilkoma odmowami, pozytywna decyzja w sprawie przyznania mu paszportu. Zwaszcza, e polityka pastwa w tym zakresie, poza okresami wzgldnej liberalizacji, pozostawaa restrykcyjna133. Na wyjazd liczy mogli funkcjonariusze partyjni, wysocy urzdnicy pastwowi, czonkowie ich rodzin oraz osoby, ktre w myl oficjalnej doktryny pastwowej, stanowiy tzw. wrogw systemu, np.: duchowni134. Nie mniej jednak, uzasadnionym wydaje si by stwierdzenie, zgodnie z ktrym, w przypadku Bartoszewskiego, obok szeregu rnych czynnikw, przewayo stanowisko wczesnych wadz, wskazujce na potrzeb akcentowania antyhitlerowskiego zaangaowania rodakw podczas II wojny witowej. W zestawieniu z peerelowsk rzeczywistoci dnia codziennego, a przede wszystkim trudnociami mieszkaniowymi oraz aprowizacyjnymi, pobyt w krajach bogatego Zachodu wywar na Bartoszewskim, podobnie jak miao to miejsce w
Ibidem, s. 188. www.uni.opole.pl, Wadysaw Bartoszewski. Doktorat Honoris Causa Uniwersytetu Opolskiego (28.04.2010) 129 M. Komar, op. cit., s. 188. 130 W. Bartoszewski, Na drodze do, s. 538. 131 Notatka dyrektora III Departamentu Ministerstwa Spraw Wewntrznych, pk. H. Pitka z dnia 29.09.1970 r. na temat dziaalnoci Wadysawa Bartoszewskiego, w: Ibidem. 132 Ksiga Sprawiedliwych Wrd Narodw wiata. Ratujcy ydw podczas Holocaustu. Polska, pod red. I. Gutmana, s. 232. 133 Zob.: M. Bortlik-Dwierzyska, M. Niedurny, Uciekinierzy z PRL, Katowice-Warszawa 2009. 134 Zob.: K. Jaworska, Sprawa odmowy wydania paszportu dla arcybiskupa Wadysawa Kominka w 1963 r., Perspectiva, 2006, nr 2.
128 127

35

przypadku obywateli, ktrzy otrzymali przyzwolenia na wyjazd zagraniczny, due wraenie. Swoj reakcj na sytuacj panujc w krajach lecych na zachd od elaznej kurtyny, okrela mianem szoku135. W listopadzie 1963 roku Bartoszewski zosta wsppracownikiem Radia Wolna Europa136. Dziki staraniom miesicznika Dokumente-Documents uzyska stypendium, umoliwiajce mu wyjazd do Republiki Federalnej Niemiec w roku 1965137. Pobyt ten, obok wizyty w Izraelu i Austrii, dodatkowo potgowa wraenie dysonansu cywilizacyjnego miedzy Polsk a krajami EWG, obserwowanego, zarwno na gruncie dostpnoci zupenie podstawowych dbr i usug, jak i swobody wyboru drogi yciowej w wymiarze zawodowym i osobistym138. W zwizku z licznymi wyjazdami zagranicznymi jego dziaalno naukowa oraz literacka bya poddawana prbom ilociowego i jakociowego ograniczenia. Sytuacja taka miaa ju miejsce przed pierwsz podr do Izraela. W roku 1962, pomimo podjcia studiw z zakresu filologii polskiej na Uniwersytecie Warszawskim oraz zoenia pracy magisterskiej, zosta on skrelony z listy studentw, co nosio znamiona decyzji politycznej139. W podobnej sytuacji znajdowa si szereg innych osb, ktre, w mniejszym bd wikszym zakresie, podejmoway dziaania niezgodne z oficjalnym stanowiskiem partii. W roku 1970 ksiki, broszury i artykuy Bartoszewskiego zostay objte zakazem druku na terytorium Polski. Tym samym, jego twrczo zostaa cakowicie ocenzurowana140. Nie mniej jednak, nadal stara si on podejmowa aktywno na niwie literackiej, nawet jeli nie w dosownym tego sowa znaczeniu, to chociaby poprzez dziaalno natury organizacyjnej. W latach 1969-1973 peni funkcj prezesa warszawskiego oddziau Towarzystwa Przyjaci Ksiki. Rwnie w roku 1969 zosta czonkiem Zarzdu Polskiego PEN Clubu, penic okresowo funkcj jego sekretarza generalnego141. Ponadto, wykada na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim142. Byo to istotne z dwch powodw. Po pierwsze, ze wzgldu na sposobno prezentowania historii
135 136

M. Komar, op. cit., s. 198. W. Bartoszewski, Robi, ile mog, do lekarza nie chadzam, Gazeta Stoeczna, nr 45 z 23.02.2010 r., s. 9. 137 W. Bartoszewski, Warto by, s. 106. 138 W. Roszkowski, op. cit., s. 273-274. 139 www.uw.edu.pl, W. Bartoszewski, Refleksje wiadka stulecia (28.04.2010) 140 www.encyklopedia-solidarnosci.pl, Wadysaw Bartoszewski (29.04.2010) 141 www.penclub.com.pl, Historia PEN Clubu (29.04.2010) 142 www.bpdm.kprm.gov.pl, Wadysaw Bartoszewski, Przestrze wolnoci i prawdy (Mj KUL w latach PRL-u). Wystpienie na uroczystoci przyjcia doktoratu hc w styczniu 2008 r.(30.04.2010)

36

naszego kraju, a w szczeglnoci przebiegu Powstania Warszawskiego, z pominiciem oficjalnej cenzury143. Zwaszcza, e zyska on stosunkowo due audytorium w postaci rodowiska studentw historii na KUL-u, ktre poczwszy od 1977 roku zaczo wydawa niezaleny miesicznik Spotkania144. Po drugie, z uwagi wzgldn stabilizacj jego sytuacji materialno-bytowej, dokonujc si wanie za spraw zatrudnienia w murach uczelni. Biorc pod uwag fakt, e prowadzona przez Bartoszewskiego dziaalno w jednoznaczny sposb okrelaa stosunek wadz PRL-u do jego ewentualnych prb podjcia zatrudnienia poza uniwersytetem, wykady na KUL-u pozostaway szczeglnie istotne. Aktywno bdca udziaem Bartoszewskiego, rwnie ta wybiegajca poza sfer stricte naukow, nieustannie stanowia przedmiot zainteresowa wczesnego aparatu bezpieczestwa. Podobnie jak to miao miejsce w przypadku osb, w najmniejszym choby zakresie, wystpujcych przeciwko organom wadzy, by on inwigilowany. Wielokrotnie wzywano go na przesuchania oraz rewidowano. Zwaszcza, e w 1974 roku sygnowa swym nazwiskiem list skierowany do Rady Pastwa z prob o uaskawienie braci Czumw, a w dwa lata by wspautorem tzw. Listu czternastu, wyraajcego sprzeciw wobec wprowadzenia do Konstytucji PRL z 1952 roku zapisu o nierozerwalnoci sojuszu z ZSRR. W roku 1977 wsptworzy nielegalne Towarzystwo Kursw Naukowych145. Ponadto, w sierpniu 1980 roku podpisa Apel Szedziesiciu Czterech intelektualistw, w peni popierajcy dania wysuwane przez strajkujcych robotnikw Wybrzea146 oraz zosta czonkiem Solidarnoci. Jeszcze w tym samym roku147 bra udzia w Kongresie Kultury Polskiej148. W 1981 r. opublikowa, w ramach tzw. drugiego obiegu, prac. Polskie Stronnictwo Ludowe w latach 19451946. Dokumenty z dziejw niezalenego ruchu ludowego w Polsce149. Zarysowan powyej dziaalno przerwaa realizacja decyzji o ogoszeniu stanu wojennego150, przybierajca posta internowania w nocy z 12 na 13 grudnia 1981
143 144

A. Rybak, KUL kuleje, Polityka, 2005, nr 19, s. 36. www.tnn.pl, Spotkania - Niezalene Pismo Modych Katolikw w Lublinie (29.04.2010) 145 W. Bartoszewski, Na drodze do, s. 502. 146 L. Bdkowski, 21 postulatw, Polityka, 2005, nr 4, s. 4. 147 W. Bartoszewski, Na drodze do, s. 486-492. 148 Internowany Kongres, Spotkania, 1981/1982, nr 17/18, s. 4. 149 www.kul.pl, Wadysaw Bartoszewski. Doktorat honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Pawa II w Lublinie (29.03.2010) 150 AAN, PZPR, Komitet Centralny w Warszawie, sygn. V/171, k. 404-420, Protok nr 19 z posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR w dniu 13 grudnia 1982 r. w Warszawie.

37

roku. Pocztkowo Bartoszewski przetrzymywany by w areszcie w Biaoce. Nie mniej jednak 15 grudnia przetransportowano go do Jaworza - jednego z kilkudziesiciu151, specjalnie przygotowanych do tego celu152, orodkw, zlokalizowanych na terytorium caego kraju153. Tym samym, w wyniku sprawnie przeprowadzonej154 akcji Joda155, Bartoszewski podzieli los kilku tysicy opozycjonistw i sympatykw Solidarnoci156, ktrzy w okresie tzw. Polski Ludowej poddawani byli, w rnym stopniu i w rnym zakresie, przymusowej izolacji. Grup internowanych tworzyli czonkowie, m. in.: NSZZ Solidarno, Niezalenego Zrzeszenia Studentw, NSZZ Rolnikw Indywidualnych, Klubu Inteligencji Katolickiej, Konfederacji Polski Niepodlegej, Ruchu Obrony Praw Czowieka i Obywatela157 Nie mniej jednak, orodek w Jaworzu zorganizowany by z myl o pracownikach naukowych uniwersytetw, artystw, pisarzy, poetw i dziennikarzy. Pod wzgldem zapewnianych warunkw lokalowych, sanitarnych itd. w znaczcym stopniu odbiega on zatem od obozw, w ktrych przebywaa wikszo internowanych158. Podstawowym bezpieczestwa, rodkiem transportu do Jaworza pozostaway, do ze wzgldw

helikoptery.

Internowani,

zobowizani

przestrzegania

regulaminu159, przebywali w trzyosobowych pokojach, wyposaonych w tapczany, szaf, umywalk oraz lustro. Co szczeglnie istotne, nie brakowao rwnie odbiornikw radiowych, posiadajcych pasma pozwalajce na odbir audycji Wolnej Europy160. W orodku funkcjonowaa, stosunkowo dobrze zaopatrzona, stowka161. Osadzeni posiadali prawo do odwiedzin ze strony rodziny162. Stwarzao do sposobno do przekazania internowanym paczek, stanowicych efekt ofiarnoci rodakw

A. Paczkowski, Wojna polsko-jaruzelska, Warszawa 2006, s. 94. B. K. Gob, W. Kaudziski, Kwidzyn. W niewoli brata mego, Olsztyn 2005, s. 367-368. 153 Stan wojenny w dokumentach wadz PRL 1980-1983, oprac. B. Kopka, G. Majchrzak, Warszawa 2001, s. 65-66. 154 Dz. U., nr 29, poz. 158, Rozporzdzenie Rady Ministrw w sprawie zasad postpowania w sprawach o internowanie obywateli polskich z 12.12.1981 r. 155 Narady i telekonferencje kierownictwa PZPR w latach 1980-1981, oprac. M. Jabonkowski, W. Janowski, W. Wadyka, Warszawa 2004, s. 1257. 156 A. Paczkowski, Droga do mniejszego za. Strategia i taktyka obozu wadzy. Lipiec 1980- stycze 1982, Krakw 2002, s. 78. 157 P. Raina, M. Zbroek, Operacja Lato 80. Preludium stanu wojennego, Pelpin 2003, s. 281. 158 T. Mazowiecki, Internowanie, Londyn 1982, s. 41-42. 159 Dz. U., nr 32, poz. 189, Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci w sprawie regulaminu pobytu osb internowanych w orodkach odosobnienia z 30.12.181 r. 160 E. Staniewski, Jaworze, Warszawa 2006, s. 17 161 W. Bartoszewski, Dziennik z internowania. Jaworze. 15.12.1981 19.04.1982, Warszawa 2006, s. 25. 162 H. F. Sporo, Wspomnienia i listy z orodkw internowania PRL w czasie stanu wojennego 19811982, Chorzw 2006, s. 50.
152

151

38

mieszkajcych w Polsce, jak i poza granicami kraju163. Internowani nie byli bici i poniani, jak to miao miejsce w innych orodkach, np.: w Suwakach164. Sam Bartoszewski, wybrany starost obozu165, niejednokrotnie wskazywa rzeczywiste powody tego typu sytuacji166, sprowadzajce si do prb wewntrznego rozbicia tzw. rodowiska solidarnociowego za spraw, planowanej przez wadze, propagandowej dyskredytacji osadzonych w Jaworze. W kwietniu 1982 roku, dziki wsparciu krajowych i zagranicznych rodowisk intelektualistw, zadecydowano o uwolnieniu Bartoszewskiego. Podobnie, jak to miao miejsce przed rokiem 1981, podj on prac dziennikarsk. Tym samym, zosta czonkiem redakcji Tygodnika Powszechnego. Na gruncie odwily, obserwowanej w odniesieniu do polityki migracyjnej pastwa, Bartoszewski ponownie ubiega si o prawo opuszczenia kraju. W okresie przypadajcym na lata 1983-1984 oraz 1986-88 wykada w RFN, na uniwersytetach w Monachium i Eichsttt. W pewnym zakresie podzieli zatem los tysicy rodakw decydujcych o, przybierajcej rny wymiar czasowy, emigracji167. Uzasadnionym wydaje si by stwierdzenie, zgodnie z ktrym, yciorys Wadysawa Bartoszewskiego stanowi moe swojego rodzaju punkt wyjcia dla dyskusji na temat rzeczywistoci politycznej, gospodarczej i spoecznej okresu PRL-u. Dyskusji toczcych si, rwnie w obrbie rodowiska historykw. Decyduje o tym kilka wzgldw. Wrd nich decydujce miejsce zajmuje ponadprzecitna aktywno168, z jednej strony, pozostajca jego udziaem, a z drugiej, wybiegajca poza oglny schemat wyboru drogi yciowej, typowy dla przewaajcej czci polskiego spoeczestwa omawianego okresu. Tym samym, dziaalno Bartoszewskiego, analizowana zarwno w aspekcie politycznym, jak i naukowo-literackim, pozwala na zarysowanie tendencji i zjawisk, charakterystycznych dla funkcjonowania polskiego
J. Sokoowska, Emigracja na rzecz Polski. Rozmowa z Albinem Tybulewiczem, dziaaczem emigracyjnym, organizatorem pomocy charytatywnej dla Polski w latach 80-tych, w: Koci w godzinie prby. 1945-1989 Nieznane dokumenty i wiadectwa, pod red. T. Balona-Mroczki, A. Pindel-Witek, Krakw 2004, s. 109. 164 W. Polak, Stan wojenny - pierwsze dni, Gdask 2005, s. 165. 165 S. Niesioowski, Z Wadysawem Bartoszewskim w niewoli i w wolnej Polsce, w: Prawda i pojednanie. W 80. rocznic urodzin Wadysawa Bartoszewskiego, pod red. J. Barcza, Warszawa 2002, s. 54. 166 W. Kuczyski, Obz, Warszawa 1982, s. 50. 167 www.internowani.xg.pl, D. Stoa. Emigracja lat 80-tych. Emigracja solidarnociowa. Referat wygoszony 13 grudnia 2001 r. w Warszawie, na sesji naukowej zorganizowanej przez Biuro Edukacji Publicznej IPN "Stan wojenny. Spojrzenie po dwudziestu latach" (19.04.2010) 168 www.msz.gov.pl, Przed wizyt ministra SZ RP Wadysawa Bartoszewskiego w Moskwie, Media zagraniczne o Polsce. Biuletyn codzienny MSZ, nr 27 z 7.02.2001 r. (29.04.2010)
163

39

spoeczestwa, jego dylematw, rozterek, trudnoci materialno-bytowych oraz wyborw, przypadajcych na czas Polski Ludowej.

40

Bibliografia
AAN, PZPR, Komitet Centralny w Warszawie, sygn. V/171, k. 404-420, Protok nr 19 z posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR w dniu 13 grudnia 1982 r. w Warszawie. Augustyski Z., Bartoszewski W., Dziennikarstwo i polityka, Krakw 2009.. Bartoszewski W., Dowiadczenia lat wojny 1939-1945, Krakw 2009. Bartoszewski W., Dziennik z internowania. Jaworze. 15.12.1981 19.04.1982, Warszawa 2006. Bartoszewski W., Kim chc zosta i dlaczego?, Moje Pisemko, nr 26 z 30.06.1934 r. Bartoszewski W., Na drodze do niepodlegoci, Pary 1987. Bartoszewski W., Powstanie Warszawskie, Tygodnik Powszechny, nr 31 z 2.08.1964 r. Bartoszewski W., Robi, ile mog, do lekarza nie chadzam, Gazeta Stoeczna, nr 45 z 23.02.2010 r. Bartoszewski W., Rocznice Wrzenia w okupowanej Warszawie, Tygodnik Powszechny, nr 40 z 5.10.1958 r. Bartoszewski W., Warto by przyzwoitym, Pozna 1990. Bartoszewski W., egota zapomniana karta z dziejw podziemia, Tygodnik Powszechny, nr 18 z 1.05.1960 r. Bdkowski L., 21 postulatw, Polityka, 2005, nr 4. Bijak J., Bartoszewski i donosiciele, Polityka, 1996, nr 50. Bortlik-Dwierzyska M., Niedurny M., Uciekinierzy z PRL, Katowice-Warszawa 2009. Dz. U., nr 29, poz. 158, Rozporzdzenie Rady Ministrw w sprawie zasad postpowania w sprawach o internowanie obywateli polskich z 12.12.1981 r. Dz. U., nr 32, poz. 189, Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci w sprawie regulaminu pobytu osb internowanych w orodkach odosobnienia z 30.12.181 r. Glinka K., Midzy polityk a geopolityk. Wadysawa Bartoszewskiego uwagi na temat miejsca i roli Polski w Europie po roku 1989, Przegld Geopolityczny, 2010, t. 2. Gob B. K., Kaudziski W., Kwidzyn. W niewoli brata mego, Olsztyn 2005. Internowany Kongres, Spotkania, 1981-1982, nr 17-18. Jaworska K., Sprawa odmowy wydania paszportu dla arcybiskupa Wadysawa Kominka w 1963 r., Perspectiva, 2006, nr 2. Kallas M., Lityski A., Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000. Komar M., Wadysaw Bartoszewski. Wywiad rzeka, Warszawa 2006. Ksiga Sprawiedliwych Wrd Narodw wiata. Ratujcy ydw podczas Holocaustu. Polska, pod red. I. Gutmana. Kuczyski W., Obz, Warszawa 1982. Mazowiecki T., Internowanie, Londyn 1982. Narady i telekonferencje kierownictwa PZPR w latach 1980-1981, oprac. M. Jabonkowski, W. Janowski, W. Wadyka, Warszawa 2004. Niesioowski S., Z Wadysawem Bartoszewskim w niewoli i w wolnej Polsce, w: Prawda i pojednanie. W 80. rocznic urodzin Wadysawa Bartoszewskiego, pod red. J. Barcza, Warszawa 2002.

41

Notatka dyrektora III Departamentu Ministerstwa Spraw Wewntrznych, pk. H. Pitka z dnia 29.09.1970 r. na temat dziaalnoci Wadysawa Bartoszewskiego, w: Komar M., Wadysaw Bartoszewski. Wywiad rzeka, Warszawa 2006. Paczkowski A., Droga do mniejszego za. Strategia i taktyka obozu wadzy. Lipiec 1980- stycze 1982, Krakw 2002. Paczkowski A., Wojna polsko-jaruzelska, Warszawa 2006. Polak W., Stan wojenny - pierwsze dni, Gdask 2005. Raina P., Zbroek M., Operacja Lato 80. Preludium stanu wojennego, Pelpin 2003. Roszkowski W., Historia Polski 1914-2004, Warszawa 2005. Rybak A., KUL kuleje, Polityka, 2005, nr 19. Sokoowska J., Emigracja na rzecz Polski. Rozmowa z Albinem Tybulewiczem, dziaaczem emigracyjnym, organizatorem pomocy charytatywnej dla Polski w latach 80-tych, w: Koci w godzinie prby. 1945-1989 Nieznane dokumenty i wiadectwa, pod red. T. Balona-Mroczki, A. Pindel-Witek, Krakw 2004. Sporo H. F., Wspomnienia i listy z orodkw internowania PRL w czasie stanu wojennego 1981-1982, Chorzw 2006. Stan wojenny w dokumentach wadz PRL 1980-1983, oprac. B. Kopka, G. Majchrzak, Warszawa 2001. Staniewski E., Jaworze, Warszawa 2006. Turski M., Nie bj si, pomagaj ludziom, Polityka, 2002, nr 47. www.bpdm.kprm.gov.pl, Wadysaw Bartoszewski, Przestrze wolnoci i prawdy (Mj KUL w latach PRL-u). Wystpienie na uroczystoci przyjcia doktoratu hc w styczniu 2008 r.(30.04.2010) www.bpdm.kprm.gov.pl, Wadysaw Bartoszewski, Wystpienie podczas inauguracji obrad wiatowego Zjazdu Polskich Kombatantw, Warszawa 2.09.2009 r. (29.04.2010) www.encyklopedia-solidarnosci.pl, Wadysaw Bartoszewski (29.04.2010) www.internowani.xg.pl, D. Stoa. Emigracja lat 80-tych. Emigracja solidarnociowa. Referat wygoszony 13 grudnia 2001 r. w Warszawie, na sesji naukowej zorganizowanej przez Biuro Edukacji Publicznej IPN "Stan wojenny. Spojrzenie po dwudziestu latach" (19.04.2010) www.ipn.gov.pl, Nagroda Kustosza Pamici Narodowej 2004. Wadysaw Bartoszewski (20.04.2010) www.kprm.gov.pl, Wystpienie Sekretarza Stanu Wadysawa Bartoszewskiego podczas Globalnego Forum na Rzecz Zwalczania Antysemityzmu. Panel V: Rewizjonizm historyczny, zaprzeczenie Holocaustowi i nowy antysemityzm, Jerozolima 17.12.2009 r. (20.04.2010) www.kul.pl, Wadysaw Bartoszewski. Doktorat honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Pawa II w Lublinie (29.03.2010) www.msz.gov.pl, Przed wizyt ministra SZ RP Wadysawa Bartoszewskiego w Moskwie, Media zagraniczne o Polsce. Biuletyn codzienny MSZ, nr 27 z 7.02.2001 r. (29.04.2010) www.penclub.com.pl, Historia PEN Clubu (29.04.2010) www.tnn.pl, Spotkania - Niezalene Pismo Modych Katolikw w Lublinie (29.04.2010) www.uni.opole.pl, Wadysaw Bartoszewski. Doktorat Honoris Causa Uniwersytetu Opolskiego (28.04.2010) www.uw.edu.pl, W. Bartoszewski, Refleksje wiadka stulecia (28.04.2010)

42

Kamila Kdzierska

Administracja terenowa w Polsce w latach 1944-1950 zarys problematyki oraz wybrane zagadnienia na przykadzie Starostwa Powiatowego w Krakowie

Wprowadzenie. Niniejszy artyku obejmuje sw treci zarys problematyki ustroju i funkcjonowania administracji terenowej w Polsce w latach 1944-1950, oraz zagadnienie prawa urzdniczego po II wojnie wiatowej. Na tle tych oglnych uwag wskazane zostaj wybrane zagadnienia dotyczce funkcjonowania Starostwa Powiatowego w Krakowie w zakresie problematyki zatrudnionych w starostwie urzdnikw

pastwowych. Zgodnie z przedstawionym powyej schematem, artyku jest podzielony na trzy rwnorzdne czci.

Ksztatowanie si administracji terenowej po II wojnie wiatowej. Momentem pocztkowym ksztatowania si formalnych zrbw nowego modelu wadzy i administracji w powojennej Polsce stao si powoanie w nocy z 31 grudnia 1943 roku na 1 stycznia 1944 roku Krajowej Rady Narodowej (KRN), ktra miaa by tymczasow wadz ustawodawcz na wyzwalanych spod okupacji terenach. Utworzya ona w dniu 21 lipca 1944 roku Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), jako swj organ wykonawczy. W uchwalonym nastpnego dnia Manifecie PKWN stwierdzi, e Komitet odrzuca bezprawn i faszystowsk Konstytucj Kwietniow i dziaa na podstawie konstytucji z 17 marca 1921 roku, jedynie obowizujcej konstytucji legalnej, uchwalonej prawnie. Podstawowe zaoenia konstytucji z 17 marca 1921 roku obowizywa [za] bd a do zwoania Sejmu Ustawodawczego, ktry uchwali, jako wyraziciel woli narodu, now konstytucj169. Manifest stwierdza ponadto, e wadz w terenie Krajowa Rada Narodowa i Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego sprawuj przez wojewdzkie, powiatowe, miejskie i gminne rady narodowe oraz upenomocnionych przedstawicieli170. Konstytucja z 17 marca 1921 roku w art. 3 ust. 4 opara ustrj Rzeczpospolitej Polskiej na zasadzie szerokiego samorzdu terytorialnego171 i dekoncentracji wadzy172, przekazaa przedstawicielom
169 170

Cyt. za: H. Izdebski, Historia administracji, Warszawa 2001, s. 193. W. Wytrek, Samorzd terytorialny w XX wieku w Polsce, Lublin 2009, s. 102. 171 Dz.U.1921.44.267, art. 3 ust. 4.

43

samorzdu waciwy zakres ustawodawstwa, zwaszcza z dziedziny administracji, kultury i gospodarstwa. Naley zaznaczy, i do cakowitej realizacji postanowie konstytucji w odniesieniu do administracji terytorialnej doszo dopiero w roku 1933, na mocy ustawy z dnia 23 marca 1933 r. o czciowej zmianie ustroju samorzdu terytorialnego173. wczesny ustawodawca stan na gruncie dualizmu wykonywania administracji pastwowej w terenie.[] Obok organw administracji rzdowej (w wojewdztwie i starostwie) powstay terytorialne zwizki samorzdowe, ktre tworzya ludno poszczeglnych jednostek podziau terytorialnego pastwa174. Na gruncie wczesnych uregulowa prawnych samorzd terytorialny dziaa w praktyce na szczeblu powiatowym i gminnym, za na szczeblu wojewdzkim jedynie na lsku, Pomorzu oraz w wojewdztwie poznaskim. Organy samorzdu terytorialnego zostay podzielone na stanowico-

kontrolujce, oraz wykonawczo-zarzdzajce. Do pierwszej grupy zaliczay si: rada wojewdzka, rada powiatowa i rada gminy, za do drugiej wydzia wojewdzki, wydzia powiatowy i zarzd gminy. Rady wybieray przewodniczcych zarzdw gminnych (miejskich), ktrymi byli wjtowie (burmistrzowie). Z kolei na czele organw wykonawczych w wojewdztwie i powiecie stali wojewoda i starosta, czyli terenowe organy administracji rzdowej. Po II wojnie wiatowej nowa wadza w Polsce usiowaa budujc zrby nowego sytemu (take administrowania pastwem) nawiza jednoczenie do modelu przedwojennego175, opartego na przedstawionych wyej rozwizaniach konstytucji z 1921 roku. W ten sposb powstaa szczeglna struktura organw administracji terenowej, ktra przesza do historii pod nazw dualizmu administracyjnego176. Formalnoprawnym wyrazem tej tendencji byy nastpujce akty prawne uchwalane na przestrzeni 1944 roku: dekret PKWN z dnia 21 sierpnia o trybie powoywania wadz administracji oglnej I i II instancji177, ustawa z dnia 11 wrzenia o organizacji i

Ibid., art. 66. Dz.U.1933.35.294. 174 K. Byjoch, J. Sulimierski, J.P. Tarno, Samorzd terytorialny po reformie ustrojowej pastwa, Warszawa 2000, s. 11. 175 J. Malec, D. Malec, Historia administracji i myli administracyjnej, Krakw 2003, s. 203. 176 K. Byjoch et al., op.cit., s. 13. 177 Dz.U.1944.2.8.
173

172

44

zakresie dziaania rad narodowych178 i dekret PKWN z 23 listopada o organizacji i zakresie dziaania samorzdu terytorialnego179. Dekretem z 21 sierpnia 1944 r. ustanowiono Starostwa Powiatowe organami wykonawczymi administracji oglnej I instancji180. Kierownikiem Starostwa zosta Starosta, mianowany przez Kierownika Resortu Administracji Publicznej na podstawie opinii wojewody i opinii Powiatowej Rady Narodowej181. Starosta z racji zajmowania swojego stanowiska wchodzi w skad Powiatowej Rady Narodowej182. Organem wykonawczym administracji oglnej II instancji zosta ustanowiony Urzd Wojewdzki z wojewod jako kierownikiem. Wojewoda by mianowany przez PKWN na podstawie wniosku Kierownika Resortu Administracji Publicznej i opinii Wojewdzkiej Rady Narodowej183. Wojewoda z tytuu zajmowanego stanowiska wchodzi w skad Wojewdzkiej Rady Narodowej184. Pod wzgldem subowym i organizacyjnym wojewoda podlega Kierownikowi Resortu Administracji Publicznej, chyba e wykonywa funkcje nalece do kompetencji innego Resortu (wtedy bowiem podlega w zakresie tych funkcji Kierownikowi rzeczowo waciwego resortu)185. Spoeczn kontrol nad dziaaniami wojewody zapewnia miao za Prezydium Wojewdzkiej Rady Narodowej186. Odpowiednio, Prezydium Powiatowej Rady Narodowej miao sprawowa spoeczn kontrol nad dziaalnoci starosty187. Naley podkreli, i zarwno starosta, jak i wojewoda, we wszystkich sprawach wchodzcych w zakres kompetencji samorzdu terytorialnego podlegali decyzjom waciwych rad narodowych188. Ustawa z dnia 11 wrzenia 1944 roku regulowaa organizacj i zakres dziaania rad narodowych wczeniej problematyka ta unormowana zostaa w Statucie Tymczasowym Rad Narodowych, uchwalonym przez KRN na pierwszym posiedzeniu 1 stycznia 1944 r. Artyku 1 ustawy stanowi, i rady narodowe dziaaj jako tymczasowe organy ustawodawcze i samorzdowe na oswobodzonych od okupanta

178 179

Dz.U.1944.5.22. Dz.U.1944.14.74. 180 Dz.U.1944.2.8, art. 7 in princ. 181 Ibid., art. 7 in fine. 182 Ibid., art. 9. 183 Ibid., art. 1. 184 Ibid., art. 3. 185 Ibid., art. 4. 186 Ibid., art. 5. 187 Ibid., art. 8. 188 Ibid., art.10.

45

terenach Rzeczypospolitej Polskiej189. Rady narodowe zostay ujte w struktur hierarchiczn, na czele ktrej staa Krajowa Rada Narodowa, poniej za wojewdzkie, powiatowe, miejskie i gminne rady narodowe190. Powstae uprzednio w trybie i na zasadach przepisw Statutu Tymczasowego rady narodowe zostay zobowizane do dostosowania swojej organizacji do nowych przepisw191. Rady narodowe zostay zorganizowane na zasadzie hierarchicznego podporzdkowania, a wadz zwierzchni i nadzorcz wszystkich rad narodowych bya Krajowa Rada Narodowa192. Zostaa ona powoana do ustalania linii wytyczajcych i nadajcych kierunek pracom pozostaych rad narodowych193. Podporzdkowanie rad narodowych niszych szczebli wizao si rwnie z uprawnieniem Krajowej Rady Narodowej do rozwizania kadej (bezporednio lub porednio hierarchicznie podlegej) rady narodowej oraz do zawieszenia lub wykluczenia poszczeglnych jej czonkw194. Dodatkowo, kada rada narodowa niszego stopnia miaa obowizek przedkada hierarchicznie wyszej, waciwej terytorialnie radzie narodowej miesiczne sprawozdanie ze swej dziaalnoci195. Krajowa Rada Narodowa dysponowaa ponadto uprawnieniem nadzorczym wobec niszych rad narodowych uchylaa uchway wszystkich pozostaych rad narodowych w przypadku ich sprzecznoci z ustaw o organizacji i zakresie dziaania rad narodowych lub innymi obowizujcymi przepisami196. Terenowe rady narodowe posiaday kompetencje (zgodnie z waciwoci terytorialn) planistyczne, kontrolne, kreacyjne oraz decyzyjne197. Pierwsza grupa uprawnie dotyczya planowania dziaalnoci publicznej, w szczeglnoci za ustalania budetu oraz planu wiadcze w naturze. Druga dotyczya kontroli dziaalnoci pastwowych i samorzdowych organw wykonawczych z punktu widzenia legalnoci, celowoci i zgodnoci z zasadnicz lini dziaalnoci KRN. Na trzeci skadao si uprawnienie do powoywania samorzdowych organw wykonawczych. Ostatnia grupa to moliwo zawierania umw dotyczcych zbycia, zmiany lub obcienia majtku nieruchomego. Niezalenie od powyszych uprawnie Krajowa Rada Narodowa w drodze uchway

189 190

Dz.U.1944.5.22, art. 1. Ibid., art. 2 ust.1. 191 Ibid., art. 32 1. 192 Ibid., art. 21 1. 193 Ibid., art. 21 2. 194 Ibid., art. 21 3. 195 Ibid., art. 22 1. 196 Ibid., art. 23. 197 Ibid., art. 28.

46

moe przekaza, na podstawie art. 3 ust. 4 konstytucji z 17 marca 1921 roku, waciwy zakres ustawodawstwa198. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 listopada 1944 roku wprowadza do powojennego porzdku prawnego postanowienia dotyczce organizacji i zakresu dziaania samorzdu terytorialnego. Definicja legalna samorzdu terytorialnego zostaa zawarta w art. 3 tego dekretu, ktry stanowi, i samorzd terytorialny () stanowi korporacj prawa publicznego posiadajc osobowo prawn199. Reprezentantem tak rozumianego samorzdu bya kadorazowo waciwa terenowo rada narodowa200. Rwnie ten akt prawny statuowa wyraon ju wczeniej zasad hierarchicznego podporzdkowania rad niszego stopnia radom stopnia wyszego, ktre dysponoway kompetencjami nadzorczymi201, oraz prawem kontroli i inspekcji dziaalnoci rady narodowej niszego stopnia i jej organu wykonawczego202. Zwierzchni nadzr pastwowy nad dziaalnoci wojewdzkich i powiatowych samorzdowych organw wykonawczych sprawowa Kierownik Resortu Administracji Publicznej203. Organizacj wewntrzn samorzdu wojewdzkiego i powiatowego reguloway art. 10-23, za organizacj samorzdu miejskiego i gminnego art. 24-34. Organem wykonawczym wojewdzkiej rady narodowej (organu samorzdu wojewdztwa) by wydzia wojewdzki204. Przewodniczcym wydziau wojewdzkiego stawa si z urzdu wojewoda lub jego zastpca205. Urzdem powoanym do wykonywania czynnoci biurowych wydziau wojewdzkiego by urzd wojewdzki206. W wypadku zawieszenia w urzdowaniu caego organu wykonawczego (wydzia wojewdzki wraz z przewodniczcym) funkcje wykonawcze miao sprawowa tymczasowo prezydium waciwej rady narodowej207. Organem wykonawczym powiatowej rady narodowej by wydzia powiatowy208, ktremu przewodniczy z urzdu starostwa powiatowy lub jego zastpca209. Instytucj zajmujc si obsug

198 199

Ibid., art. 29. Dz.U.1944.14.74 art. 3. 200 Ibid. 201 Ibid., art. 5 1. 202 Ibid., art. 8. 203 Ibid., art. 9 204 Ibid., art. 10. 205 Ibid., art. 13. 206 Ibid., art. 14. 207 Ibid., art. 21 2. 208 Ibid., art. 22. 209 Ibid., art. 23 w zw. z art. 13.

47

biurow

wydziau

powiatowego

byo

starostwo

powiatowe210.

Odpowiednie

zastosowanie w wypadku zawieszenia wydziau powiatowego wraz z przewodniczcym mia przepis art. 21 2 funkcje wykonawcze sprawowa miao w zastpstwie prezydium waciwej rady narodowej211. Nieco inaczej zostaa uksztatowana struktura i nazewnictwo organw samorzdu miejskiego i gminnego. Organem wykonawczym miejskiej rady narodowej zosta ustanowiony zarzd miejski212, w skad ktrego wchodzi prezydent i wiceprezydent (w miastach wydzielonych z powiatw) bd burmistrz i wiceburmistrz (w miastach niewydzielonych) oraz pozostali czonkowie zarzdu213. Prezydenci miast mieli zarazem peni funkcj starostw grodzkich214. Organem wykonawczym gminnej rady narodowej by zarzd gminy215, skadajcy si z wjta, podwjciego oraz pozostaych czonkw216. Naley zauway, i w omawianym dekrecie uregulowano rwnie zalenoci subowe pomidzy poszczeglnymi organami samorzdu oraz pomidzy organami samorzdu a administracj pastwow. Wydzia wojewdzki zosta powoany do przeprowadzania kontroli dziaalnoci organw wykonawczych samorzdu niszego stopnia oraz organw administracji pastwowej217. Ponadto wydzia wojewdzki sprawowa wadz porzdkow nad prezydentami, wiceprezydentami, czonkami zarzdw miast wydzielonych oraz czonkami wydziaw powiatowych218. Organ ten dysponowa ponadto uprawnieniem do zawieszenia organw wymienionych powyej (lub poszczeglnych czonkw tych organw) w wypadkach powtarzajcych si narusze219. Wydzia powiatowy z kolei zosta ustanowiony wadz porzdkow dla burmistrzw, wjtw, sotysw oraz czonkw zarzdw gmin wiejskich i miast niewydzielonych220. Wjtowi za, dla celw administracji gromad, podlegali sotysi i podsotysi221. Naley zaznaczy, e rwnie wojewoda dysponowa uprawnieniami nadzorczymi, bowiem podlegali mu prezydenci miast w zakresie wykonywania funkcji starostw grodzkich222. Ponadto wanym uprawnieniem dysponoway rady narodowe wyszego stopnia, ktre mogy odwoa
210 211

Ibid., art. 23 w zw. z art. 14. Ibid., art. 23 w zw. z art. 21 2. 212 Ibid., art. 24. 213 Ibid., art. 25 1. 214 Ibid., art. 29. 215 Ibid., art. 30. 216 Ibid., art. 31 1. 217 Ibid., art. 17 pkt d. 218 Ibid., art. 17 pkt e. 219 Ibid., art. 21 1. 220 Ibid., art. 23 in fine. 221 Ibid., art. 32 1. 222 Ibid., art. 29 in fine.

48

organy wykonawcze rad narodowych niszego stopnia223. Zakres dziaania samorzdu terytorialnego zosta uregulowany bardzo oglnie, mianowicie naleay do niego sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, o ile nie zostay wyranie zastrzeone do kompetencji wadz pastwowych224. Podsumowujc postanowienia omwionych wyej aktw prawnych, naley zaznaczy, i pomimo zachowania podstaw struktury przedwojennego porzdku administracyjnego, od 1944 roku zachodziy coraz dalej idce zmiany. Urzdy wojewody i starosty miay przed wojn charakter polityczny () w Polce Ludowej natomiast byy to urzdy o charakterze bardziej administracyjnym, pozbawione kompetencji cile politycznych(). Wojewodowie i starostowie zostali powizani z radami narodowymi. () Radom narodowym [za] przekazano zadania organw uchwaodawczych samorzdu terytorialnego. () Zdania rad od pocztku jednak wykraczay poza tradycyjn sfer samorzdu terytorialnego. Wkraczay one bowiem () w sfer dziaania organw administracji rzdowej, przede wszystkim organw administracji oglnej. Ten pozasamorzdowy () charakter rad narodowych umocnia nowela do ustawy o organizacji i zakresie dziaania rad narodowych z 1946 roku225. Rady zostay wwczas wyranie uznane za stae terenowe organy przedstawicielskie, ktre nie byy organami tradycyjnego samorzdu terytorialnego czy administracji rzdowej, lecz organami planowania dziaalnoci publicznej i kontroli, ktrym poruczono wykonywanie zada organw uchwaodawczych samorzdu226. Przedstawiona wyej sytuacja ulega cakowitej zmianie wraz z wejciem w ycie ustawy z dnia 20 marca 1950 roku o terenowych organach jednolitej wadzy pastwowej227. Na podstawie jej postanowie zlikwidowano zwizki samorzdu terytorialnego i samorzdowe organy wykonawcze, tj. wydziay wojewdzkie i powiatowe oraz zarzdy miejskie i gminne228. Zniesione organy zostay zastpione radami narodowymi, ktre stay si terenowymi organami jednolitej wadzy pastwowej w gminach, miastach i dzielnicach wikszych miast, w powiatach i wojewdztwach229. Powszechnym jest pogld, i wprowadzenie w przedstawionym wyej ksztacie

223 224

Ibid., art. 35 1. Ibid., art. 1 in princ. 225 Dz.U.1946.3.19. 226 H. Izdebski, op.cit., s. 198-199. 227 Dz.U.1950.14.130. 228 W. Wytrek, op.cit., s. 116-117. 229 Dz.U.1950.14.130, art. 1.

49

instytucji rad narodowych stao si kocem samorzdu terytorialnego w powojennej Polsce230. Autorzy doby PRL-u wypowiadajcy si na temat ksztatowania nowego ustroju po II wojnie wiatowej zajmowali stanowisko, i ujcie wadzy pastwowej przez klas robotnicz i pozostajca z ni w sojuszu cz chopstwa i postpowej inteligencji oznaczao pocztek rewolucji ludowodemokratycznej w Polsce231. W kwestii powoania terytorialnych organw administracji pocztkowo zwyciya koncepcja nawizujca do modelu marksistowsko-leninowskiego, stosowanego w praktyce ustrojowej Zwizku Radzieckiego232. Statut Tymczasowy Rad Narodowych stanowi, i rady s jedynymi organami wadzy pastwowej, za porednictwem ktrych Krajowa Rada Narodowa sprawowa miaa wadz na caym terytorium Polski233. Rady narodowe wszystkich szczebli miay tworzy wraz z KRN jednolity i jednorodny kompetencyjnie system ustrojowy234. W dniu 26 maja 1944 roku PKWN uchwali dekret o ujawnianiu, powoaniu i uzupenianiu rad narodowych, ktry wiadczy o intencjach skupienia peni wadzy lokalnej w radach narodowych235. Dekret ten zosta opublikowany w nr 8 Dziennika Ustaw z 1944 roku, ktry nastpnie zosta w caoci anulowany i wycofany z obiegu236. wiadczy to moe o rozbienoci pogldw nowej wadzy na kwesti koncentracji caoci administracji lokalnej w rkach rad narodowych237. Uchwalenie 21 sierpnia 1944 roku dekretu PKWN o powoaniu organw administracji oglnej I i II instancji wskazuje na ewolucj pogldw w omawianej kwestii i zamiar wyczenia z kompetencji rad narodowych funkcji wykonawczych238. Zarwno pierwsza, jak i druga z wprowadzanych koncepcji ustroju rad narodowych zakadaa skupienie w ich rkach niemal caoci wadzy lokalnej na terenie kraju. Ju wczeni autorzy zauwaali, i takie rozwizanie nie byo przystosowane do

K. Byjoch et al., op.cit., s. 13. M. Pietrzak, Organizacja administracji terytorialnej w pierwszych latach Polski Ludowej, CPH, 1975 z. 1, s. 1. 232 Ibid., s. 2. 233 K. Biskupski, Rady Narodowe jako organa administracji lokalnej, Warszawa 1948, s. 33. 234 Przemwienie B. Bieruta, Sprawozdanie stenograficzne z 7 sesji KRN w dniach 3-6 maja 1945 r., . 294. 235 M. Pietrzak, op.cit., s. 2. 236 K. Kersten, Polski Komitent Wyzwolenia Narodowego 22 VII 31 XII 1944 r., Lublin 1965, s. 66. 237 M. Pietrzak, op.cit., s. 3. 238 W. Morawski, Zagadnienia rad narodowych w Polsce Ludowej, Warszawa 1954, s. 46.
231

230

50

warunkw panujcych w Polsce w pierwszych latach po zakoczeniu II wojny wiatowej239. Wedug pierwotnych zamiarw rady narodowe miay wypenia te funkcje i zadania, ktre w okresie II Rzeczypospolitej naleay do kompetencji organw administracji rzdowej i samorzdu terytorialnego240. Jednak wprowadzenie dualizmu organw administracji rzdowej i rad narodowych oraz rozgraniczenie ich funkcji doprowadzio do sprowadzenia gwnego zadania rad narodowych do realizacji zada samorzdu terytorialnego241. Kierownicze siy polityczne Polski Ludowej z chwil przesdzenia sprawy utworzenia scentralizowanej administracji rzdowej, zdecydoway si reaktywowa instytucje samorzdu terytorialnego istniejce w II Rzeczypospolitej. Samorzd ten, szczeglnie na szczeblu gminy wiejskiej i miejskiej cieszy si poparciem i uznaniem spoeczestwa, gdy zapewnia mu bezporedni wpyw na wykonywanie zada publicznych o znaczeniu lokalnym242. Wprowadzajc samorzd utrzymano podzia na organy uchwaodawcze i wykonawcze. Kompetencje

uchwaodawcze powierzone zostay radom narodowym, ktre ponadto wykonyway zadania z zakresu planowania i kontroli administracji rzdowej243. wczesna doktryna staa na stanowisku, e rady narodowe pierwszych lat Polski Ludowej zajmoway szczeglne miejsce i odgryway specyficzn rol w organizacji i funkcjonowaniu terytorialnego aparatu pastwowego. Stanowiy nowy element w ustroju politycznym pastwa, wiadczcy o tendencji jego demokratyzacji244.

Prawo urzdnicze po II wojnie wiatowej. Pierwszym aktem prawnym dotyczcym urzdnikw pastwowych podjtym przez nowopowstajc wadz by dekret PKWN z dnia 27 grudnia 1944 roku o tymczasowym unormowaniu stosunku subowego i zaszeregowania funkcjonariuszy pastwowych245. Przepis art. 1 (1) stwierdzi, i zachoway moc obowizujc przepisy

M. Jaroszyski, Zagadnienia rad narodowych, Warszawa 1961, s. 14. M. Pietrzak, op.cit., s. 5. 241 K. Kersten, op.cit., s. 81. 242 M. Pietrzak, op.cit., s. 10. 243 W. Brzeziski, Struktura prawna samorzdu terytorialnego w Polsce, Gazeta Administracji, 1947, nr 7-8. 244 M. Pietrzak, op.cit., s. 13. 245 Dz.U.1944.16.89.
240

239

51

regulujce stosunek subowy i zasady zaszeregowania obowizujce w dniu 1 wrzenia 1939 roku, ze zmianami wynikajcymi z dekretu246. W prawie przedwojennej Polski omawiane materie regulowane byy ustaw z dnia 17 lutego 1922 roku o pastwowej subie cywilnej247 oraz rozporzdzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 28 padziernika 1933 roku o uposaeniu funkcjonariuszy pastwowych248. Zdecydowanie wiksze znaczenie przy analizie problematyki prawa urzdniczego po II wojnie wiatowej ma pierwszy z wymienionych aktw prawnych, gdy obowizywa on niemal bez zmian przez cay omawiany okres. Natomiast materie regulowane wskazanym wyej rozporzdzeniem byy przedmiotem licznych i czstych nowelizacji w latach 1944-1950. W odniesieniu do pracownikw pastwowych nie uywano terminu: umowa o prac249. Unormowany w ustawie z 1922 roku stosunek pastwowej suby cywilnej mia charakter publiczno-prawny, mg by zmieniony, zawieszony lub rozwizany wycznie przy zastosowaniu przepisw prawa publicznego250. Nawizanie stosunku subowego pracownika pastwowego nastpowao z chwil dorczenia pisma nominacyjnego, przy czym mianowanie mogo nastpi na stae lub do odwoania (prowizorycznie)251. Pracownikiem pastwowym mg by mianowany jedynie obywatel polski, o nieskazitelnej przeszoci, posiadajcy zdolno do dziaa prawnych (zdolno do czynnoci prawnych) uzdolniony fizycznie i umysowo do penienia odnonych obowizkw subowych oraz biegle wadajcy jzykiem polskim w mowie i pimie252. Przed objciem urzdu pracownik by obowizany zoy w przepisanej formie lubowanie subowe wobec przeoonej wadzy subowej (lub w oznaczonych wypadkach wobec Prezydenta)253. Tekst lubowania zosta unormowany dekretem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 28 grudnia 1944 roku254. Urzdnik skada lubowanie nastpujcej treci: Pomny dobra Rzeczypospolitej Polskiej lubuj, e na powierzonym mi stanowisku urzdowym przyczynia si bd w mym zakresie dziaania ze wszystkich si do ugruntowania wolnoci, niepodlegoci i potgi demokratycznego Pastwa Polskiego, ktremu wiernie suy bd. lubuj sta
246 247

Ibid., art. 1. Dz.U.1949.11.72 tekst jednolity. 248 Dz.U.1933.86.663. 249 A. Ajnenkiel, Administracja w Polsce. Zarys historyczny, Warszawa 1975, s. 81. 250 Dz.U.1949.11.72, art. 1. 251 Ibid., art. 3 i 4. 252 Ibid., art. 5. 253 Ibid., art. 15. 254 Dz.U.1944.18.94.

52

na stray konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. oraz praw stanowionych przez Krajow Rad Narodow jako Naczeln Wadz Ustawodawcz Odrodzonego Pastwa Polskiego. lubuj obowizki urzdu mego spenia gorliwie i sumiennie, polecenia mych przeoonych wykonywa dokadnie, tajemnicy urzdowej przestrzega, a w postpowaniu swoim kierowa si zasadami honoru, uczciwoci i rwnoci spoecznej255. Do 1948 roku obowizywaa podstawowa klasyfikacja urzdnikw ustanowiona na mocy dawnego art. 3 ustawy o subie cywilnej. Przepis ten stanowi, i funkcjonariuszw pastwowej suby cywilnej dzieli si na dwie kategorie: 1) urzdnikw, 2) niszych funkcjonariuszw pastwowych256, ktrzy wykonywali rnorodne funkcje pomocnicze257. Ustawa z 1922 roku dzielia urzdnikw pod wzgldem poziomu wyksztacenia na trzy kategorie: I posiadajcych wyksztacenie wysze potwierdzone zoeniem odpowiednich egzaminw praktycznych; II posiadajcych wyksztacenie rednie oglnoksztacce lub zawodowe i III posiadajcych wyksztacenie w zakresie szkoy powszechnej lub niszych klas szkoy redniej258. Do kadego stanowiska subowego przypisany by odpowiedni stopie subowy oraz tytu urzdowy moliwie dokadnie okrelajcy waciwe czynnoci urzdowe. () [ W ustawie z 1922 roku] nomenklatura tytuw urzdniczych bya nastpujca: urzdnik IV stopnia subowego posiadaa tytu wojewody, urzdnik V stopnia subowego posiada tytu naczelnika wydziau, VI starszego referenta ewentualnie starosty, VII referenta, VIII pomocnika referenta, IX sekretarza, X starszego kancelisty, XI kancelisty, a XII urzdnika XII stopnia subowego, gdy odpowiedni tytu dla tego stopnia nie zosta utworzony259. Odpowiednio do wyej wymienionych stopni subowych ustalono w 1933 roku 12 grup uposaenia zasadniczego. Pocztkowo, wynagrodzenia urzdnicze ustalono w sposb nastpujcy: grupa I 3000 z, II 2000 z, III 1500 z, IV 1000 z, V 700 z, VI 450 z, VII 335 z, VIII 260 z, IX 210 z, X 190 z, XI 160 z, XII 100 z260. Przepisy wskazanego rozporzdzenia zostay utrzymane w mocy obowizujcej na podstawie dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 27 grudnia 1944 o tymczasowym uregulowaniu uposae pracownikw

255 256

Ibid., art. 1A. Dz.URP.1922.21.164, art. 3. 257 A. Ajnenkiel, op.cit., s. 80. 258 Dz.URP.1922.21.164, art. 11. 259 W. Kozyra, Urzd Wojewdzki w Lublinie w latach 1919-1939, Lublin 1999, s. 133. 260 Dz.URP.1933.86.663, art. 2.

53

pastwowych261. Zachowano dodatki funkcyjne przyznawane za penienie funkcji kierowniczych262, dodatki rodzinne263 oraz zasiki i nagrody pienine264. Ustanowiono dodatkowo dodatek wojenny, wypacany do czasu unormowania stosunkw gospodarczych265. Omawianym dekretem utrzymano przedwojenn tabel

wynagrodze, ktra jednak bardzo szybko zostaa znowelizowana. Z dniem 1 maja 1946 roku ustalono nastpujc tabel wynagrodze: grupa I 3900 z, II 3080 z, III 2760 z, IV 2340 z, V 2030 z, VI 1825 z, VII 1750 z, VIII 1630 z, IX 1520 z, X 1370 z, XI 1280 z, XII - 1200 z266. Dokonano tym samym podwyki wynagrodze wszystkich grup uposaenia w taki sposb, i zdecydowanie zmniejszyy si znaczce dysproporcje pomidzy zarobkami poszczeglnych grup. Znaczce rnice wprowadzono ponownie z dniem 1 wrzenia 1946 roku, kiedy ustalono now tabel uposae, wedug ktrej I grupa uposaenia miaa pobiera wynagrodzenie w wysokoci 9000 z, II 7000 z, III 5500 z, IV 4200 z, V 3500 z, VI 3000 z, VII 2800 z, VIII 2600 z, IX 2400 z, X 2200 z, XI 2100 z, a XII 2000 z267. Now kompleksow regulacj omawianej materii przyniosa ustawa z 4 lutego 1949 o uposaeniu pracownikw pastwowych i samorzdowych oraz przewodniczcych organw wykonawczych gmin miejskich i wiejskich268. Ustaw t utrzymano podzia pracownikw pastwowych i samorzdowych na dwanacie grup uposaenia zasadniczego269, powierzajc okrelenie tabeli stanowisk subowych i grup zasadniczego uposaenia dla poszczeglnych stanowisk, zasady zaszeregowania do poszczeglnych grup oraz wysoko miesicznego uposaenia w poszczeglnych grupach Radzie Ministrw270. Na podstawie tego upowanienia Rada Ministrw wydaa w dniu 19 lutego 1949 roku rozporzdzenie w sprawie ustalenia stanowisk subowych i zaszeregowania do grup uposaenia pracownikw pastwowych, podlegajcych ustawie o pastwowej subie cywilnej271, gdzie w zaczniku nr 2 podana zostaa tabela stanowisk subowych pracownikw samorzdu terytorialnego i wysoko

przypisanych do tych stanowisk grup uposaenia.

261 262

Dz.U.1944.16.88, art. 1. Dz.URP.1933.86.663, art. 5. 263 Ibid., art. 5a. 264 Ibid., art. 7. 265 Dz.U.1944.16.88, art. 2. 266 Dz.U.1946.28.175, art. 1 pkt 1. 267 Dz.U.1946.51.287, art. 1. 268 Dz.U.1949.7.39. 269 Ibid., art. 4 pkt 5. 270 Ibid., art. 5. 271 Dz.U.1949.14.92.

54

Naley

zauway,

pomimo

funkcjonowania

obiegu

prawnym

przedwojennych regulacji nowopowstajca wadza podejmowaa liczne przejciowe rozwizania, majce tymczasowo ustabilizowa sytuacj administracji pastwowej. Wspomniano ju dekrety PKWN z dnia 27 grudnia 1944 roku o tymczasowym unormowaniu stosunku subowego i zaszeregowania funkcjonariuszy pastwowych oraz o tymczasowym uregulowaniu uposae pracownikw pastwowych. Warto wspomnie, i pierwszy z tych dekretw uregulowa sytuacj funkcjonariuszy pastwowych powracajcych do suby po II wojnie wiatowej. Akt ten stanowi, i funkcjonariuszowi pastwowemu, ktry w okresie od dnia 22 lipca 1944 roku do dnia wejcia w ycie dekretu (27 grudnia 1944 roku) zgosi si ponownie do suby pastwowej i zosta do niej przyjty, zalicza si czas suby do dnia 1 wrzenia 1939 roku zaliczony i podlegajcy zaliczeniu wedug dotychczas obowizujcych przepisw272. Podobnie brzmic regulacj zawiera dekret z dnia 14 maja 1946 roku o tymczasowym unormowaniu stosunku subowego funkcjonariuszy pastwowych273. Akt ten jednak stanowi, i prawo do zaliczenia traci funkcjonariusz, ktry nie zgosi si ponownie do suby pastwowej w okresie od dnia 22 lipca 1944 roku najpniej w cigu 3 miesicy od dnia ogoszenia tego dekretu lub ustania przeszkody, uniemoliwiajcej zgoszenie si do suby274. Wadza subowa moe wedug swobodnego uznania bd przyj ponownie do suby zgaszajcego si do pracy funkcjonariusza pastwowego, bd odmwi mu tego przyjcia275. Podobnie swobodnemu uznaniu wadzy naczelnej poddane zostay kwestie dotyczce grupy uposaenia i stanowiska subowego, przeniesienia w stan spoczynku lub zwolnienia ze suby funkcjonariusza w cigu roku od wejcia w ycie dekretu z 27 grudnia 1944 roku. Podejmowane w tym czasie decyzje mogy nie respektowa warunkw i terminw przewidzianych w odnonych przepisach subowych276. Omawiany dekret wprowadza jeszcze jedn znaczc zmian w stosunku do przepisw przedwojennych przewidywa mianowicie oprcz
277

funkcjonariuszy

mianowanych

zatrudnianie

pracownikw kontraktowych

, dla ktrych podstaw nawizania stosunku pracy bya

umowa o prac, nie za akt mianowania.

272 273

Dz.U.1944.16.89 art. 2. Dz.U.1946.22.139. 274 Ibid., art. 3 ust 2. 275 Ibid., art. 4. 276 Dz.U. 1944.16.89 art. 6 pkt 1. 277 Ibid., art. 5 pkt 4.

55

Starostwo Powiatowe w Krakowie i jego urzdnicy w latach 1945-1950. Struktura organizacyjna Starostwa Powiatowego w Krakowie w cigu 1945 roku przedstawiaa si w sposb nastpujcy: starosta i wicestarosta, referat oglny, referat spoeczno-polityczny, referat administracyjno-prawny, referat, referat wojskowy, referat karno-administracyjny, referat aprowizacji i handlu, referat przemysu, referat opieki spoecznej, referat zdrowia, referat weterynaryjny, referat szkd wojennych, referat budowlany, referat kultury i sztuki, referat dla spraw inwalidw wojennych278. Oprcz wyej wymienionych referatw w gmachu starostwa znajdoway si nastpujce jednostki organizacyjne podlege starocie powiatowemu tylko subowo: Delegatura Tymczasowego Zarzdu Pastwowego przy Starostwie Powiatowym, Powiatowy Inspektorat dla Spraw Wojennych wiadcze Rzeczowych oraz Powiatowe Biuro Rolne279. Struktura organizacyjna starostwa zmieniaa si stopniowo, by w 1949 roku przybra nastpujcy ksztat: referat oglny, rachunkowo-gospodarczy, spoecznopolityczny, administracyjno-prawny, ruchu drogowego, wojskowy, karno-

administracyjny, opieki spoecznej, handlu, przemysu, zdrowia, weterynarii, kultury i sztuki, budowlany, rolnictwa i reform rolnych, owiaty rolniczej, inwalidzki oraz pomiarw280. Dnia 23 kwietnia 1945 na drugim posiedzeniu Powiatowej Rady Narodowej Krakowskiej (protok k. 25) poruczono Janowi Mikoajskiemu dalsze penienie obowizkw starosty powiatowego powiatu krakowskiego na podstawie reskryptu Urzdu Wojewdzkiego Krakowskiego z dnia 17 kwietnia 1945 roku281. Z dniem dnia 9 czerwca 1945 roku Wojewoda Krakowski poruczy penienie obowizkw Starosty Powiatowego Krakowskiego Wadysawowi Wojakowskiemu282. W zwizku z podjt w pocztkach roku 1945 akcj zaoenia aktw personalnych dla funkcjonariuszy Urzdu Wojewdzkiego i Starostw Powiatowych, Wojewoda Krakowski zarzdzeniem wewntrznym nr 5 z dnia 5 marca 1945 roku zarzdzi, i wszyscy funkcjonariusze powracajcy do suby a zatrudnieni w Urzdzie Wojewdzkim lub w Starostwach Powiatowych, winni zoy na rce Naczelnikw Wydziaw, wzgldnie starostw powiatowych w oryginaach swoje dokumenty. Miay
278 279

Archiwum Pastwowe w Krakowie (APK), Starostwo Powiatowe w Krakowie 1945-1950, k. 133-145. Ibid., k. 146-147. 280 Ibid., k. 1507-1511. 281 Ibid., k. 25. 282 Ibid., k. 541.

56

to by: 1) dokumenty osobiste, a w szczeglnoci metryka urodzin, zawiadczenie obywatelstwa polskiego, dokument stwierdzajcy stosunek do suby wojskowej, dokumenty stwierdzajce poziom wyksztacenia funkcjonariusza, a w razie jeeli funkcjonariusz jest onaty take metryk lubu i ewentualnie metryki urodzin dzieci; 2) dokumenty stwierdzajce przebieg dotychczasowej suby funkcjonariusza od chwili wstpienia do tej suby do dnia 1 wrzenia 1939, a w szczeglnoci dekret przyjcia do suby pastwowej (o ile funkcjonariusz by pracownikiem kontraktowym odnona umowa o prac), dekrety nominacyjne i awansowe, wiadectwo odbycia egzaminu praktycznego wzgldnie dekret zwolnienia od skadania tego egzaminu, ewentualnie dekret zwolnienia od poziomu wyksztacenia; 3) inne dokumenty zawierajce istotne dane dotyczce przebiegu dotychczasowej suby. Jeli za chodzi o nowowstpujcych do suby pastwowej urzdnikw, byli oni zobowizani do przedoenia oprcz powyszych dokumentw take yciorysw oraz, o ile przed wstpieniem do suby byli ju zatrudnieniu w innych wadzach czy instytucjach, rwnie zawiadczenia o pracy w tych wadzach, czy instytucjach. Wreszcie nowowstpujcy pracownicy winni zoy podanie o przyjcie do suby pastwowej o ile poda takich dotychczas nie wnieli. W razie niemonoci przedoenia wymaganych dokumentw w oryginale naleao przedoy odpowiednie zawiadczenie podpisane przez dwch wiarygodnych wiadkw283. Wojewoda Krakowski w zarzdzeniu wewntrznym z 18 maja 1945 roku oraz ponownie w pimie z 17 kwietnia 1945 roku na przyszo wszelkie przyjcia do suby i zwolnienia z niej zastrzeg swojej osobistej decyzji284. Na podstawie pisma Wojewody Krakowskiego z dnia 18 maja 1945 roku liczb etatw patnych z budetu MAP w Starostwie Powiatowym w Krakowie ustalono na 60 etatw urzdniczych i na 6 etatw niszych funkcjonariuszy (cznie urzdnikw i niszych funkcjonariuszy tak etatowych jak i kontraktowych). W skad etatw urzdniczych wchodzili take architekci powiatowi, referenci do spraw odszkodowa i siy pomocnicze w referatach kultury i sztuki oraz aprowizacji. Wyej przedstawiona suma nie obejmowaa etatw: 1. Lekarza powiatowego i kontrolera sanitarnego (budet Ministerstwa Zdrowia); 2. Powiatowego lekarza weterynarii (Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych); 3. Referenta aprowizacyjnego (kierownika referatu patnego z budetu Ministerstwa Aprowizacji i Handlu) z tym, e siy pomocnicze w tym referacie
283 284

Ibid., k. 16. Ibid., k. 26.

57

zostay objte przyznanymi starostwu etatami. Dla urzdnikw wymienionych w pkt 13 przewidziane zostay osobne etaty, patne z budetw resortowych. Stosownie do obowizujcych przepisw o organizacji wadz administracji publicznej nastpujce urzdy nie zostay zespolone z tymi wadzami, a zatem funkcjonariusze ich nie byli patni przez te wadze: 1. Powiatowe rady narodowe; 2. Powiatowe i miejskie urzdy bezpieczestwa; 3. Powiatowe urzdy informacji i propagandy; 4. Tymczasowe zarzdy pastwowe mienia opuszczonego i porzuconego. Ponadto przyznane etaty nie obejmoway urzdnikw referatw samorzdowych nowo utworzonych w starostwach, gdy mieli by oni patni przez samorzd powiatowy285. W zaczeniu do powyszego pisma przedstawiono zestawienie etatw patnych z MAP w Starostwie Powiatowym w Krakowie z podziaem na grupy uposaenia: a. etaty urzdnicze: w grupie VI 1 etat, VII 4 etaty, VIII 17 etatw, IX 16 etatw, X 11 etatw, XI 10 etatw, XII -1 etat; b. etaty niszych funkcjonariuszy w grupie IX 1 etat, XI 1 etat, XII 4 etaty. W wykonaniu polecenia Wojewody zawartego w powyszym pimie Starosta Powiatowy Krakowski przedstawi w pimie z dnia 26 maja 1945 roku imienny wykaz pracownikw SPK zasugujcych ze wzgldu na kwalifikacje moralne i subowe, na przyjcie do suby pastwowej, oraz plan obsady personalnej poszczeglnych referatw do zatwierdzenia. Planem objto: 1 urzdnika w grupie VI, 4 w VII, 16 w VIII, 15 w IX, 10 w X oraz 4 w XI (razem 50 urzdnikw). Dla nastpujcych urzdnikw objtych planem brak byo odpowiednich grup, a mianowicie:1. kierownika referatu karno-administracyjnego () brak grupy V, wedug ktrej dotychczas otrzymywa uposaenie subowe; kierownika referatu spoeczno-politycznego () brak grupy VII; 3. referenta administracyjno-prawnego () brak grupy VII; 4. referenta misnego z referatu aprowizacyjnego () brak grupy VII; 5. referenta wojskowego () brak grupy VIII; referenta spoeczno-politycznego () brak grupy VII (skrelone owkiem). Nie objto planem kierownika kancelarii () z grupy VII, ktry pozostawa wczenie w subie, jednak liczy si w niedugim czasie z wyjazdem na Zachd. Nie objto planem rwnie kierownika referatu oglnego (), oraz kierownika referatu kultury i sztuki () z powodu zoenia przez wymienionych proby o zwolnienie ze suby. Z wyznaczonych przez UW 60 etatw dla urzdnikw nastpujce iloci grup nie zostay wykorzystane: 1 w grupie VIII, 1 w IX, 1 w X, 6 w XI, 1 w XII (razem 10 etatw). W odniesieniu natomiast do etatw niszych funkcjonariuszy starostwa,
285

Ibid., k. 49.

58

wykorzystano tylko grup IX dla szofera i grup XI dla portiera; natomiast brak odpowiednich grup dla 4 wonych286. Starosta pismem z dnia 20 czerwca 1945 roku, w uzupenieniu pisma z dnia 26 maja 1945 roku przedoy nowy plan obsady personalnej poszczeglnych referatw do zatwierdzenia Wojewodzie Krakowskiemu. Rozmieszczenie grup uposaenia ilustruje ponisze zestawienie287. Tymczasowo Ilo pracownikw Rnica etatw Liczba etatw po stanu

przyznane z posiadajcych obecnie UW etatw grupy dan grup z brak nadwyka

uwzgldnieniu

obecnego i projektw razem w wakujcych miejsc tym

uwzgldnieniem projektw

Urzdnicy: V0 VI 2 VII 4 VIII 17 IX 16 X 10 XI 10 XII 1 Razem 60 3 1 5+1 19 19 7 8 63 3 1 2 3 9 1 3 2 1 7 3 1 5 19 19 7 8 62 2 4 6

Nisi funkcjonariusze: IX 1 XXI 1 XII 4 Razem 6 2 2 1 1 3 1 2 3 3 3 2 2 1 1 6 1 1

Po obsadzeniu 6 wakujcych miejsc urzdniczych, przekroczono by tymczasowo przyznan liczb etatw o 2 etaty. Dotychczas zatrudnionych na etacie starostwa byo
286 287

Ibid., k. 53. Ibid., k. 131.

59

57 urzdnikw. Zaszeregowanie 9 urzdnikw i tymczasowo pracujcego kierownika kancelarii do wyszych grup kosztem 7 niewykorzystanych grup niszych starosta uzna za suszne, gdy jak to wynikao z uzasadnienia szczegowego planu obsady personalnej, byli to pracownicy z dugoletnim dowiadczeniem urzdniczym, wysoce kwalifikowani i posiadali ju przed 1 wrzenia 1939 roku dane grupy uposaenia. W ocenie starosty, obnienie grupy uposaenia uwaaliby oni za niesprawiedliw degradacj, co niewtpliwie nie ley w interesie suby pastwowej. Powysze uzasadnienie zaszeregowania dotyczyo rwnie niszych funkcjonariuszy. W pimie tym starosta zwrci si tym samym do wojewody o zatwierdzenie mego projektu etatw i jak najrychlejszego przyjcia pracownikw na wakujce miejsca w celach podniesienia wydajnoci pracy i usprawnienia administracji288. Obsada stanowisk subowych w SPK zmieniaa si dynamicznie, by 22 wrzenia 1945 roku osign stan 79 zatrudnionych urzdnikw289, za 15 padziernika 1945 roku 104 osoby290. Spord wymienionych w spisie personalnym pracownikw Starostwa 46 osb pracowao 1 wrzenia 1939 roku w administracji i z tego tytuu miao przyznane grupy uposaenia. W stosunku do 1945 roku 16 osb utrzymao grup uposaenia, 7 osb uzyskao po wojnie grup nisz, za 23 osoby grup wysz. Wedug stanu z dnia 22 wrzenia 1939 roku 16 osb posiadao wyksztacenie wysze, 7 niepene wysze, 26 rednie, za niepene rednie 22. Starosta Powiatowy Krakowski pismem z dnia 20 sierpnia 1945 roku zwrci si do Wojewody Krakowskiego z prob o uzyskanie zatwierdzenia proponowanych zmian w grupach uposaeniowych, z uwagi na indywidualne kwalifikacje tych pracownikw oraz, e byli przyjci i duszy czas penili sub w tych grupach, jak rwnie opierajc si na art. 4-6 (1) dekretu PKWN z dnia 27 grudnia 1944 o tymczasowym unormowaniu stosunku subowego i zaszeregowaniu funkcjonariuszw pastwowych (Dz URP 16.89)291. Starosta przytoczy midzy innymi nastpujce argumenty przemawiajce za zaszeregowaniem do wyszych grup uposaenia: pobieranie wysokiego wynagrodzenia przed wojn, () dugoletnie dowiadczenie na stanowiskach naczelnych i kierowniczych, () wysokie kwalifikacje, () wysze wyksztacenie [w piciu przypadkach], ()nienaganna pozytywna praca, sumienno i

288 289

Ibid., k. 140. Ibid., k. 385. 290 Ibid., k. 415. 291 Ibid., k. 581.

60

gorliwo292. Starosta w omawianym pimie zauway ponadto, i obnienie ju posiadanych grup uposaeniowych wywoao due rozgoryczenie i moe ujemnie wpyn na wydajno pracy i powoduje proby o zwolnienie wartociowych si [biurowych]293. W odniesieniu do polityki kadrowej Starostwa Powiatowego w Krakowie naley odnotowa zarzdzenie Wojewody Krakowskiego z dnia 17 sierpnia 1945 roku w sprawie unormowania polityki i gospodarki personalnej, zarzdzenie Urzdu Wojewdzkiego w Krakowie, Wydzia Aprowizacji i Handlu, dotyczce 16% redukcji personalnej w referacie wiadcze rzeczowych, zarzdzenie Wojewody Krakowskiego z dnia 20 grudnia 1946 roku polecajce wypowiedzenia stosunku subowego pracownikom referatw wiadcze rzeczowych oraz pismo Urzdu Wojewdzkiego w Krakowie z dnia 13 wrzenia 1949 roku dotyczce likwidacji referatw aprowizacji. Wszystkie z wymienionych pism jednoznacznie wiadcz, i samodzielno starosty w kwestiach personalnych bya znaczco ograniczona by on zobowizany wypenia polecenia kierowane od wyszych stopniem organw administracji pastwowej. Naley w ramach polityki personalnej omwi jeszcze zagadnienia

przyjmowania do suby pastwowej przedstawicieli trzech szczeglnie traktowanych grup zawodowo-spoecznych zdemobilizowanych onierzy, byych funkcjonariuszy policji pastwowej oraz osb, ktre w czasie okupacji zadeklaroway przynaleno do narodowoci uprzywilejowanej. W odniesieniu do pierwszej z tych grup odnotowa wypada pismo oklne Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 16 padziernika 1945 roku, w ktrym minister poleci przyjmowanie zdemobilizowanych onierzy do pracy w podlegych urzdach, instytucjach, przedsibiorstwach, zakadach pastwowych i samorzdowych oraz majtkach pastwowych dajc im pierwszestwo przy rwnych kwalifikacjach294. Wydane zostao rwnie polecenie odnonie do onierzy pozostajcych przed wojn w subie pastwowej, ktrych naleao przyjmowa do pracy na stanowiska nie nisze ni zajmowane przez nich przed 1 wrzenia 1939 roku295. Jeli chodzi o byych funkcjonariuszy policji pastwowej, odnosi si do nich midzy innymi poufne pismo Prezesa Rady Ministrw z dnia 6 grudnia 1945 roku. Premier poinformowa w tyme pimie o powoaniu zarzdzeniem z dnia 29 VIII 1945
292 293

Ibid., k. 583. Ibid., k. 581. 294 Ibid., k. 751. 295 Ibid., k. 752.

61

nr 40/3/1 Komisji Rehabilitacyjno-Kwalifikacyjnej przy prezydium Rady Ministrw, ktrej zadaniem miao by przeprowadzenie postpowania rehabilitacyjnego w

stosunku do tych funkcjonariuszw b.[yej] policji pastwowej, ktrzy bd pragn nadal pracowa w subie pastwowej, bd ycz sobie uzyska autorytatywne stwierdzenie, e mimo pozostawania na usugach okupanta nie uchybili obowizkom lojalnoci i wiernoci wobec Pastwa i Narodu Polskiego296. Premier zobowiza ponadto kierownikw wszystkich podlegych mu organw administracji do

spowodowania, aby aden b.[yy] funkcjonariusz P[olicji]P[astwowej] nie zosta przyjty do pracy przed uzyskaniem zawiadczenia KRK, [za] wszyscy ci b.[yli] funkcjonariusze policji, ktrzy wstpili ju do suby pastwowej () zoyli niezwocznie do komisji wnioski o rehabilitacj297. Kwesti rehabilitacji tej grupy zawodowej podj rwnie w swoim pimie z dnia 21 stycznia 1946 roku minister aprowizacji i handlu, ktry doprecyzowa, i rehabilitacja nie dotyczy tych b.[yych] funkcjonariuszw policji pastwowej (sprzed 1.09.39) i tzw. granatowej, ktrzy w midzyczasie zatrudnieni zostali w subie bezpieczestwa publicznego lub odbywali sub w W[wojsku]P[olskim] po zniesieniu okupacji298. W odniesieniu do ostatniej z wyej wspomnianych grup potencjalnych pracownikw administracji wypowiedzia si Prezes Rady Ministrw w oklniku z dnia 19 stycznia 1946 roku. Premier dokona rozrnienia na osoby nalece do mniejszoci narodowych, ktre zarwno w czasie wojny, jak i przed ni deklaroway odrbno narodowociow, oraz na Polakw, ktrzy podawali si za przynalenych do innej narodowoci w oparciu o rzeczywiste lub fikcyjne pochodzenie obce299. Zatrudnianie w subie pastwowej czonkw pierwszej z tych grup jest dopuszczalne tylko wyjtkowo i to po skrupulatnym skontrolowaniu zachowania si petenta podczas okupacji z punktu widzenia jego lojalnoci wobec Pastwa i Narodu Polskiego300. Jeli za chodzi o czonkw drugiej z wymienionych grup, dokona trzeba dalszego rozrnienia - naley odrni tereny Polski przymusowo wcielone do Rzeszy niemieckiej, od obszarw tzw. Generalnego Gubernatorstwa i wojewdztwa biaostockiego. Osoby zamieszkae podczas okupacji na terenach wcielonych do Rzeczy i zaliczone do jednej z grup uprzywilejowanych przez okupanta posiadaj
296 297

Ibid., k. 898. Ibid., k. 852. 298 Ibid., k. 849. 299 Ibid., k. 898. 300 Ibid.

62

mono rehabilitacji, tj. udowodnienia, e wpis na list niepolsk nastpi wbrew woli lub przymusem, a petent wykaza swym postpowaniem polsk odrbno narodow. Przyjmowanie tych osb do suby pastwowej po ich zrehabilitowaniu w zasadzie nie nasuwa zastrzee. Natomiast Polacy w tzw. Generalnej Guberni i wojewdztwie biaostockim, ktrzy podczas okupacji zaliczeni zostali do jednej z grup uprzywilejowanych, nie mog si rehabilitowa301, a co za tym idzie nie mog by przyjmowani do suby pastwowej.

Podsumowanie Przytoczone i omwione wyej akty prawne oraz dane archiwalne ukazuj stopniow ewolucj instytucji administracji terenowej na terenach Polski w latach 19441950. Przedwojenne instytucje administracji samorzdowej byy zastpowane organami administracji rzdowej, za samodzielno w praktyce przeradzaa si w coraz cilejsze podporzdkowanie hierarchiczne. Pomimo funkcjonowania aktw prawnych

regulujcych funkcjonowanie administracji bya ona coraz czciej sterowana za pomoc pism oklnych i poufnych polece kierowanych przez organy wyszego szczebla. Zarwno kwestie organizacji, jak i obsady personalnej Starostwa Powiatowego w Krakowie podlegay nie starocie jak mogoby si wydawa, lecz wyszym hierarchicznie organom, poczynajc od wojewody krakowskiego, a na Prezesie Rady Ministrw koczc.

301

Ibid.

63

Bibliografia
Ajnenkiel A., Administracja w Polsce. Zarys historyczny, Warszawa 1975. Biskupski K., Rady Narodowe jako organa administracji lokalnej, Warszawa 1948. Brzeziski W., Struktura prawna samorzdu terytorialnego w Polsce, Gazeta Administracji, 1947, nr 7-8. Byjoch K., Sulimierski J., Tarno J.P., Samorzd terytorialny po reformie ustrojowej pastwa, Warszawa 2000. Izdebski H., Historia administracji, Warszawa 2001. Jaroszyski M., Zagadnienia rad narodowych, Warszawa 1961. Kersten K., Polski Komitent Wyzwolenia Narodowego 22 VII 31 XII 1944 r., Lublin 1965. Kozyra W., Urzd Wojewdzki w Lublinie w latach 1919-1939, Lublin 1999. Malec J., Malec D., Historia administracji i myli administracyjnej, Krakw 2003. Morawski M., Zagadnienia rad narodowych w Polsce Ludowej, Warszawa 1954. Pietrzak M., Organizacja administracji terytorialnej w pierwszych latach Polski Ludowej, CPH, 1975 z. 1. Wytrek W., Samorzd terytorialny w XX wieku w Polsce, Lublin 2009.

Archiwum Pastwowe w Krakowie (APK), Starostwo Powiatowe w Krakowie 1945-1950. Przemwienie B. Bieruta, Sprawozdanie stenograficzne z 7 sesji KRN w dniach 3-6 maja 1945 r., . 294. Dz.U.1921.44.267. Dz.URP.1922.21.164. Dz.URP.1933.86.663. Dz.U.1944.2.8. Dz.U.1944.5.22. Dz.U.1944.14.74. Dz.U.1944.16.88. Dz.U.1944.16.89. Dz.U.1944.18.94. Dz.U.1946.3.19. Dz.U.1946.22.139. Dz.U.1946.28.175. Dz.U.1946.51.287. Dz.U.1949.7.39. Dz.U.1949.11.72. Dz.U.1949.14.92. Dz.U.1950.14.130.

64

Magorzata Stasiak

Obywatel PRL-u jako gwny temat polskich filmw dokumentalnych 1968-1980

W panoramie polskiego kina omawianego okresu nie brak bohaterw stanowicych reprezentantw epoki, a take egzemplifikacji specyficznej mentalnoci, wytwarzanej przez ustrj socjalistyczny. W kinie fabularnym najbardziej znanym przykadem takiej postaci jest zapewne Mateusz Birkut, strcony z piedestau przodownik pracy zobrazowany przez Andrzeja Wajd w Czowieku z marmuru (1977). Nie sposb take zapomnie o kreacjach Jerzego Stuhra w Amatorze Krzysztofa Kielowskiego czy Wodzireju Feliksa Falka. Uosabia on z jednej strony wtpliwoci, lki i obawy tej czci spoeczestwa, dla ktrej system polityczny by wielk niewygod moraln, z drugiej natomiast pokazywa koniunkturalizm i cynizm tych, ktrzy idealnie si w tej rzeczywistoci odnaleli. Kino dokumentalne byo w duej mierze dla tych wnikliwych portretw inspiracj. Kielowski, czerpic ze swych dowiadcze dokumentalnych, stworzy krwiste, pene dylematw postaci, a Wajda przyznawa si, e impulsem do stworzenia Czowieka z marmuru by film dokumentalny Wojciecha Wiszniewskiego Opowie o czowieku, ktry wykona 552% normy. Dokument omawianego okresu stworzy galeri bohaterw odzwierciedlajcych, a czasem odkamujcych przeszo ze wszystkimi jej elementami: nieuprawnion propagand sukcesu, w ktr cz z nich uwierzya, wyostrzonymi przez system cechami charakteru oraz wiar w jego moc sprawcz. Ta praca stanowi prb odtworzenia, poprzez losy okrelonych bohaterw filmw dokumentalnych, polityczno-spoecznych realiw epoki.

Przebrzmiali herosi bohaterowie filmw Wojciecha Wiszniewskiego. Aby analizowa bohaterw przedstawianych przez Wojciecha Wiszniewskiego, naley zwrci uwag zarwno na jego biografi, jak i metod twrcz. Ten reyser nie realizowa filmw dokumentalnych w potocznym rozumieniu tego sowa. Jego utwory mona wpisa w nurt tak zwanego dokumentu kreacyjnego, ktry, jak sama nazwa wskazuje, zakada dodanie do autentycznych wydarze bd postaci, wyranego elementu wizji artystycznej twrcy. Jak podkrela Mirosaw Przylipiak, autorzy takiej formuy dokumentalnej korzystaj z osabienia wizi midzy rzeczywistoci filmow

65

a obrazem filmowym w ten sposb, e gotowy materia traktuj bardziej jako zbir znakw, sucy kreowaniu nowych znacze ni jako fotografi, ktrych wygldy naley opisa w ich spoecznych wsprzdnych302. Pewna stylizacja rzeczywistoci suy wic wytworzeniu symboli, ktre dan refleksj zuniwersalizuj. Nie chodzi o jak najbardziej obiektywne odwzorowanie, ale wanie o wykreowanie z posiadanych, zatopionych w realnym wiecie elementw wasnej narracji. W przypadku Wojciecha Wiszniewskiego estetyzacja przestrzeni i bohaterw jest osigana przez filmowe rodki wyrazu: kty widzenia kamery, monta, kolorystyk kadrw. Zwrcenie szczeglnej uwagi na warsztatow cz utworw nie sprawia, e s one pozbawionymi treci politycznej eksperymentami filmowymi. Wrcz przeciwnie reyser groteskowo przejaskrawiajc utarte klisze kina socrealistycznego i kronik aktualnoci bra udzia w debacie o spoeczno-moralnym charakterze. Posugiwa si ikonami i symbolami epoki, nadajc im nowy charakter przez ich swoist dekonstrukcj. Swoj metod komentowa nastpujco: Chodzi tu o przekazanie obrazu kultury narodowej, bd te jej specyficznych, szczegowych przejaww, bd te jej ksztatw syntetycznych, jej istoty, przy pomocy form wyrazu powszechnie w krgu tej kultury zrozumiaych. Realizator moe stworzy ten obraz intuicyjnie lub na zasadzie penej wiadomoci istnienia tych specyficznych dla narodu wartoci i rozumienia ich miejsca i funkcji w caoci kultury narodowej303. Czemu w filmach Wiszniewskiego suy proces symbolizacji? W wikszoci jego dzie widoczny staje si mechanizm aparatu wadzy polegajcy na odbieraniu obywatelom tosamoci i zastpowaniu jej wygodnym, dopasowanym do linii politycznej partii wizerunkiem. Reyser obnaa take zabiegi dostosowywania jzyka powstawanie tak zwanej nowomowy. Czyni to stosujc kontrowersyjny dla dokumentalistw zabieg postaci nie mwiy swoimi wasnymi sowami; to reyser, na podstawie ich relacji, konstruowa filmowe kwestie. W filmach Wiszniewskiego sycha, e bohaterowie czytaj, co podkrela deklaratywno i sztuczno deklamowanych przez nich nieporadnie zda. Dodany do wypowiedzi pogos sprawia natomiast, e uwypuklony zostaje sztuczny patos wytwarzany przez propagand.

302

303

M. Przylipiak, Od konkretu do metafory. Zarys przemian polskiego filmu dokumentalnego w latach siedemdziesitych, Kino 1984, nr 1, s. 16. W. Wiszniewski, Film dokumentalny jako instrument oddziaywania spoecznego. Praca dyplomowa PWSFTviT, 1975, Film na wiecie 1976, nr 12, s. 65.

66

Kadr z filmu Wanda Gocimiska, wkniarka (1975), re. Wojciech Wiszniewski

304

Katarzyna Mka-Malatyska, zwracajc uwag na zabieg demontau filmowej nowomowy w utworze Wiszniewskiego Wanda Gocimiska, wkniarka, stwierdza: W porzdku opowieci o Gocimiskiej najwyraniej do gosu dochodzi

zrytualizowanie jzyka i jego kreacyjna sia. Bohaterka istnieje na ekranie poprzez skonwencjalizowane formy: jzyk, ktrym mwi i poprzez skostniay, propagandowy jzyk ruchomych obrazw epoki socrealizmu305. W tym portrecie kobietyprzodowniczki poprzez umieszczenie ywych posgw, rodem z socrealistycznych plakatw, Wiszniewski osiga zamierzony efekt: gwna bohaterka staje si jednym z pomnikw systemu, tracc przy tym swoje ludzkie oblicze. Podkreleniu groteskowej, gorzkiej atmosfery suy zainscenizowany tum modziey w czerwonych krawatach, ktra chralnie zadaje Gocimiskiej pytania o jej zawodowy yciorys. Dekonstrukcj wymienionych mechanizmw mona szczeglnie wyranie dostrzec wanie w portretach przodownikw stworzonych przez Wiszniewskiego. Zarwno w Opowieci o czowieku, ktry wykona 552% normy, jak i we wspomnianej Wandzie Gocimiskiej, wkniarce reyser uwzniola bohaterw, jak i odkrywa ich zawaszczon przez system osobowo. W obydwu przypadkach podkrela momenty celebracyjne w socjalistycznej rzeczywistoci: czyszczenie orderw przez Bernarda Bgdoa i uhonorowanie kobiety za propagowanie nowych metod pracy.
304 305

http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/463814_1, 27.05.2009, 21:50. K. Mka-Malatyska, Wanda Gocimiska wkniarka demonta filmowej nowomowy [w:] Wojciech Wiszniewski pod red. Marka Hendrykowskiego, Pozna 2003, s.119.

67

Co znaczce, filmy te powstay na partyjne zlecenie. Decydenci chcieli uzyska wyrazisty, stworzony w przewidywalnej stylistyce cykl utworw powiconych przodownikom pracy. Wiszniewski wykorzysta sytuacj i zrealizowa filmy, ktre zamiast gloryfikacji systemu i jego metod wyrniania jednostek, pitnoway deklaratywno oraz wykorzystywanie obywateli do celw propagandowych. W Opowieci... ten wtek jest szczeglnie wyrazisty wci nagradzany Bgdo zosta tym samym wyizolowany z otaczajcego rodowiska. Ludzie nie akceptuj herosw, bo przy nich przecitno jest tym bardziej widoczna. Ten temat podj Andrzej Wajda w Czowieku z marmuru Mateuszowi Birkutowi najbliszy kolega z pracy podaje rozgrzan ceg, co eliminuje go z pracy. Wadze stworzyy swj system gwiazd, ktry wynosi na piedesta czsto przypadkowych ludzi, a potem pozostawia ich samym sobie. Wiszniewski zauway t prawidowo i w wielu utworach z celow przesad pokazywa socrealistyczne ceremoniay z ich nieodczn, sztucznie wytworzon podniosoci, poz i nienaturaln posgowoci. Jak podkrela Mirosaw Przylipiak, w momentach uroczystych, patetycznych Wiszniewski widzia martwot systemu306. Jego filmy tylko pozornie wydaj si apologetyczne w stosunku do socjalistycznej rzeczywistoci. Posuguj si symbolami, ktre stworzyy wadze (malowane na cianie 3 x TAK, Paac Kultury i Nauki, lasy nowych budynkw mieszkalnych), aby wyjaskrawi zjawisko czasem nawet niekamuflowanej manipulacji. S to dziea przepenione gorzk ironi, ujawniajce nieautentyczno norm pastwowych i zasad moralnych rzdzcych. Wymienione tematy wraz z dostosowan do nich form s take widoczne w innych dzieach Wiszniewskiego jak Sztygar na zagrodzie i Stolarz. W pierwszym z nich reyser bohaterem uczyni Stanisawa Mazura grnika, ktry postanawia porzuci swj zawd i zaoy gospodarstwo na wsi. Zaczyna ono prnie funkcjonowa, a bohater wraz z rodzin staje si niepodanym gociem w nowym miejscu zamieszkania. Ssiedzi nie akceptuj nowoci, wol pozosta przy dawnych nawykach. Aktywna postawa spotyka si jedynie z zawici.

306

Wypowied M. Przylipiaka, Sztuka dokumentu, odcinek 8., 7:30.

68

Kadr z filmu Sztygar na zagrodzie (1978), re. Wojciech Wiszniewski307

Refleksja Wiszniewskiego ma w sobie duy potencja uniwersalizmu. Ludowa przypiewka, stanowica lejtmotyw filmu, nadaje utworowi charakter przypowieci. Twrca poddaje jednak analizie nie tylko ludzkie zachowania w grupie. Przesanie Sztygara na zagrodzie ma polityczny charakter: jednostki, ktre nie poddaj si presji spoecznej, postpujc wedug wasnych zasad, s w systemie autorytarnym skazane na porak, ostracyzm spoeczny i polityczny niebyt. Tak jak Stanisaw Mazur, ktry przyby do nowej wsi w maju 1976 roku, a opuci j ju w listopadzie tego samego roku. Te daty stanowi symboliczn klamr utworu pocztek pokazuje nadzieje rodziny na nowe ycie, natomiast koniec, po wielu wydarzeniach (wybicie szyby, podpalenie samochodu), ujawnia fiasko tych marze. Film Wiszniewskiego odsania wiat, w ktrym postp jest niepodany, a indywidualizm karany nie tylko przez wadze, ale take przez sfrustrowanych obywateli. W Stolarzu reyser proponuje natomiast refleksj nad histori Polski, przefiltrowan przez osobist relacj tytuowego bohatera. W tym filmie Wiszniewski znw dokona zabiegu, charakterystycznego dla dokumentu kreacyjnego, bowiem stolarz, ktry wypowiada si na ekranie, nie jest rzeczywist postaci. Jak podkrela reyser, jest zsyntetyzowanym stolarzem ze wszystkich stolarzy dziaajcych w dwudziestoleciu midzywojennym i trzydziestu piciu latach powojennych. Jego los jest prb biografii takich siedemdziesiciolatkw, ktrzy po wojnie cakowicie musieli

307

www.filmpolski.pl/z4/91z/2391_1.jpg, 26.05. 2009, 16:20.

69

zmieni hierarchi wartoci, co dla wielu byo rzecz nie do przyjcia308. Hipotetyczny stolarz przemawia gosem Jana Himilsbacha aktora-symbolu, ikony absurdu wczesnej rzeczywistoci. Ten zabieg umieszcza opowie w pewnym cudzysowie kreacji. Jednoczenie, dla potwierdzenia prawdopodobiestwa yciorysu bohatera, wymieniane s daty, realnie istniejce miejsca i ulice. Historia stolarza prowadzona jest rwnolegle z opowieci o losach ojczyzny, w ktrej to Wiszniewski wykorzysta obrazy reprezentacje momentw epokowych: Jzefa Pisudskiego pozujcego do zdj z crkami, Adolfa Hitlera wykonujcego taneczny ruch, zniszczon Warszaw. Te dwie paszczyzny osobista i historyczna wzajemnie si dopowiadaj i uzupeniaj. W efekcie Stolarz staje si refleksj zarwno o jednostce, jak i o koleinach historii.

Rozczarowani systemem bohaterowie indywidualni w filmach Krzysztofa Kielowskiego. Podobnym zabiegiem kreacyjnym posuy si Krzysztof Kielowski realizujc film yciorys. Jego treci jest rozpatrzenie przez Komisj Kontroli Partyjnej odwoania robotnika Gralaka, ktry zosta usunity z partii. Przedstawia on chronologicznie swoj karier zawodow, obfitujc w rnorodne wybory od prawomylnych w oczach reprezentantw komisji, wadzy niczym do niepodanych, bezimienni

rewizjonistycznych.

Czonkowie

kafkowscy,

oskaryciele, formuj z faktw z yciorysu gwnego bohatera, dowd jego winy. Ciemne, mroczne zdjcia, skoncentrowane na twarzach postaci, tworz duszny nastrj podejrzliwoci. Kafkowskie inklinacje tej sytuacji zauwaa take Mikoaj Jazdon: Absurd i groz sytuacji podkrela skpe, kontrastowe owietlenie. Z czerni wyaniaj si tylko fragmenty twarzy. Oblicza czonkw Komisji Kontroli Partyjnej s rwnie niewyrane jak ich pogldy, a ociosana skpym wiatem twarz Gralaka przypomina powszechnie znany wizerunek Franza Kafki. Dziki temu caa sytuacja z filmu nieuchronnie przywodzi na myl skojarzenia z <Procesem>309. Kade zdarzenie w yciu, zapomniany dawno przypadek moe sta si potencjalnym obcieniem w yciorysie i zaway na dalszych losach niewiadomego obywatela. Reprezentanci wadzy uywaj faszywych argumentw, zagbiaj si w najbardziej intymne szczegy ycia bohatera. Wydaje si, e bohater zaczyna wierzy w swoj win, ktr partyjni przedstawiciele bardziej mu wpieraj ni racjonalnie udowadniaj. Kielowski
308 309

Wypowied W. Wiszniewskiego, Sztuka dokumentu, odcinek 8., 14:05. M. Jazdon, op. cit.., s.111.

70

pokazuje w ten sposb mechanizm wszelkich reimw, ktre opieraj si na spekulacji, braku zaufania i eliminowaniu jednostek niewygodnych. Odnoszcy si do czasw PRL-owskich yciorys nie straci na aktualnoci. Stanowi refleksj nad wszystkimi formami oceniania i decydowania o ludzkim losie. Reyser zwraca uwag na kwesti interpretacji faktw, ktra zaley od niezliczonej iloci czynnikw, a wic nie moe by obiektywna. Gdzie w yciorysie Kielowskiego wspomniana w poprzednim akapicie kreacja? Przedstawiony bohater jest, podobnie jak u Wiszniewskiego w Stolarzu, pewn egzemplifikacj zjawiska spoecznego, a nie realnie istniejcym mczyzn. Reyser zarejestrowa obrady prawdziwej komisji, ktra rozpatrywaa jednak fikcyjny yciorys, przygotowany specjalnie przez twrc na potrzeby filmu. W posta Antoniego Gralaka wcieli si mczyzna majcy podobne dowiadczenia do omawianych w utworze. W ten sposb Kielowski unikn filmowania sytuacji prawdziwej ofiary, zapisa za to swoj kamer autentyczny sposb, w jaki aparatczycy osdzali i degradowali niewinnych ludzi310. Portret jednostki jest wic jedynie pretekstem do namysu nad natur zbiorowoci, w ktrej czowiek jest poddawany manipulacji sterowanej przez wspobywateli. Powoli postpujce rozczarowanie systemem i otaczajc rzeczywistoci obrazuje kolejny film Krzysztofa Kielowskiego Murarz. Snuta zza kadru historia Jzefa Melasy niegdy entuzjasty socjalizmu, teraz przyjmujcego otaczajc rzeczywisto z gorzk obojtnoci stanowi ponownie wyraz goszczcego w spoeczestwie nastroju znuenia i biernoci. Mczyzna referuje swj yciorys ojciec nalea do KKP, matka take bya czonkini partii, a on sam zwiza si bardzo wczenie z ZMP. W czasie okupacji w mieszkaniu jego rodziny przechowywano bro. Po wojnie jako murarz uczestniczy w odbudowie zdewastowanej Warszawy. W latach pidziesitych powici si bezgranicznie idei socjalizmu, stajc si prnie dziaajcym aktywist partyjnym. W 1956 roku Melasa zrozumia, e sprawa, ktrej si powici nie ma nic wsplnego z wdraanymi przez organy pastwowe zmianami. Postanowi zrezygnowa z partyjnego stanowiska i wrci do poprzedniego zawodu. Wanie w wietle tej decyzji Krzysztof Kielowski uwaa mczyzn za bohatera pozytywnego. W programie telewizyjnym tak uzasadnia wybr tej wanie postaci: Pan Jzef by czowiekiem interesujcym, to znaczy by czowiekiem, ktry
310

M. Jazdon, Krzysztof Kielowski z serii Polska Szkoa Dokumentu, Warszawa 2007, s.17.

71

co przeszed, czego dotkn w polityce, co go sparzyo.(...) zrozumia, bdc murarzem, e awans, ktry otrzyma awans polityczny, spoeczny i kulturowy przekroczy jego moliwoci i zrozumia, gdzie jest jego miejsce311. Tym samym reyser pokaza kolejny mechanizm systemu: windowanie jednostek na gr hierarchii zawodowej nie zwaajc na kompetencje, przygotowanie do zawodu i rzeczywiste aspiracje. Ustrj socjalistyczny dawa wic szans tym, ktrzy wcale o to nie zabiegali, a wycofywa swe poparcie dla realnych umiejtnoci, wicych si czsto z indywidualizmem jednostki, bo ten by przez wadze niepodany.

Kadr z filmu Murarz (1973), re Krzysztof Kielowski 312

Trafnym zabiegiem okazuje si poczenie opowieci tytuowego murarza z zarejestrowanymi przygotowaniami do wyjcia rodziny na obchody uroczystoci Pierwszego Maja. Rodzina wci celebruje ten dzie, jednak jest to rytua powtarzany z przyzwyczajenia i obowizku. Szczeglnie znaczce okazuj si zdjcia z samego przemarszu ulicami. Reyser, na przekr standardowemu obrazowi rejestrowania tego najwikszego socjalistycznego wita, pokazuje pochd od rodka. Kroniki aktualnoci w zwizku z Pierwszym Maja tworzyy portret jednolitego spoeczestwa, zczonego we wsplnym witowaniu. Suyy temu zdjcia z lotu ptaka ukazujce nieskoczon ilo jednostek, w wikszoci jednakowo ubranych. Kielowski,
311 312

Wypowied K. Kielowskiego, program telewizyjny Dokument troch inny (1993), 12:40. http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/464018_1, 28.05.2009, 19:18.

72

wchodzc w tum, obala fasad patosu i wykreowanego poczucia wsplnoty. Pokazuje chaos, pijastwo i brak integracji, a take stosunek obywateli, ktrzy w wielu przypadkach traktuj pochd jako absurdaln fars depcz transparenty, przedrzeniaj sowa przedstawicieli pastwa. Zdecydowana wikszo biernie poda za tumem. W tej zbiorowoci widz wychwytuje gwnego bohatera, ktry w odwitnym garniturze, poda naprzd wraz ze znajomymi. Jest wyprostowany, dumny, co kontrastuje ze snut przez niego zza kadru narracj, ujawniajc al i rozgoryczenie. Trudno jednak zgodzi si z konstatacj Tadeusza Lubelskiego, ktry stwierdza: (...) tytuowy bohater wygasza zza kadru gorzk opowie o swoim losie <wzorowego robotnika>, sprzeczn z optymizmem ukazanego w obrazie pochodu pierwszomajowego313. Uroczysto tylko pozornie wydaje si radosna i

entuzjastyczna. Reyser zwraca uwag na jej deklaratywny i przymusowy charakter.

Bohaterowie uosabiajcy wadz. Inny typ postaci Kielowski pokaza w filmie Z punktu widzenia nocnego portiera. Jedyny raz reyser sportretowa bohatera w oczywisty sposb negatywnego. Tytu, ktry wybra twrca, nawizywa do dziea Nocny portier(1974) Liliany Cavani, opowiadajcego histori byego esesmana, ktry po wojnie zostaje portierem w wiedeskim hotelu. Ta zbieno tytuw nie jest przypadkowa: portretowany przez Kielowskiego mczyzna jest zwolennikiem wszechobecnej kontroli. Reyser nagra jego monolog, w ktrym bohater chwali si swoimi osobistymi osigniciami w tym zakresie: przeladuje mode pary w parku, przyapuje modzie spdzajc czas w kinie zamiast w szkole, sprawdza wdkarzy, ktrzy zapomnieli z domu pozwolenia na pow. Takie dziaania daj mu satysfakcj i zadowolenie z samego siebie. Pojedynczy bohater, jak we wczeniejszych filmach Kielowskiego, jest wic reprezentantem pewnego typu mentalnoci. Poniewa twrca we wszystkich swoich utworach dokumentalnych dosy szczegowo okrela czas ich powstania, take i w tym przypadku podana jest data wydarze rejestrowanych w filmie. To 13 maja 1977 roku. Jak zauwaa Mikoaj Jazdon, jest to czas szczeglny w historii kraju. Wwczas wanie nasiliy si dziaania Suby Bezpieczestwa zwizane z formowaniem si opozycji: inwigilacje, podsuchy, przeszukania i aresztowania. 7 maja, czyli sze dni przed dat podan w filmie, nastpio brutalne zabjstwo Stanisawa Pyjasa studenta zwizanego z KOR-em.
313

T.Lubelski, Historia..., op. cit., s. 342.

73

Poszukujc odpowiedzi na pytanie, kim byli zbrodniarze, jak myleli, czym si kierowali, poniekd znajdujemy j w filmie Kielowskiego. Byli to ludzi pokroju <nocnego portiera>. () podana data stanowia istotn wskazwk w charakterystyce bohatera. Osuch sta si personifikacj ludzi z cienia314. Mczyzna jest czowiekiem prostym, aroganckim i zgorzkniaym. Jego wypowiedzi charakteryzuje niead i jzykowe niedbalstwo. Wywouj one u widzw nierzadko miech, wynikajcy z dosadnoci sformuowa, ktrymi posuguje si bohater. Kielowski przyznawa, e za porednictwem tej postaci chcia przekaza refleksj nad natur wadzy w okresie politycznym, w ktrym dziaania jej reprezentantw byy szczeglnie dotkliwe. Po zmontowaniu filmu nie chcia jednak dopuci do jego emisji, poniewa obawia si, e moe on omieszy bohatera, ktry mu zaufa. Mimo e portretowanemu mczynie film si podoba i nie uwaa, e stawia go w zym wietle wrcz przeciwnie, reyser przez dugi czas zapobiega emisji w telewizji. Tumaczy to nastpujco: Wierzyem gboko w to, e zrobiem film o czowieku, ktry taki jest wiedzc, e robi mu krzywd ewidentn. () Wierzyem w to, e idea i myl, ktr mam do przekazania jest waniejsza od jego krzywdy. Pomyliem si315.

Kadr z filmu Krl (1975), re. Marcel oziski 316

314 315

M. Jazdon, Dokumenty..., op. cit., s. 123. K. Karabasz, Bez fikcji z notatek filmowego dokumentalisty, Warszawa 1985, s.100. 316 http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/46265_2, 30.05.2009, 22:30.

74

Marcel oziski, podobnie jak Kielowski w Z punktu widzenia nocnego portiera, wybra na bohatera mczyzn uosabiajcego cech przez system podan. W Krlu stworzy portret idealnego konformisty, ktry dla wasnej wygody potrafi dostosowa si do kadych warunkw. Zarwno w czasie okupacji, jak i po wojnie jako krawiec radzi sobie bardzo dobrze. Szy mundury dla armii niemieckiej, natomiast w 1945 roku wita onierzy Armii Czerwonej chlebem, sol i papierosami. Na emeryturze zacz prowadzi kawiarni, ktrej gomi s przede wszystkim przedstawiciele partii. Reyser utworu tak podsumowuje opowie mczyzny: (...) stojc za kontuarem restauracji jak za trybun, wygasza niespodziewany apel: trzeba stale przypomina modziey lata walki, trzeba gosi chwa bohaterw naszej wojny! Krl jest czonkiem ZBoWiD-u i wojewdzkim prelegentem ZSL. Chtnie dzieli si swoimi sdami na temat dzisiejszego upadku moralnoci317. Jak podkrela Tadeusz Sobolewski, historia opowiedziana przez krawca jest odwrotnoci wszelkiej martyrologicznej i patriotycznej sztampy318. W monologu gwnego bohatera widz nie usyszy skruchy. Mczyzna jest bardzo zadowolony ze swojego yciorysu, ktry, wedug niego, jest pasmem nieustajcych sukcesw. Bezrefleksyjno i brak skrupuw s fundamentem systemw autorytarnych, czerpicych z jednostek z jednej strony ulegych, ale z drugiej cenicych ponad wszystko wygod ycia.

Stare i nowe dojrzewanie do buntu na przykadzie filmu Budowaem miasto Bohdana Kosiskiego. Film Bohdana Kosiskiego Budowaem miasto jest z pozoru jedynie portretem mczyzny, ktry bra udzia w budowie Nowej Huty Szczepana Brzeziskiego. Napawa go dum fakt, e przyczyni si do powstania tak piknego i nowoczesnego, w jego opinii, miasta. Jak zauwaa Jadwiga Gowa, wzorowy budowniczy Nowej Huty () roztacza wspania socrealistyczn wizj idealnej kompozycji urbanistycznej319. Jego wypowiedzi s przeplatane z komentarzami syna. Modziecowi nie podoba si dzieo ojca bardziej odpowiada mu architektura starego Krakowa.

317 318

Jak y, co filmowa? Z M. oziskim rozmawia M. Derecki, Kamena 1981, nr 11, s. 3. T. Sobolewski, Marcel oziski z serii Polska Szkoa Dokumentu, Warszawa 2007, s.16. 319 J. Gowa, Bohater indywidualny obywatel PRL-u i jego stan wiadomoci w filmie dokumentalnym lat osiemdziesitych [w:] Czowiek z ekranu. Z antropologii postaci filmowej, op.cit., s. 207.

75

Kadr z filmu Budowaem miasto (1972), re. Bohdan Kosiski320

Dojrzewanie syna bohatera jest

pokazane

za pomoc serii

lekkich,

anegdotycznych materiaw stylizowanych na kronik filmow. Te pozornie nieznaczce obrazy uwiadamiaj, e modszy bohater Budowaem miasto nie jest czowiekiem mylcym podobnie do ojca. Ma inne aspiracje, gusty, bo wychowa si w odmiennym rodowisku, wrd rwienikw nieobcionych traum wojenn, potraficych spojrze na propagandowe dziaania wadzy z dystansu. Kontrast upodoba stanowi znaczcy element utworu Kosiskiego. Jak twierdzi sam reyser w tym zestawieniu pogldw ojca i pogldw syna jest pewien zwiastun przemian, jakie si pniej dokonay w Polsce321. Reyser uzna za inspirujcy i wany fakt, e film z jednej strony pokazywa pokolenie, ktre po wojnie odbudowywao kraj, tworzyo przemys, przyjo iluzj zwan budownictwem socjalistycznym za warto autentyczn i zgodn z potrzebami kraju, a z drugiej nowe pokolenie, ktre zakwestionowao tamten dorobek322. Po kryzysach 1970 i 1971 roku take modzi ludzie zdali sobie spraw z manipulacji wadzy, ktre wczeniej byy przez nich traktowane obojtnie. Wypadki lat siedemdziesitych wygeneroway postawy kontestujce dotychczasowy porzdek. Kosiski zauway t tendencj stosunkowo wczenie intensywne formowanie si opozycji wrd studentw nastpio po wydarzeniach 1976 roku.

320 321

http://film.onet.pl/_i/news/duze/n/nowa_huta.jpg, 30.05.2009, 22:43. Wypowied B. Kosiskiego, Sztuka dokumentu, odcinek 6., 11:30. 322 Nowa Huta i Krakw. Z B. Kosiskim rozmawia R. Grzela [w:] Chemska 21, op.cit., Warszawa 1997, s. 153.

76

* Krzysztof Gradowski w swym programowym tekcie Z rozmyla nad problemem bohatera w polskim filmie dokumentalnym stwierdza: Idea

dokumentalnej kreacji bohatera wydaje si wzniosa i spoecznie uyteczna. Przedstawianie losw autentycznego, yjcego czowieka z jego sukcesami, klskami czy nawet upadkiem moe wpyn na oywienie wizi spoecznych, a nawet oglnoludzkich323. Wydaje si, e opisane poniej utwory, zawierajce sylwetki rnorodnych bohaterw, miay spenia ten cel, z uwzgldnieniem oywienia potrzeb politycznych zwizanych z coraz bardziej podanym ustrojem demokratycznym. Portrety te, wsparte wizj artystyczn kadego z reyserw, tworz fresk, ktrego gwnym tematem s skomplikowane powojenne losy Polski. Kontrkulturowe przesanie tych utworw jest tym silniejsze, bo konstruowane na fundamencie osobistych historii, penych wielkich nadziei i rwnie silnych rozczarowa rzeczywistoci polityczn.

323

K. Gradowski, Z rozmyla nad problemem bohatera w polskim filmie dokumentalnym, Kino 1972, nr 11, s. 18.

77

Bibliografia
Wypowied B. Kosiskiego, [w:] Sztuka dokumentu, odcinek 6., 11:30. Wypowied M. Przylipiaka, [w:] Sztuka dokumentu, odcinek 8., 7:30. Wypowied W. Wiszniewskiego, [w:] Sztuka dokumentu, odcinek 8., 14:05. Wypowied K. Kielowskiego, [w:] program telewizyjny Dokument troch inny (1993), 12:40.

Darecki M., Jak y, co filmowa? Z M. oziskim rozmawia M. Derecki, Kamena 1981, nr 11. Gowa J., Bohater indywidualny obywatel PRL-u i jego stan wiadomoci w filmie dokumentalnym lat osiemdziesitych, [w:] Czowiek z ekranu. Z antropologii postaci filmowej. Gradowski K., Z rozmyla nad problemem bohatera w polskim filmie dokumentalnym, Kino 1972, nr 11. Grzela R., Nowa Huta i Krakw. Z B. Kosiskim rozmawia R. Grzela, [w:] Chemska 21, Warszawa 1997. Jazdon M., Krzysztof Kielowski z serii Polska Szkoa Dokumentu, Warszawa 2007. Karabasz K., Bez fikcji z notatek filmowego dokumentalisty, Warszawa 1985. Mka-Malatyska K., Wanda Gocimiska wkniarka demonta filmowej nowomowy [w:] Wojciech Wiszniewski pod red. Marka Hendrykowskiego, Pozna 2003. Przylpiak M., Od konkretu do metafory. Zarys przemian polskiego filmu dokumentalnego w latach siedemdziesitych, Kino 1984, nr 1. Sobolewski T., oziski M. z serii Polska Szkoa Dokumentu, Warszawa 2007. Wiszniewski W., Film dokumentalny jako instrument oddziaywania spoecznego. Praca dyplomowa PWSFTviT, 1975, Film na wiecie 1976, nr 12.

http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/463814_1, 27.05.2009, 21:50. www.filmpolski.pl/z4/91z/2391_1.jpg, 26.05. 2009, 16:20. http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/464018_1, 28.05.2009, 19:18. http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/46265_2, 30.05.2009, 22:30. http://film.onet.pl/_i/news/duze/n/nowa_huta.jpg, 30.05.2009, 22:43.

78

Krzysztof Kierski

ycie prywatne modziey w PRL-u

Sowo privatim w aciskim tumaczeniu znaczy prywatnie. W kontekcie omawianego tematu, sowo to oznacza czynno wykonywan prywatnie przez prywatnego czowieka. S to dziaania podejmowane osobicie, we wasnym imieniu, a take to, co dzieje si w jego wasnym domu czy te na osobnoci, nie na oczach ogu. Uywajc okrelenia ycie prywatne, odnosz si do przestrzeni ycia rodzinnego, domowego, a take do czynnoci podejmowanych niezalenie, poza kontrol oficjalnych instytucji czy te nawet wbrew nim324. Wadza w PRL-u staraa si zatrze sfery ycia oficjalnego i prywatnego modziey. Modzie musiaa uwaa na to, co mwi i gdzie. W efekcie doszo do tego, e co innego mwiono w szkole, pracy, domu lub wrd znajomych325. Jedn z najwaniejszych instytucji ycia prywatnego bya rodzina. Mwic o czasach PRL-u nie mona zapomina, i bya to enklawa prywatnoci, azyl od codziennych regu systemowych, miejsce podtrzymania tradycji i wizi zapewniajcych poczucie bezpieczestwa psychicznego. Nie sposb pomin tutaj warunkw mieszkaniowych, w jakich przyszo dorasta modziey oraz aspektw materialnych. Z biegiem czasu kady nastolatek dy, aby posiada swj wasny pokj i mie wasne kieszonkowe. Niestety wikszo dzielia pokj ze swoim rodzestwem bd dorosymi, gdy niski standard mieszka wpisa si w ramy tej epoki. Osobny kt zwiksza moliwoci prowadzenia ycia prywatnego oraz ycia wedug swoich upodoba. Wasny pokj mia podkrela odrbno w stosunku do innych domownikw. Symbolami takimi byy czsto zdjcia bd plakaty znanych aktorw, sportowcw, czy te gwiazd muzyki. Czsto te dominowaa fascynacja zachodnim stylem ycia, co przejawiao si w kolekcjonowaniu puszek po piwie czy te pudeek po papierosach. Wanym atrybutem niezalenoci modego czowieka jak na owe czasy, stawao si kieszonkowe. W latach szedziesitych pojawiy si na dosy wiksz skal pierwsze kieszonkowe, ktre wynosiy do 50 z miesicznie, co nie dawao zbyt duych moliwoci. Wwczas pika nona kosztowaa 314 z a tabliczka czekolady 19 z. Upowszechnienie si kieszonkowego przypada na lata osiemdziesite, gdzie
324 325

Krzysztof Kosiski, Oficjalne i prywatne ycie modziey w czasach PRL, Warszawa 2006, s. 37-38 Marek Wierzbicki, Modzie w PRL, Warszawa 2009, s. 131.

79

przecitny nastolatek otrzymywa ok. 100 do 500 z, kiedy pika nona kosztowaa 1900 z a czekolada 131 z326. W czasach PRL-u zwikszao si znaczenie dzieci, ktre co raz czciej domagay si autonomii i partnerskiego traktowania przez rodzicw, na ktre nie zawsze mogli liczy. Nie zawsze rozmowy z rodzicami byy szczere. Bardzo czsto modzie nie znajdowaa odpowiedzi na pytania dotyczce sfery intymnych emocji. Dlatego wwczas bardzo wan rol odegray pisma modzieowe, ktre stay si swego rodzaju poradniami intymnymi, w ktrych modzie znajdywaa odpowied na nurtujce ich pytania. Szczeglne znaczenie ma tu okres dojrzewania. Wwczas problemem dziewczt sta si wygld zewntrzny. Niedoskonaoci na twarzy oraz niedostpno kosmetykw i lekw przeciwdziaajcych wprawiaa je w

zaniepokojenie. Innym damskim problemem byo nadmierne owosienie ng, gdy w wczesnych warunkach depilacja kojarzona bya z ogromnym blem. Dziewczta z reguy nie wiedziay jak zapanowa nad dojrzewaniem. Coraz czciej przyznaway si do swoich problemw z miesiczkowaniem. Warto przypomnie, e wwczas kobiety miay ograniczony dostp do higieny, co wiadczy o tym, i bardzo czsto musiay same robi sobie podpaski z waty lub ligniny327. U chopcw najczstszym problemem stawaa si burza hormonw. Wielu z nich nie potrafio sobie poradzi z popdem seksualnym, co potwierdzaj badania seksuologw dotyczce samogwatu. Na przykad badania przeprowadzone w latach szedziesitych przez Kazimierza Imieliskiego wykazay, e 93 % chopcw (studentw i licealistw) oraz 45 % dziewczt w wieku od 14 do 17 lat masturbowao si. Niestety z przykroci trzeba stwierdzi, e na tematy zwizane z dojrzewaniem w domach raczej nie rozmawiano328. Nastpn sfer, ktr naley uzna za element ycia prywatnego jest czas wolny. Czas ten bardzo czsto wykorzystywany by na rozrywki. Jedn z jej form stao si kino, ktre byo ulubionym zajciem modziey. Wwczas kupno biletu na filmowy hit graniczyo z cudem. Najwikszym zainteresowaniem cieszyo si kino zagraniczne, w ktrym dominoway 3 gwne gatunki filmowe: widowiska wojenne, filmy fantastyczne oraz kino akcji a w szczeglnoci te, ktre pokazyway wschodnie sztuki walki. Nie mona zapomina rwnie o ekranizacjach wielkich dzie literatury polskiej takiej jak
Krzysztof Kosiski, Oficjalne i prywatne, s. 257-266. Ibidem, s. 279-280. 328 Kazimierz Imieliski, Zagadnienie samogwatu w wietle pogldw starszej modziey, Warszawa 1963.
327 326

80

Potop bd Krzyacy oraz o serialach typu Stawka wiksza ni ycie i Czterej pancerni i pies329. Innym medium kultury masowej byo radio, ktre miao istotny wpyw na ksztatowanie mentalnoci polskiej modziey. Oprcz tego modzie suchaa z radia muzyki rozrywkowej. Po 1956 r. pojawiy si radiostacje skierowane do modziey tj. Rozgonia Harcerska, ktra nadawa muzyk jazzow i bigbitow oraz prowadzia wasn list przebojw, gdzie modzie gosowaa na ulubione piosenki. Prym wrd stacji radiowych wiody: Radio Luksemburg, Gos Ameryki, Radio Wolna Europa oraz Program III Polskiego Radia330. Kolejn rozrywk dla modziey staa si telewizja, przed ktr modzi ludzie spdzali po kilka godzin dziennie. Kierownictwo TVP prbowao zaproponowa modziey programy specjalnie do niej adresowane, takie jak Popoudnie z modoci czy te Sobota modych. Jednak nie przyniosy one zamierzonego skutku, poniewa nie poruszay problemw codziennoci, dojrzewania, seksualnoci i rodziny. Najchtniej ogldali programy rozrywkowe, filmy oraz relacje sportowe. Telewizja zaszczepia modemu pokoleniu bierny styl spdzania czasu, przez co nastpio odrzucenie sportu, teatru bd ksiki331. W okresie PRL-u nieodzownym towarzyszem modego czowieka bya ksika. Bardzo czsto duy wpyw na wybr ksiek do czytania mieli rzdzcy, ktrzy propagowali treci dla siebie poyteczne. Jako przykad mona poda seri ksieczek z Biblioteki tego Tygrysa, ktra opisywaa poszczeglne epizody ycia z drugiej wojny wiatowej, w ktrym zawarta bya historia, ktra nie koniecznie zwizana bya z prawd. Oprcz tego czytano lektury szkolne, nowoci literackie, literatur egzystencjaln czy te dziea wielkich twrcw polskiej literatury. Wanym gatunkiem literackim dla wczesnej modziey by komiks, ktry bardzo czsto zawiera treci propagandowe przekazywane przez wadze. Czytanie niektrych ksiek byo zabronione i naraone na represje i szykany. Po 1956 r. zacza powstawa prawdziwa literatura skierowana do modego czytelnika. Powsta te nurt literatury opisujcej problemy ycia codziennego nastolatkw. Reprezentoway go takie autorki jak: Krystyna Siesicka (Zapaka na zakrcie), Irena Jurgielewiczowa (Ten obcy), co stao si niekwestionowanym bestsellerem lat szedziesitych. Z literatury zachodniej bardzo
329 330

Krzysztof Kosiski, Oficjalne i prywatne, s. 298-300. Ibidem, s. 300-302. 331 Marek Wierzbicki, Modzie w, s. 141-142.

81

poczytna bya ksika Lucy Maud Montgomery (Ania z Zielona Wzgrza). Od lat pidziesitych jedna czwarta modziey nie czytaa w ogle, jedna czwarta czytaa regularnie, a pozostali od przypadku do przypadku332. Form rozrywki i rekreacji modziey w PRL-u by sport. Warto zaznaczy, e wedug wadz sport mia si przyczyni do wydajniejszej pracy i obrony kraju. Wwczas organizowano biegi narodowe, przeprowadzano imprezy sportowe, spartakiady czy te wycigi kolarskie. Najwikszym zainteresowaniem cieszya si lekkoatletyka, pika nona i boks. Do organizacji i klubw nalea bardzo may procent modziey jednak amatorskie mecze i rywalizacja naleay do waniejszych form rozrywki. Mimo wielu stara wczesnym wadzom stworzy dobrych warunkw do uprawiania amatorskiego sportu masowego. Jednak trzeba podkreli, e modzie nie garna si do sportu i zainteresowanie sportem po 1956 r. malao333. Dziedzina, w ktrej mieszay si sfery prywatna i oficjalna by niewtpliwie wypoczynek wakacyjny. Modzie wyjedaa gownie na obozy letnie i zimowe. Uczestniczya te w obozach studenckich i koloniach zakadowych. Modzi dosy niechtnie do tego podchodzili, poniewa na wyjazdy kadziony by nacisk ideologiczny. Do tego naley jeszcze doda, e w trakcie trwania takich obozw na modych ludzi czekaa spora ilo prac spoeczno-socjalnych typu: prace polowe, melioracyjne, budowa drg, linii kolejowych lub fabryk. Zoliwi nazywali te wyjazdy obozami pracy334. Lata siedemdziesite i osiemdziesite to nasilajcy si trend, gdzie modzi wyjedaj indywidualnie, najczciej w gronie rwienikw335. Po za kontrol instytucji oficjalnych pozostaway przyjcia organizowane przez modzie zwane prywatkami, ktre staway si miejscem zabawy i rozrywki rwienikw oraz daway moliwo znalezienia sympatii. W trakcie takich przyj pito alkohol, taczono, caowano si, a i zdarzay si przypadki orgii seksualnych. Aczkolwiek w tym wzgldzie trzeba by ostronym, poniewa modzie w wieku szkolnym raczej nie decydowaa si na przedwczesne wspycie, cho zdarzaa si i taka modzie, ktra podejmowaa wspycie bez namysu nad konsekwencjami, gdzie jedyn metod naturalnej antykoncepcji byo obliczanie dni niepodnych. Byo to spowodowane tym, i rodki antykoncepcyjne stay si trudno dostpne a przy tym nie
332 333

Krzysztof Kosiski, Oficjalne i prywatne, s. 302-307. Ibidem, s. 307-308. 334 Dariusz Jarosz, Masy pracujce przede wszystkim. Organizacja wypoczynku w Polsce 1945-1956, Warszawa-Kielce 2003, s. 87-125. 335 Marek Wierzbicki, Modzie w, s. 150-151.

82

tak pewne i drogie, za na nielegalne usunicie ciy nie kada rodzina moga sobie pozwoli finansowo336. Czasy PRL-u to okres, w ktrym zwiksza si zainteresowanie studentw yciem kulturalnym. wiadczy o tym wzrost liczby klubw studenckich, klubw filmowych, chrw studenckich czy zespow folklorystycznych. Do gosu dochodz teatry studenckie, ktre od poowy lat szedziesitych przeywaj rozkwit. Teatry wwczas peniy rozmaite funkcje. Jedn z nich bya walka o demokratyzacje kraju, ktra przejawiaa si w krytyce niesprawiedliwoci i nieprzestrzeganiu praw obywatelskich337. Wnioski, jakie nasuwaj si z wyej przedstawionego problemu to fakt, i wadza staraa si czuwa na yciem prywatnym modziey, jednak nie do koca bya w stanie nad tym zapanowa. Wadza ingerujc w ycie prywatne, chciaa

podporzdkowa sfery prywatne publicznym. Ca istot problemu wyjania nastpujce zdanie, ktre byo hasem podczas III Zjazdu ZNP w 1951 r. Modzie musi by zajta nie przez 5, lecz przez 12 godzin, ze wzgldu na czsto niewaciwy wpyw rodowiska i domu338. Niewtpliwie naley uzna, e ycie prywatne modziey byo, co raz bardziej ograniczane. Nie byo tylu dogodnoci, jakie ma dzisiejsza modzie. Na co dzie musiaa boryka si z niedogodnociami ycia. Jednak nawet w tak trudnym okresie dla sfer ycia prywatnego, modzie lat PRL-u potrafia sobie zorganizowa czas i zmagaa si z problemami ycia codziennego.

336 337

Krzysztof Kosiski, Oficjalne i prywatne, s. 319-321. Marek Wierzbicki, Modzie w, s. 156-157. 338 Krzysztof Kosiski, Oficjalne i prywatne, s. 231.

83

Bibliografia
Dariusz Jarosz, Masy pracujce przede wszystkim. Organizacja wypoczynku w Polsce 1945-1956, Warszawa-Kielce 2003. Krzysztof Kosiski, Oficjalne i prywatne ycie modziey w czasach PRL, Warszawa 2006. Marek Wierzbicki, Modzie w PRL, Warszawa 2009. Kazimierz Imieliski, Zagadnienie samogwatu w wietle pogldw starszej modziey, Warszawa 1963.

84

Piotr Ksiniakiewicz

Obchody wit pastwowych i uroczystoci rocznicowe w Solcu Kujawskim w latach 1945-1956

Celem mojego artykuu bd obchody wit pastwowych na przykadzie 1, 3 maja, 22 lipca oraz uroczystoci rocznicowe w mojej maej ojczynie Solcu Kujawskim. Wykorzystaem materiay zgromadzone w Archiwum Pastwowym w Bydgoszczy w szczeglnoci zespoy: Miejskiej Rady Narodowej w Solcu Kujawskim339, Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Solcu Kujawskim340 oraz Zarzd Miejski w Solcu Kujawskim341. wito Pracy byo obchodzone w Polsce Ludowej od 1945 roku, ktre zostao witem Pastwowym uznane dopiero 26 kwietnia 1950 roku. wito Narodowe 3 maja zostao formalnie zniesiono w 18 stycznia 1951 roku. Od 1947 roku sta si normalnym dniem pracy w caym kraju. wito Odrodzenia Pastwa, obchodzone kadego roku 22 lipca, byo uroczystoci, ktre witowano od 1944 roku342. Solec Kujawski zosta wyzwolony z rk okupanta niemieckiego 23 stycznia 1945 roku przez onierzy I Frontu Biaoruskiego343.

339

Archiwum Pastwowe w Bydgoszczy, Miejska Rada Narodowa w Solcu Kujawskim, (dalej cyt. APB,

MRN w Solcu Kujawskim), sygn. 7, 9, 10, 11, 13.

340

Archiwum Pastwowe w Bydgoszczy, Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Solcu Kujawskim,

(dalej cyt. APB, PMRN w Solcu Kujawskim), sygn. 2, 7, 12.

341

Archiwum Pastwowe w Bydgoszczy, Zarzd Miejski w Solcu Kujawskim, sygn. 74, 74a, (dalej cyt.

APB, ZM w Solcu Kujawskim).

342

P. Oska, Rytuay stalinizmu. Oficjalne wita i uroczystoci rocznicowe w Polsce 1944 - 1956,

Warszawa 2007, P. Sowiski, Komunistyczne wito. Obchody 1 maja w latach 1948 - 1955, Warszawa 2000, A. R. Wankiewicz, Obchody1 Maja i 22 Lipca w wojewdztwie pomorskim (bydgoskim), Zeszyty Naukowe WSHE we Wocawku, 2006, z. 5, s. 97 123.
343

A. Perliska, Wok okupacyjnych dziejw okolic Bydgoszcz - Solec Kujawski 1939 - 1945, w: Solec

Kujawski w okresie okupacji hitlerowskiej, wyd. Towarzystwo Mionikw Solca Kujawskiego, Zeszyty historyczne Towarzystwa Mionikw Solca Kujawskiego, Solec Kujawski 2009, s. 7 27, nr 8, K. Sobczak, Wyzwolenie Bydgoszczy, Torunia i Grudzidza w ofensywie Armii Radzieckiej w pocztkach 1945 r., Zapiski Historyczne, t. 30:1965, z. 1, s. 16 - 26.

85

Gdy 23 stycznia wojska radzieckie wyzwolili Solec, w miecie przebywao 800 osb, a w cigu nastpnych dwch tygodni zaludnienie miasta zwikszyo si do 2762 mieszkacw344. Zaczynao si ycie w nowej rzeczywistoci. Pierwsze posiedzenie Miejskiej Rady Narodowej odbyo si ju 25 stycznia 1945 roku w Sali Ratusza o godzinie 13.00. Przewodniczcym Rady zosta pan Stefan Kociemski. Pan Kociewski wygosi swoje przemwienie, ktre dotyczyo powstaniem Miejskiej Rady Narodowej. Czonkami komitetu zostali: Teofil Chwarczyski, Franciszek Borowiak, Jan Purol, Stanisaw Masowski, Jzef Matuszewski, Wadysaw Chudy. Nastpnym punktem byy sprawy wyywienia mieszkacw, kiedy nakazano otwarcie skadw piekarskich i rzeniczych. Kolejnym problemem byo otwarcie jak najszybszym czasie skadw kolonialnych i mleczarskich. Towary spoywcze sprzedawano tylko na karty rodzinne. Milicja Obywatelska zostaa powierzona panom Poznaskiemu i jego zastpcom: Kostaneckiemu i Czechowskiemu. Pniej uchwalono, eby utworzy czerwony Krzy w budynkach sanatorium. Kierownikiem mia zosta pan Jakubowski. Kolej mia zaj si Pan Wojtalewicz, a poczt pan Jezierski. Na zakoczenie wyoniono komitet, ktry mia powita gwne wadze polskie. Komitet skada si z nastpujcych osb: Teofil Chwarczyski, Franciszek Borowiak, Jzef Matuszewski. Posiedzenie obywateli zostao zakoczone o godzinie 14. 30345. 23 kwietnia 1946 burmistrz miasta Solca Kujawskiego Danielak wystosowa odezw do wszystkich stowarzysze w miecie, w ktrej maja omwi sprawy zwizane z obchodami 1 maja. Spotkanie miao odby si dzie pniej o godzinie 18.00 w ratuszu. Rwnie brak bliszych informacji346. W czasie obrad Miejskiej Rady Narodowej w Solcu Kujawskim w dniu 27 kwietnia 1945 roku ustalono szczegowy plan uroczystoci 1 maja. Prace zwizane z przygotowaniem si pierwszomajowego wita powierzono Jasklskiemu. Program obchodw wita zosta dostarczony Komendantowi Wojennemu miasta. Niestety w

344

B. ukaszewska, Ludno i gospodarka Solca Kujawskiego w pierwszych latach po wyzwoleniu (1945

- 1950), Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, t. 6:1969, s. 153 - 165.
345

APB, MRN w Solcu Kujawskim, sygn. 7, Protok z posiedzenia obywateli miasta Solca z dnia 25

stycznia 1945 roku, APB, MRN w Solcu Kujawskim, 7.

346

Ibidem, ZM w Solcu Kujawskim, sygn. 74, Pismo burmistrza Danielaka w sprawie obchodw 1 maja

1946 roku.

86

aktach Miejskiej Rady Narodowej w Solcu Kujawskim nie zachoway si sprawozdania z uroczystoci wit347. 24 kwietnia 1946 roku Starosta Powiatu Bydgoskiego wystosowa pismo do burmistrzw i wjtw, eby przedoyli sprawozdania z uroczystoci 1 maja oraz 3 maja. Mieli takie sprawozdanie przedoy do 8 maja 1946 roku348. Zarzd Miejski przedstawi do starostwa bydgoskiego tre sprawozdania dotyczcego wita 1 maja. Tam bowiem znajdujemy opis obchodw wita pierwszomajowego. Obchody wita odbyway si od godz. 8.30, gdzie bya zbirka stowarzysze na rynku miejskim. O godz. 9.00 pprzesza do kocioa. Od godz. 10.00 z kocioa w pochodzie udali si na rynek. Najpierw powitano mieszkacw miasta na uroczystociach, przemawiali przedstawiciele stronnictw politycznych, chry

wykonywali pieni, deklamowano wiersze, na kocu wszyscy wykonali oglny piew. O godzinie 18.00 odbywa si wiec wiata Pracy oraz wywietlano w kinie film bez patnie. Po obejrzeniu filmu odbya si zabawa taneczna. W sumie w uroczystociach uczestniczyo 1000 osb. W czasie uroczystoci na rynku przemawia sam burmistrz Franciszek Danielak, sekretarz PPR w miecie, wygasza referat dotyczcy zjednoczenia si i stworzenia bloku wyborczego. Oprcz niego przemawia przedstawiciel Komitetu Centralnego PPR z Warszawy. By to urzdnik kolejowy. Omawia sytuacj ogln kraju oraz na temat przypadajcego wita349. W 1946 roku obchodzono take wito trzeciego maja. Program obchodw by nastpujcy: Godz. 8.30 zbirka mieszkacw na rynku Godz. 9.00 wymarsz do kocioa Godz. 10.00 wymarsz do Parku Miejskiego, gdzie: 1. Zagajenie 2. Przemwienia 3. piewy - chry 4. Deklamacje
347

Protokoy Miejskiej Rady Narodowej w Solcu Kujawskim z dnia 27 IV 1945 roku, APB, PMRN w

Solcu Kujawskim, sygn. 7, k. 63 - 64

348

Pismo starosty Bydgoskiego do burmistrzw i wjtw z dnia 24 kwietnia 1946 roku w sprawie

obchodw wit 1 i 3 maja, ibidem.

349

Sprawozdanie z obchodw wita 1 i 3 maja w Solcu Kujawskim skierowane do Starostwa

Powiatowego w Bydgoszczy z dnia 8 V 1946, ibidem.

87

5. Zamknicie Po poudniu, 3 maja zorganizowano igrzyska sportowe w parku miejskim350. W pimie burmistrz miasta Solca z dnia 18 stycznia 1946 roku powiadomi przedstawicieli Rady Miejskiej w skadzie: Jzef Skupin, Franciszek Wojnowski, Jan Mach, Teofil Chwarczyski, Klemens Lewandowski oraz Stanisaw Krzywdziski. Zebranie odbdzie si 18 stycznia 1945 roku w ratuszu o godzinie 17:00, bdzie dotyczyo obchodw wyzwolenia miasta przez Armie Radzieck351. 9 maja obchodzono zakoczenie wojny. Program przedstawia si nastpujcy sposb: Godz. 8.30 zbirka na rynku Godz. 9.00 wymarsz na naboestwo Godz. 10.20 zoenie wiecw na grobach polegych Godz. 10.40 przemwienie na rynku, hymn pastwowy Do uroczystoci wczyy si wszystkie partie i organizacje dziaajce w miecie352. W telefonogramie ze Starostwa Bydgoskiego z 8 maja 1946 roku nakazano, eby wito 9 maja zostao ograniczone do akademii oraz imprez353. Uroczysto dotyczca wyzwolenia miasta odbya si 23 stycznia 1946 roku o godzinie 15:00 w sali kina Wolno. Program obchodw by nastpujcy: 1. Przemwienie burmistrza 2. Deklamacja 3. Wystp chru mskiego kolejowego Echo 4. Deklamacja 5. Przemwienie prezesa Stronnictwa Demokratycznego 6. Wystp chru kocielnego Cecylia 7. Przemwienie PSL 8. Wystp chru mskiego kolejowego Echo354 Nastpnym roku obchody wita 1 maja 1947 roku zosta nieco zmieniony. Uroczysto rozpocza si od godziny 9.00. Pochd odbywa si ulicami miasta: Rynek, 23 stycznia, Dworcowa, 29 listopada, Bydgoska, witego Stanisawa,
350 351 352 353 354

Program obchodw 3 maja, ibidem. Pismo w sprawie obchodw wyzwolenia miasta, ibidem. Program uroczystoci na dzie 9 maja 1945 roku, ibidem. Telefonogram z 8 maja 1946 dotyczcy wita 9 maja, ibidem. Program obchodw oswobodzenia miasta, ibidem.

88

Kociuszki, Wolnoci, Toruska, Rynek. W pochodzie mogli uczestniczy nastpujcy przedstawicieli w okrelonej kolejnoci: na pocztku prowadzcy, Miejska Rada Narodowa i Zarzd Miejski, Pastwowy Zakad Samochodowy (PZS), nr 5, Polskie Koleje Pastwowe (dalej cyt. PKP) i Impregnacja, Zwizek Pracownikw Lenych, Garbiarnia, nastpnie organizacje modzieowe: Zwizek Walki Modych, Harcerze, Przysposobienia Wojskowego oraz chr Cecylia, Samopomoc Chopska, a na kocu stra poarna355. Program by nastpujcy. Na pocztku przemawia burmistrz Danielak, pniej wsplnie piewaa modzie szkolna Do roboty. Nastpnej kolejnoci przemawia sekretarz Komitetu Miejskiego PPR w Solcu Kujawskim, towarzysz Bartkowicz, wystpoway chry szkolne. Wreszcie zabra gos delegat PPS towarzysz Rygielski, wystpi chr mieszany Cecylia, w kolejnoci przemawia delegat Stronnictwa Demokratycznego, profesor Jagieloski, wiersze deklamowali uczniowie z gimnazjum oraz ze szkoy podstawowej,. Przemawia delegat z S.Z i ZZ, Towarzysz Krowaczyski, piewa chr mski Cecylia. Z komitetu Powiatowego PPR Zurowicz przedstawi referat okolicznociowy. Na kocu zapiewano pie patriotyczn Rota356. 4 maja 1947 roku odbya si uroczysto wita Modziey. Pocztek rozpocz si o godzinie 15:00, hymnem pastwowym. Przemwi burmistrza miasta Franciszek Danielak, ktry mwi: () Wielka radoci widzie i sysze, jak znw rozlega si wok polska mowa i polski piew, jak polska szkoa prowadzi was do radosnego ycia w nowej, demokratycznej Polsce357 Kolejnym punktem byy wystpy modziey szkolnej. Udzia uroczystociach braa caa spoeczno miasta i szk358. W pimie burmistrz miasta Franciszka Danielaka z 13 maja 1947 roku informowa, e na terenie gminy, w Otorowie i gowie, w dniu 31 maja odbdzie si wito Pracy. Oprcz tego mieli zabra ze sob opat, misk i yk. Zbirka dla wszystkich miaa odby si o godzinie 6.30 na rynku miejskim359.
355

Sprawozdanie z obchodw 1 maja 1947 roku do starostwa powiatowego w Bydgoszczy z dnia 2 maja

1947 roku, ibidem.

356 357 358 359

Ibidem. Sprawozdanie ze wita Modziey do starostwa bydgoskiego z dnia 5 maja 1947, ibidem. Ibidem. Pismo Burmistrza Franciszka Danielaka z dnia 13 maja 1947 roku do mieszkacw Otorowa i gowa

dotyczcego obchodw wita pracy, ibidem.

89

10 kwietnia 1949 roku powoano do ycia Komitet obchodw do uroczystoci 1 maja 1949 roku.360. W dniu 14 kwietnia 1949 roku Komitet Organizacyjny obchodw pierwszomajowych zaprasza swoich czonkw na posiedzenie zwizane ze witem361. W czasie obchodw wita 1 maja 1949 roku odbya si zbirka, w ktrej uczestniczyli czonkowie PZPR oraz Zwizku Modziey Polskiej. Zbirk rozpoczto od 7.00 i trwaa do godziny 19.00. W sumie zebrano 14769 zotych362. 18 lutego 1950 roku obchodzono na terenie kraju jak i w Solcu Kujawskim czwarta rocznic powstania ORMO. O godzinie 18:00 zorganizowano zbirk organizacji na targowisku. Przedstawiciele przeszli ulicami miasta: do Targowiska, Bydgosk, w. Stanisawa, Kociuszki, Wolnoci Torusk, 23 stycznia, 29 listopada a tam na Plac Generalimussa Stalina. Odczytano tam list polegych ormowcw wojewdztwa pomorskiego przez komendanta MO przy zniczu. Pochd zosta uoony w nastpujcy sposb: 1. Szkoa podstawowa (starsze lata) 2. Gimnazjum Pastwowe 3. ORMO 4. Organizacja Suba Polsce 5. Zwizek Modziey Polskiej 6. Zwizek Kolejarzy 7. Na kocu delegacje poszczeglnych zag: Zakad Samochodw Transportowych nr 5, Zakad Prefabrykacji, Garbarnia, Ochotnicza Stra Poarna. Znicz zostanie przygotowany przez Zarzd Miejski. 19 lutego 1950 roku zorganizowano o godzinie 10:00 zbirk ORMO oraz innych organizacji, ktre mieli przej t sam droga co przedstawiciele miejscy. Po skoczonej defiladzie udali si w kierunku kina Wolno, gdzie rozpocza si akademia.
360

Protok z zebrania organizacyjnego dotyczcego wyonienia Komitetu organizacyjnego na obchody 1

maja 1949 roku w Solcu Kujawskim, Pismo burmistrza miasta Kaczmarka oraz sekretarza Miejskiego Komitetu PZPR w Solcu Kujawskim dotyczcego obchodw wita 1 maja, ibidem.
361

Pismo Komitetu Organizacyjnego w Solcu Kujawskim z dnia 14 kwietnia 1949 roku w sprawie

obchodw 1 maja w miecie, ibidem.

362

Sprawozdanie z dnia 2 maja 1949 roku ze zbirki 1 maja 1949 roku w Solcu Kujawskim, ibidem.

90

W czci artystycznej, wiersze, piew i deklamacje wykonaj uczniowie ze szkoy podstawowej. Gimnazjum Publiczne przedstawi dwie deklamacje zbiorowe.

Udekorowanie Sali odpowiada komendant ORMO. O godzinie 20:00 rozpocznie si zabawa na Sali w Parku Miejskim363. W pimie kancelarii Rady Pastwa z 6 lipca 1950 roku skierowanym do Prezydiw Rad Narodowych dotyczcych wita Odrodzenia Pastwa, ktre przypadao 22 lipca mieli by zaangaowane wszyscy przedstawiciele stronnictw politycznych oraz zwizkw zawodowych364. Takie samo pismo zostao skierowane do burmistrzw i wjtw od Prezydium Powiatowej Rady narodowej w Bydgoszczy. W ktrym stwierdzono, e w miastach wydzielonych takich jak: Fordon, Koronowo oraz Solec Kujawski, maj odbywa si do poudnia uroczyste sesje zwizane ze witem, a po poudniu zabawy taneczne oraz sportowe365. 14 lipca 1950 roku odbyo si zebranie organizacyjne Komitetu Obchodw wita 22 lipca, ktre odbywao si 15 lipca o godzinie 15.00 w Sali Posiedzeniowej Miejskiej rady narodowej366. W protokole Komitetu obchodw wita 22 lipca podjto decyzj zwizan z obchodami wita367.Miejska Rada Narodowa w Solcu Kujawskim w dniu 18 lipca 1950 roku wystosowaa zaproszenie do zakadw pracy na h6 rocznice obchodw PKWN368. W biuletynie Komitetu Obchodw wita Odrodzenia, dowiadujemy si o przebiegu uroczystoci wita w miecie. Przygotowania trway od 21 lipca, gdzie nakazano zebra si modziey nalecej do Zwizku Modzieowego i organizacji Spoecznych na targowisku miejskim. W nastpnym dnia od godziny 11 odbya si uroczysta sesja Miejskiej rady narodowej. Od godzinie 15.00 rozpoczy si igrzyska sportowe w parku miejskim. Odbyway si nastpujce konkurencje: trjbj lekkoatletyczny, siatkwka, na kocu mecz piki nonej. Na 18.00 przewidziano
363

Protok z obchodw 4 rocznicy ORMO w Solcu Kujawskim z dnia 13 lutego 1950 roku, ibidem.,

Park miejski im Jana Krasickiego, 25 III 19g0, Zarzd Miejski, sygn. 74

364

Pismo Kancelarii Rady Pastwa do Prezydiw Rad Narodowych z dnia 6 VII 1950 roku dotyczcych

wita 22 lipca, Ibidem.

365

Pismo prezydium Powiatowej Rady Narodowej z dnia 17 lipca 1950 roku w sprawie obchodw wita

Odrodzenia Polski, ibidem.

366 367 368

Zebranie organizacyjne Komitetu obchodw 22 lipca w dniu 14 lipca 1950 roku, ibidem. Protok z Komitetu organizacyjnego wita 22 lipca w Solcu Kujawskim, ibidem. Zaproszenie na obchody PKWN z dnia 18 VII 1950 roku, ibidem.

91

wystpy dzieci kolonijnych Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Bydgoszczy a take pkolonii ze szkoy podstawowej w miecie. Oprcz tego odbyway si zabawy ludowe, najpierw w parku miejskim. Stwierdzono, e od 18 do 21 lipca 1950 roku odbd si akademie okolicznociowe. 19 lipca odbya si akademie w wietlicy Pastwowego Zakadu Produkcyjnego w Spdzielni Jedno, o godzinie 19.00. W tym samym dniu o 15.30 w Nasycalni Materiaw Drzewnych PKP referat okolicznociowy wygosi Piotrowski. W kolejnym dniu akademia odbya si w wietlicy Centrali Przemysu Ludowego i Artystycznego, gdzie Popawski wygosi referat, a na zakoczenie odbya si cz artystyczna. W tym samym dniu od godziny 18.00 odbyo si spotkanie w wietlicy tartaku Pastwowego, gdzie referat okolicznociowy zosta wygoszony, a pniej odbya si cz artystyczna. 21 lipca w wietlicy tartaku uroczysta akademi przygotoway Zakady Prefabrykacji wraz z Garbarni. W tym samym dniu od godziny 15.45 odbya si uroczysto zwizana ze witem 22 lipca w wietlicy ZST nr 5, gdzie referat wygosi Szemro,. Kolejnym punktem bya cz artystyczna. W tym czasie powoano trzy sekcje dekoracyjne. Pierwsza sekcja zajmowali si: Czesaw Kwieciski oraz Jan Pitua, byli odpowiedzialni za ulice: przedmiecie Toruskie, Nasycalnia, Ulica Toruska, Wolnoci i plac Gen. Stalina. Kolejnej sekcji uczestniczyli: Wadysaw Kamieniarz, oraz Stanisaw Tybuna i Wachowiak. Odpowiedzialni zostali za nastpujce ulice: Park, Garbarnia, Dworzec ul. 29 listopada, 23 stycznia. Towarzysze Rezmer i obywatel Popawski, za tras ZST nr 5, Wiklina, Bydgoska, Kociuszki, Piastw i do Targowiska. Powoano trzy sekcje: kulturaln, gdzie odpowiedzialni byli towarzysze: Czesaw Kwieciski, Jan Pitua, sportow: Wadysaw Kamieniarz, Czesaw Sikora i Jan Pitua, oraz Komitet Zabawowy: Jedno369. W sprawozdaniu od Komitetu Organizacyjnego wita odrodzenia do komitetu miejskiego PZPR w Solcu Kujawskim z dnia 21 lipca 1950 z odbytych akademii w Prefabecie w dniu 21 lipca wynika, e brao udzia 130 osb, w tym 10 kobiet oraz 35 modziey370.
369

Jzef

Grabkowski,

Katolik,

Winiewski,

Bury

Koczorowski.

Poczstunkiem zajm si w czasie igrzysk oraz zabawy Spdzielnia Spoywcw

Biuletyn z obchodw wita 22 lipca przygotowanego przez przewodniczcego Komitetu Obchodw

wita Odrodzenia Kaczmarka, ibidem.

370

Sprawozdanie z uroczystoci do KM PZPR w Solcu Kujawskim z dnia 21 lipca 1950 roku, ibidem.

92

W czasie wita 1 maja pracownicy Spdzielni Gminnej uporzdkowali gospod, podwrze, ogrd. W taki o to sposb gospoda moga zosta otwarta pi dni przed rozpoczciem uroczystoci371. W ankiecie dotyczcej wita 22 lipca 1950 roku wynika, e w sumie przygotowano 9 odczytw, w 9 zakadach pracy. W sumie znajdowao si 1009 osb na odczytach, w tym 687 osb bezpartyjnych, 242 kobiet i 85 modziey. W zwizku ze witem odbyo si tylko jedno posiedzenie MRN. W sumie byo 9 akademii372. W aktach Zarzdu Miejskiego zachoway si hasa, ktre byy przygotowane na wito 22 lipca. Przytocz tutaj kilka z nich: Niech yje i rozkwita Polska budujcego si socjalizmu, niezomne ogniwo wiatowego frontu pokoju, Niech yje i krzepnie wiatowy obz pokoju i jego przodujca sia - potny Zwizek Radziecki, Niech yj przodownicy pracy miast i wsi, budowniczowie Polski Socjalistycznej, Zwalczajmy wrogw ludu pracujcego, szkodnikw, spekulantw, siewcw reakcyjnych kamstw, Niech yje Wielki Stalin wdz wiatowego obozu pokoju i socjalizmu najlepszy przyjaciel Polski, Niech yje Prezydent Polski ludowej Bolesaw Bierut, Niech yje ZMP - moda gwardia budowniczych socjalizmu373. W pimie do prezydium Powiatowej rady narodowej w Bydgoszczy z dnia 24 lipca 1950 roku, zostao przedstawione sprawozdanie wadz z obchodw wita 22 lipca. Spotkanie Organizacji Modzieowych i Bojowych miao rozpocz si o 19.00, lecz rozpoczo si dopiero o 21.00. W tym spotkaniu uczestniczyo 50 osb. Przedstawiono, e od 18 do 21 lipca odbyy si w zakadach pracy uroczystoci zwizane ze witem. W Nasycalni Materiaw Drzewnych PKP, uczestniczyo 180 osb, w tym 7 partyjnych. Referat przedstawi tow. Piotrowski. W Spdzielni Spoywcw Jedno w akademii brao udzia 47 osb, w tym 11 partyjnych i 32 kobiety. Referat wygosi Florian Wieliczko. W Pomorskich Zakadach Garbarskich brao udzia 30 osb, w tym 16 partyjnych oraz 2 kobiety. Wygoszono referat przez tow. Stanisawa Trybua. W tartaku nr 2 w Solcu Kujawskim uczestniczyo 120 osb, w tym 35 partyjnych i 45 kobiet. Towarzysz Edward Grabkowski wygosi referat. W Zakadzie Przemysu Ludowego i Artystycznego dawniej Polskiej Wiklinie, wzio udzia w uroczystociach 72 osoby, w tym 18 partyjnych i 45 kobiet. Nic nie
371 372 373

Referat Spdzielni na wito 22 lipca 1950 roku, ibidem Ankieta sprawozdawcza w sprawie obchodw 22 lipca 1950 roku, ibidem. Hasa propagandowe na wito 22 lipca 1950 roku w Solcu Kujawskim, ibidem.

93

wspomniano kto mia wygosi referat. W Zakadzie Sprztu Transportowego nr 5, wzio udzia 350 osb, w tym 108 partyjnych, 45 kobiet wraz 30 modziey. W Prefabecie wzio udzia 130 osb, w tym 15 partyjnych i 10 kobiet i 35 modziey. Referat zosta wygoszony przez towarzysza Wiktora Tylickiego. W Spdzielni Gminnej Samopomocy Chopskiej w sumie brao udzia 30 osb, w tym 6 partyjnych oraz 13 kobiet. Zofia Klocowa wygosia okolicznociowy referat. W tym samym dniu, kiedy obchodzono wito 22 lipca, Miejska Rada Narodowa przygotowaa uroczyst sesj, gdzie brao udzia 50 osb, w tym 12 czonkowie rady, 4 czonkw innych stronnictw, 17 partyjnych, i mieszkacy miasta. Wspominano o zabawach artystycznych i sportowych w Parku Miejskim im. Jana Krasickiego. Na zakoczeniu stwierdzono, e powoane sekcje nie dopeniy naleytego zadania. Budynki prywatnych wacicieli nie byy udekorowane374. W uroczystej III sesji MRN wspominano h6 rocznice powstania PKWN. Sesja odbya si od godziny 11.00 na pocztku odpiewano hymn pastwowy. Przewodniczcy Prezydium MRN odczyta referat dotyczcy wita. W ktrym zostay omwione osignicia Polski ludowej na arenie midzynarodowej. Na zakoczenie przygotowa w referacie wspomnia osignicia Miejskie Rady Narodowej. Na zakoczenie odpiewano Midzynarodwk. Sesja zakoczya si o godzinie 12.00375. 23 stycznia 1950 roku odbyo si uroczyste posiedzenie Miejskiej i Gminnej Rady Narodowej w Solcu w kinie Wolno z okazji pitej rocznicy wyzwolenia miasta spod okupacji hitlerowskiej. W tym szczeglnym dniu wystpi z referatem okolicznociowym przedstawiciel Wojewdzkiej PZPR Marko. W swoim referacie przedstawi obecny stan gospodarczy pastwa. Pzewodniczcy rady Walenty Weiner wnis okrzyki na cze Stalina, prezydenta Bolesawa Bieruta oraz Marszaka Konstantego Rokossowskiego. Z tej okazji wysano telegramy do powyszych osb, zawiadamiajc ich, o obchodach wyzwolenia miasta376. Zachowa si program zwizany z tymi uroczystociami, gdzie odbyo si 23 stycznia 1950 roku, o godzinie 18:00, w kinie Wolno:
374

Sprawozdanie z obchodw wita 22 lipca w Solcu kujawskim do PPRN w Bydgoszczy z dnia 24

lipca 1950 roku, ibidem.

375

Uroczysta sesja MRN w Solcu Kujawskim zwizany z obchodami powstania PKWN, APB, PMRN,

sygn. 7.
376

Protoko posiedzenia Miejskiej oraz Gminnej Rady Narodowej w Solcu Kujawskim z dnia 23 stycznia

1950 roku, APB, MRN, sygn. 10.

94

1.Zagajenie przez obywatela przewodniczcego MRN Weinera W. 2. Referat okolicznociowy wygosi przedstawiciel KW PZPR Tow. Marko Odpiewano hymny polski i radziecki Cz artystyczna na ktr skadaj si: Pie o Ojczynie Deklamacja Wyzwolenie Pie Rozszumiay si wierzby paczce Wiersz Wolno Pie O taczance Recytacje Pie Bajka Kujawiak (taniec) Na zakoczenie uroczystoci odpiewano Midzynarodwk377. Z okazji pitej rocznicy wyzwolenia miasta wystosowano pisma do Generalimusa Stalina, piszc: () Zapewnia was jednoczenie, e klasa robotnicza Solca kujawskiego z Modzie walczy bd o utrzymanie pokoju na wiecie przeciwko reakcyjnym anglosaskim podegacz wojennym, e w oparciu w braterska przyja Wielkiego Kraju Rad budowa bd wytrwale i z entuzjazmem zrby socjalizmu w Polsce378 Kolejne pismo wysano do prezydenta Bieruta, w ktrym akcentowano: () Miejska Rada Narodowa w Solcu Kujawski, wyraajc uczucia klasy robotniczej i mas pracujcych Solca Kujawskiego zapewnia ci Obywatelu Prezydencie, e tak samo jak zrealizowaa przed terminem trzyletni plan gospodarczy, tak i zadania podstawione jej w szecioletnim planie wypeni z honorem ku chwale Ludowej Ojczyzny379 Na posiedzeniu Miejskiej Rady Narodowej w Solcu Kujawskim z 21 lipca 1951 roku zosta przygotowany referat zwizany z 25 rocznica mierci Feliksa Dzieryskiego. Powyszy referat przedstawi towarzysz lubowski, ktry by sekretarzem Komitetu Miejskiego PZPR w miecie380.

377 378 379 380

Program obchodw pitej rocznicy wyzwolenia Solca Kujawskiego, ibidem Pismo do Stalina, APB, MRN w Solcu Kujawskim, sygn. 13. Pismo do Bolesawa Bieruta, ibidem. Protok z uroczystej sesji Miejskiej Rady Narodowej w Solcu Kujawskim odbytej w dniu 21 lipca

1961 roku, ibidem, sygn. 7.

95

Na tej samym posiedzeniu Rady Narodowej przyjto jednogonie stojc, rezolucj zwizan z 7 rocznica powstania PKWN, w ktrej czytamy: () Odzyskalimy niepodlego jako pastwo ludowe. Nasze wyzwolenie narodowe, wadze ludu i wejcie na drog postpu spoecznego zawdziczamy potnemu pastwu socjalistycznemu - Zwizkowi radzieckiemu, naszej Armii Ludowej wraz z jej Sojusznicz niezwycion Armi Czerwon. Zadania wysunite przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego zostay spenione. () Kady krok naprzd, to krok ku penej realizacji nowego ustroju spoecznego, a kady postp w ograniczeniu i wypieraniu pozostaoci kapitalistycznej, to dalsza poprawa mas pracujcych w drodze do podniesienia kultury i owiaty.381 Jak rwnie pismo do Marszaka Rokossowskiego: () Zapewniamy Ci Obywatelu marszaku, e spoeczestwo Solca Kujawskiego pracowa bdzie nad umocnieniem wiatowego pokoju i nad pogbieniem braterskich wizw czcych onierza polskiego z bohatersk Armi Kraju Rad382 W listopadzie w Solcu Kujawskim obchodzono miesic przyjani polsko radzieckiej. Program obchodw przedstawia si nastpujco: W zakadzie Sprztu Transportowego nr 5 6 XI 1950 13:00, akademia i wystpy artystyczne 10 XI, 12.30, maswka na hali nr 1, odczyt Do 15 XI nastpiy wykady w wietlicy z historii ZSRR 17 XI, zorganizowany zostaje kurs dobrego czytania ksiek radzieckich Do 25 XI, nastpi wyjazd ekipy na wie z programem pogbienie przyjani polsko radzieckiej i wystp artystyczny w Gogolinku Do 25 listopada urzdzone zostanie stoisko sprzeday ksiek polsko radzieckich Dnia 1 XII, maswka konstytucja Stalina Dnia 4 XII, nauka jzyka rosyjskiego dla pracownikw Spdzielnia Spoywcw Jedno 6 XI, odczyt Zakad prefabrykacji
381 382

Ibidem. Pismo do Marszaka Konstantyna Rokossowskiego, ibidem.

96

6 XI, 15:30, odczyt Nasycalnia materiaw Drzewnych PKP 10 XI, 14:00, odczyt Tartak pastwowy 11XI, 19:00, odczyt i odczyt i artystyczny monta filmu rewolucjonista Zakad wikliniarski 11 XI, 16:00, odczyt i odczyt i artystyczny monta filmu rewolucjonista, i inscenizacja o ruchu proletariatu Nauka jzyka rosyjskiego midzy pracownikami Oglno miejskie 12 XI, 12.30, akademia w Sali kina wolno W odcinku drogowym i stacji PKP 11XII, 13:00, odczyt Gminna spdzielnia Samopomoc Chopska 18 XII, 12:00, odczyt, nauka jzyka rosyjskiego Garbarnia: 15 XII, odczyt383 W protokole posiedze Miejskiej Rady narodowej w Solcu Kujawskim z 29 stycznia 1952 roku dowiadujemy si, e wadze miejskie obchodziy 10 rocznic powstania PPR. Referat zwizany z tym wydarzeniem przygotowa przedstawiciel Komitetu Miejskiego PZPR towarzysz Skrzeszewski. Omwi sytuacj masy pracujcej przed wrzeniem 1939 roku i polityk sanacji, ktra doprowadzia do klski wojsk polskich z Niemcami. Zaj si problemem przeladowania ludnoci polskiej i ydowskiej przez okupanta, powstaniem ruchu oporu, powstaniem PKWN i zdradzieck robot emigracyjnego rzdu buruazyjnego w Londynie. Na zakoczenie przedstawi zjednoczenie PPPR i PPS w PZPR384. Kolejnym punktem uroczystej rady miejskiej bya sidma rocznica

oswobodzenia miasta z rk hitlerowcw. Przewodniczcy prezydium MRN Kaczmarek odczyta list pomordowanych przez Niemcw i wszyscy zgromadzeni oddali hod pomordowanym. Referat zosta przygotowany przez samego przewodniczcego, w

383 384

Program obchodw miesica polsko - radzieckiej, ibidem. Protok z posiedzenia MRN w Solcu Kujawskim, APB, PMRN, sygn. 2.

97

ktrym przedstawi problem przeladowa przez Niemcw mieszkacw miasta. Nastpnie przeszed do susznej polityki Armii czerwonej na wyzwalanych terenach385. 23 stycznia 1953 roku na posiedzeniu MRN w Solcu Kujawskim obchodzono 8 rocznic wyzwolenia miasta. Przewodniczcy MRN Kaczmarek przemwi do uczestnikw sesji, gdzie wita przedstawicieli zakadw pracy, przedstawiciela Prezydium Powiatowego Rady narodowej, czonka Komisji Rady narodowej i przodownikw pracy. Referat zosta odczytany przez Kaczmarka, w ktrym przedstawi list pomordowanych przez hitlerowcw. Pniej omwi sprawy zniszcze wojennych w miecie. Na zakoczenie przedstawi, e dziki Zwizku radzieckiemu zosta pokonany Hitler. Zbiega si z rocznic mierci Lenina. Na zakoczenie odpiewano Midzynarodwk386. 7 marca odbya si uroczysta sesja Miejskiej rady narodowej z powodu mierci Jzefa Stalina. Sesja rozpocza si o godzinie 18:00. Przybyli na ni 17 radnych oraz 10 czonkw spoza rady. Przewodniczcy Prezydium MRN Jan Kozerski przywita wszystkich na uroczysto. Nastpnie sekretarz Prezydium MRN Jan Kozerski odczyta: tre komunikatu KC PZPR, odezw KC PZPR, list kondolencyjny KC PZPR. Pniej wszyscy czonkowie uczcili pi minut cisz pami Jzefa Stalina. Przewodniczcy MRN Jan Kozerski przemwi do radnych tymi sowami: () Nie ma z nami Jzefa Stalina, lecz jest jego dzieo jego ycia Jest zwizek radziecki, s miliony ludzi, ktrych on naucza jak y, jak walczy, jak pracowa. Jest potny obz pokoju i postpu na caym wiecie. I ludzie wszyscy pragncy pokoju wzmog swe wysiki. Pracujc bdziemy zwycia. Na zakoczenie odpiewano Midzynarodwk. Uroczysta sesja zakoczya si o godzinie 19.20387. Na uroczystej sesji MRN 21 VII 1953 roku zorganizowanej z okazji 9 rocznicy PKWN, przewodniczcy Jan Kozerski, przywita radnych, przedstawicieli Prezydium MRN, przodownikw pracy oraz goci. Przewodniczcy sesji MRN Karwecki zaproponowa odpiewanie hymnu Polski, jak to uczyniono. Referat okolicznociowy przedstawi rwnie Karwecki. Dotyczcego rozwj przemysu w miecie, w Polsce, osignicia Rad Narodowych, szkolnictwa, wzrost nowych kadr, stay wzrost
385 386 387

Ibidem. Protok z posiedzenia MRM w Solcu Kujawskim, ibidem, sygn. 9. Protok z uroczystego posiedzenia MRN w Solcu Kujawskim, ibidem.

98

przodownikw pracy. Nagrodzono przodownikw pracy: z nasycalni Pokadw Kolejowych; Konklewski, Jzef Kalinowski, Marian Wrblewski, centralny Warsztat Budownictwa Miejskiego; Edward Sadowski, Zygmunt Szupryczyski, Woroniecki, Jzefa Dziadkowiec, a pracownicy Prezydium MRN otrzymali nagrody pienine, Jan Marcinkowski, Franciszek Niespodziany, Wincenty Nowicki, Jan Grzegorek, Karol Romanowski, Jzef Zieleski, Idzi Borucki, Helena Kuliska, Anna Subczyska, Eugeniusz Wojtaszek, Zdzisawa Janowska oraz Waleria Batkowska. Pozostae zakady pracy rozday swoim pracownikom nagrody indywidualne na zorganizowanych akademiach388. W protokole MRN w Solcu Kujawskim z dnia 21 lipca 1955 roku, obchodzono uroczysto powstania PKWN. Referat wygosi zastpc przewodniczcego Prezydium MRN, Kazimierz Jdrzejewski, w ktrym przedstawi osignicia wadzy ludowej za ostanie 10 lat. Nastpnie, w referacie przedstawi osignicia zakadw pracy, Gromadzkiej rady narodowej, spdzielni produkcyjnej. Kolejnym punktem byo wrczenie odznacze pastwowych, przodownikw pracy w zakadach pracy na terenie miasta. Srebrny krzyem zasugi zosta wrczony Jerzy Sznajder, dyrektor techniczny KZNS, Szczepaski Skrzeszewski, pracownik KZNS, ktry przebywa w szpitalu. Odznaki X lat otrzymali tylko pracownicy Nasycalni Materiaw Drzewnych, midzy innymi: Franciszek nawrot, Smerliski, Jzef Piekut. Oprcz tego pracownicy prezydium MRN otrzymali nagrody pienine389. 19 lipca 1956 roku odbya si uroczysta sesja Miejskiej Rady Narodowej zwizanej z dwunasta rocznica powstania PKWN. Referat okolicznoci zosta odczytany przez sekretarza PMRN w miecie obywatela Alojzego Rakowskiego. Przedstawi osignicia na skali oglnopolskiej, problemy w radzie, a na kocu przedstawiono wnioski zwizane z poprawa pracy prezydium miejskiego. Odczyt zosta zakoczony okrzykami sekretarza: Niech yje nasza ukochana Ojczyzna Polska Rzeczpospolita Ludowa, Niech yje przyja z narodami Zwizku Radzieckiego i wszystkimi narodami walczcymi o pokj i socjalizm. Wszyscy radni stali i przyjli oklaskami referat okolicznociowy390.
388 389 390

Protok MRN w Solcu Kujawskim, ibidem. Protok MRN w Solcu Kujawskim z dnia 21 lipca 1955, APB, PMRN Solec Kujawski, sygn. 11. Protok z posiedzenie PMRN w Solcu Kujawskim z dnia 19 lipca 1956 roku, ibidem, sygn. 12.

99

Reasumujc w obchodach wit pastwowych i uroczystociach w latach 1945 1956 roku uczestniczya caa spoeczno miasta. Oprcz dugich przemwie dygnitarzy partyjnych miejskich zawsze po poudniu odbyway si zawody sportowe, albo pokazywano film w kinie Wolno. Wybrani uczniowie oraz uczennice deklamowali wiersze, a chry przygotowywane przez nauczycieli pieway pieni patriotyczne. Tylko do 1947 odbyway si uroczystoci zwizane z 3 majem. Zaniechanie tych uroczystoci zwizane byo z napitymi stosunkami na linii Pastwo Koci. Od lat 50 obchody uroczystoci przeja na siebie Miejska Rada Narodowa i Prezydium Miejskiej rady narodowej w Solcu Kujawskim.

100

Bibliografia
Archiwum Pastwowe w Bydgoszczy, Miejska Rada Narodowa w Solcu Kujawskim, sygn. 7, 9, 10, 11, 13. Archiwum Pastwowe w Bydgoszczy, Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Solcu Kujawskim, sygn. 2, 7, 12. Archiwum Pastwowe w Bydgoszczy, Zarzd Miejski w Solcu Kujawskim, sygn. 74, 74a. APB, MRN w Solcu Kujawskim, sygn. 7, Protok z posiedzenia obywateli miasta Solca z dnia 25 stycznia 1945 roku, APB, MRN w Solcu Kujawskim, 7. ZM w Solcu Kujawskim, sygn. 74, Pismo burmistrza Danielaka w sprawie obchodw 1 maja 1946 roku. Protokoy Miejskiej Rady Narodowej w Solcu Kujawskim z dnia 27 IV 1945 roku, APB, PMRN w Solcu Kujawskim, sygn. 7, k. 63 64. Pismo starosty Bydgoskiego do burmistrzw i wjtw z dnia 24 kwietnia 1946 roku w sprawie obchodw wit 1 i 3 maja. Sprawozdanie z obchodw wita 1 i 3 maja w Solcu Kujawskim skierowane do Starostwa Powiatowego w Bydgoszczy z dnia 8 V 1946. Program obchodw 3 maja. Pismo w sprawie obchodw wyzwolenia miasta. Program uroczystoci na dzie 9 maja 1945 roku. Telefonogram z 8 maja 1946 dotyczcy wita 9 maja. Program obchodw oswobodzenia miasta. Sprawozdanie z obchodw 1 maja 1947 roku do starostwa powiatowego w Bydgoszczy z dnia 2 maja 1947 roku. Sprawozdanie ze wita Modziey do starostwa bydgoskiego z dnia 5 maja 1947 roku. Pismo Burmistrza Franciszka Danielaka z dnia 13 maja 1947 roku do mieszkacw Otorowa i gowa dotyczcego obchodw wita pracy. Protok z zebrania organizacyjnego dotyczcego wyonienia Komitetu organizacyjnego na obchody 1 maja 1949 roku w Solcu Kujawskim, Pismo burmistrza miasta Kaczmarka oraz sekretarza Miejskiego Komitetu PZPR w Solcu Kujawskim dotyczcego obchodw wita 1 maja. Pismo Komitetu Organizacyjnego w Solcu Kujawskim z dnia 14 kwietnia 1949 roku w sprawie obchodw 1 maja w miecie. Sprawozdanie z dnia 2 maja 1949 roku ze zbirki 1 maja 1949 roku w Solcu Kujawskim. Protok z obchodw 4 rocznicy ORMO w Solcu Kujawskim z dnia 13 lutego 1950 roku, Park miejski im Jana Krasickiego, 25 III 19g0, Zarzd Miejski, sygn. 74 Pismo Kancelarii Rady Pastwa do Prezydiw Rad Narodowych z dnia 6 VII 1950 roku dotyczcych wita 22 lipca. Pismo prezydium Powiatowej Rady Narodowej z dnia 17 lipca 1950 roku w sprawie obchodw wita Odrodzenia Polski. Zebranie organizacyjne Komitetu obchodw 22 lipca w dniu 14 lipca 1950 roku. Protok z Komitetu organizacyjnego wita 22 lipca w Solcu Kujawskim..

101

Zaproszenie na obchody PKWN z dnia 18 VII 1950 roku.. Biuletyn z obchodw wita 22 lipca przygotowanego przez przewodniczcego Komitetu Obchodw wita Odrodzenia Kaczmarka. Sprawozdanie z uroczystoci do KM PZPR w Solcu Kujawskim z dnia 21 lipca 1950 roku. Referat Spdzielni na wito 22 lipca 1950 roku. Ankieta sprawozdawcza w sprawie obchodw 22 lipca 1950 roku. Hasa propagandowe na wito 22 lipca 1950 roku w Solcu Kujawskim.. Sprawozdanie z obchodw wita 22 lipca w Solcu kujawskim do PPRN w Bydgoszczy z dnia 24 lipca 1950 roku. Uroczysta sesja MRN w Solcu Kujawskim zwizany z obchodami powstania PKWN, APB, PMRN, sygn. 7. Protoko posiedzenia Miejskiej oraz Gminnej Rady Narodowej w Solcu Kujawskim z dnia 23 stycznia 1950 roku, APB, MRN, sygn. 10. Program obchodw pitej rocznicy wyzwolenia Solca Kujawskiego. Pismo do Stalina, APB, MRN w Solcu Kujawskim, sygn. 13. Pismo do Bolesawa Bieruta. Protok z uroczystej sesji Miejskiej Rady Narodowej w Solcu Kujawskim odbytej w dniu 21 lipca 1961 roku, sygn. 7. Pismo do Marszaka Konstantyna Rokossowskiego. Program obchodw miesica polsko radzieckiej. Protok z posiedzenia MRN w Solcu Kujawskim, APB, PMRN, sygn. 2. Protok z posiedzenia MRM w Solcu Kujawskim, sygn. 9. Protok z uroczystego posiedzenia MRN w Solcu Kujawskim. Protok MRN w Solcu Kujawskim. Protok MRN w Solcu Kujawskim z dnia 21 lipca 1955, APB, PMRN Solec Kujawski, sygn. 11. Protok z posiedzenie PMRN w Solcu Kujawskim z dnia 19 lipca 1956 roku, sygn. 12.

Oska P., Rytuay stalinizmu. Oficjalne wita i uroczystoci rocznicowe w Polsce 1944 - 1956, Warszawa 2007. Sowiski P., Komunistyczne wito. Obchody 1 maja w latach 1948 - 1955, Warszawa 2000. Wankiewicz A. R., Obchody 1 Maja i 22 Lipca w wojewdztwie pomorskim (bydgoskim), [w:] Zeszyty Naukowe WSHE we Wocawku, 2006, z. 5. Perliska A., Wok okupacyjnych dziejw okolic Bydgoszcz - Solec Kujawski 1939 - 1945, [w:] Solec Kujawski w okresie okupacji hitlerowskiej, [w:] Zeszyty historyczne Towarzystwa Mionikw Solca Kujawskiego, Solec Kujawski 2009, nr 8. Sobczak K., Wyzwolenie Bydgoszczy, Torunia i Grudzidza w ofensywie Armii Radzieckiej w pocztkach 1945 r., [w:] Zapiski Historyczne, t. 30:1965, z. 1. ukaszewska B., Ludno i gospodarka Solca Kujawskiego w pierwszych latach po wyzwoleniu (1945 1950), [w:] Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, t. 6:1969.

102

Mateusz Marek

Historia pewnego hotelu pomnik PRL-u w Rzeszowie

Pomnik Czynu Rewolucyjnego i hotel Rzeszw to dwa symbole minionej epoki stolicy Podkarpacia. Stojc obok siebie, tak bardzo wpisay si w krajobraz miasta, e wikszo mieszkacw Rzeszowa nie wyobraaa sobie, aby jeden z nich mg znikn... W latach 70. i 80. na owe czasy Rzeszw by hotelem luksusowym. Ale nie narzekano na brak klientw. Cho sowo luksusowy mona rnie rozumie, to jednak najbliszy hotel o podobnym standardzie by w Krakowie i Lublinie. W Rzeszowie nie mia konkurencji przez prawie 20 lat, a do 1992 r., kiedy to wybudowano hotel Budimex, ktry po zmianie waciciela przyj nazw Prezydencki. Budow hotelu Rzeszw rozpoczto w 1966 r., a projekt zlecono Tadeuszowi obosowi temu samemu, ktry zaprojektowa hotel Katowice. Katowice by czym wicej ni tylko miejscem noclegowym, to byo prawdziwe okno na wiat dla caego miasta. Alfred do przewodniczcy Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Rzeszowie, ktry mia okazje tam przebywa na pocztku lat 60. by pod wraeniem hotelu. Przywiz jego dokumentacj do Rzeszowa i tak rozpoczy si prace w Biurze Projektw Budownictwa Komunalnego391. W tym samym czasie w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej powstawa model trasy wschd-zachd, pnoc-poudnie (skrzyowanie dzisiejszych ulic Cielpiskiego i Pisudskiego, wwczas 22 lipca i Lenina). Lokalizacja przy gwnych arteriach bya bardzo istotna i niezwykle korzystna. Miejsce gdzie mia stan hotel byo nie daleko dworca, posiadao dobre poczenie z reszt miasta, ale take z caym krajem392. Inwestycja podniosa take rang samej okolicy. Trasa przecinaa wtedy peryferie miasta, co doskonale wida na starych zdjciach z czasw budowy393.

A. Lipska, By sobie hotel, reporta dla Polskiego Radia Rzeszw, dodatek audio do: Hotel Rzeszw 1968-2008 (katalog wystawy Galerii Fotografii Miasta Rzeszowa), Rzeszw 2008. 392 Tame. Rozwaano rwnie inn lokalizacj. Kierownik Miejskiej Pracowni Urbanistycznej Wadysaw Hennig zaproponowa na pocztku m. in. tereny przy skrzyowaniu ul. Hetmaskiej i Chrzanowskiej. Jednak wczesne wadze chciay bardziej reprezentatywnego miejsca Gazeta Wyborcza 2007, nr 68, s. 1. 393 Fot. Jacek Fischer, Jerzy Jawczak Hotel Rzeszw.

391

103

Stan dotychczasowej bazy noclegowej obsugujcej ruch turystyczny w miecie by tragiczny394. W latach 60. w Rzeszowie funkcjonoway 4 hotele: Polonia na ul. Asnyka 20, Gwny na Grottgera 16, May - Plac Kiliskiego 9 i Bieszczady na Turkienicza 24a (zwany Sportowym). One rwnie obsugiway wszystkich goci zagranicznych. Poza tym, mona byo liczy na miejsca w szkolnych schroniskach, domach wycieczkowych oraz w kwaterach prywatnych. Tabela 1 Liczba miejsc noclegowych w Rzeszowie w latach 1964-1973 Hotele 196 4 Sportowy* * Polonia Gwny May Rzeszw razem baza zamknita (hotele zakadowe) inne* ? 140 209 203 194 229 282 308 (1042 )
* schroniska szkolne, Dom wycieczkowy PTTK oraz kwatery prywatne. ** hotel turystyczny nalecy do Wojewdzkiego Orodka Sportu Turystyki i Wypoczynku otwarty by cay rok, dlatego tu wzity pod uwag. () liczba noclegw dostpnych w obiektach sezonowych, nie koniecznie znajdujcych si w granicach miasta. rdo: APR, PMRN, sygn. 1157, s. 20-23, sygn. 1153 s. 1-3, 38-44, 67-68, 101-104, 113-116, 200-206, 243, 262.

196 5

196 6

196 7

196 8 56

196 9

197 0 56

1971

1972

1973

56

59 64 41

59 73 38 422 422 547 186 69

200 100

248 125

253 136

263 136

221 106

221 110

226 110

188 -

607 150

333 (983 )

358 (1232 )

394

Podkrela to Miejski Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki w niemal kadych sprawozdaniach z ruchu turystycznego do 1972 r. Archiwum Pastwowe w Rzeszowie (dalej APR), Prezydium Miejskiej

Rady Narodowej (dalej PMRN), sygn. 1153, 1157.

104

Wszystkie hotele oglnodostpne w Rzeszowie dysponoway w latach 19641971 zaledwie troch ponad 200 miejscami noclegowymi i to o rnym standardzie. Najlepiej przedstawiaa si sytuacja w hotelu Gwnym, ktry w raportach z przebiegu sezonu turystycznego w 1971 r. z III uzyska II kategori. Najgorzej w hotelu Maym przy Placu Kiliskiego395. Ze wzgldw technicznych i sanitarnych hotel May przeznaczono do likwidacji w 1970 r. W cigu caego roku 4 hotele mogy zakwaterowa ok. 30 tys. osb396. Liczba ta powoli wzrastaa, cho miasto nadal turyci traktowali jako miejsce przelotowe z centralnej Polski w Bieszczady. Zwikszanie si miejsc noclegowych w kwaterach prywatnych, schroniskach, koloniach i obiektach sezonowych byo spowodowane oglnie rozwojem ruchu turystycznego na pocztku lat 70. w caym wojewdztwie. Coraz czciej organizowano wycieczki szkolne i kolonie397. Nowy hotel w Rzeszowie by niezbdny, a sytuacja bazy noclegowej z lat 60. pokazuje tylko jak ogromn rol hotel Rzeszw spenia w nastpnych dziesicioleciach. Ju po wybudowaniu zwikszy ca oglnodostpn baz noclegow miasta o ponad poow. Plany byy o wiele wiksze. Zakadano budow, oprcz duego hotelu z 440 miejscami noclegowymi, jeszcze dwch: w rejonie ul. Asnyka (z 350 miejscami) i ul. Moniuszki (na 150 miejsc)398. W ten sposb baza noclegowa Rzeszowa zwikszyaby si do 1000 miejsc w hotelach, ktre w cigu roku mogyby przyj ok. 135 tys. osb. Plany pozostay jednak na papierze. Wadz zajte byy wwczas budow nowej dzielnicy Nowe Miasto, wic si z tym budow caej infrastruktury prawego brzegu Wisoka oraz budow zapory i zbiornika wodnego na rzece399.

aden hotel w miecie nie mia I kategorii do momentu wybudowania hotelu Rzeszw APR, PMRN, sygn. 1195. 396 Tame. 397 Tame, sygn. 1153. 398 Tame, sygn. 545, s. 131. 399 Tame, sygn. 530, s. 135-147.

395

105

Hotel Rzeszw w budowie, widok od strony Wiaduktu lskiego, fot. J. Fischer. rdo: ze zbiorw Galerii Fotografii Miasta Rzeszowa

Dziesicio pitrowy budynek, o kubaturze prawie 52 000 m, ktry stan przy rondzie PKWN, mia bardzo solidn konstrukcj szkieletow, jak okazao si po latach podczas jego rozbirki400. Niestety, tylko konstrukcj. W wywiadzie dla Gazety Wyborczej Janusz Grzebyk, 59 letni mieszkaniec Rzeszowa wspomina: Byem wtedy uczniem technikum budowlanego. Pamitam, gdy z kolegami obserwowalimy, jak powoli rosy elbetonowe ciany. W zimie 1968 r. by gotowy stan surowy... Rok pniej na skrzyowaniu koo niego zostaa zaoona pierwsza w Rzeszowie sygnalizacja wietlna.. W 1969 r. Pan Janusz zacz prac w Rzeszowskim Przedsibiorstwie Budowlanym, ktre stawiao hotel. Sam go nie budowa, ale w latach 1971-1973 prowadzi roboty poprawkowe. Na cianach budynku pojawiy si gbokie pknicia. Budynek osiada, poza tym cigle naraony by na wstrzsy. W tamtych latach tu obok hotelu niemal co godzin przejedao kilkadziesit pocigw towarowych z rud i wglem z zachodu na wschd i odwrotnie. Byy te inne
400

Tame, sygn. 545, s. 131.

106

niedorbki. Powstay, bo ekipy budowlane pieszyy si z oddaniem hotelu. Na cianach wzdu ek byy pasy boazerii. Kiedy robotnicy odsunli ka deseczki odpady. Okazao si, e nie byy wcale przybite, tylko przystawione kami do ciany. W modoci Pan Janusz obfotografowa hotel w budowie, teraz zdjcia maj historyczn warto401. Latem 1972 r. odby si XXV Wycig Pokoju, ktrego XII etap przebiega przez Rzeszw. Po uprzednim dokonaniu gustownego makijau niedocigni, kolarze przed kolejnym etapem wycigu wypoczywali wanie w hotelu Rzeszw.402. Oficjalne otwarcie nastpio dopiero miesic pniej 23 czerwca 1972 r. Wadze w sprawozdaniu z przebiegu sezonu turystycznego tego roku nie omieszkay wspomnie, i zosta oddany jednak na 7 dni przed planowanym terminem403. Hotel niemal natychmiast przej cay ruch turystyki zagranicznej. W nim zatrzymywali si wszyscy wani gocie, ludzie kultury, sztuki i polityki. Jak wspomina Janusz uczek, wieloletni dyrektor hotelu w jednym z wywiadw nocowali tu: Zbigniew Wodecki, Maryla Rdowicz, Micha Bajor, Katarzyna Sobczyk, Jacek Lech, Trubadurzy, Czerwone Gitary, Irena Santor, Edward Gierek, a take wczesny prezydent Francji Valry Gisard dEstaing oraz przywdca NRD Erich Honecker. Przyjeda te Bogusaw Kaczyski oraz artyci biorcy udzia w festiwalu w acucie404. Hotel spenia ogromn rol podczas wanych imprez kulturalnych, jakie odbyway si w miecie. Do najwaniejszych naleay, organizowane od 1969 r., wiatowe Festiwale Polonijnych Zespow Folklorystycznych. Najliczniejsze festiwale odbyway si na pocztku lat 80., osigajc rekordow liczb 45 zespow i 1600 uczestnikw z zagranicy w 1980 r. Zespoy przyjeday gwnie z USA, Francji, Kanady, Niemiec i Belgii405. Nie odniosyby one tak ogromnego sukcesu gdyby nie odpowiednie przygotowanie miasta. Hotel Rzeszw przyjmowa goci i uczestnikw ju II festiwalu. I Rajd Rzeszowski majcy rang etapu Mistrzostw Polski odby si 8-9 kwietnia 1978 r. i zgromadzi 90 zag. Jednym z uczestnikw by Andrzej Jaroszewicz, syn

Gazeta Wyborcza 2007, nr 103, dodatek rzeszowski, s. 4. Nowiny 1972, nr 136, s. 1, 2; nr 137, s. 1, 2. 403 APR, PMRN, sygn. 1153, s. 252. 404 Gazeta Wyborcza 2007, nr 103, dodatek rzeszowski, s. 4. 405 L. Wais, Festiwale polonijne w Rzeszowie 1969-2008, [w:] Polonijny folklor, materiay pokonferencyjne, Rzeszw 2009, s. 21-29.
402

401

107

premiera PRL Piotra Jaroszewicza. Na parkingu przed hotelem zbieray si wwczas tumy gapiw, aby zobaczy podjedajce samochody406.

Przed Pomnikiem Czynu Rewolucyjnego, fot. J. Jawczak. rdo: ze zbiorw Galerii Fotografii Miasta Rzeszowa

Hotel Rzeszw zatrudnia 330 osb w tym 80% zaogi stanowiy kobiety407. Najlepiej pamitaj wczesne hotelowe ycie osoby, ktre przepracoway tam cae lata. Jedn z nich bya Maria Najda, recepcjonistka: To by hotel istotnie z prawdziwego

406 407

J. uczek, wstp do Hotel Rzeszw; Nowiny 1978, nr 78, s. 3. A. Lipska, dz. cyt.

108

zdarzenia, robi wraenie, przede wszystkim ten duy holl, marmurowa wspaniaa podoga, pikna dua recepcja, duo przestrzeni, wspaniae owietlenie to by wielki wiat, to bya zmiana diametralna408. W kadym apartamencie znajdowa si czarnobiay telewizor. Dzi moe to i nie rarytas, ale wtedy np. w hotelu Gwnym w Rzeszowie w apartamentach byo tylko radio. Miejsca rezerwowano nawet z rocznym wyprzedzeniem czasem poprzez szukanie rnych znajomoci. Jak wspomina Pani Maria po 12 godzinach pracy przychodzia do domu zmczona samym odpowiadaniem, e nie ma miejsc i odmawianiem gociom. W recepcji leay sterty dowodw osobistych409.

Recepcja, fot. Z. Postpki. rdo: ze zbiorw Galerii Fotografii Miasta Rzeszowa

Czy Rzeszw by naprawd hotelem luksusowym? Ju w latach 80. dostrzegano jego mankamenty. Projekt hotelu oraz budowa przypady na czasy, kiedy obowizyway zupenie inne normy powierzchniowe i gdy nie tylko mieszkania byy miniaturyzowane do lalkowych niemal rozmiarw. Budynki usugowe rwnie. W
408 409

Tame. Tame.

109

takiej wanie szczupej wersji wybudowano same pokoje, ale take jego cz gastronomiczn410. Sytuacji zupenie absurdalnych, ale jake oddajcych klimat PRL-u, dzi ju wzbudzajcych umiech, nie brakowao. Na zagraniczne poczenia telefoniczne cudzoziemcy musieli czeka czasem dwa trzy dni. Z niedowierzaniem przyjmowali tak informacj. Zdarzao si, e klient nie doczeka si na poczenie opowiadaa Pani Maria. W latach kryzysu cudzoziemcw zadziwiay rzeczy, ktre wtedy dla Polakw byy oczywiste. Na przykad hotelowe kosmetyki. Mae hotelowe mydeka, szampony, balsamy produkowaa wtedy tylko jedna firma w Polsce wszystkie miay ten sam zapach. Obsuga hotelowa bya do niego przyzwyczajona, ale zagraniczny klient przychodzi do recepcji z pretensjami, e w jego pokoju mydo mierdzi. Niestety nikt nie mg mu pomc, bo wtedy w sklepach myda brakowao. Czasem jednak cudzoziemcom zdarzao si zaskoczy obsug hotelu: kiedy jeden z goci pochwali, e w hotelu bardzo adnie pachnie. Rzeczywicie pachniao, a przecie odwieaczy do powietrza nikt nie uywa, bo podobnie jak mydo byy towarem nie osigalnym. Jak si okazao to przechodzca przez holl dua grupa zagranicznych goci tak napachnia411. Przy recepcji znajdowaa si kasa walutowa, a zaraz obok Pewex. Warto dzienna obrotw kasy walutowej sigaa 2 ty dolarw. W Pewexie najczciej klienci kupowali alkohol, kaw, markowe ubrania. Wdka ytnia kosztowaa wwczas 65 centw, a za modn bluzk trzeba byo zapaci od 5 do 10 dolarw412. Hotel by samowystarczalny. Na parterze, za recepcj, znajdowaa si restauracja, a po drugiej stronie ciastkarnia i kawiarnia. Pitro niej pralnia, krawiec, wytwrnia wd gazowanych oraz bar nocny z wasnym oddzielnym wejciem. Mieszkacy Rzeszowa do dzi wspominaj lody cassate z kawiarni hotelu. To by jedyny lokal w miecie, ktry serwowa lody wasnej produkcji. Z 33-procentowej mietany. W niedziel po mszy w farze i u bernardynw na te lody przychodziy cae rodziny. Hotel by rwnie oczkiem w gowie wczesnych wadz, ktrym zaleao na tym, by mimo panujcego wok kryzysu zagraniczni gocie odnosili wraenie, e w Polsce niczego nie brakuje. W hotelowej restauracji zawsze byo miso, pepsi-cola i piwo ywiec. Zdarzao si, e gdy zjechao duo obcojzycznych goci, w
410 411

Nowiny 1987, nr 26, s. 3. Gazeta Wyborcza 2007, nr 103, dodatek rzeszowski, s. 5. 412 A. Lipska, dz. cyt.

110

restauracjach na terenie miasta nie mona byo zje misnego dania. W tamtych czasach wszystko szo na eksport, a tu hotel bra poldwic sopock prosto z zakadw misnych413. Bale karnawaowe, sylwestrowe, bale prasy i inne imprezy mogy mie tylko odpowiedni opraw w hotelu Rzeszw. Na jednym z takich balw po raz pierwszy podano steki z poldwicy strusia. Aby przygotowa danie kucharz pojecha na specjalne szkolenie414. W hotelowej restauracji zatrudniano najlepszych kelnerw. Dla modych, ambitnych pracownikw to byo due wyzwanie, ale i przygoda. Aleksander Walat przez wiele lat pracowa w restauracji jako mistrz kelner i opowiada: By pewien czas, kiedy kelner pracowa na procent... Jak mia duo klientw, a szczeglnie zagranicznych i jeszcze zaproponowa potrawy takie, ktre byy wykwintne, ale te i cena ich bya wykwintna, to automatycznie mia ten profit. Ja troch umiaem po angielsku, po niemiecku, no i wiadomo po rusku Tak mwic humorystycznie go po prostu jad to, co ja potrafiem powiedzie. Jeeli nie znaem jakiego sowa no to on zdawa si wtedy ju na to, co mu zaproponowaem. W latach 80. w hotelu nocowa Lech Wasa. Pan Aleksander mia wtedy przy sobie aparat i zrobi kilka zdj. Film wywoa, a zdjcia z przewodniczcym Solidarnoci zacz rozdawa.

413 414

Gazeta Wyborcza 2007, nr 103, dodatek rzeszowski, s. 5. Tame; Nowiny 1987, nr 30, s. 5.

111

Lech Wasa przed gwnym wejciem do hotelu, fot. A. Walat. rdo: ze zbiorw Galerii Fotografii Miasta Rzeszowa

Kiedy ogoszono stan wojenny, 15 grudnia 1981 r. ok. 13.30, do hotelu weszo dwch panw. Jeden podszed do Pana Walata i powiedzia eby poszed z nimi. Zagrozi, e jak zrobi jakie podejrzane ruchy to uyje broni bez ostrzeenia. Do pracy Pan Aleksander pniej wrci, tylko w 1982 r. by czasem napadany w nocnych powrotach do domu415. Zaraz na samym pocztku pod hotelem znajdowa si postj takswek. To bya elitarna grupa, ktra obsugiwaa cay hotel. Wkrtce jednak zlikwidowano postj, a taryfy podjeday na zamwienie. Nie jeden kierowca dzi moe opowiedzie wiele ciekawych historii z tamtego okresu. Same kursy spod hotelu byy bardzo dochodowe. Np. kiedy klient zaspa na samolot i trzeba byo go odwie na lotnisko do Warszawy416. Byo te takie miejsce, ktre szczeglnie wabio goci. Rwnie okolicznych mieszkacw. Hotelowy klub nocny zwany Piekiekiem przez kilkanacie lat peni rol centrum ycia towarzyskiego Rzeszowa. I rzeczywicie byo w nim gorco Bar
415 416

Na podstawie wywiadu z Aleksandrem Walatem w dniu 24.02.2010 r. A. Lipska, dz. cyt.

112

nocny

w hotelu od samego pocztku nie mia swojej nazwy. Skd si zatem wzia?

Dwch znanych dziennikarzy spdzio tu szalon noc. Na drugi dzie mwili wszystkim, e przeyli chwile jak w piekieku. I tak to ju zostao wspomina w wywiadzie dla Gazety Wyborczej Janusz uczek417. Piekieko byo znane w miecie waciwie z dwch powodw. By tu jedyny, profesjonalny striptiz oraz dziewczyny niezbyt rygorystycznych obyczajw. Ceny w samym barze byy wysokie, wic nie przychodzio si tu na jedno piwo. Poza tym eby wej trzeba byo te odpowiednio zapaci portierowi. Bywali natomiast gocie z gestem, ktrzy wrcz obnosili si z pienidzmi. Potrafili stawia szampana wszystkim na sali i przypalali cygara banknotami. Panie krciy si tu od zawsze. To byo jedyne miejsce w miecie, gdzie mona byo upolowa gocia z kas. One te byy przyczyn czstych bjek i skandali. W barze gomi byli rwnie urzdnicy oraz caa mietanka towarzyska miasta418. Aleksander Walat wspomina: Wdka kosztowaa trzy razy tyle, co w sklepie, a za dobry koniak trzeba byo zapaci rwnowarto redniej miesicznej pensji. Ale chtnych nie brakowao. Tylko przepisy byy nie yciowe. Alkohol mona byo kupi tylko z zaksk. aden przepis nie mwi jednak, co to jest zakska. Klienci wybierali wic, co byo najtasze, np. porcj chleba... Lokal by ulubionym miejscem kontroli, jedna kontrola sprawdzaa, czy nie sprzedaje si tu za duo alkoholu, inna, czy nie za mao. Bar by pod staym nadzorem milicji i suby bezpieczestwa. Spotyka si tu take wiat przestpczy. Zawsze jeden stolik zarezerwowany by dla agentw. Obsuga dobrze wiedziaa kto przy nim siedzi, ale klienci nie. Panowie ci gwnie podsuchiwali, jeeli chcieli kogo wycign, robili to dyskretnie zwykle wtedy, kiedy ofiara wychodzia do toalety. Stan wojenny ostudzi atmosfer Piekieka, wprawdzie lokal zamknito tylko na kilka dni, ale po otwarciu nie mia co zaoferowa klientom. Z zaopatrzeniem byo coraz gorzej. A jak weszy kartki, to ju nie byo praktycznie nic. Tylko urek i bigos. Oczywicie alkohole te byy limitowane. W 1993 r. hotel zosta sprzedany warszawskiej spce Budimex-Trading, wkrtce przeprowadzono w nim remont. Bar zlikwidowano, a zamiast niego otwarto
Gazeta Wyborcza 2007, nr 59, dodatek rzeszowski, s. 10. Swj wkad w rozpowszechnieniu nazwy mia te Jacu Rzeszowiak, czyli Jerzy Sienkiewicz, znany rzeszowski rysownik Nowin Nowiny 1987, nr 26, s. 3. 418 Tame, s. 11
417

113

kasyno419. Pojawiy si ambitne plany unowoczenienia obiektu. Powsta projekt z widokow kawiarni, przeszklonym dachem i panoramiczn wind na zewntrz budynku. Z tamtych miaych planw udao si jednak zrealizowa tylko budow nowej sali kongresowej, jedynej w tym czasie na Podkarpaciu. Dziki tej inwestycji mogy si tu odbywa midzynarodowe szczyty gospodarcze. Jednym z nich by III Szczyt Gospodarczy Polska-Ukraina420. W latach 90. tradycj stao si urzdzanie w niej bali maturalnych. Dla samej ciekawoci przyjedali ludzie z okolicznych miejscowoci, ale take z caej Polski, aby zobaczy prawdziwe kasyno. Jedni tracili fortuny, inni wygrywali. Szczciarzom udao si nawet wygra samochody. I to nie byle jakie najnowsze modele BMW421. Pewien takswkarz w wywiadzie dla Radia Rzeszw opowiada: Raz widziaem gocia paczcego na korytarzu i pytam si znajomego portiera, o co chodzi. A on mwi: Wiesz, tamten tir co stoi, ju nie jest jego. Razem z towarem422. Kursy takswkarzy z gomi hotelowymi do firm po gotwk nie byy niczym dziwnym. Po dziesiciu latach w 2003 r. kasyno stracio licencj. I to by te pocztek koca hotelu423. Kolejny waciciel, firma Semako, nie by zainteresowany modernizacj starego budynku. Poza tym, hotel mia sztywn konstrukcj niepozwalajc na wiksze przeksztacenia. Sam teren, na ktrym sta hotel by o wiele wicej wart424. Jesieni 2006 r. zamknito hotel Rzeszw, a 21 marca 2007 r. rozpoczo si jego wyburzanie425. To byo naprawd wydarzenie. Nie codziennie mona obserwowa jak kawaek historii znika. Jak co co stao tu od zawsze teraz z dnia na dzie zmienia si w gruzowisko. Zanim zaczto burzy, najpierw podpalono. Przed rozbirk

zorganizowano manewry antyterrorystyczne. Widowisko byo lepsze ni nie jedna impreza zorganizowana przez miasto, jak powiedzia jeden z obserwujcych

419 420

Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszw 2004, s. 180. J. uczek, dz. cyt. 421 Gazeta Wyborcza 2007, nr 59, dodatek rzeszowski, s. 11. 422 A. Lipska, dz. cyt. 423 Tame; Gazeta Wyborcza 2007, nr 59, dodatek rzeszowski, s. 11. 424 Jarosaw Szlzak, dyrektor technicznego Semako dla TVP Rzeszw: Niestety nie da si go w tej chwili dostosowa do wspczesnych standardw, a poza tym teren jest tak cenny, e musi powsta nowy obiekt. http://ww6.tvp.pl/400,20061121424192.strona (22.02.2010).
425

A. Lipska, dz. cyt.; Nowiny 2007, nr 68, s. 1.

114

wiczenia426. Wyburzanie trwao ponad miesic427. W tym czasie pojawio si kilkadziesit filmw w internecie z rozbirki hotelu, ludzie przychodzili i robili zdjcia, inni tylko przystawali i obserwowali. Wszyscy komentowali, a zdania byy podzielone. Jedni cieszyli si bo przecie powstanie tu nowoczesny budynek, bo hotel to byo takie prymitywne pudeko, a inni z rozrzewnieniem wspominali czasy jego wietnoci428. Wiosn 2008 r. w Galerii Fotografii Miasta Rzeszowa otwarto wystaw Hotel Rzeszw znikajcy symbol PRL-u przedstawiajc ca jego histori. Na wernisa przyszo wwczas wiele osb zwizanych z hotelem. To bya ostatnia okazja, aby porozmawia o miejscu, ktre tak mocno wpisao si w histori miasta. Obok zdj znanych rzeszowskich fotografikw: Jerzego Jawczaka, Jacka Fischera, Zdzisawa Postpskiego mona byo zobaczy take prace modych ludzi429. Sentyment do PRL-u, czy starego hotelu w centrum miasta wynika nie z tego, e yo si lepiej w czasach, kiedy istniay komitety kolejkowe, kartki, a nawet o papier toaletowy byo ciko. Po prostu, byo si wtedy modym.

Nowiny 2007, nr 65, s. 2, nr 66, s. 2. Budynek znikn ju pod koniec kwietnia 2007 r., ale gruz wywoono jeszcze przez cae lato Gazeta Wyborcza 2007 nr 107, dodatek rzeszowski, s. 1. 428 Nowiny 2007, nr 56, s. 2, nr 57, s. 1, 8, nr 80, s. 5. W 2007 r. Galeria Fotografii Miasta Rzeszowa
427

426

ogosia konkurs fotograficzny dotyczcy hotelu Rzeszw, ktrego celem byo ukazanie w formie dokumentalnej i artystycznej hotelu w czasie jego budowy, istnienia, wyburzania. Dziki konkursowi udao si zgromadzi wiele bardzo dobrych i ciekawych zdj Gazeta Wyborcza 2007, nr 121, dodatek rzeszowski, s. 4. Gazeta Wyborcza 2008, nr 54, dodatek rzeszowski, s. 3; Super Nowoci 2008, nr 46, s. 7, 12; Kronika Galerii Fotografii Miasta Rzeszowa, Rzeszw 2008.
429

115

Bibliografia
Archiwum Pastwowe w Rzeszowie (dalej APR), Prezydium Miejskiej Rady Narodowej (dalej PMRN), sygn. 1153, 1157. APR, PMRN, sygn. 1153. Kronika Galerii Fotografii Miasta Rzeszowa, Rzeszw 2008. Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszw 2004. Lipska A., By sobie hotel, reporta dla Polskiego Radia Rzeszw, dodatek audio do: Hotel Rzeszw 1968-2008 (katalog wystawy Galerii Fotografii Miasta Rzeszowa), Rzeszw 2008. Wais L., Festiwale polonijne w Rzeszowie 1969-2008, [w:] Polonijny folklor, materiay pokonferencyjne, Rzeszw 2009.

Gazeta Wyborcza 2007, nr 59, dodatek rzeszowski. Gazeta Wyborcza 2007, nr 68, dodatek rzeszowski. Gazeta Wyborcza 2007, nr 103, dodatek rzeszowski. Gazeta Wyborcza 2007, nr 107, dodatek rzeszowski. Gazeta Wyborcza 2007, nr 121, dodatek rzeszowski. Gazeta Wyborcza 2008, nr 54, dodatek rzeszowski. Super Nowoci 2008, nr 46. Nowiny 1972, nr 136. Nowiny 1972, nr 137. Nowiny 1978, nr 78. Nowiny 1987, nr 26. Nowiny 2007, nr 56. Nowiny 2007, nr 57. Nowiny 2007, nr 65. Nowiny 2007, nr 66. Nowiny 2007, nr 80.

http://ww6.tvp.pl/400,20061121424192.strona (22.02.2010).

116

Pawe Kukliski

Problemy z zaopatrzeniem w Toruniu w latach 50. XX wieku

W latach 1950-5 realizowano w Polsce plan szecioletni, ktry zakada uprzemysowienie kraju i wzrostu produkcji rolnej. Wzrost stopy yciowej ludnoci mia wynie co najmniej 50%. Plan realizowano nie liczc si z procesami rynkowymi, poza tym pooono nacisk na mao rentowne gazie przemysu, stosowano przestarza technologi radzieck. Z powodu przewagi inteligencji skupionej wok UMK nad robotnikami zadecydowano take o budowie Bydgosko-Toruskiego Okrgu

Przemysowego. Dotd jedyn bran przemysu, ktra rozwijaa si w Toruniu, by przemys spoywczy, reprezentowany gwnie przez Fabryk Piernikw i Wyrobw Cukierniczych Kopernik430, ale take wiele mniejszych zakadw. W 1951 r. w Toruniu powstay kolejne orodki przemysu spoywczego: Zakady JajczarskoDrobiarskie, Zakady Wytwrcze Serw Topionych i Chodnia Skadowa, lecz take znacznie wiksze Pomorskie Zakady Wytwrcze Aparatury Niskiego Napicia (PZWANN) i Toruskie Zakady Materiaw Opatrunkowych. Jednak nie stworzono zakadw przemysu cikiego. W kolejnych latach, ku niezadowoleniu lokalnych oddziaw partii, miejscy urbanici i planici zahamowali tempo industrializacji.431 Jak wiadomo, jedn ze zmr codziennego ycia w caym okresie PRL, a szczeglnie w okresie stalinowskim, byy problemy z dostpem do bardzo wielu produktw pierwszej potrzeby. Problemy te nie ominy take Torunia, co postaram si pokaza na przykadach. Dotyczyy one bardzo rnorodnych grup produktw, lecz niemoliwe byoby zajcie si nimi wszystkimi w tak krtkim referacie. Skupi si szczeglnie na dostpnoci artykuw spoywczych, gdy ich, jak mona by wywnioskowa ze wstpu mojego referatu, nie powinno brakowa w tym miecie. Dla porwnania, postaram si zobrazowa do dokadnie take poda produktu zupenie
430

R. Sudziski, M. Samulski, Dzieje przemysu piernikarskiego w Toruniu, Rocznik Toruski 1971, s. 7-39. 431 Protok w sprawie lokalizacji zakadu tworzyw sztucznych w Toruniu, Archiwum Pastwowe w Toruniu (dalej: APT), Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Toruniu (dalej: PMRN), I 116; A. Albert [W. Roszkowski], Najnowsza historia Polski 1914-1993, t. 2: 1945-1993, Warszawa 1995, s. 240-50, 272-8; A. Czubiski, Polska i Polacy po II wojnie wiatowej (1945-1989), Pozna 1998, s. 289-94; S. Kamosiski, Mikroekonomiczny obraz przemysu Polski Ludowej w latach 1950-1980 na przykadzie regionu kujawsko-pomorskiego, Pozna 2007, passim; A. L. Sowa, Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej (1945-2001), Krakw 2001, s. 113-21; R. Sudziski, Przeksztacenia strukturalne miasta Torunia w latach 1920-1975, Toru 1993, s. 148-50, 163-6.

117

innego rodzaju, energii elektrycznej. Celem mojego referatu jest znalezienie przyczyn tych paradoksalnych niedoborw. Gwnym rdem, ktre wykorzystaem, by organ prasowy Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Toruniu, Gazeta Pomorska, ktry, jak mona si spodziewa, nie mia powodu, aby przejaskrawia problemy ycia wewntrznego miasta. Okres, dla ktrego przeprowadziem kwerend, obejmuje zarwno lata, ktre Wojciech Roszkowski nazwa apogeum stalinizmu, jak rwnie okres tzw. odwily i bezporednio po niej. Dziki temu mam nadziej odpowiedzie na pytanie, w jakim stopniu przemiany polityczne odbiy si na zaopatrzeniu jednego z wikszych miast w Polsce, jakim jest Toru. rdo, jakim s dokumenty wytworzone przez Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Toruniu, a take opracowania, posuyy mi gwnie do weryfikacji danych znalezionych w Gazecie Pomorskiej. Pocztkowo nie ukrywano, e w sklepach brakuje towarw, a szczeglnie misa. Brakowao nawet produktw substytutywnych jak margaryna.432 Zwyk sytuacj by brak mleka w mleczarni na ul. Kociuszki, tego produktu czsto nie byo te w sklepach na Bydgoskim Przedmieciu, tak samo zreszt jak buek i jarzyn. Brakowao take odziey i obuwia. Czsto w punktach Ruchu nie byo znaczkw ani kartek pocztowych.433 Jeszcze na pocztku lat 50. informacje o tym staway si coraz rzadsze, za Gazeta Pomorska zacza lansowa pogld o znacznym wzrocie produkcji towarw konsumpcyjnych.434 Publikowano te ogoszenia o obnikach cen.435 Z artykuw publikowanych w okresie odwily oraz z innych rde wynika jednak, e zaopatrzenie do poowy lat 50. wcale nie poprawio si. W rzeczywistoci braki poday znikay tylko przed witami. Tylko wtedy dostpne byy aromaty do ciast, pomaracze, cytryny czy po prostu pieczywo i wdliny lepszej jakoci. Przed witami dostarczano te do sklepw duo odziey, ale zwykle niskiej jakoci. Take przed Boym Narodzeniem brakowao sodyczy, ktre dzieci mogy otrzyma zazwyczaj tylko w paczkach od rodzicw pracujcych w zakadach pastwowych.436 Dziao si tak mimo tego, e stale informowano o wzrocie produkcji Kopernika i twierdzono

432 433

Gazeta Pomorska (dalej: GP), 6 II 1950, s. 4. GP 21 II 1951, s. 4 (Kociuszki); 8 V 1950, s. 3 (Bydgoskie Przedmiecie); 23 V 1950, s. 3 (brak poczoch); 24 V 1950, s. 4 (paszczy letnich, cukru, kaszy, mki i ledzi); 9 III 1952, s. 5 (kartki i znaczki pocztowe). 434 GP, 1 IV 1950, s. 5 (art primaaprilisowy z panikarzy, ktrzy wykupuj towary ze sklepw, cho ich nie brakuje); 24-26 XII 1950, s. 5 (wita pod znakiem obfitoci); 13 VII 1952, s. 4 (W najbliszych dniach uka si w sprzeday nowe gatunki papierosw). 435 Tylko w roku 1950: GP, 5 I, s. 3; 4 II, s. 7; 17 IV; 7 VI, s. 5; 18 XI, s. 4. 436 GP 24-26 III 1951, s. 5; 17 XII 1951, s. 4.

118

oficjalnie, i pierniki przestay by artykuem sezonowym.437 Jeeli nawet jaki towar by dostpny, jego jako czsto budzia zastrzeenia. W chlebie stale znajdywano kawaki szka, metalu, sznurkw i owady, w misie szczecin.438 Skrajnym, cho znamiennym przykadem by wypadek na Podgrzu w 1955 r. Wedug felietonisty Gazety Pomorskiej, kiedy wreszcie do jedynego istniejcego tam sklepu dotaro zaopatrzenie, pewien mieszkaniec z dum przynis do domu salceson, w ktrym jego ona znalaza psie odchody.439 Take w jadodajniach brakowao ywnoci. O godz. 15.00, kiedy wikszo robotnikw koczya prac, czsto w gospodach mona byo otrzyma jedynie bigos z przekwaszonej kapusty, a w barze mlecznym tylko chleb ze starym miodem.440 Panoway w nich niehigieniczne warunki.441 Stale brakowao prdu. W okresie planu szecioletniego stale apelowano o ograniczanie uycia wiata i ogrzewania elektrycznego. W styczniu 1954 r. regularnie pojawiao si w Gazecie Pomorskiej ogoszenie Pamitaj o zakazie uywania grzejnikw elektrycznych w porze wieczornej, za w lutym nastpnego roku Pamitaj, e z nastaniem zmroku nie wolno Ci korzysta do godziny 21-ej z grzejnikw i piecykw elektrycznych. Jednak nie zapobiego to kilkugodzinnym brakom prdu w niektrych dzielnicach.442 Z ca pewnoci jednym z powodw brakw na rynku toruskim by le funkcjonujcy centralny system podziau wyprodukowanych dbr. Zdarzao si, e narzekano, i np. w magazynach w Kielcach gnia cebula, ktrego warzywo byo niedostpne w Toruniu.443 Od 1945 r. Toru ze wzgldw politycznych wszed w skad wojewdztwa pomorskiego ze stolic w Bydgoszczy. W zwizku z tym to drugie miasto byo faworyzowane w sprawach przydziaw wikszoci dbr. Np. w listopadzie 1956 r. cay przedwiteczny przydzia cytryn dla wojewdztwa otrzymaa Bydgoszcz.444 Przez cae lata 50. nie wymieniano maszyn w adnym z toruskich zakadw. Warunki pracy w zniszczonych podczas wojny i czsto w ogle nie odnowionych przedsibiorstwach byy skandaliczne. Typowym przykadem moe by te Kopernik, ktremu odebrano pomieszczenia 3 oddziaw na rzecz Fabryki

437 438

Sudziski, Samulski, op. cit., s. 27-34. GP, 12 II 1950, s. 5 (miso); 18-19 VIII 1951, s. 5; 17 VII 1953, s. 5; 25-26 II 1956, s. 5 (chleb). 439 GP, 24 X 1955, s. 4. 440 GP, 5 VII 1950, s. 6; 26 I 1951, s. 6; 31 I 1951, s. 5. 441 GP, 6 VIII 1951, s. 6. 442 Np.: GP, 1 XI 1951, s. 4; 25 I 1954, s. 4; 22 II, s. 5. 443 GP, 6 III 1958, s. 4. 444 GP, 10 VIII 1954, s. 5; 23 XI 1956, s. 4; 12 XII 1958, s. 4.

119

Wodocigw. Jednak robotnicy zgromadzeni w jednym, a do 1951 r. nieogrzewanym pomieszczeniu mieli wci produkowa tyle samo piernikw.445 Prezesi, kierownicy, brygadzici i zwykli robotnicy, ktrych oceniano ze wzgldu na procent wykonanej normy, starali si przede wszystkim zwiksza ilo produkcji, zwykle kosztem jakoci. W Gazecie Pomorskiej w 1953 r. wychwalano Toruskie Zakady Piekarnicze, ktre przekraczay plan produkcji o 9%, oszczdzay wgiel i wytwarzay produkty o szerokim asortymencie. W poowie tego roku mona jednak byo te przeczyta skargi na jako pieczywa: czytelnicy napisaa, e chleb ma zakalec, jest kwany, a w pewnym bochenku znaleziono drzazg o dugoci 5 cm.446 Naley te zwrci uwag, e w miecie jedynie przetwarzano niektre produkty spoywcze, za surowce do ich produkcji, a take gotowe artykuy warzywa, owoce, miso i inne produkty pochodzenia zwierzcego dostarczano ze wsi. Tymczasem tam warunki pracy byy jeszcze gorsze ni w miecie. O ile robotnicy mogli liczy na darmowe obiady w stowkach zakadowych, opiek medyczn i wczasy, to rolnikw dodatkowo grabiono, zmuszajc ich do oddawania pastwu wikszoci produkcji zboa i poowy produkcji ywca i ziemniakw w ramach dostaw przymusowych za zanion cen. Jednoczenie coraz mniejsz cz budetu przeznaczano na inwestycje w rolnictwie. Wydajno spdzielni rolniczych, a zwaszcza tworzonych od 1949 r. Pastwowych Gospodarstw Rolnych, bya nisza od wydajnoci gospodarstw indywidualnych. Kuakw, tzn. chopw zatrudniajcych si robocz, nkano wysokimi podatkami. Cho nie byli w stanie produkowa w tych warunkach wymaganych iloci produktw, oskarano ich o sabota przez ukrywanie zboa. Milicja i ubecy prowadzili rewizje, a nawet aresztowali chopw nie wywizujcych si z naoonych dostaw. Pojawia si warstwa choporobotnikw, ktrzy pracowali niewydajnie zarwno na roli, jak i w zakadach przemysowych. Brak podstawowych produktw spoywczych, a take myda i proszku do prania, rozwizano, wprowadzajc w 1951 r. po zaledwie dwuletniej przerwie kartki zaopatrzeniowe. Prbowano zrzuci odpowiedzialno za brak tych towarw na kuakw, rzekomo ukrywajcych zboe i miso, a take na Amerykanw. Trybuna Ludu oskarya ich 1 VI 1950 r. o zrzucanie stonki niszczcej polskie uprawy ziemniakw.447 Wprawdzie rzeczywicie chopi woleli sprzedawa np. mleko na wolnym rynku ni oddawa je za bezcen, ale
Sudziski, Samulski, op. cit., s. 27-29. GP, 29 V 1953, s. 4; 31 VII 1953, s. 5; 5-6 XII 1953, s. 5 (osignicia Toruskich Zakadw Piekarniczych); 17 VII 1953, s. 5 (skargi). 447 Kamosiski, op. cit., s. 269; Sowa, op. cit., s. 119-21.
446 445

120

odpowiedzialno za brak mleka w Toruniu ponosiy te mleczarnie, ktre nie skupoway go od rolnikw. Zdarzao si te, e nie zbierano z pola konopi lnianych, gdy roszarnia nie dostarczya wagonw po len.448 Po mierci Stalina 5 III 1953 r. rozpoczy si powolne zmiany w rnych dziedzinach ycia w krajach bloku wschodniego. PZPR zapowiedziaa wzrost produkcji deficytowych produktw konsumpcyjnych, np. zabawek, adapterw czy brzytew, rwnie przez uruchomienie produkcji ubocznej w zakadach przemysu cikiego. Zwikszono te nakady na rolnictwo, niestety, nie indywidualne.449 Ograniczono przywileje aparatu partyjnego np. przez zamknicie tzw. sklepw za tymi firankami. Spdzielnie produkcyjne masowo rozpaday si. Obniono dostawy przymusowe i podatki nakadane na rolnikw.450 W dniu 23 XI 1956 r. Gomuka wezwa I sekretarzy komitetw wojewdzkich do walki z trudnociami gospodarczymi. Zaoono, e naley rozbudowa przemys lekki, aby sprosta potrzebom

konsumpcyjnym spoeczestwa. Plan picioletni 1956-60 uda si w znacznym stopniu dziki temu, e zmniejszya si ingerencja wadz w gospodark. Prywatne zakady i sklepy uzyskay wiksz swobod. Pojawiy si demokratycznie zarzdzane rady pracownicze w zakadach, np. w Toruniu ju pod koniec 1956 r. w Polchemie, Fabryce Wodomierzy i PZWANN, a nastpnie take w innych. W duym stopniu decydoway o sposobie wykonania planu w danym zakadzie i podziale funduszu zakadowego. Rady przyczyniy si do polepszenia warunkw pracy, egzekwowania wewntrznych regulaminw, a przez to do poprawienia wydajnoci i jakoci produkcji. W Zakadach Graficznych rada przeforsowaa uruchomienie produkcji ubocznej: zaczto tam wykonywa prefabrykaty z ulu.451 Nie wszdzie dziaay one jednak skutecznie, a ponadto ich dziaalno bya coraz bardziej ograniczana po wyborach do Sejmu w 1957 r.452 W XII 1958 r. ich rola zostaa jeszcze bardziej ograniczona, gdy powoano do ycia kontrolowan przez parti Konferencj Samorzdu Robotniczego. Wadze dostrzegay, e w przyszoci potrzebne bd nowe miejsca pracy, poniewa mia miejsce wy demograficzny. W Toruniu rozbudowano Polchem, gdy stworzone

448 449

GP, 16 I 1953, s. 5; 19 V 1953, s. 3 (mleko); 9 IX 1951, s. 3 (len). Meldunek z wykonania planu gospodarczego za miesic stycze roku 1956 w zakresie przemysu i usug, APT, PMRN, I 21; Albert, op. cit., s. 295-9; Czubiski, op. cit., s. 328-31, 369, 379-85; Sowa, op. cit., s. 121-7, 154-5. 450 Albert, op. cit., s. 322-51, 363, 399-401; Czubiski, op. cit., s. 363-78, 401; Sowa, op. cit., s. 139-146, 219. 451 GP, 23 V 1957, s. 5. 452 GP, 23 V 1957, s. 5.

121

na poudniu Polski zakady przemysu cikiego wytwarzay zapotrzebowanie na produkty przemysu chemicznego. Zmodernizowano zakady ju istniejce, np. PZWANN. Nakady inwestycyjne w wojewdztwie bydgoskim byy o 63% wysze ni w okresie planu szecioletniego. Zatrudnienie zawodowo czynnych torunian w przemyle wzroso do 39,4%. Stale brakowao cegie i cementu.453 Jednak dziki stworzeniu nowych cementowni, budowa nowych mieszka staa si moliwa. Oprcz cegie do budowy uywano te prefabrykatw. Pozwolono na opuszczanie spdzielni produkcyjnych, co doprowadzio do rozpadu wikszoci z nich. Obnienie dostaw obowizkowych i zezwolenie na odradzanie si kek rolniczych, zaopatrzenie PGR-w w maszyny, a wreszcie uatwienie przez pastwo tworzenia si wyspecjalizowanych gospodarstw rolniczych przez zawieranie kontraktw na dany rodzaj towaru spowodowao podwyszenie si wydajnoci rolnictwa. Pod koniec lat 50. nie brakowao ju zazwyczaj towarw pierwszej potrzeby, jednak stale odczuwano braki na rynku spoywczym wielu artykuw, a zwaszcza misa. Importowano mao produktw zagranicznych, gdy nawet cytrusy i kaw uznano za produkty luksusowe. Sodyczy brakowao nawet przed witami, rwnie po otwarciu sklepu firmowego Wedla.454 Przed Wielkanoc 1957 r. mona byo kupi w Toruniu jedynie ubrania zimowe w paskudnych kolorach.455 Urzdzenia AGD i RTV budowane byy rwnie w iloci zbyt maej w stosunku do potrzeb spoeczestwa.456 Kiedy 16 X 1958 r. w toruskich sklepach pojawiy si soje Wecka, zrobio si takie zamieszanie w kolejkach, e musiaa interweniowa policja.457 Gronym problemem by brak lekw w aptekach. Te, ktre importowano w niewielkich ilociach, staway si przedmiotem spekulacji. Chorzy przyjmowali te leki, ktre udao im si zdoby, a nie te, ktre powinni przyjmowa.458 Pod koniec wakacji i na pocztku roku szkolnego notorycznie brakowao podrcznikw, za w roku 1957 r. rwnie mundurkw i fartuszkw szkolnych, a take materiau na nie. Gazeta podkrelaa jednak, e mona byo w owym roku kupi przybory szkolne.459 Co roku latem wystpoway niedobory wszelkich napojw chodzcych wd gazowanych,
453

List Miejskiego Zarzdu Architektoniczno-Budowlanego do Wojewdzkiego Zarzdu Architektury Budowlanej Prezydium Wojewdzkiej Rady Narodowej, 30 XII 1957, APT, PMRN, II 142. 454 GP, 29 XI 1957, s. 4; 20 XII 1957, s. 4. 455 GP, 6 III 1957, s. 4. 456 Albert, op. cit., s. 384-94; Czubiski, op. cit., s. 395, 408-17; Kamosiski, op. cit., s. 71-2; Sowa, op. cit., s. 210-7; Sudziski, op. cit., s. 151-4, 184. 457 GP, 16 X 1958, s. 4. 458 GP, 23 II 1956, s. 6. 459 GP, 20 VIII 1957, s. 4.

122

owocw w pynie, piwa, kefiru czy lodw.460 Mimo, e propaganda odesza od lansowania hasa przekraczania norm, de facto nadal kierownikom zaleao, aby zakady, za ktre odpowiadali, wykonyway wicej usug ni konkurencja. Kierownicy sklepw starali si, aby towar dostarczano tylko do ich placwki. Dlatego nawet jeeli do Torunia docieray wdliny, wiee jaja, mietana, ser, maso i cytryny, to czsto nie rozdzielano ich pomidzy sklepy nabiaowe, ale oddawano ca dostaw Delikatesom, w ktrych pracowaa tylko jedna ekspedientka. W tym sklepie w kolejkach stao si godzinami.461 Kuriozalna sytuacja miaa miejsce przed Boym Narodzeniem 1958 r., kiedy to nie sprzedawano niektrych ju wyprodukowanych wyrobw cukierniczych, gdy zabrako opakowa do nich.462 Wprawdzie wzrosa liczba jadodajni, lecz stale po 15.00 niewiele mona byo w nich zamwi, nadal te byo w nich ciemno i brudno.463 W roku 1957 znw pisano, e wzroso zapotrzebowanie na energi elektryczn, w zwizku z czym obywatele powinni ogranicza uycie wiata i grzejnikw. W ramach oszczdnoci ograniczano zim kursowanie tramwajw. Mimo podjcia tych rodkw, 29 I 1958 r. zabrako prdu w caym miecie.464 Jak widzimy, braki w zaopatrzeniu w Toruniu byy spowodowane rozlicznymi przyczynami, lecz najwaniejsz wydaje si by za dystrybucja. W epoce stalinowskiej rzeczywicie produkcja artykuw spoywczych, odzieowych itd. nawet w Toruniu bya ograniczona. Po odwily sytuacja nieco poprawia si. Braki chleba, mleka czy niskiej jakoci odziey ju nie zdarzay si, lecz w przypadku innych artykuw produkcja uboczna i nieznaczne zwikszenie importu nie byy w stanie zapewni poday adekwatnej do potrzeb.465 Zdarzao si, e toruskie magazyny byy pene towarw, ale szwankowaa ich dystrybucja. Albo dostarczano je tylko do jednego sklepu, w ktrym trudno byo je naby z powodu kolejek, albo przeznaczano je na eksport466, albo leay one latami w tyche magazynach i psuy si.467 Organ prasowy Prezydium MRN wini za to kierownikw sklepw, sprzedawcw lub nawet czonkw wadz, ale trzeba stwierdzi, e przede wszystkim nie sprawdzi si system nakazoworozdzielczy, ktry uniemoliwia zwalczenie wadliwej dystrybucji.

460 461

GP, 1 VII 1957, s. 4. GP, 16 II 1955, s. 4; 5 VIII 1957, s. 4; 8 X 1957, s. 4. 462 GP, 26 XI 1958, s. 3. 463 GP, 17 XII 1956, s. 4; 6 I 1958, s. 6; 9-10 VIII 1958, s. 3; 23-24 VIII 1958, s. 3. 464 GP, 25 IX 1957 (apel o oszczdzanie); 5-6 X 1957, s. 7(tramwaje); 31 I 1958, s. 3 (brak prdu). 465 GP, 19 III 1957, s. 5; 20 III 1957, s. 4. 466 GP, 17 VI 1957, s. 4. 467 GP, 13 XI 1957, s. 5.

123

Bibliografia
Albert A. [W. Roszkowski], Najnowsza historia Polski 1914-1993, t. 2: 1945-1993, Warszawa 1995. R. Sudziski, M. Samulski, Dzieje przemysu piernikarskiego w Toruniu, Rocznik Toruski 1971. Czubiski A., Polska i Polacy po II wojnie wiatowej (1945-1989), Pozna 1998. Kamosiski S., Mikroekonomiczny obraz przemysu Polski Ludowej w latach 1950-1980 na przykadzie regionu kujawsko-pomorskiego, Pozna 2007. Sowa A. L., Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej (1945-2001), Krakw 2001. Sudziski R., Przeksztacenia strukturalne miasta Torunia w latach 1920-1975, Toru 1993.

124

Krzysztof Olszak

Metaforyka rocznic na przykadzie Wydarze Zielonogrskich prba skonstruowania alternatywnej metafory dla zielonogrskiej rocznicy z 30 maja 1960r.

Chciabym zakomunikowa do powszechny i jednoczenie nieco ignorowany problem metodologiczny: przyjte w powszechnym obiegu nazwy rocznic

historycznych. One s nieczytelne, nietreciwe i niejasne, stajc si niechlubnym przykadem nieumiejtnoci okrelania wanych momentw w historii narodowej, tudzie ubogiej wyobrani nazewniczej. Wymiemy kilka waniejszych: Poznaski Czerwiec, Wydarzenia Zielonogrskie, Grudzie 70-go, Wybrzee, Czerwiec 76-go, Sierpie 80, Czerwiec 89 itp. W historiografii polskiej ten problem nosi ju dug tradycj, sigajc pamici np. Powstanie Listopadowe, Powstanie Styczniowe, Powstanie Krakowskie czy Powstanie Wielkopolskie. Dawniejsze i te

dziewitnastowieczne metafory rocznic zostay wyryte w naszej pamici narodowej i dzisiaj jednoznacznie te nazwy wasne nam si kojarz z okrelonymi faktami historycznymi. Pierwszym zarzutem dla tego stylu produkowania tyche metafor jest

niekonsekwentno i niejako pyszno w nadmiernym wywyszaniu rocznic i wydarze. Nie ulega wtpliwoci, e, zwaszcza w historii najnowszej, polityka historyczna odgrywa znaczc rol. Bardzo czsto wykorzystuje si wydarzenia historyczne do promocji regionw i jednostek samorzdowych, np. Radom i Ursus 76, Poznaski Czerwiec, Gdask, Szczecin czy oglnie Wybrzee lat 70. i 80. Pisarstwo historyczne wymaga jednoczenie waciwego uycia sw i finezji jzyka. Historyk nie tylko odtwarza rzeczywisto, ale j wyraa w swoim umyle (m.in. poprzez swoj wyobrani). Mona przedstawia fakty z dokadnoci rachunku, a kiedy to nie jest moliwe, pozostaje zdanie si na zmysy i sugerowanie. Ponadto historiografia musi uwzgldni swoj rol w ksztatowaniu

wiadomoci i pamici historycznej. wiadomo historyczna wpywa na ksztat samej pamici. Skada si na ni system wartoci, w ktrej zalicza si rwnie system ocen przeszoci, i stan posiadanej i zdobywanej wiedzy. Tymczasem pami zawsze nas

125

zawodzi i nasze wspomnienia nadrukuje, zakrzywiajc to, co faktycznie byo. Wynika to z faktu, e nasz umys wymazuje przykre epizody, a pozostawia te przyjemne. Najciekawsz w wojewdztwie lubuskim czy cilej w Zielonej Grze, powszechnie stosowan metafor rocznicy jest Wydarzenia Zielonogrskie. W przypadku wydarzenia historycznego, ktrego obchodzimy w tym roku okrg rocznic, sprawa nabiera jeszcze wikszych rumiecw. Wydarzenia Zielonogrskie nie dostarczaj choby ladowej informacji o zdarzeniach majowych z roku 1960. Poza tym zagarniaj swoj rang wydarzenia zielonogrskie z innych, poszczeglnych lat liczc histori Zielonej Gry jako polskiego miasta od roku 1945. Jeli nazywamy wydarzeniami zielonogrskimi konkretne zdarzenie z 30 maja 1960 roku, to jak nazwiemy przejcie przez administracj polsk zarzdu nad Zielon Gr czy przybycie polskich osadnikw do tego miasta w latach 40. i 50. XX wieku? Na osi czasu kade wydarzenie historyczne, ktre miao miejsce w historii Zielonej Gry, ma rang wydarzenia zielonogrskiego. Jak wic przyj alternatywn nomenklatur dla okrelenia tej rocznicy i wydarzenia? Haso musi by krtkie, jasne, czytelne, atwe do zapamitania, treciwe i zawierajce prost odpowied na pytania: co, gdzie i kiedy. Ucilijmy: 30 maja 1960 roku mieszkacy miasta wojewdzkiego Zielonej Gry wyszli na ulice w protecie przeciwko nieprawidowym dziaaniom wadz pastwowych, ktre chciay znacjonalizowa posiado Kocioa Katolickiego w postaci domu katolickiego obok kocioa p.w. NMP Czstochowskiej. Masowy protest spoeczny wadze miejskie stamsiy przy wsparciu milicji zmilitaryzowanej z innych miast, dom katolicki przejy i utworzyy tam fiharmoni, a na schwytanych protestujcych zastosoway represje. Problem sprawia okrelenie reakcji obywateli na nieprawidowoci w dziaaniu wadz pastwowych i miejskich. Jak to zdarzenie okreli? Bunt? Obywatelskie nieposuszestwo? Strajk? Protest? Walka? Bitwa? Wojna? Walka, bitwa czy wojna s zdarzeniami stricte militarnymi i kojarz si raczej z onierzami walczcymi na frontach, czogami, migowcami, bombami czy minami. To prawda, e do Zielonej Gry cignito policjantw i onierzy czy doszo do regularnych star, ktre maj znamiona bitew. Problem tylko z drug stron barykady. Obywatele mieli do dyspozycji najczciej kamienie czy butelki, ewentualnie alkohol i wtedy mona pokusi si o dostpno do koktajlw Mootowa. Ranga bitwy czy wojny raczej nie pasuje do star

126

obywateli z milicj w maju 60 roku w Zielonej Grze. Starcie, a moe bunt? Obywatele faktycznie zbuntowali si, ale w obronie konstytucyjnych praw, ktre zostay zamane w tym konkretnym przypadku. Starcie pasuje zdecydowanie lepiej, ale sprbujmy je szybko powtarza bardzo czsto. Starcie, starcie, starcie, starcie, starcie.... kojarzy si raczej z tark i cieraniem si czego. Przywodzi mi si na myl robtka kuchenna nad saatk warzywn. To moe strajk? Te nie - strajk jest pewn form manifestacji i sprzeciwu robotnikw w zakadach pracy w celu spenienia da i postulatw przez zarzd i prezesw. Postulatem, cho nie okrelonym nigdzie formalnie, w maju 60 roku bya obrona domu katolickiego, a wic pozostawienie tej posiadoci w dobrach Kocioa Katolickiego w Zielonej Grze. To moe obrona? Podobnie jak bunt czy walki ma jednak zabarwienie nie-neutralne tym razem gloryfikujce, w przeciwiestwie do buntu, obrocw czyli obywateli. Haso musi by neutralne. A spory mona prowadzi w kulturalnych dyskusjach. Najlepszym okreleniem postawy obywateli jest protest. Primo neutralnie okrela wydarzenie historyczne. Secundo ma w sobie pierwiastek wychowawczy w ksztatowaniu spoeczestwa obywatelskiego. Jeeli amie kto, nawet jeli jest to wadza pastwowa, prawa obywatelskie, to obywatele maj ten przywilej

obywatelskiego nieposuszestwa (to okrelenie te pasuje, ale wyklucza walki uliczne, gdy kojarzy nam si bardziej z pokojowym sprzeciwem wobec kogo kto amie prawa obywatelskie). Jak zgrabnie okreli czas i miejsce? Przydugim i trudnym do zapamitania w potocznym jzyku jest 30 maja 1960 roku w Zielonej Grze. Taka fraza pasuje bardziej na tablic pamitkow. Proponuj zestaw wyrazw m.in. taki: Zielonogrskie protesty spoeczne 60 (roku) (rok 1960 naley do XX wieku, ktry tym si charakteryzuje, e pozwala na pominicie liczby okrelajcej wiek, a ponadto pozwala na pominicie sowa-klucza roku). Znikn nam jednak miesic maj. Dat dzienn lepiej w hale pomin, to nie ma by szczegowa lekcja historii regionalnej. Drugi zestaw wyrazw, jaki proponuj, uwzgldnia wanie miesic: Majowe protesty spoeczne w Zielonej Grze 60 (roku). Mona oczywicie zastosowa jeszcze inne haso, mniej neutralne: (Majowa) Obrona Domu Katolickiego w Zielonej Grze (60 r.). Nie ukrywam, e najbliej mi w sympatiach do hasa Zielonogrskie protesty spoeczne 60. Ukrywa si w tym hale do przebiegle aspekt humanistyczny, majc

127

take wpyw na wychowanie w procesie ksztatowania spoeczestwa obywatelskiego. Protesty spoeczne kojarz si z pokojowymi manifestacjami obywateli przeciwko pewnym nieprawidowociom. Inn spraw jest to, e policjanci i onierze zastosowali rodki aparatu przemocy w celu zwalczenia tego wyjcia na ulic obywateli w gecie protestu, na co druga strona nie pozostaa duna. Przydawka spoeczne zwraca rwnie uwag na miejsce czowieka w Studiach Historycznych. Przyjto definicj historii jako nauki o ludziach z przeszoci. Wszystkie inne dziay: militarystyka, gospodarka, polityka, ekonomia, filozofia, religie, wojny i konflikty itp. s obszarem pomocniczym w poznawaniu dziejw czowieka. W porwnaniu za do hasa Wydarze Zielonogrskich poprzez przydawk spoeczne podkrela si wkad obywateli w tym wanym dla miasta momencie historii. Rozumie si przez to po prostu ludzi. A czy w tym wydarzeniu, ktre nazywamy Wydarzeniami Zielonogrskimi, prawdziwymi bohaterami nie byli ludzie? A jeli byli bohaterami czy nie wypada odda im czci za t lekcj historii wychowania obywatelskiego, jakie nam dali 30 maja 1960 roku w Zielonej Grze? Czy moja propozycja alternatywnej metafory zielonogrskiej rocznicy dotyczcej faktu z 30 maja 1960 r. jako Zielonogrskie protesty spoeczne 60r. jest lepsza od okrelenia Wydarze Zielonogrskich? Czy historycy powinni w myl aciskiego przysowia Historia magistra vitae est ksztatowa wiadomo historyczn spoeczestwa i odebra nalene im miejsce politykom, a wic modelowa poprzez metafory nazwy rocznic historycznych, czy pozostawi wybr ludziom? O tym zdecyduj sami ludzie, gdy to oni, aby mc si komunikowa, uywaj okrelonego systemu znakw i dwikw.

128

Bibliografia
Bloch M., Pochwaa historii, Warszawa 1962. Burda B., Ksztatowanie wiadomoci historycznej (regionalnej) na pograniczu zachodnim po 1945 roku rozwaania teoretyczne, [w:] Rocznik lubuski, tom XXX, cz. 1, Zielona Gra 2004, http://www.uz.zgora.pl/ltn/PDF/rocz04/1.pdf, stan na 21.05.10 19:43. Topolski J., Rozumienie historii, Warszawa 1978. Topolski J., wiadomo historyczna Polakw, d 1981. Topolski J, Metodologia historii, Warszawa 1984. Topolski J., Jak si pisze i rozumie histori. Tajemnice narracji historycznej, Pozna 2008. wieawski E. S., Rozmowy o dawnych dziejach, Warszawa 1886. Wesoowski W., Historia i wiadomo narodowa, Warszawa 1970. Zimbardo Ph., J. Boyd J., Paradoks czasu, Warszawa 2009.

129

SCRIPTORIUM

Rkopis Bogurodzicy, rdo: www.fakty.interia.pl, 23 maja 2010r. 13:55.

130

Aleksandra Szymlek

Rnorodno osobowoci bohaterw z komedii Terencjusza - omwienie na przykadzie maski - ojca i hetery

Publius Terentius Affer yjcy w II w. p.n.e. zasyn jako twrca odiany komedii zwanej palliat. Ju w drugiej poowie II w p.n.e. Warron porwnujc go z innymi komediopisarzami - Plautem i Cecyliuszem przyzna mu pierwszestwo w kreleniu charakterw468 in argumentis Caecilius poscit palmam, in ethesin Terentius, in sermonibus Plautus. W mojej pracy na wybranych przykadach ojcw i heter postaram si ukaza rnorodno postaci, oraz przedstawi, jak duy wpyw na kreowanie ich osobowoci469 mia sam Terencjusz, a jak bardzo wpyno na ni greckie pochodzenie palliaty i typy z niej zaczerpnite. Palliata wywodzi si z greckiej komedii nowej, z niej przeja form, a take czerpaa inwencj. W Rzymie uprawiano ten gatunek stosujc contaminatio, czyli poczenie kilku wtkw zaczerpnitych z greckich komedii w jedn now, rzymsk cao. Czsto take wprowadzano do fabuy postacie z innych sztuk. Taka technika tworzenia bya bardzo popularna470, czsto korzysta z niej m.in. Terencjusz. Charakterystyczn cech palliaty bya stereotypowa prezentacja postaci i przydzielanie im konwencjonalnej roli do odegrania na scenie. Postacie wystpoway przewanie471 jako typy, ktre generalnie mona podzieli na dwa rodzaje: rodzinne i zawodowe472, czyli te, ktre mieszkaj w prezentowanym na scenie domu (a trzeba pamita, e palliata prezentowaa zwykle ycie jakiej rodziny), i te, ktre przychodz z zewntrz. Plaut oraz Terencjusz przyporzdkowali te typy maskom, ktrych Palliata znaa kilkanacie. Typy rodzinne to: senex (starzec); adulescens (modzieniec); matrona, mulier, uxor (kobieta zamna); virgo, puella (dziewczyna, panna); servus
Czyli postaci literackich wyposaonych w bardzo zindywidualizowany zesp cech psychicznych i zewntrznych 469 Cho termin osobowo i charakter czsto jest stosowany zamiennie, nie zdecyduj si tego tutaj zrobi. Uywa bd terminu osobowo, poniewa jest ono szersze, i moim zdaniem lepiej oddaje cechy bohaterw komedii. Osobowo rozumiem jako og unikalnych cech psychicznych, ktre w sposb stay kieruj zachowaniem w rnych sytuacjach. Pojcie to zawiera w sobie zarwno pojcie charakteru (og cech moralnych w osobowoci) jak i temperamentu (wrodzonego sposobu reagowania na wszystko, co si wok dzieje). 470 E. Skwara, Historia komedii rzymskiej, Warszawa 2001, s. 33 471 Wyjtkiem s postacie Terencjusza, ktre niekiedy ami konwencj, bowiem posiadaj cechy przeciwne dla tych, ktre s dla nich charakterystyczne, np. dobra teciowa. 472 G. Przychodzki, Plautus, Krakw 1925.
468

131

(niewolnik), lorarius (niewolnik oprawca); ancilla (niewolnica), anus, nutrix (piastunka); za zawodowe: meretrix (hetera); leno, lena (strczyciel, strczycielka); miles (onierz); parasitus (pasoyt); cocus (kucharz). Postacie - maski pojawiajce si w komediach Terencjusza peni na scenie funkcj, jak przydzielia im palliata, ale czsto wyposaone s w tak odmienne cechy, e zwyko si mwi wrcz o antykonwencji poety. Dla porwnania bohaterowie Plauta s wyposaeni w zesp dwch, trzech cech, ktre nie podlegaj przemianie, a ich sposb dziaania jest atwy do przewidzenia. Terencjusz nie przestrzega konwencji, cho pozornie trzyma si tych samych typw, co Plaut. Bawi si sztuk - tworzy stereotypow sytuacj i posta, a potem nagle je burzy ku zdziwieniu widza. Ponadto komediopisarz poszerza zakrelone przez palliat ramy typu maski, dodajc swoim bohaterom szczeglne rysy psychologiczne, co sprawia, e kada posta nabiera cech indywidualnych. Subtelny rysunek psychologiczny Terencjusza sprawia, e postacie s nie tylko bardzo zrnicowane, ale nadaj sztuce cechy prawdopodobiestwa, a nawet prawdy yciowej. Dlatego bohaterw Terencjusza zdecydowanie nie mona nazwa typami. By ukaza rnorodno osobowoci bohaterw komedii Terencjusza, najatwiej zestawi ich wedug typw masek charakterystycznych dla palliaty. Pierwszym typem mask, ktr porwnam bdzie starzec - ojciec. Wystpuje on w kadej komedii Terencjusza, dla kontrastu czsto jest zestawiony parami, np. w Heautontimorumenos - Menedem i Chremes. Obaj ojcowie, z Heautontimorumenos popadaj w konflikt z synami, ktrego powodem jest trwonienie ojcowskiego mienia na miostki i prniactwa (iustuc fit ex nimio otio, w. 109), albo dobra partia maeska syna w przyszoci (Menedem nie pozwala synowi na stae stosunki z crk starej Koryntyjki take dlatego, e moe sta si to prze-szkod dla maestwa z obywatelk, a co za tym idzie pozyskania posagu). Surowy, oszczdny i cigle zajty myl o majtku Menedem skpi synowi grosza i swymi natarczywymi naukami doprowadza do tego, e syn opuszcza rodzinny dom, by nie by dla ojca ciarem, i idzie szuka szczcia jako onierz daleko od ojczyzny. Ale gdy syn poszed w wiat Menedem zrozumia, e to bya w tym jego wina, a do syna naleao traktowa inaczej (coepi non humanitus neque ut animum decuit aegrotum adulescentuli tractare, sed vi et via pervulgata patrum cotidie accusabam, w. 99 i n.). W roli tego, ktry sam siebie karze, wystpuje tylko do chwili, gdy si

132

dowiedzia, e syn ju wrci. Wtedy z radoci i szczcia bo tak kocha syna nie umia zachowa miary i zaraz znowu gotw by i na najdalsze ustpstwa wzgldem niego. Menedem przedstawia si wtedy jako skonny do popadania z jednej skrajnoci w drug: z surowego i skpego staby si nagle kracowo pobaajcymi rozrzutnym. Gdyby nie powstrzymywa go Chremes z jednego bdu wpadby w drugi, jeszcze gorszy. Przeciwstawiony Menedemowi Chremes ukazuje si od razu wanie jako ten zrwnowaony i humanitarny, wyrozumiay ojciec. Chtnie udziela rad Menedemowi jak ma postpowa z potomkiem, dopki nie okazuje si, e jego metody wychowawcze nie sprawdzaj si nawet wobec jego wasnego syna. Chremes, bowiem wymaga od syna by postpowa tak powanie, jak ludzie w dojrzaym wieku, zapominajc o czasach, gdy sam by mody i postpowa rwnie nierozwanie i niedojrzale. Kiedy na jaw wychodz sprawki syna, Chremes pokazuje swoje prawdziwe oblicze: pobaliwo i wyrozumiao id w zapomnienie, za skpstwo i bezwzgldno wychodz na wierzch. Nastpuje u niego przemiana w pewnym sensie odwrotna do tej, jak przeszed Menedem. Jak Chremes scharakteryzowa Menedema sowami: vehemens in utramque partem (w. 440), tak sam przez Menedema zosta wietnie scharakteryzowany jako ten, ktry umie innym radzi (aliis consilium dare, foris sapere, w. 922 i n.), a sobie rady da nie umie (tibi non posse te auxiliarier, w. 932). Przedtem te Chremes mwi do Menedema, e ani on syna dobrze nie zna, ani syn jego, bo nie ma midzy nimi szczeroci (non vere vivitur, w. 154) i syn nie ma odwagi zwierza si ojcu ze wszystkiego (nec tibi ille est credere ausus, quae non est aequum patri, w. 156). Potem Menedem przygaduje oburzonemu na syna Chremesowi, powtarzajc te same rady, ktre sam od Chremesa usysza (w. 926). Akcja komedii tak zostaje pokierowana, e sytuacja istniejca w pierwszej czci utworu, w rodku komedii w momencie rozpoznania, odwraca si i na-stpuje jakby zamiana rl473. Dziki temu postacie te mona porwna w tych samych sytuacjach, co uwypukla ich rnice i podobiestwa w dziaaniu, a take ukazuje subtelne rnice portretw psychologicznych. Kolejnym typem mask bdzie posta hetery. Jak rnorodne cechy mona nada jednej masce, Terencjusz doskonale ukaza w osobowociach trzech bohaterek

473

M. Broek, Terencjusz i jego komedie, Wrocaw 1960, s. 179

133

Bakchis z Heautontimorumenos, Thais z Eunuchus, a take Bakchis z komedii Hecyra. Zaznaczajc, e wszystkie z tych komedii maj charakter antyheterystyczny474. Mona powiedzie, e Bakchis z komedii Heautontimorumenos jest typem prawdziwej hetery niezalenej, chciwej i bezwzgldnej, a zarazem wytwornej. Swoj dziaalno tumaczy tym, e musi jako zabezpieczy si na staro (nisi prospectum interea aliquid est, desertae vivimus, w. 331). Bo tak ju jest, e pki moda i adna, ma powodzenie. Tote i Klitifon skary si na ni, e jest bezwzgldna, zuchwaa, wyniosa, wysoko si ceni, i ma wielkie powodzenie (mea est potens, procax, magnifica, sumptuosa, nobilis, w. 227), i widz o tych jej przymiotach przekonuje si naocznie, gdy z caym orszakiem suebnych w bogatych szatach i zocie przychodzi do Klitifona, szczeglnie za, gdy z domu Chremesa wypada groc Syrusowi i Klitifonowi konsekwencjami za ich powolno w wypaceniu jej umwionej kwoty dziesiciu min (w. 723 i n.). Tu jest wprost wietna w swej roli dumnej i pewnej siebie, i przez to gronej hetery. Syrus okreli j trafnie jako najgorsz z heter (pessima meretrix, w. 599), a Chremes to potwierdzi. Druga z heter - Thais z komedii Eunuchus przede wszystkim jawi nam si jako osoba przebiega, wyrachowana i chciwa. Parmenon wprost nazywa j klsk majtku swego pana (nostri fundi clamitas, w. 79). Sowa te oceniaj jej posta jako typ hetery zej (meretrix mala). Za Chremes, yjcy na wsi, dopatruje si w Thais take tylko hetery chytrej, ktra chce go zwabi i opta, by w kocu obedrze go z majtku ojcowskiego (dolo malo haec fieri omnia: Sunii ecquod habeam, credo ei placere hoc, sperat se a me avellere, w. 515 i n.). Tak samo Parmenon okrela Thais jako meretrix avara (w. 967). Jest, co prawda, w tej komedii szczeg, ktry mgby wiadczy dodatnio o Thais jako czowieku: troska o wydobycie z rk onierza Pamfili i starania o to, by doprowadzi do jej rozpoznania jako crki obywatelskiej, i zwrci j bratu bezinteresownie, jak sama mwi do Chremesa (hanc tibi dono neque repeto pro illa quicquam abs te preti, w. 749). Jest to jednak bezinteresowno tylko pozorna. Pamfila odebraa wychowanie i wyksztacenie, jakie przystao wolnym dziewcztom, ale celem tego bya przysza intratno tych jej umiejtnoci jako heterki. Teraz za Thais moga spodziewa si wdzicznoci take od Chremesa, ktry tez zaraz mwi: et habetur et referetur ita uti merita es gratia (w. 750), a przede wszystkim miaa w tym inn korzy wasn na wzgldzie, bo jako peregrina, pochodzca z Rodos, szukaa
474

Tame, s. 164, 182, 193.

134

wrd obywateli attyckich przyjaci i opiekunw prawnych. Nie krya si z tym ani przed Fredri (cupio aliquos parere amicos beneficio meo, w. 149), ani przed Chere (ut solidum parerem hoc mihi beneficium, w. 871). A widzc Chremesa troch bezradnego wobec inwazji Trasona na jej dom mwi do siebie: huic ipsi est opus patrono, quem defensorem paro (w. 770). Ostatni z heter, ktr opisz jest Bakchis z komedii Hecyra. Jej posta jest cakowitym zaprzeczeniem postaci zej hetery. Terencjusz wiedzia, e dobra hetera jest rzadkoci i jej postpowanie moe wyda si czym mao prawdopodobnym, dlatego przygotowa widza na jej wystpienie, poprzez pokazanie zaraz na wstpie innej hetery o szlachetniejszych uczuciach Philotis, i przeciwstawienie jej zej hetery, starej, cynicznej Syry475. Bakchis pamita o tym, by nie wykracza poza to, co jest zgodne z przyjtym obyczajem. Mores facile tutor (w. 735) mwi do Laechesa bojc si, by nie potraktowa jej tak, jak zwykle traktuje si hetery jako kobiety zej sawy (temida sum, ne nomen mihi quaesti obsiet, w. 734 i n.). Sama te zapewnia nas, e nigdy nie da nakoni si do brudnego zysku (numquam animum quaesti gratia ad malas adducam partes, w. 836). Oto jak sobie wyobraa poeta, jakich zasad powinna si trzyma hetera, ale rwnoczenie wie, e w rzeczywistoci jest przewanie inaczej476. Dlatego w ustach Bakchis pojawiaj si sowa, e postpowanie jej moe wydawa si dziwne jako odbiegajce od postpowania innych heter (w. 756 i n., 775 i n., 834 i n.), a nadto winna jest Pamfilowi wdziczno za jego dobro i uprzejmo, za korzyci, jakie z niego przedtem miaa (w. 760 i n., 836 i n.). Z drugiej za strony Laerches mwi, e zyskujc sobie przez swe postpowanie dobr opini i ma z tego korzy (scit sibi nobilitatem ex eo et rem natam et gloriam esse, w. 797), a w rodzinie Laerchesa czy Fidipa zdobywa sobie trwaych przyjaci (unaque nos sibi opera amicos iunget, w. 798). Ciekawe w kocu jest take stanowisko Bakchis, ktra od chwili, gdy Pamfil si oeni, nie przyjmowaa go wicej u siebie, cho on nadal chcia chodzi do niej codziennie (w. 157), zniechcaa go nawet swym zachowaniem do siebie. Staa si zoliwa i zuchwaa wobec niego (maligna multo et mage procax facta ilico est, w. 159). Bakchis baa si Laerchesa, ktry tez nie omieszka uprzedzi j by mwia prawd i nie prbowaa pozna go jako swego nieprzyjaciela (w. 766 i n.). Brzmi to jak groba obywatela pod adresem wszystkich heter naduywajcych przyznanych im zwyczajem jak gdyby praw kontaktw z obywatelami.
475 476

M. Broek, Terencjusz i jego komedie, Wrocaw 1960, s.162 Tame, s.163

135

Jak wida na powyszych przykadach kada z heter jest inna, a osobowoci rni si nawet ze hetery. Rni je zarwno charakter jak i zachowanie. Zalet wszystkich tych charakterw, wszystkich tych portretw psychologicznych postaci jest ich elastyczno i brak wszelkiej martwoty. W kadym tkwi pewien waciwy danej postaci, jej stanowi i wiekowi zesp typowo ludzkich przymiotw, ksztatujcych si pozytywnie lub negatywnie, ktre jednak w zalenoci od sytuacji i okolicznoci ulegaj przemieszczeniom i raz te, raz tamte wysuwaj si na przd i dochodz do gosu, ale przy tym nie zawsze te same u tej samej kategorii osb, ojcw, matek, niewolnikw, itd. W ten sposb ksztatuj one osobowo postaci, indywidualn dla kadego bohatera, co samej sztuce nadaje cech prawdopodobiestwa. Naturalnie nie ca zasug w tym wszystkim moemy przypisa Terencjuszowi. Wiksza jej cz przypada niewtpliwie greckim wzorcom komedii. Ale dobr tych wzorcw, uchwycenie w nich i tak mistrzowskie odtworzenie w kopiach aciskich tych wanie subtelnoci charakterw jest niewtpliwie penym tytuem do chway samego Terencjusza. Tak tez zapewne rozumia to Warron, przyznajc mu, jak wspomniaam, pierwszestwo w kreleniu charakterw.

136

Kamila Glazer

Typologia komizmu w komediach Arystofanesa

miech towarzyszy nam od zawsze. Jest czym tak naturalnym, e czsto nie zdajemy sobie sprawy jak wiele treci za sob niesie. miech peni wane funkcje spoeczne- integruje, oczyszcza, bawi, pozwala przywrci rwnowag psychiczn i spojrze na rzeczywisto z dystansu. Jednoczenie karci, towarzyszy konfliktom i ponia. Ma tak wielk sile, e bywa traktowany jako wyrnik okrelajcy istot czowieka. miejemy si w sytuacjach pogodnych, kiedy nic nam nie grozi, wspomagamy tym nasze samopoczucie. Czasem miejemy si te aby odwrci uwag od niepowodzenia i strachu. Potrafimy si jednak mia z nieszczcia i cierpienia innych a take aby obnay zafaszowany obraz wiata lub zmieni czowieka. Przedmiotem miechu jest komizm. Jest to jedna z gwnych kategorii estetycznych, wyksztacona i opisana ju w staroytnoci. Za Arystotelesem za rdo komizmu uwaano niezgodno wyobraenia z rzeczywistoci, kontrast midzy oczekiwaniem a osigniciem, midzy kontekstem a szczegem wystpujce na rnych poziomach tekstu i dotyczce postaci, przedmiotw, sytuacji. W pniejszym okresie pojawia si take interpretacja psychologiczna uznajca za rdo komizmu satysfakcj pync z poczucia wyszoci. komizmu : Sytuacyjny polega na spitrzeniem niefortunnych i niezwykych wypadkw, wymuszajcych na bohaterze zachowanie mieszne i komiczne. Postaci polega on na umiejtnym dobieraniu typw bohaterw w taki sposb, aby uwypukleniu ulegy pewne cechy charakteru, jak na przykad gupota czy chciwo. Bawi ju sama kreacja bohatera lub przygody zwizane z charakterem danej osoby. Sowny przede wszystkim art i dowcip. S to czsto zabawne dialogi bohaterw czy artobliwe powiedzonka. Przedmiotem komizmu s zazwyczaj zjawiska, ktre odbiegaj od Wyrnia si trzy podstawowe typy

obowizujcych norm spoecznych, poj normalnoci i przyzwyczaje. Nie mog one jednak zjawiska niebezpieczne i szkodliwe, nie mog te wywoywa strachu i innych

137

silnych uczu.477 Istnieje wiele podziaw form komicznych, posu si typologi ze wzgldu na naczelne wartoci z jakimi czy si komizm478 jednoczenie wyjaniajc na jakiej zasadzie dziaaj przedstawione w tym podziale rodki komizmu. Wedug tego podziau komizm dzieli si na: Intelektualny - zwizany z wartociami poznawczymi. Moralizatorski - pokazujcy zalecane normy spoeczne. Osobowociowy - zwraca uwag na osobowo aby uzyska wyran charakterystyk. Ideologiczny - czy si z wartociami spoeczno-politycznymi, religijnymi i wiatopogldowymi. Artystyczny - parodiuje styl i konwencj artystyczna. Witalny - suy polepszeniu zdrowia psychicznego. W komediach Arystofanesa moemy znale najwicej komizmu moralizatorskiego i osobowociowego. Pojawia si take komizm ideologiczny oraz komizmu artystyczny.

Komizm moralizatorski Jest jednym z podstawowych funkcji komizmu. Jest odpowiedzi na uomnoci natury ludzkiej. Pitnuje wady i przymioty, ktre powoduj niemie konsekwencje i s pitnowane przez spoeczestwo. Obiektem kpin s czsto skpcy, gupcy,

zazdronicy i obudnicy. Komizm moralizatorski daje poczucie wyszoci - pokazuje intelektualn si i wolno do wad. Pozwala te na klasyfikacj zachowa jako nieodpowiednich. Karzca i pitnujca funkcja komizmu ma na celu omieszenie publiczne. Taki komizm czynic z zachowa czowieka, grupy lub instytucji przedmiotu miechu nie dy wbrew pozorom do zniszczenia i wyeliminowania takich zachowa lecz do ich skorygowania i ulepszenia.479

477 478

Bohdan Dziemidok ,O gwnych formach komizmu , Lublin : UMCS, 1961 Maria Goaszewska mieszno i komizm ; Polska Akademia Nauk. Oddzia w Krakowie. Wrocaw : Zakad Narodowy im. Ossoliskich, 1987 479 Kazimierz ygulski . Wsplnota miechu : studium socjologiczne komizmu. Warszawa : Pastwowy Instytut Wydawniczy, 1976 s. 212-213

138

Arystofanes wymiewa sofistw - zarzuca im podwaanie oczywistych prawd, twierdzenie, e nie ma prawdy oglnej i e kadej tezie mona postawi antytez. Sofici nauczali, e mona udowodni i obroni kade twierdzenie nawet jeli jest niesuszne. Wedug Arystofanesa ich uczniowie nie mieli szacunku do starszych, lekcewayli rodzicw i pogardzali starymi obyczajami. (Ryc.1375- 1380) Lud. O tych modziakach mwi, co przy kramach, | tych z wonnociami, siedz i pyskuj: | Mdrze si Fajaks wykrci od mierci, | bo dialektyczny jest i polemiczny, | gnomotypiczny, mdry i zbijaczny, wietnie trzymaczny wszelk przerywaczno. Ateczycy uwielbiali si procesowa, dziki temu wzrosa wadza sdw. Kiedy Kleon podwyszy stawk za uczestnictwo w sdach do 3 oboli uczestnictwo w nich stao si ulubionym zajciem obywateli dostarczajcym pienidzy, zajcia i rozrywki. Arystofanes opisuje w Chmurach jak mona popa w manie sdownicz. Filokleon prbuje wydosta si z aresztu domowego na zebranie rnymi sposobami a w kocu urzdza w domu proces, w ktrym wiadkami s sprzty domowe. (Osy. 87-110) Ks. Powiem wam, na co gospodzarz choruje. | jest sadofilem strasznym, jak nikt inny. | Po prostu kocha sdy i a pacze, | jeli nie moe zasi w pierwszej awie. | W nocy nie zanie ani na chwileczk | a jeli nawet si zdrzemnie, to ca | noc myl mu lata dokoa klepsydry. | A tak przywykn trzyma w rku kamyk, | e wci trzy palce ciska razem, jakby | rzuca na nowiu kadzido do ognia. | Kiedy zobaczy na drzwiach taki napis: | liczny Ludeczku, synku Pyrilampa, | jak ja ci pragn, dopisuje; skaza | Kogut mu zacz pia pod wieczr- mwi, | e przekupiony, budzi go za pno, | bo oskarony jaki da mu w ap. | Ju po kolacji krzyczy: Podaj buty!. | Przed witem pdzi do sdu, a potem | pi przyklejony jak limak do supa. | Wszystkim najwyszy daje wymiar kary. | Wraca do domu jak pszczoa czy osa, | wosku przynoszc peno na paznokciach. | Bojc si, e mu zabraknie kamykw | na losy- morski brzeg u siebie zrobi.

Arystofanes nie daje rwnie spokoju Eurypidesowi, uwaajc go za destruktora wielkiej tragedii greckiej. Zarzuca mu demoralizacj modziey, wzory krtactwa i sporw maeskich. Eurypides wedug niego znieksztaca retoryk i wprowadza motywy z ycia codziennego powodujc upadek patosu tragedii. (Pok. 146)

139

Crka. Uwaaj jednak, by nie spad z wysoka | i nie okula, bo dla Eurypida | byby to temat do nowej tragedii.

Komizm osobowociowy Poniewa trudno przedstawi plastycznie nurty i prdy polityczne, kulturalne i obyczajowe najlepiej jest znale osob, ktra bdzie je reprezentowa, bdc jednoczenie dobrze znan spoecznoci. Aby uatwi jej rozpoznanie zwraca si uwag wyrazistymi cechami fizycznymi lub psychicznymi.480 W kadej komedii Arystofanesa pojawia si cay szereg postaci z ycia publicznego. Nie s one jednak czsto obraane, to raczej artobliwe wytykanie rnych przypadoci i cech. Obok Kleona, Lamachosa i Eurypidesa pojawia si wielu marnych pisarzy, piewakw, politykw, strojnisiw i obartuchw oraz osb z zaskakujcymi przyzwyczajeniami lub sytuacjami, ktre si im zdarzyy. Jednymi z ulubionych postaci s zniewiecialcy Agathon i Klesthenes (Chm. 348- 356) Sokr. One wszystkie potrafi si sta, czym zapragn. Jeeli zobacz kudacza, dzikusa jakiego z tych zaronitych, jak choby syn Ksenofanta, | wymiewaj t mod i same dla artu przybieraj posta centaurw. | Streps. A co zrobia, jeeli zobacz Simona, zodzieja pastwowych pienidzy? | Sokr. eby jego natur dokadnie pokaza, zaraz si stan wilkami. |Sterps. To dlatego, gdy wczoraj Kleonima ujrzay- tego co tarcz porzuci- | by tchrzostwo jego dokadnie pokaza, w jelenie si zaraz zmieniy? | Sokr. A dzi Klesthenesa ujrzay i widzisz- dlatego si stay babami.

oraz Kleonimos, ktry zbieg z pola walki (Pok. 677-678). Tryg. To by podrzutek, bo gdy tylko w pole | wyszed, to zaraz gdzie podrzuca tarcz.

Komizm ideologiczny Jednak najwicej motyww komediowych niesie ycie codzienne. Ludzie,
Wiktor Steffen. Rola karykatury w komediach Arystofanesa. Arystofanes : materiay sesji naukowej Komitetu Nauk o Kulturze Antycznej PAN zorganizowanej na apel wiatowej Rady Pokoju w 2400 rocznic urodzin poety 3-4 grudnia 1954 roku / [red. nauk. Oktawiusz Jurewicz]. Wrocaw : Zakad im. Ossoliskich, 1957.
480

140

zalenoci midzy nimi, polityka, struktura spoeczna, zawody, maestwo, odrbnoci etniczne, mio. U Arystofanesa komizm ten reprezentuje polityka oraz sprawy take zoliwoci na tle rnic etnicznych,

zwizane z wojn. Pojawiaj si

nielubianych zawodw oraz relacji damsko mskich. Znajdziemy w komediach rwnie humor prosty i rubaszny, a wic dotyczcy erotyki i alkoholu.

Komizm polityczny to rodzaj broni i rodek osignicia celw. Reguluje dziaanie wsplnoty, osabia napicia w dziaalnoci politycznej, integruje i wzmacnia autorytet. Komizm taki wykorzystuje materiay biecej chwili a tre dotyczy postaci rzeczywistych - nawizuje do ich cech fizycznych i psychicznych, wytyka braki i niedocignicia. Tam gdzie panuje demokracja istnieje szeroka strefa komizmu politycznego, moe on nawet suy za miar demokratyzacji. Jest to ulubiony or opozycji, poniewa nie wymaga rodkw, ktre skupione s z reguy w rku wadzy. Najczciej jest rozwijany przez osoby, ktre nie s odpowiedzialne za wykonywanie wadzy, a tylko j obserwuj i staraj si wykaza, e jest ona le sprawowana.481 Tak wanie postpuje Arystofanes. Jego zarzuty s tradycyjne- apownictwo, przekupno i bogacenie si kosztem dobra publicznego. Ponadto wadz zaczli sprawowa przemysowcy, rzemielnicy i kupcy a to nie spodobao si Arystofanesowi ze wzgldu na ich pochodzenie i brak dowiadczenia.(Ryc. 179- 194) S. I. Wanie dlatego zostaniesz wielkim,e dra i handlarz, w dodatku bezczelny. | S I. Dlaczego sdzisz, e nie jeste godny? | Wiesz chyba wietnie, co dobre...dla ciebie. | Z dobrych i piknych jeste? | Kieb. Nie, na bogw,|z tych podych raczej.|S. I. O, wybracze losu, | wietnie nadajesz si do tej roboty. | Kieb. Ale czowieku, jestem nieuczony, | tyle, e czyta umiem, i to kiepsko. | S. I. To le dla ciebie, e umiesz, cho kiepsko. | Wadza nad ludem nie dla uczonego, | nie dla czowieka dobrych obyczajw, | lecz dla nieuka bez czci. Nie przepuszczaj okazji danej ci bosk wyroczni.

Skupia si gwnie na Kleonie popierajcym wojn, nie posiadajcym ogady i bdcym z zawodu garbarzem. Wystpuje on w komediach pod postaci Paflagona (Ryc.) oraz Psa Kydatenajskiego (Osy) (Ryc, 74- 79).
481

K. ygulski . Wsplnota miechu : studium socjologiczne komizmu. s. 116-143

141

S. I. Nie, nic nie skryje si przed Paflagonem. On wszystko widzi. Jedn nog trzyma | w Pylosie, drug ma na Zgromadzeniu. | Tak si szeroko rozkraczy, e tyek | trzyma nad sam Rozdziaw, a rce | w apwkowicach ma, myl w Zodziejowie.

Kolejn spraw, ktra nurtuje Arystofanesa jest wojna. Rwnie w warunkach sytuacji kracowej, kiedy grupa spoeczna, jej dorobek i dziedzictwo kulturalne znajduj si w stanie zagroenia, moe istnie komizm. Przywraca on rwnowag psychiczn, integruje, odpra, suy jako or i jest dowodem panowania nad sytuacj. Komizm taki musi atwo trafi do adresata, wykorzystywa jego pooenie, nastroje, obawy i uczucia. W pewien sposb musi by ostry, brutalny i makabryczny.482 Arystofanes jako wielki ordownik pokoju yjcy w czasie Wojny Peloponeskiej powici mu trzy sztuki- Pokj, Acharnejczykw i Lizystrat. Pokj jest uzyskiwany przez strajk kobiet, uwalniany z rk Polemosa i kupowany do uytku prywatnego. Ofiar staje si Lamachos- nieprzejednany zwolennik wojny, gwatowny i krzykliwy (Ach. 1118-1125) Lamach. Chopcze, zdejm oszczep z koka i tu przynie! | Dik. Chopcze, a ty mi nie z rona kiebas! | Lamach. Daj, niechaj cign pochw z mojej dzidy. | Trzymaj j mocno! Dik. A ty trzymaj roen! | Lamach. Przynie mi chopcze, podprk do tarczy! | Dik. A ty mi przynie na podprk placki. | Lamach. Przynie mi tarczy krg zdobny Gorgon! | Dik. A mnie placka krg zdobny serem!

Mimo, e religia z zaoenia nie powinna by przedmiotem komizmu to jednak pewne jego formy byy tolerowane ju od staroytnoci. miech z bogw integrowa i osabia napicie emocjonalne zwizane z wiar. Pozwala na zachowanie rwnowagi psychicznej wobec gronych si od ktrych zalea los.483 Suyy temu przedstawienia bogw w miesznych sytuacjach typowych dla ludzi. Arystofanes pozwala sobie na przedstawianie potnych bogw w takich wanie, czsto wrcz obrazoburczych sytuacjach. Mao tego, zdarza mu si nawet ich wyzywa i obraa (ab. 479- 490)

482 483

K. ygulski . Wsplnota miechu : studium socjologiczne komizmu. s. 143-154 K. ygulski . Wsplnota miechu : studium socjologiczne komizmu s. 32- 56

142

Ks. Ty, co narobi? Dion. Kup. Wezwij boga. Ks. Ale ty mieszny! Nue, wstawaj szybko, | nim cie kto obcy zobaczy. | Dion. Osabem. Przynie mi gbk, przy tu, do serca. | Ks. Prosz, jest. Przy. Gdzie?! Zoci bogowie! | Wic tu masz serce? Dion. Tak, bo si przelko | i z tego strachu spado mi a w kiszki. | Ks. Najwikszy tchrzu wrd bogw i ludzi! | Dion. Ja jestem tchrzem? Przecie chciaem gbki! | Nikt inny by tego nie zrobi. Ks. Ale?... | Dion. Gdyby by tchrzem, siedziaby i wcha. | Ja miao wstaem, nawet si podtarem.

Zrnicowanie spoeczne, wspistnienie warstw i klas, ich hierarchiczny ukad, zalenoci, kontakty i antagonizmy zawsze naturalnie byy obiektami artw. Taki komizm peni ogromn role w yciu wewntrznym klasy- integrowa grup i sprzyja autoidentyfikacji. Pokazywa warto i usprawiedliwia pooenie grupy w strukturze spoecznej. Suy take wewntrznym sprawom, odzwierciedla problemy, napicia i charakterystyczne sytuacje w grupie.484 Niewyczerpanym rdem twrczoci komicznej jest maestwo. Dziki niewyczerpanej powszechnoci zwizanych z nim konfliktw i trudnoci a take konfrontacji rzeczywistoci z idealnym wzorcem. Czasem komizm taki wystpuje w obronie tradycyjnych wartoci i zwyczajw oraz podziau pracy i rl midzy kobiet a mczyzn.485 Od wiekw wymiewane s postacie ktliwej, nieznonej ony, pantoflarza czy zakochanego ma. Maonkowie maj do siebie cae listy skarg i zaale. Mowie lubi zagarnia kosztownoci, donosz, cigaj si po sdach i plotkuj .(Th.441) ony za s zdradzieckie, pene wykrtnych sposobw na zamydlenie mom oczupodkradaj dzieci, wykorzystuj mw i oczywicie pij. (Th.556-565) Mnes. Widzisz, nie powiedziaam, jak wziwszy skrobaczk, wino cigamy z beczki.... Mik. A bodajby pka! | Mnes. Jak miso z Apaturw dajemy rajfurkom | i mwimy: Lasica... Mik. Ratunku! To bzdura! | Mnes. Albo jak jedna ma rbna siekier | na mier; a inna ziek daa, e zwariowa; | jeszcze ina pod wann zakopaa... Mik. Zechnij! | Mnes. ...tatusia,Acharnejka Mik. Mamy tego sucha? |

484 485

K. ygulski . Wsplnota miechu : studium socjologiczne komizmu. s. 96-114 K. ygulski . Wsplnota miechu : studium socjologiczne komizmu. s. 182- 192

143

Mnes. A ty, gdy niewolnica urodzia chopca, | zabraa jej, a swoj crk podoya.

Jednak jak dugo w kadej klasie bd istnie ustalone, akceptowalne wzorce zachowa, tak dugo bd si pojawia odstpstwa, ktre mog osabia grup i zagrozi jej istnieniu. Takie wanie odstpstwa s czstym motywem komediowym, poniewa komizm karmi si nieprzewidzianymi i nieprawdopodobnymi sytuacjami odwrcenia porzdku rzeczywistoci. Dlatego jako jeden ze rodkw komicznych pojawia si posta niewolnika, ktry pozwala sobie na uszczypliwe komentarze wzgldem pana lub nawet nie przejmuje si nim. Przystoi im nieogadzone

zachowanie, plotkuj, pij i szukaj sposobu na obarstwo. Najbardziej rzucajcym si w oczy niewolnikiem jest Kantiasz i jego relacje z Dionizosem. (ab. 40- 41) Dion. Ten chopiec... Ks. Co on? Dion. Czy nie widzisz? Ks. Czego? | Dion. Jak si mnie przelk? Ks. Nie rb z siebie durnia!

Jak dugo istnieje wiat rne narody zawsze obdarzaj si zoliwociami tworzc swoje stereotypowe obrazy. Wsplnota etniczna nadaje szczeglny charakter spoeczestwu, jest organizacj ycia zbiorowego, obejmuje wszystkie fazy rozwoju i umoliwia identyfikacj. Jestemy okrelani na podstawie naszej przynalenoci narodowej, wic jako nard chcemy by zawsze najlepsi. Zatem przez wymiewanie innych wsplnot jako prymitywniejszych barbarzycw utrwalamy przekonanie o wasnej wyszoci i wyjtkowoci. Obcy bywali czsto wrogami a omieszajc ich zmniejszao si lk. Jeli wrg by mieszny i nieudolny mona byo go przechytrzy i patrze na niego z gry. Wiele strasznych elementw kultury i wyobrae z czasem stao si mieszne. Najczciej wymiewa si jzyk- jako podstawow cech wsplnoty oraz wygld fizyczny- rnice w sposobie bycia, strojach, obyczajach i ideologii.486 Wymiewani s min. Megarejczycy, Acharniacy oraz Scyci. Przewanie s to nacje, ktre nie wykazay si mstwem w czasie boju lub popieray dziaania wojenne, jak np. Acharnejczycy, ktrzy paali rzdz zemsty z powodu duych zniszcze wojennych. Wykorzysta Arystofanes ich gwne zajcie- wypalanie wgla w scenie parodii

486

K. ygulski . Wsplnota miechu : studium socjologiczne komizmu s. 56- 94

144

Telefosa Eurypidesa, w ktrej porwany zostaje kosz z wglem (Ach.329-354). Nie mogo si oby take bez artw z Persw (Ach.100) Psud. I artamane Ksarksas apaiona satra. | Pose. Rozumiesz? Dik. Ani sowa, na Apolla! |Pose. Mwi, e krl nam przyle duo zota. | Powiedze goniej i wyraniej: zoto! |Pseud. Nie bedzi zoto, ty Jon z mikki tyek!

Wykonywanie zawodu determinuje nasze ycie, wywiera on powany wpyw na osobowo a uprawiany dugo moe prowadzi do psychicznej deformacji. Jest oczywiste, e ten aspekt ycia ma duy potencja komiczny. Przedstawiciele zawodu i cae grupy zawodowe czsto wystpuj w formie stereotypw. Odzwierciedlaj typowe konflikty, obawy i rozczarowania zwizane z kontaktami. Wymiewane s najczciej te zawody, z ktrymi zetknicie si jest powszechne i nieuniknione, jak lekarz czy sprzedawca, a arty na ich temat mog by traktowane jako rekompensata za wyprowadzenie z rwnowagi.487 Najbardziej pogardzan profesj by sykofanta. Zaraz za nim znaleli si sdziowie, politycy, mwcy oraz przekupni prytanie. (Chm. 1089- 1094) Niespr. Odpowiedz: kim s wszyscy adwokaci? Spraw. Pedaami. Niespr. Przyznaj. | A tragediopisarze? | Spraw. Pedaami. Niespr. Masz racje. | A politycy, mwcy? | Spraw. Pedaami.

Arystofanes nie byby wzitym komediopisarzem gdyby ku uciesze publiki nie umieci w swoich dzieach caego arsenau spronoci i artw zwizanych z erotyk. Charakter takiego komizmu zaleny od rodzaju wsplnoty w jakim si przejawia. Zaley od kultury, czasu, stosunku do spraw erotyki i pci i przyjtych wzorcw. W spoeczestwach gdzie zachowania w sferze erotycznej podlegaj kontroli komizm taki mia rol pitnujc i wychowawcz. Jednak im mniej zakazw cenzury i mniej hamulcw moralnych tym bardziej wystpuj naturalistyczne elementy, czciej uywane s sowa wulgarne i tematy zwizane ze zboczeniami. Na og komizm obraca si w krgu schematw zwizanych z typowymi sytuacjami - przypadkowymi

487

K. ygulski . Wsplnota miechu : studium socjologiczne komizmu s. 207- 212

145

przygodami, zdradami, rozczarowaniami i chci zachowania pozorw.488 Chocia co krok napotykamy si na sprone arty za najbardziej nieprzyzwoit komedi zostaa uznana Lizystrata.Trudno si temu dziwi biorc pod wzgld sam temat - strajk kobiet w celu uzyskania pokoju i jego konsekwencje mczce wszystkich mczyzn po obu stronach konfliktu. (Liz. 982- 1010). Pryt. A ty kto? Czowiek czy posg Priapa? Her. Heroldem jestem, modziaku, na bogi! | Ze Sparty id tu - w sprawie pokoju. | Pryt. A tam, pomidzy nogami, masz wczni? | Her. Nie mam, na Zeusa! Pryt. Czemu si odwracasz | i paszcz przerzucasz, kryjesz tam co? Spuche | w czasie podzy? Her. Wariat, na Kastora, ten czowiek! Pryt. Sterczy ci co, ty ajdaku! | Her. Nic mi nie sterczy, na Zeusa, ty bredzisz! | Pryt. A to co - tutaj? Her. Lakoska palica. | Pryt. Wic ja tu te mam lakosk palic. | Powiedz mi prawd, ja wszystko zrozumiem. | Jake tam u was, w Sparcie, sprawy stoj? |Her. A prosto stoj, nam i sprzymierzecom, | wszystkie jak drgi.

Komizm artystyczny Komizm jest zabaw, wszystko jest w nim dozwolone i usprawiedliwione. Nie dziwi wic, e komediopisarze czsto sigali po motyw znanych, czsto cenionych powszechnym szacunkiem dzie lub postaci mitologicznych, historycznych a nawet publicznych. Arystofanes czsto posuguje si parodiami znanych dzie- przekrca przysowia, ubarwia pieni i tragedie oraz przez umieszczanie ich w zaskakujcych sytuacjach nadaje im nowy wymiar. Przeskok od codziennej mowy do patosu tragedii i liryki im mniej jest oczekiwany tym bardziej jest zabawny (Th. 529- 530) Chr. Dobrze powiada stare przysowie prastare: | Zawsze patrz pod kamie, eby ci nie ugryz jaki... mwca. Najczciej wykorzystuje Eurypidesa, pojawia si te Pindar (Ryc. 1264-1267) oraz Hezjod ( Pt. 693-722) i Alkajos ( Ryc.1412). Najlepszymi przykadami s parodie sztuk Eurypidesa odgrywane przez samego autora i Mnesilochosa w Thesmoforiach oraz pojedynek tragikw w abach.(Th.. 866) Mnes. A ja tu jestem. Mj m nieszczliwy, | Menelaj, cigle po mnie nie przybywa... |
488

K. ygulski . Wsplnota miechu : studium socjologiczne komizmu s. 192- 200

146

Czemu ja yj? Krit. Przez gupot krukw.

Arystofanes

uywa w swoich sztukach caej palety chwytw komicznych.

Wywouje efekty komiczne zarwno komizmem sytuacyjnym i postaci jak i stylem oraz jzykiem. Stosuje rozmaito motyww, splata rnorodne tematy, niespodziewanie przeskakuje od jednych do innych, nie dba o zwarto i jedno kompozycji przez liczne dygresje, wstawki i parodie. Wzorujc si na yciu codziennym przedstawia rzeczywisto, przejaskrawia j i cakiem wywraca. Zawdzicza wiele fantastyce. Dziki fikcji komicznej przedstawia to co nieprawdopodobne, zadziwiajce i zaskakujce, mimo e niemoliwe w rzeczywistoci to tkwice w yciu. Gwna tematyk jego sztuk jest denie do zawarcia pokoju. Pokazuje rwnie

niekompetentnych przywdcw, le wychowujcych modzie sofistw, rujnujcego tragedi Eurypidesa , atakuje take osobistoci Aten. Mamy wic w jego komediach tematy polityczne, spoeczne, kulturalne a take cay zestaw wad ludzkich, czyli wszystko to, czym yje czowiek od zarania dziejw. Jego komedie wywouj tak potrzebny czysty miech, dziki temu komedie Arystofanesa rdem pomysw komicznych na wieki. stay si wzorcem i

147

Bibliografia
Kazimierz ygulski .Wsplnota miechu : studium socjologiczne komizmu. Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy, 1976. Maria Goaszewska mieszno i komizm ; Polska Akademia Nauk. Oddzia w Krakowie. Wrocaw : Zakad Narodowy im. Ossoliskich, 1987. Bohdan Dziemidok ,O gwnych formach komizmu , Lublin : UMCS, 1961. Wiktor Steffen. Rola karykatury w komediach Arystofanesa. Arystofanes : materiay sesji naukowej Komitetu Nauk o Kulturze Antycznej PAN zorganizowanej na apel wiatowej Rady Pokoju w 2400 rocznic urodzin poety 3-4 grudnia 1954 roku / [red. nauk. Oktawiusz Jurewicz]. Ossoliskich, 1957. Komedie. T. 1 / Arystofanes ; prze., wstpem i przypisami opatrzya Janina awiska-Tyszkowska. Warszawa : Prszyski i S-ka, 2001. Seria Biblioteka Antyczna. Komedie. T. 2 / Arystofanes ; prze., wstpem i przypisami opatrzya Janina awiska-Tyszkowska. Warszawa : Prszyski i S-ka, 2003. Seria Biblioteka Antyczna. Wrocaw : Zakad im.

148

WYKAZ ILUSTRACJI

Rys. Obywatele, rdo: www.knhs.ih.uz.zgora.pl, 23.05.10, 14:19

Kadr z filmu Wanda Gocimiska, wkniarka (1975), re. Wojciech Wiszniewski, rdo: http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/463814_1, 27.05.2009, 21:50 66

Kadr z filmu Sztygar na zagrodzie (1978), re. Wojciech Wiszniewski, rdo: www.filmpolski.pl/z4/91z/2391_1.jpg, 26.05. 2009, 16:20 68

Kadr z filmu Murarz (1973), re Krzysztof Kielowski, rdo: http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/464018_1, 28.05.2009, 19:18 71

Kadr z filmu Krl (1975), re. Marcel oziski, rdo: http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/46265_2, 30.05.2009, 22:30 73

Kadr z filmu Budowaem miasto (1972), re. Bohdan Kosiski, rdo: http://film.onet.pl/_i/news/duze/n/nowa_huta.jpg, 30.05.2009, 22:43 75

Hotel Rzeszw w budowie, widok od strony Wiaduktu lskiego, fot. J. Fischer, rdo: ze zbiorw Galerii Fotografii Miasta Rzeszowa 105

Przed Pomnikiem Czynu Rewolucyjnego, fot. J. Jawczak, rdo: ze zbiorw Galerii Fotografii Miasta Rzeszowa 107

Recepcja, fot. Z. Postpki, rdo: ze zbiorw Galerii Fotografii Miasta Rzeszowa 108

Lech Wasa przed gwnym wejciem do hotelu, fot. A. Walat, rdo: ze zbiorw Galerii Fotografii Miasta Rzeszowa 111

Rkopis Bogurodzicy, rdo: www.fakty.interia.pl, 23 maja 2010r. 13:55

129

149

Modym

adeptom

sympatykom

nauk

humanistycznych

polecam

czasopismo studenckie Tajne Komplety. Czowiek i Obywatel jako niewtpliwie interesujcy przyczynek do poznania historii spoecznej Polski w latach 1945-1989, stanowicy wan cegiek, wniesion przez najmodszych historykw badaczy do dorobku naszej ojczystej historii.

(z recenzji dr Radosawa Domke)

150

PARTNERZY