Krlowie skandalici 3: Elekcyjni

Jeszcze ostatni z Jagiellonw nie ukoczy szkoy jak by prawdziwym mczyzn i jak chodzi w majestacie jak jego imiennik cesarz rzymski August (prywatne lekcje udzielane przez krlow Bon i jej Frauzimmer) to ju w dalekiej jak na owe czasy Francji rs pierwszy polski krl elekcyjny Henryk Walezy. Jego matka Katarzyna Medycejska miaa dzieciakw cae stadko, rozpieszczaa je niemiosiernie, rekompensowaa sobie wzgard swego ma Henryka II, ktry nawet na oficjalnych uroczystociach sadza koo siebie Dian z Poitiers, oficjalnie uznan za najpikniejsz kobiet we Francji. Odczucie pikna to sprawa gustu. Zadaem sobie trud bliszego spojrzenia na kilka jej portretw wykonanych w czasie jej ycia. Malowano j przewanie jako prawie nag Dian z Olimpu w otoczeniu psw myliwskich. Na mj gust bya "puszysta" i kluskowata, no ale o gustach, jak mwi aciskie przysowie, nie powinno si dyskutowa. Zgodnie z przepowiedni Nostradamusa Henryk II umiera po utracie oka w czasie turnieju, na tronie Francji zasiada najstarsza latoro tej niekochajcej si pary, Franciszek II. Francj faktycznie rzdzia jego mama, ona te mocno zabiegaa, by jej trzeci syn Henryk zosta krlem Polski i tak si stao. Anna Jagiellonka, pniejsza ona Stefana Batorego, po kdzieli Piastwna, zgodzia si na ten wybr spodziewajc si e bdzie wreszcie miaa ma, bo w ramach umowy przedkoronacyjnej on si jej przynaley; Henryk III Walezy jednak ni wzgardzi. Chyba nie mia cigot do kobiet, bo wola otacza si mskimi pieszczoszkami, a poniewa w oknach Wawelu nie byo zason, mieszczanie biegli pod te okna z ciekawoci, oficjalnie by si gorszy i oburza, i podgldali te sceny migdalenia si. Szlachta podsuna krlowi do podpisu artykuy henrykowskie i pacta conventa ktre bardzo ograniczay wadz krlewsk. Ociga si wic z podpisaniem tych dokumentw, chocia nie chciao mu si rzdzi, wola bale, modne tace francuskie, krtkie modne we Francji stroje. To podrygiwanie w tacu i widok kolan mskich, co prawda spowitych w jakie poczochy jak wiele innych jego bezecestw bardziej gorszyo wszystkich. Z oburzeniem powtarzano dictum: "Pomiewisko takie krtkie sukmanisko." Krl mia wiksze prawa do relaksu ni poddani, wic wypady nocne Henryka do prostytutek Krakowa i podpalanie ich wosw onowych, tak dla zabicia nudy, uchodzio w opinii publicznej za niegorszcy, ciekawy pomys. Krl przynajmniej w tym bysn intelektem. Jako koronowany wadca rzdzi Polsk tylko kilka miesicy. Na wie o mierci dwch swych starszych braci, jednego po drugim, obu na

grulic, tron Francji otwar si dla niego. Nie zawaha si ani na chwil, spakowa manatki nie zapominajc o pieszczochach, no i skarbach, i w czerwcow noc 1574 roku po prostu uciek z Polski. Nard by zszokowany tym czynem. Henryk Francj te rzdzi podle. Po krwawej ani ktr jego matka i brat Karol IX zgotowali przywdcom protestantw przybyym do Parya na uroczystoci lubne ich krla w synn Noc w. Bartomieja z 23 na 24 sierpnia 1572 r. (3000 trupw w samym Paryu), nie mia wyboru, musia kontynuowa walk zbrojn z hugenotami Zorganizowa te morderstwo jednego z dowdcw katolickich Henryka Gwizjusza i jego brata kardynaa, bo mu zbytnio deptali po pitach; tym pogry si w opinii monych i zrazi do siebie wszystkich. Jaki fanatyczny mnich uzna krla za zbyt mao katolickiego i rozpru mu brzuch sztyletem gdy ten siedzia na sedesie w toalecie. Rwnie bolesna, ale bardziej prozaiczna mier ni jego ojca. Nastpc Henryka III Walezego na tronie polskim by jeden z najmdrzejszych i najskuteczniejszych krlw Polski Stefan Batory. Jan Zamoyski i inni podobni mu propagandyci wmwili szlachcie, e maestwo Batorego z Ann Jagiellonk, nazywan popularnie po koronacji "krlem Piastem", miay odrodzi dni chway tej pierwszej polskiej dynastii. Historiografia polska zna przynajmnie cztery Anny Jagiellonki. Dwie crki o imieniu Anna mia Zygmut Stary. Pierwsza, z pierwszego maestwa, zmara jako dziecko; tu chodzi o drug crk o tym imieniu ktr mia z Bon. Batory przej Ann jako konieczne wiano, pocztkowo miano koronowa tylko j na "krla", on mia by tylko maonkiem. Ona rwaa si do rzdw, chciaa go traktowa jak obecna krlowa Anglii traktuje swego ma Filipa, ale nie udao si to jej, on si na to nie zgodzi. Oboje ich koronowano. Odsun j kompletnie od rzdw i cho bya starsza od niego o 10 lat i nie za pikna szanowa j jako on, nawet jej chyba nie zdradza, (moe z wyjtkiem jedynego incydentu zakazanej mioci z crk gajowego w Puszczy Niepoomickiej, ale to nie takie pewne, a gdyby nawet, to byby to tylko jeden incydent), co w owych czasach byo raczej wyjtkiem ni regu. Chwaa Wgrowi i jego prawej rce Janowi Zamoyskiemu nie tylko za wybronienie kraju od zakusw kilku ssiadw, ale opanowanie rokoszy wewntrznych, zapanowanie nad samowol szlachty i magnatw. Polska za jego rzdw znowu zacza si liczy na arenie europejskiej. Przez nastpne 80 lat rzdzili Polsk Wazowie, dynastia szwecka. Wielki w tym wyborze miaa udzia znowu wspomniana Anna niedosza ona Henryka III i wdowa po Batorym. Moga rzdzi sama po mierci Stefana Batorego, bya przecie koronowanym "krlem", obawiaa si chyba czy da sobie rad, bya ju w do podeszym wieku, a szlachta bya wyjtkowo rozbrykana. Po bardzo

skomplikowanych negocjaciach, zmianach frontu, w trosce by na tronie polskim nie zasiad znienawidzony Habsburg, wybraa na krla syna jej siostry Katarzyny, jej ulubionego Zygmusia i szlachta uznaa ten wybr. Zygmu sta si Zygmuntem III Waz. Jedyny syn Jana Wazy i Katarzyny Jagiellonki Zagmunt III zachowywa si godnie na tronie polskim, przynajmniej gdy si patrzy na jego panowanie z perspektywy mentalnoci jego czasw. Wybrano go na krla polskiego, by powstrzyma Habsburgw od signicia po ten tron, on jednak zwiza si z cesarstwem. Miano mu to za ze, ale to nie by aden skandal czy zbrodnia. Dwie Habsburanki byy jego onami, obie kocha, by im wierny. Po mierci drugiej dosta z alu udaru i zaraz zmar. Pochowano ich jednego dnia. Miano mu za ze, e chcia odstpi tron Polski Habsburgom za ich pomoc w odzyskaniu przynalenego mu tronu szwedzkiego, ale w owych czasach nie bya to zdrada pastwa, bo Habsburg mia takie same szanse zostania krlem polskim jak i Zygmunt i o mao nim nie zosta. Nie zgodzi si na to, by jego syn Wadysaw zosta carem Ksistwa Moskiewskiego, ale nie chodzio tu o pazerno ojca; byo to zaplanowane posunicie polityczne penego podporzdkowania tego ksistwa Rzeczpospolitej. Tak to te rozumia Wadysaw, inaczej nie fundowaby ojcu kolumny z jego pomnikiem na jej szczycie, w Warszawie. Doprowadzi do Unii Brzeskiej na mocy ktrej powsta koci grekokatolicki podporzdkowany Rzymowi. Walczc o tron szwecki moe zaniedbywa inne pilne sprawy do zaatwienia, ale wielu Polakw pochwalao jego starania i wojny o swe dziedzictwo. Doprowadzi do tego, e przez sze lat by krlem nie tylko Polakw, ale i Szwedw. Historyk polski W. Konopczyski tak podsumowuje jego panowawanie:"...y trzewo, przystojnie, kulturalnie, w zgodzie z sumieniem i na poziomie idei swego wieku." Warszawiacy powinni go specjalnie lubi, bo wanie on przenis stolic Polski do ich miasta. Nastpca Zygmunta III syn Wadysaw IV pod pewnymi wzgldami przerasta ojca. By bardziej wyksztacony, tolerancyjny wobec protestantw, by chyba lepszym strategiem od ojca, rozbudowa polsk artyleri, sam poprowadzi wojska na odsiecz Smoleska, niestety szybko si zniechca , brakowao mu wytrwaoci i to stawao si powodem wielu jego niepowodze. Sta si czowiekiem renesansu dziki przede wszystkim swej wielkiej podry po Europie jeszcze jako krlewicz. Podrowa pod pseudonimem, gdy bya potrzeba, ujawnia sw tosamo. Zyska sobie sympati nawet tak wiekich tego wiata jak cesarza i papiea. Cesarz odda mu pniej a on swoj crk Cecyli. Maestwo to zawar w do pnym wieku gdy mia 41 lat, ale po jej rychej mierci i mierci dwjki ich dzieci (biologiczna degeneracja rodziny

Habsburgw bya tego powodem), oeni si ze spokrewnion z wadcami Francji Mari Gonzag. Poniewa w Polsce imi Marii byo wtedy zarezerwowane tylko dla Matki Boskiej, przyja imi Ludwiki. Najpierw polubi j per procura; reprezentowa go w tej ceremonii modszy przyrodni brat Jan Kazimierz, pniej wzi z ni uroczysty lub w Polsce, ale jej nie kocha. By bardziej dyskretny i ostroniejszy ni wielu jego poprzednikw na tronie gdy chodzi o kochanki. Gdy zaczto podejrzewywa, e utrzymuje zwizki miosne z Jadwig uszkowsk, wydaje j za m za swego dworzanina, dyskretnie wianuje i oddala z dworu. Jego ycie jako krla to cige wojny oraz zabiegi o tron szwecki, czeski i moskiewski. Udao mu si oddali nawanic szweck na Polsk, wiksza fala przysza nieco pniej za jego nastpcy Jana Kazimierza. Nie pozostawi potomstwa, jego syn zmar w wieku 7 lat, dlatego brat przejmuje po nim tron i on. Zmar do prozaicznie jak wielu innych polskich krlw. W drodze z Wilna do Krakowa przedawkowa rodki oczyszczajce organizm (to, poza puszczaniem krwi, byo wtedy jedn z najczciej uywanych metod leczniczych) i to go zabio 20 maja 1648 r. Nie by zym krlem. Chcia dobrze, ale w sprawach politycznych wiele spraw nie udao mu si doprowadzi do zadawalajcego koca. By wybrany carem Moskwy i ofiarowano mu tron czeski, nie przyj tych urzdw, bo ojciec szykowa go na nastpc na tronie polskim i na ewentualnego krla Szwedw w pastwie, ktre miao by zjednoczone z Polsk. By pierwszym prawdziwym mecenasem sztuki w Polsce. Mia na dworze sta orkiestr. Odda du sal w paacu na teatr, a w nim wystawiano nie tylko sztuki, ale i wczesne opery. Mia nadwornych malarzy, rzebiarzy i budowniczych. Zostawi po sobie jeden z najduszych tytuw swego urzdu ktry brzmia: "Wadysaw IV, z Boej aski krl polski, wielki ksie litewski, ruski, pruski, mazowiecki, mucki, inflancki, smoleski, siewierski i czernihowski, a take dziedziczny krl Szwedw, Gotw i Wandalw, wybrany wielkim ksiciem moskiewskim". Bawic si w adwokata diaba i wyapujc wiksze i mniejsze skandale polskich wadcw nie bardzo miaem czym "przyoy" dwom pierwszym Wazom. Trzeci Waza to cakiem inna historia. By nim Jan Kazimierz syn Zygmunta III i jego drugiej ony Habsburanki Konstancji oraz przyrodni brat krla Wadysawa IV. Mia problemy psychiczne: wpada w gbokie depresje, podejmowa nage irracjonalne decyzje, bywa infantylny. To troch inny obraz ni ten obiegowy: wspaniay, pobony, wygnaniec, w rozmodleniu oddajcy nard w opiek Matki Boskiej w katedrze we Lwowie, fundator uniwersytetu lwowskiego, na dodatek zakonnik, kardyna, prawie

wity. Owszem by dobrym, odpornym na trudy rycerzem w bitwach, przyucza go do tego ojciec biorc go od modych lat na kilka wypraw. Pniej jako krl czsto sam prowadzi wojska do boju. To chyba wszystko co mona o nim dobrego powiedzie. By kiepskim politykiem, strategiem, rzdc. Modo mia bardzo bogat w nieprzewidywalne wydarzenia. Suc czynnie Habsburgom, domaga si bardzo gono od nich ksistwa lennego, a od polskiego Sejmu ksistwa Kurlandii. Dla spokoju cesarz mianuje go wicekrlem Portugalii, ktra na 60 lat przypada w schedzie Habsburgom jako wiano dziedziczne jednego z nich zarzdzajcego Hiszpani Filipa II. Mia si tylko oeni (oczywicie z Habsburank) i ta pozycja miaa mu zapewni dobre dochody do mieci. Jadc przez Francj do swego krlestwa na rozkaz kardynaa Richelieu jest aresztowany jako szpieg hiszpaski. Strawa wizienna chyba mu dobrze smakowaa, bo od wyjcia po dwch latach z wizienia i powrotu do Polski staje si zagorzaym zwolennikiem Francuzw. Dugo nie zagrza miejsca w Polsce, za ciasno mu byo na dworze w towarzystwie brata krla Wadysawa IV. Jedzie do Woch, wstpuje do zakonu Jezuitw w Loreto. Papie mianuje go kardynaem mimo braku wice kapaskich. Ma z nim potem wiele kopotw, prawie tyle co za kilkadziesit lat pniej inny papie z kardynaem d'Arquins ojcem Marysieski, ony Jana Sobieskiego. Jan Kazimierz nalega, eby w jego herbie znalaza si korona krlewska, cho krlem jeszcze nie by, a to byo zabronione przez obowizujce wwczas prawo kanoniczne i by go tytuowano nie tylko jako eminencj, ale i ksicia. Czujc szans dostania si na tron polski po mierci siedmioletniego synka Wadysawa IV, w wieckim stroju z nieodczn szabl zjawia si na dworze w Krakowie (stolic jeszcze nie w peni przeniesiono do Warszawy). Ma szczcie. Brat umiera. Po szeciomiesicznych deliberacjach sejm elekcyjny wybiera go na krla. W r. 1649 jest koronowany i polubia wdow po bracie,w ktrej widzi bardziej matk ni on i kochank; jej due piersi mod francusk prawie cakowicie odsonite umacniaj go w graniu roli jej syna. Nie znaczy, e y w celibacie. Niepohamowane cigoty do biaogw mia od wczesnej modoci. Moemy sobie wyobrazi horror jego superpobonej matki biologicznej, ktra wychowywaa go w spartaskich warunkach na Wawelu, a na okresow diet o chlebie i wodzie wysyaa do maej miejscowoci w Austrii, gdy ta nagle odkrya, e synu baraszkuje z jej dam dworu. Od tej pory tak jak "prawdziwy" marynarz majcy swe mioci w kadym porcie, tak Jan Kazimierz gdziekolwiek si znalaz tam kogo uwid, czy by uwiedzany. Lubi bywa we Lwowie, bo tam mia pikn mieszczk do wiadomych celw. Straci serce do niej i do Lwowa gdy zarazi si tam osp, ktra zostawia lady na jego twarzy a do mierci. Przy okazji odda tam nard opiece Matki

Boskiej, ale, o ironio! nie przed obrazem Matki Boskiej, ale przed epitafium, czyli portretem pomiertnym Katarzyny Domagaliczwny, dziewczyny zmarej przedwczenie, ktry to portret z nieznanych mi i chyba historykom powodw przemianowany zosta na obraz Matki Boskiej askawej i znalaz si w otarzu gwnym katedry aciskiej w czasie "lubw kazmierzowskich". Uniwersytetu faktycznie nie zaoy, po prostu przemianowa kolegium jezuickie na uniwersytet. Najgoniejszym romansem Jana Kazimierza, o ktrym w caej Polsce i poza jej granicami huczao, by romans z podkanclerzyn Elbiet Radziejowsk. Romas prowadzili na oczach ludzkich, cho wydawao im si, e czyni to w sekrecie: jeszcze jeden dowd na infantylizm Jana Kazimierza. Kiedy Elbieta na polowaniu niby to zwichna nog i musiaa odpocz w jakim miejscowym zameczku, Jan Kazimierz skaleczy si w rk, by w tym samym zameczku te odpocz. Doprowadzao to do szau ma Hieronima Radziejowskiego, ktry zdradzi krla i przeszed do Szwedw. Pani ta znana bya pospolicie jako dama ktra wedug obrazowego okrelenia wspczesnego pisarza "jedn pkul stawiaa nad drug," czyli zalotnie krcia pup. W czasie swej ucieczki na lsk uwid on podkanclerza Teodora Denhoffa.Ta pikna brunetka, dla podkrelenia aoby narodowej w czasie "potopu szweckiego" chodzia w czerni, a w sypialni przyjmowaa krla w czarnej belinie - prawdziwa patriotka! Ogromne zgorszenie i niech kilku wielmow wzbudzi tym, e konkurowa z nimi do ask bardzo wyrafinowanej w sztuce miosnej Anny Schoenfeld dwrki swej ony Ludwiki Marii. Gdy inni prbujc upilnowa kochank stawiali warty przed jej drzwiami czy w innych strategicznych punktach paacu, on by sprytniejszy od nich, wchodzi do jej pokoju po drabinie. Ju jako szedziesicioletni mczyzna po abdykacji z tronu polskiego i ju po raz drugi w yciu jezuita, a teraz nawet opat bardzo dochodowego opactwa w SaintGermain-des-Prs, postara si o nielubne dziecko, crk Katarzyn. Niestety nic nie wiemy o jej losie. Rnie prbowano usprawiedliwia postpowanie Jana Kazimierza i duo prawdy w tych argumentach, chocia chyba niecaa. Nie mia prawdziwie kochajcej matki, tak si przynamniej jemu wydawao. Bya w stosunku do niego surowa, ostra, nigdy nie okazywaa ciepa i mioci, bo tak wyobraaa sobie dobre wychowanie syna, w postpowaniu bya bardziej podobna do pruskiego kaprala w czasie musztry nowopoborowych ni do kochajcej matki. y w okropnych czasach. Tyle nieszcz co w czasie jego panowania nigdy przedtem nie spado na Rzeczpospolit: dwie wojny z kozakami Chmielnickiego, niekoczca si wojna z Moskw, potop szwedzki, wojna domowa z hetmanem Lubomirskim, przewrotna niewierno Turkw i Tatarw itd., itp. moga zama najmocniejszego czowieka. Robi co umia robi:

jedzi na fronty bitew i walczy, Polsk rzdzia manipulantka Ludwika Maria. Spowodowa, oczywicie za jej namow, e kochanek z jej modoci, wielki wdz Ludwika XIV ksie Cond, dla wspczesnych mu Polakw Kondeusz, o mao nie zosta krlem Polski. Te manipulacje spowodoway rokosz Lubomirskiego i inne nieszczcia w Rzeczpospolitej. Myl jednak, e gwnym powodem jego osobistych nieszcz i do erratycznego stylu ycia byo przeklestwo biologiczne cice nad rodzin Habsburgw. Osiemdziesicioletnie rzdy Wazw w Polsce nie byy szczliwe dla kraju. Ludno zmalaa o jedn trzeci, nasze rolnictwo - do niedawna Polska bya spichlerzem Europy - nie mogo wyywi teraz ludnoci kraju, bo wicej byo nieuytkw ni pl uprawnych; wybuchay plagi powodowane godem. Winny temu by nie tylko egoizm Wazw dla ktrych Rzeczpospolita bya baz wypadow do odzyskania korony szweckiej, nie najwaniejsza nawet buta szlachty i magnatw, ktrzy przy kadej elekcji co tam zawsze dla siebie wytargowywali, a to nie byo najczciej zgodne z interesami kraju, ale przede wszystkim wyniszczajce wojny z wrogami zewntrznymi i wojna domowa z Lubomirskim. Polacy zatsknili za rzdami stabilnymi. Czuli sie upokorzeni manipulacjami Bony i Ludwiki Marii, czyli "babskimi rzdami." Pamitali o tryumfalnym powrocie "Piastw", co prawda w spdnicach, na tron: krlowych Jadwigi i Anny Jagielonki. Wybrano wic w 1669 r. nowego "Piasta" w spodniach, syna ju legendarnego w swoich czasach Jeremiego Winiowieckiego, bdcego postrachem ssiadw poudniowo-wschodnich rubiey Rzeczpospolitej, z ktrymi na wasn rk, czsto wbrew interesom pastwa, walczy, pana na posiadociach wielkoci niejednego pastwa europejskiego. Winiowieccy, jak zreszt i kilka innych rodw magnackich, mieli jakie do dalekie koligacje rodzinne z czonkami pierwszej dynastii polskiej. Micha Korybut by czowiekiem wszechstronnie wyksztaconym, chcia dobrze dla Polski, ale to wtedy nie wystarczao. Nie mia talentw krla, wodza, stratega, a wtedy potrzebny by geniusz, by pozbiera rozsypujc si Rzeczpospolit do kupy. Polscy magnaci jawnie i formalnie podzielili si na dwa obozy: malkontentw i rojalistw. Malkontenci dyli do uniewanienia elekcji Winiowieckiego. Byli to czonkowie rodw Sobieskich, Radziwiw, Morsztynw, Lubomirskich, Jabonowskich i wielu innych, oraz prymas Polski Mikoaj Pramowski i biskup krakowski Andrzej Trzebicki. Zrywano sejmy, szkalowano krla, e jest homoseksualista i niepodny, chocia mia on Habsburank i ta poronila jedyne ich dziecko, a trudno sobie wyobrazi, by niepodny gej mg by ojcem dziecka. Mwiono, e jest ysy,

leniwy. Tego typu zarzutw monaby przytacza jeszcze wiele. Ju jego wspczeni nie bardzo wiedzieli co jest prawd, a co nieprawd, tym bardziej my po upywie kilku wiekw. Widzc ten baagan w Polsce Turcy podjli prb opanowania Europy przez unicestwienie najpierw Rzeczpospolitej. To troch opamitao Polakw, szczeglnie po rozejmie w Buczaczu, na mocy postanowie ktrego Polska staa si faktycznie wasalem Turcji tracc wczesn Ukrain na rzecz Kozakow, Podole dlaTurkw i pacia doroczny haracz, nazywany podarunkiem swym zwycizcom. Zamiast planu ratowania niepodlegoci powsta plan przypieszenia usunicia z tronu Michaa Korybuta poprzez zamordowanie go. Twrcami tego spisku bya najprawdopodobniej ona hetmana Jana Sobieskiego Marysieka i biskup krakowski. Miano go zwabi na narad wojenn, zaaresztowa, da spowiednika - bo nikt nie odwayby mci si na jego duszy - i zamordowa. Krl nie skorzysta z zaproszenia, niedugo potem, w nastpnym roku po podpisaniu haniebnego traktatu, umar mierci naturaln we Lwowie. Jedno w tym wszystkim jest pewne: nie mia talentw potrzebnych klowi szczeglnie w tak trudnych dla Rzeczpospolitej czasach. Historyk W. Konopczyski, ktrego ju raz cytowaem, tak podsumowuje jego panowanie: "Mwi omioma jzykami, ale w adnym z nich nie mia nic ciekawego do powiedzenia." Mam ogromny osobisty szacunek dla krla Jana Sobieskiego, jestem przekonany, e bdc genialnym strategiem, wspaniaym wodzem, oddanym patriot oddali upadek Ojczyzny o cay wiek. Gdy stan ze sw husari pod Wiedniem, ten co przetrzepa Turkom nie raz skr na wschodnich rubieach Rzeczpospolitej ,sia w szeregach sutana sam swoj obecnoci zabobonny strach. Gdy wybrano na krla Michaa Korybuta Winiowieckiego, zrezygnowa z urzdw dworskich, nakrcony przez on znienawidzi go z caego serca, nazywa map na tronie, opasym dzieckiem, pokrak. Gdy Ojczyzna pogrya si w chaosie, gdy ju Turcy mieli j niejako na talerzu, Sobieski zapomnia o animozjach, wsiad na konia i w sposb wprost spektakularny zatrzyma ich tryumfalny pochd w nasze granice. Tak by zaangaowany w swoim uganianiu si za wrogiem, e po wyborze go na krla musia odoy na do dugo uroczysto koronacji, by mc znale chwil spokojn, by zsi z konia. Najbardziej lubi Jana Sobieskiego za wspaniae, soczyste, emocjonalne listy do swej kochanki, a potem ony Marii Kazimiery. Gdyby majestat krlewski nie przysoni jego epistolarnej twrczoci, krytycy literaccy niechybnie uznaliby go za jednego z najlepszych pisarzy XVII w.

Ale co ja tu robi? Zapomniaem si! Mam przecie wyapywa w tym cyklu artykuw wady, skandale i grzeszki naszych monarchw. Najwikszym grzechem Sobieskiego wedug opinii wspczesnych historykw to to, e pozwoli si owin wok paluszka wdowie po syfilityku, samej syfilityczce, wyrachowanej egoistce i najwikszej manipulantce wrd wszystkich polskich krlowych, Marii Kazimierze d'Arquins. Ta szalona mio do tej damy dodawaa jednak Janowi siy. Trwa w wiernoci, cyrulicy od czasu do czasu puszczali mu krew, bo ycie bez kobiety w owych czasach uchodzio za niebezpieczny stan przedchorobowy; krew bya czarna jak smoa, a to, w jego mniemaniu, z powodu braku jej przy nim. W modoci by takim sobie przecitnym szlachciur do bitki i do wypitki, co uprawia czsto w towarzystwie swego ssiada Jana Sobiepana Zamoyskiego. Do ony Sobiepana, przyszej swej ukochanej Marysieki zbliyo go czytanie wczesnych "harlekinw": schematycznych i gupawych powiastek miosnych. To byy harlekiny przez due H. Zawsze w nich bya cnotliwa pasterka i zakochany pasterz. U mistrza tego typu powieci niejakiego Honor d'Urf w jego powieci Astrea trzeba dotrze chyba do dziesiciotysicznej strony, by si dowiedzie, czy pasterka oddaa swe serce i jeszcze co tam swemu pasterzowi, czy nie. Zauroczeni t literatur za namow Marysieki Sobieski by skonny zapomnie o Ojczynie w potrzebie, przenie si do legendarnej krainy pasterek i pasterzy, do Prowansji. Napotkano jednak na przeszkody. Majtku nie mona byo spieniy, lea przewanie na rubieach wschodnich w strefie niekoczcych si wojen, - nie byo wystarczajco odwanego kupca, a ponadto Ludwik XIV - "Krl Soce" - nie kwapi si by Marysiece przyzna "taburet" na swym dworze, i nie tylko jej ojcu, ale nawet hetmanowi wikszego kraju ni Francja, jej mowi, nada tytu para Francji. Wdziczni powinnimy by temu chodzcemu ceremoniaowi, bo dziki niemu zosta w Polsce najwartociowszy jej syn. Staro i mier Sobieskiego byy bardzo smutne. Rozty si ogromnie, mia ataki apoplekcji, ona rzdzia, a faktycznie manipulowaa krajem. Zmienia orientacj z francuskiej na habsbursk, a ci, wyprbowanym zwyczajem zafundowali krlowi spowiednika z ktrym filozofowa na tematy podobne do przysowiowego redniowiecznego zagadnienia ile aniow potrafi si utrzyma na gwce szpilki, a przy okazji niewiadomie przekazywa spowiednikowi tajemnice pastwowe, ktre natychmiast docieray do Wiednia. Marysieka pochowaa go w

hemie rycerskim, bo szkoda jej byo korony do grobu, czym zbulwersowaa Polakw. Nie udali si Sobieskiemu synowie, moe poza pierworodnym Jakubem. RCi modsi razem z mam przenieli si do Rzymu gdzie jej ojciec pijaczyna i awanturnik sania si po ulicach miasta w kapeluszu kardynalskim siejc zgorszenie. Matka tward rk listownie cigaa z Polski z kilkudziesiciu folwarkw dochody, pouczajc szczegowo swoich zarzdcw ktrego yda ocigajcego si z opatami zamkn, ktrego przetrzepa, a ktrego tylko nastraszy. W tych dugachnych listach tylko raz wspomniaa biedn dusz swego byego maonka. Dwaj synowie, prawdziwi dandysi, Aleksander i Konstantyn, prowadzio wojny uliczne, barykadowali swj paac gdy trzeba byo zatrzyma dla siebie t czy inn sawn prostytutk Rzymu, a stary ponad osiemdziesicioletni dziadek, zawsze w kapeluszu kardynalskim, podjudza ich do akcji, suy dugoletnim fachowym dowiadczeniem w tych sprawach. Fundusze z Polski z racji odlegoci i nieuczciwoci zarzdcw dbr zaczy si wykrusza, wyprosia wreszcie ju u chorego Ludwika XIV jak starcz pensj. Zamieszkaa na zamku w Blois i kompletnie nikomu nieznana i osamotniona w tej swej wymarzonej krainie odesza z tego wiata. Mona chyba przyj e ostatni etap konania Rzeczpospolitej zacz si od 1696 roku, od daty mierci Jana Sobieskiego. Nastpio roczne haniebne bezkrlewie, w ktrym krlowa Maria Kazimiera pokazaa w peni sw twarz manipulantki i egoistki. Naturalnym nastpc krla Jana mg i powinien by jego pierworodny Jakub. Bra udzia przy boku ojca w kampani wiedeskiej w 1683 r., wsawi si jako dzielny rycerz, niestety by nielubiany przez matk, a to przede wszystkim dlatego, e by tylko synem hetmaskim, jeszcze nie krlewskim. Zdradzajc stronnictwo habsburskie Marysieka zmontowaa siln frakcj francusk i z pomoc ogromnych przekupnych pienidzy pyncych z Parya wybrano na krla Polski ksicia Franciszka Ludwika Contiego. Ten jednak nie pieszy si z objciem tronu. Popieszy si natomiast pokonany na sejmie elekcyjnym ksie elektor Saksonii August II Mocny. Sowo elektor byo wanym dodatkiem przed imieniem. Po rozpadzie pastwa niemieckiego kilku najpotniejszych ksit niemieckich zarezerwowao sobie prawo wyboru cesarza, bo to nie by urzd dziedziczny, mimo tego Habsburgowie, ksita elektorzy na terenach dzisiejszej Austrii, najwiksi manipulancji w historii Europy przekupstwem, koligacjami rodzinnymi i tym podobnymi manewrami zapewnili sobie cigo na tronie cesarskim przez okoo wierci tysiclecia. Dopiero na przeomie XVII i XVIII w. ten monopol zosta zagroony, bo dwa ksistwa elektorskie Saksonia i Brandenburgia stay si siami politycznymi, z ktrymi inny musieli

si ju liczy. W 1703 r. Brandemburgia wciela w swoje granice ksistwo krzyackie Prusy, powstaje nowoczesne Krlestwo Pruskie. August II ksi Saksonii mia bardzo dalekosine plany odnonie Polski. Przyj katolicyzm, bo wiedzia e jako luteranin nie bdzie popularny w Polsce. W swoim ksistwie by wadc absolutnym. Absolutyzm panowa te we wszystkich liczcych si krajach Europy z wyjtkiem Polski. Tu szczycono si, e "Polska nierzdem stoi", e panuje tu "zota wolno". Wmawiano sobie, e brak silnej wadzy zapewni Polsce wolno, bo nikt nie bdzie walczy ze sabym pastwem. Kady krl elekcyjny podpisywa jakie ustpstwa dla magnatw, Augustowi podsunito do podpisania dokument zmnieszajcy liczebno staych si zbrojnych Rzeczpospolitej do 12 tysicy onierzy, gdy np. nowe Prusy i Moskwa miay armie stutysiczne. Chtnie podpisa, bo mia plany, e po odzyskaniu utraconych ziem Rzeczpospolitej przy pomocy swojej saskiej armii, stanie si na tyle popularnym i potnym wadc, e potrafi ujarzmi magnateri i jako krl Polski i elektor Saksonii pozyska koron cesarsk dla siebie. No, ale trzeba byo najpierw zosta krlem Polski. Na czele swoich si zbrojnych ruszy w stron Krakowa, miasta koronacyjnego. Na wszelki wypadek zaopatrzy si w kopie polskich insygnii krlewskich (bero, korona, miecz i jabko), bo oryginay byy zamknite w skarbcu krlewskim "na osiem spustw" - osiem oddzielnych kluczy przechowywao omiu senatorw, a tylko dwch z nich byo po stronie Sasa. Pouczony, e wamanie si do skarbca bdzie przyjte jako akt prawie blunierczy zdecydowa si na koronacj swoimi podrbkami. Krakw nie chcia go wpuci w swoje mury, ale gdy podarki od Wettinga przewyszyy sta pensj wypacan mu przez Ludwika XIV, starosta miasta Franciszek Wielopolski otworzy bramy. August II ostatecznie koronowany by oryginaami. Dwch usunych polskich mnichw bardzo wykrtn argumentacj przekonao kogo trzeba, ze dostanie si do skarbca przez wybicie dziury w bocznej jego cianie nie bdzie przestpstwem, ani czynem haniebnym i tak to udostpniono autentyczne symbole wadzy krlewskiej na uroczysto koronacji. August II szybko wyciszy opr stronnictwa francuskiego i gdy ostatetecznie ksie Conti przypyn ze swoj druyn picioma statkami do Gdaska, zrozumia, e ju tu nic po nim, wrci do Francji. Pierwsza wyprawa Augusta II do Modawii i Wooszczyzny na czele oddziaw saskich i polskich bya nieudana. By zatrze zy posmak po tym wydarzeniu wyudzi czy wykupi od sutana tureckiego Polesie z Kamiecem, miastem-symbolem dawnej wielkoci Polski. Bardzo tym zaskarbi sobie szacunek wielu Polakw patriotw. Oczy swe zwrci nastpnie na Inflanty zajte przez

Szwedw. Wiedzia, e bardzo niebezpiecznie zadziera z ma ale militarnie mocn Szwecj, tym bardziej e w tym czasie jej krlem by Karol XII, jeden z najzdolniejszych wodzw jakich zna historia. Zawar wic przymierza przyjani i wzajemnej pomocy z Moskw, rodzcym si pastwem pruskim, Dani i ruszy na Inflanty. Karol XII upokorzy wszystkich, zajmujc ich ziemie. Polska przeya drugi "potop szwecki". W cieniu bagnetw najedzcw wybrano na nowego krla wojewod poznaskiego Stanisawa Leszczyskiego. August wyruszy do Saksonii by ratowa ojcowizn. Zrzek si formalnie tytuu krla polskiego. Maa i dzielna, dobrze uzbrojona armia szwecka nie miaa szansy utrzyma zdobyczy i po dziewicioletniej wojnie zostaa rozbita przez Moskw w 1709 r. pod Potaw. August wraca do Polski, odwouje zrzeczenie si tytuu krla polskiego, Stanisaw Leszczyski ucieka do Szczecina. Nastpuje druga tura rzdw Sasa. August II przezwany by Mocnym, bo rzeczywicie by wielki i silny. Mia 202 cm. wzrostu, ama podkowy w rkach, zatrzymywa rozpdzony wz zaprzony w par koni, lubi knedle, zjada ich naraz po 200 sztuk. Zasyn jednak nie si fizyczn lecz tym, e by najjurniejszym wszetecznikiem na tronie. Nawet porwnany do wspczesnego mu Ludwika XV, czowieka uznanego przez wielu historykw za jednego z najbardziej rozpustnych krlw Europy wszech czasw, wychodzi, w mojej opinii, zwycisko - mia wicej eleganckich kochanek ni kr Francji i kilkanacie razy wicej dzieci nielubnych.Ta przewaga to zasuga tego e by zdrowy fizycznie, gdy natomiast Ludwik XV boryka si przez swoje dorose lata z dwoma chorobami nieuleczalnymi w owych czasach, syfilisem i osp. Sas nie przepuci adnej kobiecie. Mwiono, e mia tyle dzieci z tych "lewych" zwizkw co jest dni w roku, czyli 365. Jeden z historykw dokona bardzo mudnych bada rde historycznych i zidentyfikowa tylko 356 potomkw. Myl, e byo ich wicej, bo przecie o dzieciach od wieniaczek, sucych, prostytutek kroniki si nie rozpisyway. Sam August, owszem, mia on, urodzia mu syna, nastpc tronu i na tym jej rola si skoczya. Przyznawa si tylko do dziewiciorga dzieci spoza maestwa. Mia wiele kochanek "dobrze urodzonych". Byy wrd nich ony jego urzdnikw na dworach polskim i saskim, jaka magnatka szwecka, jaka Turczynka. Magnatki sporo go kosztoway. Nie by tak hojny jak caryca Katarzyna II dla swych byych kochankw - by duo biedniejszy od niej - ale wiemy, e np. na Hrabin Cosel wydawa rocznie 100 tysicy talarw, a to tyle co utrzymanie roczne omiotysicznego oddziau wojska. Gdy zosta w 1697 r. krlem Polski panowie polscy zasugerowali mu, by obdarzy swymi wzgldami jak polsk dam argumentujc, e ma teraz dwa

dwory, wypada, by na kadym z nich mia kochank. Nie trudno si domyle, e krl by bardzo zgodny z wol panw. August II rzdzi Polsk przez ponad 30 lat. Nie ujarzmi magnaterii. Co prawda od czasu do czasu udao mu si wyrwa jakie pienidze od niej na cele wojenne, ale co drugi sejm za jego panowania by zrywany przez liberum veto, a sejmiki lokalne uchwalay czsto co przeciwnego do tego, co sejm oglny postanowi. Po jego mierci w 1733 r. na tron wrci na kilka miesicy Stanisaw Leszczyki, ale musia znowu ucieka z kraju, bo Wettinowie mieli wsparcie wojsk pruskich i moskiewskich w czasie sejmu elekcyjnego. Od teraz, a nawet troch wczeniej, od pierwszej elekcji Augusta II Sasa, wadcy ocienni si wymuszali wybr tego kandydata na krla Polski, ktry im najbardziej odpowiada. Krlem wybrano Augusta III, ktry by na tronie przez 30 lat. To byy najsmutniejsze lata wolnego jeszcze narodu. Armie obcych mocarstw przemieszczay si po Rzeczpospolitej bez adnych przeszkd, aden sejm za jego rzdw nie doszed do skutku. By to czowiek niezdecydowany, prawdziwy nieudacznik na tronie, ale przynajmniej nie gorszy maluczkich rozpust jak jego tata. Mia za on Mari Jzef wnuczk cesarza Leopolda I. Ta wydaa na wiat 14 potomstwa (dziwne to, bo przecie bya Habsburank, czonkini rodziny biologicznie patologicznej) i mimo e okropnie si roztya August III by jej wierny. Chyba szalestwa seksualne ojca i spowodowane tym upokorzenia jego i jego matki trzymay go na drodze cnoty. Kiedy wprowadzono do jego sypialni ksin Lubomirsk, przepdzi w gniewie strczycieli i ewentualn kochank. Krlowi Leszczyskiemu w okresie swego wygnania udao si oeni swoj crk Mari z modszym od niej o sze lat krlem Francji Ludwikiem XV. Ludwik XV mia 15 lat w czasie oenku. Maria bya wyksztacona i bardzo pobona cho niezbyt urodziwa. Imponowaa swemu mowi swoj dojrzaoci umysow i oddaniem. Urodzia mu kilkanocioro dzieciakw. Dorastanie fizyczne Ludwika szo w parze z jego regresem moralnym i intelektualnym. Prowadzi wojny jak jego pradziadek Ludwik XIV, bo tak wypadao. Robili to jego doskonali wodzowie. W pewnym czasie honorowym ministrem wojny zostaa jego najbardziej znana ze wszystkich metres pani de Pompadour. Pani ta litowaa si nad losem krlowej, upominaa kochanka by jej nie zaniedbywa, na wasny koszt odnowia ciasne i zaniedbane pokoje Marii w Wersalu. Wyobraam sobie pieko przez jakie przechodzia ta mdra, pobona kobieta w tym najwikszym burdelu wczesnego wiata. Wyniosa si wreszcie z modszymi dziemi z Wersalu do zamku

Chambord, najwikszego i najwspanialszego zamku Doliny Loary, do zamku ktry podarowa wczeniej jej ojcu jej m. Krl Stanisaw nie by tak cnotk, jak go popularna historiografia przedstawia. W Polsce poza on mia kilka kochanek, znamy je z nazwiska, a gdy zjawi si we Francji znalaz sobie (przypuszczam, e mu raczej znaleziono) dam, ktra znaa wicej trikw miosnych ni liczya jego obstawa. Wiemy, e w tej obstawie byo ponad 200 dragonw. Myl, e nie zdy skorzysta z caej tej gamy miostek: mia ju swj wiek, by zreumatyzowanym grubasem (cho Matejko przestawia go, chyba dla dodania ducha narodowi, jako szczupego do przystojnego mczyzn, prawdziwego polskiego sarmat w upanie i kontuszu z fantazyjnymi szlacheckimi wsami). Ludwika XV najpotniejszego krla Europy owych czasw denerwowao, e jakie tam ksitko zabrao tron jego teciowi. Wysa nawet jeden statek wojenny do Gdaska, ale poniewa nikt z Francuzw nie mia najmniejszej chci umierania za Gdask i Rzeczpospolit, zmieni zdanie, odda teciowi nowo odyskan od Habsburgw Lotaryngi. Po mierci krla Stanisawa miaa wrci do Francji jako posag krlowej Marii, bo w czasie lubu adnego posagu nie wniosa. Lotaryngia to kraina bogata, mlekiem i miodem ( czy raczej winem!) pynca. Krl filozof, czowiek ktry widzia niesprawiedliwoci i patologie spoeczne swoich czasw zabra si za mdre rzdy. Swoje idee poprawy Polski i porednio wiata wyrazi w opublikowanym wczeniej traktacie Gos wolny, wolno ubezpieczajcy, w ktrym wypowiedzia si przeciwko wetowaniu posiedze sejmw, by za uleniem doli chopw przez zniesienie paszczyzny, za wzmocnieniem wadzy krlewskiej, itp. Mg pozwoli sobie tu na te eksperymenty, bo jak powiedziaem, krlowa w bogatej krainie i by urodzonym spoecznikiem. Najbardziej znany, jeli nie najwikszy pisarz Francji Voltaire uznaje w jednym ze swoich dzie krla Leszczyskiego za idealnego wadc. Dawno temu, jeszcze jako student stypendysta szkoy jzyka francuskiego w Paryu interesoway mnie bardzo lady polskie we Francji i w czasie jednego weekendu pojechaem do dawnej stolicy Lotaryngii Nancy zobaczy, czy zostay jakie tam lady po tym "dobrym krlu. Na gwnym placu miasta przywita mnie jego wielki pomnik. Dowiedziaem si, e hitlerowcy go wysadzili w czasie wojny, ale tu po wojnie natychmiast z budetu miasta wystawiono nowy. Rozmawiaem z rodowitymi mieszkacami miasta na ten temat na tym placu, w kawiarenkach, w restauracji. Wszyscy rozmwcy wiedzieli o kogo mi chodzi, chwalili go, chocia niemiosiernie przekrcali jego nazwisko.

Ostatnim krlem polskim by Stanisaw August Poniatowski. Rzdzi Polsk w latach 1764 -1795. Owszem by czowiekiem wiatym. Chcia dobrze dla Polski, ale to bya ju agonia kraju, niewiele mona bya wtedy zrobi. By wspautorem Konstytucji 3 Maja, zaoycielem Szkoy Rycerskiej i Komisji Edukacji Narodowej wsptwrc pisma Monitor. Dyskutowa z ludmi owieconymi nad "napraw Rzeczpospolitej" na synnych "obiadach czwartkowych". Przebudowa Zamek Krlewski, jemu Warszawa zawdzicza azienki. Popiera rozwj manufaktur i grnictwa. Przy tym wszystkim mia oczy zwrcone na wschd, by nie urazi swoimi posuniciami swojej pani carycy Katarzyny II. Jako mody czowiek zosta przez ni zwerbowany, kocha si z ni jeszcze jako z ksiniczk Zofi i mia z ni crk Ann Piotrown, potem sta si jednym z pierwszych kandydatw do jej "stajni ogierw" po objciu przez ni wadzy cesarskiej. Odsuy swoje lata i chyba dobrze spenia swoje obowizki w sypialni carycy, bo nie tylko zosta hojnie obdarowany przez ni, ale faktycznie ona daa mu tron Polski. Ten patriota mia drug twarz. By sabym czowiekiem, sybaryt, erotomanem. Poza takimi kochankami jak Izabela Lubomirska, pani Lullier, Marianna Dembiska. Marianna Camelli, pani Rayewska, pukownikowa Williams i kilka innych, przewanie wdw, dopada w eskapadach nocnych mieszczki warszawskie - te to sobie bardzo chwaliy, bo nie tylko to wielki honor przespa si z krlem, ale mona si byo czego nowego od niego nauczy, bo przecie by adeptem owianej ju legend carskiej szkoy rozpusty. Caryca stracia wreszcie cierpliwo patrzc na poczynania reformatorskie krla i przykazaa mu pod grob odebrania "wiana" (przeogromnej sumy ok. 30 milionw zotych polskich), by przyczy si do Targowicy: wielmow, ktrzy robili za ni brudn robot zniewalania Rzeczpospolitej. Zrobi to powodujc tym szok wrd reformatorw i zgasi tym ostatni pomyk nadziei, e Polsk da si zreformowa i utrzyma woln. Powstanie kociuszkowskie zaraz po zdradzie krla to tylko akt desperacji bez adnej szansy na zwycistwo. Po abdykacji w czasie III rozbioru Polski w 1795 przenis si na stae do Petersburga, y tam z pensji od carycy. Zmara w rok pniej, skoczy si pynny pienidz, narobi mas dugw i umar kompletnie zapomniany w 1798 r. Przeniesiono jego prochy do parafialnego kocioa jego lat modzieczych w Woczynie dopiero w 1938 r. Ostatecznie spocz w podziemiach katedry w. Jana w Warszawie w 1995 r. Przegldajc metod ekspresow dzieje naszych monarchw odkryem, co mnie napenio smutkiem, e prawie kady z nich umiera zapomniany, zaniedbany, czsto znienawidzony. Byli normalnymi, uomnymi ludmi. Los si z nimi nie pieci. Moe te ndzne ostatnie chwile byy jak pokut czy rehabilitacj za ich nie

zawsze poprawny styl ycia. Ale poddani byli temu fatum take dobrzy, szlachetni monarchowie. Dlaczego? Kt to moe wiedzie?! (Krlowie elekcyjni, Skandale krlewskie, Historia PolskiKrlowie elekcyjni, Wadysaw Pomaraski)