Wyprawy krzyowe

W historii Euopy wyprawy krzyowe byy jednym z najwaniejszych wydarze. Zmieniy Europ, przygotoway j do czasw nowoytnych, zmieniy mentalno ludzi, gospodark, system socjalny, rozkad si politycznych. Trway prawie 200 lat od r. 1096 do upadku ostatniego przyczka chrzecijan w Azji Mniejszej, Akki, w 1291 r. Napisano na ten temat dziesitki rdowych ksiek, niektre w jzyku polskim. Dzi mao kto ma czas i cierpliwo by siga do opasych tomw. Sprbuj w jednym niezbyt dugim artykule streci najwaniejsze wtki tych wydarze. Nie bdzie to atwe wyzwanie. Wyprawy krzyowe to osiem krucjat rycerzy Europy na tereny bdce we wadaniu kalifatu egipskiego Fatymidw, pnierj we wadaniu Turkw Seldukw, a jeszcze pniej sutanatu Mamelukw. Ich gwnym celem byo odbicie z rk Mahometan grobu Chrystusa w Jerozolimie i wyzwolenia caej Palestyny. Palestyna od wiekw nie bya ju w rku chrzecijan, ale w tym okresie o ktrym mowa zdarzyy si dwa wydarzenia, ktre zirytoway wiat chrzecijaski. W r. 1009 fatymicki kalif Al-Hakim zburzy koci Grobu Paskiego w Jerozolimie. By to czowiek chory umysowo, jego nastpcy robili wszystko, by ten incydent by jak najszybciej zapomniany, ale o takich sprawach atwo si nie zapomina. Jeszcze wikszym irytantem byo zamknicie drogi dla pielgrzymw do Jerozolimy przez sutana tureckiego Sulejmana w r. 1079. Wieki od XI do XIII to wieki wielkiego i fanatyzmu religijnego w Europie, ale take wieki okruciestwa. Zacig w szeregi krzyowcw by bardzo prosty. Wystarczyo przypi do prawego rkawa wierzchniej szaty biay krzy, ruszy w drog z innymi i wzmacnia si wykrzykiwaniem sloganw wymylonych przez papiey takich jak: "Bg tak chce", czy "Chrystus jest naszym chorym". Jako pierwsza, jeszcze przed wyprawami rycerskimi, ruszya wyprawa biedoty, przewanie chopstwa, z Zachodniej Europy. Obietnice papieskie odpuszczenia grzechw obecnych i przyszych, zbawienia duszy i uwolenia od paszczyzny byy dodatkowymi mocnymi motywami doczenia do wyprawy. Szy cae rodziny, po drodze trzeby byo je, wic brali si co im byo potrzebne. Walczyli po drodze z innymi chrzecijanami, ktrym rujnowali majtki i gospodarstwa - ci zbrojnie rozprawiali si z rabusiami. Po drodze bezlitonie mordowano ydw. Ci co doszli do Azji Mniejszej zostali wycici w pie przez oddziay sutana Kilid Arslana z sutanatu Rum. Druga taka wyprawa chopska towarzyszya drugiej wyprawie rycerskiej w 1147 r. Podzielia losy rycerzy - bya to klska militarna i mier wikszoci. Najtragiczniejsz bya wyprawa dziecica. Gdy rycerze na dusz met nie mogli utrzyma ziem zdobytych, fanatyzm religijny zrodzi pomys, e tylko niewinne dzieci mog odzyska i odda w rce chrzecijan grb Chrystusa. Wielkie grupy dzieci prowadzone przez

fanatycznych kaznodziejw ludowych w r. 1212 zostay zaadowane na statki genueskie i weneckie. W drodze do Palestyny wikszo dzieci pomara z godu, cz ich wysadzono na Cyprze, a reszt sprzedano muzumanom. Kilka starszych pustych statkw zatopiono, by zatrze lady przestpstwa, ale tak do koca to si nie udao. Dzi znamy z pewnoci los tych dzieci. Podobn nieskuteczn wypraw bya wyprawa pastuszkw w czasie trwania sidmej wyprawy rycerskiej. Ten wielki zryw Europy zachodniej, ta dwustuletnia wojna (z przerwami) miaa wiele przyczyn. Islam w VII w. zala ca Azj Mniejsz, Egipt i Afryk pnocn, a w Europie Pwysep Iberyjski, czyli wspczesn Hiszpani i Portugali. Ten impet zaborczy skoczy si do szybko, dobrobyt stpi ferwor religijny, powstania ludw podbitych, wojny dynastyczne, kopoty z nowonawrconymi spowodoway, e kalifat rozpad si na trzy czci: abbasycki w Azji Mniejszej. omajadzki w Kordobie i fatymidzki w Egipcie. Zanim jeszcze wyruszyy wyprawy krzyowe do Jerozolimy ju w roku 1063 papie Aleksander II sankcjonuje wit wojn z Maurami w Europie, ktra z przerwami trwaa do 1492 roku, roku odkrycia Ameryki. Dwa inne kalifaty broniy si przed najazdem barbarzycw z Azji - Turkw. Udao si ich nawrci na islam, ale ci nowonawrceni przejli rzdy w tych kalifatach. Arabowie byli wyrozumiali dla pielgrzymw chrzecijaskich, w ich religii Chrystus i Maryja byli osobami czczonymi, Chrystus uznany by i jest za proroka, ale mniejszego od Mahometa. Nie utrudniali wic chrzecijanom pielgrzymek do miejsc witych; przynosiy one take korzyci materialne: ptnicy musieli kupowa ywno i inne koniecznoci yciowe od nich. Ten cigy napyw chrzecijan na te tereny powodowa rozwinicie handlu. Sytuacja si gruntownie odmienia kiedy Turcy po opanowaniu kalifatu Abbasydw ze stolic w Bagdadzie zaczli powoli zajmowa ziemie Imperium Bizantyjskiego na Pwyspie Azji Mniejszej i rwnoczenie tereny Fatymidw poczwszy od pnocnej Syrii. W roku 1071 zajli Jerozolim. Nowonawrceni Turcy byli wikszymi fanatykami religijnymi ni Arabowie, utrudniali pielgrzymki pokutne chrzecijan. Mimo tych utrudnie, nawet morderstw ptnikw, wielu z nich cigle usiowao dosta si do Jerozolimy, bo faktycznie jednym ze sposobw oczyszczenia duszy z najciszych grzechw w owych czasach bya wanie taka pielgrzymka. Utrudnienia kontaktu chrzecijan z miejscem narodzenia i mierci Chrystusa to wielki irytant i jeden z powodw wypraw krzyowych, ale nie jedyny i najwaniejszy. Waniejszym powodem bya walka o supremacj nad wiatem chrzecijaskim midzy papiestwem i Cesarstwem Rzymskim. Na dobre zacza si od czasw papiea w. Grzegorza VII, ktry wykl cesarza Henryka IV, ten z obawy przed straceniem tronu zjawi si przed papieem w Canossie, boso i we

wosienicy i wedug rde historycznych w zimnie na niegu sta przed paacem papieskim proszc o zwolnienie go z ekskomuniki. (Z tym staniem boso na niegu przez trzy doby co tam historycy pokrcili, nikt by tego fizycznie nie wytrzyma!). Cesarz przywrcony na ono Kocioa po opanowaniu buntu poddanych zemci si na papieu, zaj Rzym, temu z pomoc Normanw udao si ocali ycie i uciec na poudnie dzisiejszych Woch do terenw okupowynych przez nich. Cesarz na tronie papieskim osadzi swego faworyta Klemensa III, antypapiea. W tej wojnie midzy wadz wieck i kocieln zwyciyo papiestwo, bo w niewiele wicej ni 100 lat pniej papie Innocenty III, ten co po raz pierwszy naoy na sw gow potrjn koron (jako wadca dusz, krajw chrzecijaskich i swego pastwa kocielnego), sta sie niedysputowan osob numer jeden Europy. Organizowanie wypraw krzyowych przez papiey byo gwnym powodem wzrostu tego prestiu. Papiee do ko<ca XIX w. byli nie tylko gowami Kocioa, ale i wadcami swego pastwa. Pastwo Kocielne stao si dla wielu bardzo akomym kskiem, dlatego walczono o nie na wszelkie sposoby, niekiedy zdrad, podstpem, eliminacj fizyczn przeciwnika i podobnymi metodami sprzecznymi z nauk Ewangelii, ktr pniej zwycizcy, ju w roli papiey, gosili ludowi, ale lud coraz mniej sucha tych nauk. Ludzie ci zostajc wadcami Pastwa Kocielnego, a przy okazji papieami, nie zmieniali stylu ycia, mieli tajemne ony, kochanki, dzieci. Wiemy to z pewnoci na podstawie dokumentw watykaskich dotyczcych zakazu nikolaityzmu, czyli stosunkw seksualnych ksiy, biskupw, opatw i papiey, a take potpienia symonii, czyli handlu stanowiskami kocielnymi. Dekrety choby wspomnianego Grzegorza VII zabraniay synom tych ludzi piastowania urzdw kocielnych ich ojcw. Stworzyem statystyki ilustrujce fakty jak daleko praktyka kocielna wadcw Pastwa Kocielnego odesza od zalece Ewagelii. Od drugiej poowy IX w., czyli od czasu najwikszego moralnego upadku papiestwa, do czasw utraty Pastwa Kocielnego w II poowie XIX w. Kocioem rzdzio 152 papiey, ale tylko czterech z nich wyniesiono na otarze. W czasach poprzedzajcych ten okres a do poowy VI w. prawie kady papie by ogoszony witym, a w VII, VIII i XX wieku co drugiego lub trzeciego papiea wyniesiono na otarze. Innymi sowy przez okrge tysic lat, kiedy dla niektrych papiey waniejsze byo ich pastwo wieckie i dominacja nad innymi monarchami, wielu zasiadajcych na Tronie Piotrowym byo ludmi nie tylko niegodnymi tego stanowiska, ale wprost bardzo szkodliwymi dla Kocioa. Jak to si stao, e mimo tego Koci "gnijcy od gowy" przetrwa dwa tysice lat. Nie znajdujc racjonalnej odpowiedzi trzeba chyba przyj twierdzenie tych co wierz, e to chyba opieka Ducha Switego ocalia go przed upadkiem. W czasie najbardziej

intensywnej walki o tron ziemski przez papiey i ich dominacj nad wszystkimi wierzcymi byo w kociele 21 antypapiey, alde okresie niewiele duszym ni 100 lat midzy rzdami wspomnianych Grzegorza VII i Innocentego III, w okresie najwikszej walki o ziemski presti papiestwa, byo ich a 12. Fakty te mwi same za siebie, nie trzeba komentarza. O innych przyczynach wypraw wspomn tylko krtko. Feudalizm redniowieczny pka w szwach, ludzie stawali si bardziej niezaleni i przedsibiorczy. Perspektywa odbicia Ziemi Switej to zdobycie nowych terenw na osiedlanie si i przeogromnego bogactwa, o ktrym kryy legendy. Przeludnienie powodowao ubstwo szczeglnie u paszczynianych chopw, dlatego tak chtnie, nie tylko z pobudek religijnych, chopstwo ruszyo przeciwko niewiernym. Majtki magnatw te malay na skutek wielowiekowych podziaw midzy czonkw rodziny. Ci co czuli si pokrzywdzeni i niewiele dostali w spadku rwali si do wojny. W Europie nasta pokj, rycerze nie mieli co robi, a poza machaniem mieczami niczego innego nie umieli - ich miecze ju nie byy przydatne, by to wic dla nich rodzaj koniecznoci by sta si krzyowcami. Miasta woskie, szczeglnie te najbogatsze w owym czasie jak Piza, Genua, a przede wszystkim Wenecja pchay do wojny, widziay dla siebie w tym wielkie korzyci materialne i faktycznie one obowiy si najbardziej na tych wojnach. Chodzio tu nie tylko o zarobki za przewz morzem krzyowcw, ale odblokowanie drogi handlowej do Indii i zbudowanie przyczkw handlowych w krajach podbitych. Wanym powodowem dla wielu w podjciu decyzji o udziale w wyprawach bya obietnica papieska, e kady uczestnik bdzie mia z gry odpuszczone dawne i przysze grzechy, e nad ich rodzinami i posiadociami papie roztoczy opiek, a wic bd mieli do kogo i dokd wraca. To podniecio i zmotywowao wielu awanturnikw i wyrzutkw spoeczestwa do brania udziau w tych wojnach; pokazali potem do czego s zdolni po utworzeniu Krlestwa Jerozolimskiego i trzech innych satelitarnych pastewek na terenach zdobytych. Gdy wyprawa si koczya ci najgorsi nie wracali do kraju - byli tam najczciej spaleni - stawali si bandziorami przy drogach wiodcych do Jerozolimy, mordowali i rabowali pielgrzymw. Oczywicie i Turcy byli te odpowiedzialni za rabunki i morderstwa. By zapewni bezpieczestwo ptnikom powstay dwa najwiksze zakony krzyowe: Templariuszy i Szpitalnikw, inna nazwa Joannitw i kilka mniejszych. Pierwsza wyprawa rycerska (1096-1099) zostaa zainicjowana na synodzie w Clermont 27 listopada 1095 r. synn mow papiea Urbana II. Papie mia swoje racje, by wysa "bojownikw Krzya" na wojn z pohacami. Chodzio przede wszystkim o to, by wszyscy zrozumieli, e tylko on ma prawo boskie do organizowania tych wypraw, a wic jest

jedynym hegemonem Europy. Wierzy te, e chrzecijastwo powinno zawadn wiatem, uzna ten moment za odpowiedni, by przesun jego granice daleko na wschd. Trzecim wanym powodem bya ch niesienia pomocy chrzecijanom wschodnim przed unicestwieniem ich przez islam. Wanie cesarz bizantyjski Aleksy I Komnenos po utracie prawie caego pwyspu Azji Mniejszej na rzecz Turkw poprosi papiea o ratunek. Urban II jeszcze nie by tak potnym, by nakaza trzem najwaniejszym wadcom Europy: cesarzowi Henrykowi IV (temu spod Canossy), Filipowi I krlowi Francji i Williamowi Rufusowi z Anglii, by osobicie wzili udzia w tej wyprawie, ale wielu wielkich baronw tych krajw w niej uczestniczyo. Najdzielniejszymi rycerzami w czasie tej wyprawy okazali si dawni Wikingowie, w owych czasach znani jako Normanowie z Normandii pod wodz ksicia Roberta i Normanowie z Sycylii i poudniowych Woch pod wodz Bohemonda i Tankreda. Rnymi drogami rycerze z tych krajw dotarli do Konstantynopola, byo ich jak na owe czasy duo, okoo 4 i p tysica kawalerii i ok. 30 tysicy piechoty. Cesarz przestraszony tak si nie wpuci ich do Konstantynopola, zakwaterowali si pod miastem w namiotach, wymusi na przywdcach przysig wiernoci sobie i oddania ziem odebranych muzumanom jemu, lub rzdzenia nimi jako jego wasale. Wyposay ich we wszystko co potrzebowali, bez trudnoci opanowali Anatoli i cay pwysep, oddali te tereny cesarzowi, utknli przez duszy czas przy najpotniejszej twierdzy pnocnej Syrii Antiochii. Po dugim obleniu, zdobyciu miasta, dokonaniu w nim wielkiej rzei, sami zostali obleni przez regularn armi Seldukw. Po wyczerpaniu zapasw woleli zgin od miecza ni umiera z godu, wylegli wic przed miasto bez koni, bo je wczeniej zjedli. Sutan pozwoli im bez przeszkody zgromadzi si poza murami miasta, by ich mie jak na talerzu, ale si przeliczy. Krzyowcy jednym zwartym szykiem zaatakowali Turkw; prowadzili ten atak Normanowie, oni prawie wszyscy wyginli, udao si jednak dotrze do obozu wroga, podpalili go, co spowodowao wielk panik i ucieczk Turkw. To nieoczekiwane zwycistwo spowodowao, e mae sutanaty pooone na zachodnim brzegu Morza Srdziemnego poddaway si bez walki, zajmowane byy od pnocy przez krzyowcw, od poudnia przez Fatymidw, ktrzy odebrali Jerozolim Turkom. Gdy krzyowcy dotarli w poblie Jerozolimy zatrzymali si w swym tryumfalnym pochodzie, bo ich armia bya bardzo uszczuplona przez wojny i przez odejcie rycerzy trzech wodzw, ktrzy po drodze zakadali swe ksistwa: w chrzecijaskiej Armenii przemianowanej na krain Edessy, w kraju Tripoli i ksistwie Antiochii. Odwlekano atak na Jerozolim nie tylko z racji braku sprztu oblniczego (krzyowcy mieli wtedy tylko jedn drabin oblnicz), ale te z obawy przed regularn armi kalifatu. Zbudowali wic dwie wiee oblnicze, a w midzyczasie w Egipcie doszo do wojny domowej po mieci kalifa, byy take ogromne naciski z Europy,

by zatakowa Jerozolim. Podjto atak, ktry si uda. Krzyowcy wpadli w jaki amok, pakali z radoci, biegali po miejscach witych, ale rwnoczenie wymordowali wszystkich kogo znaleli w miecie, midzy innymi wielu chrzecijan, mieszkajcych tu od wiekw. Krew laa si strumieniami po ulicach, jak wspomina jeden z uczestnikw tej rzezi. Dziwny sposb wyraania radoci, odreagowywania po wielu walkach, trudach podry i ycia w obozach. Taka bya mentalno tych ludzi: ogromna pobono i oddanie sprawie religii poczone z niezwykym okruciestwem, ktrym przewyszali muzumanw. Rok pniej kalif egipski w popiechu zorganizowa ekspedycj wojskow o sile ok. 10,000 rycerzy przeciw krzyowcom i ponis klsk. Szybko uformowano nowy kraj zwany aciskim Krlestwem Jerozolimskim cigncym si od Zatoki Morza Czerwonego Akaby, a po Damaszek, chocia samo miasto byo poza granicami tego krlestwa. Pierwszy wadca Godfrey de Bouillon nie chcia nazywa si krlem, bo faktycznym krlem w tym miejscu by wedug niego Chrystus. Zmar niedugo po zdobyciu miasta. Jego brat Baldwin, ktry przej po nim sched, nie mia takich oporw. Krlestwo Jerozolimskie i jego trzy satelity to dugi i wski pas ziemi, nie sposb byo zabezpieczy granice. Od strony morza, a przede wszystkim od ldu kraje te byy otwarte na ataki. Krtki by ywot tych zdobyczy. Pierwsza pada Edessa, co spowodowao zorganizowanie drugiej wyprawy krzyowej. Dodam tu, e tylko ta pierwsza wyprawa spenia pokadane w niej nadzieje, inne byy przedsiwziciami mniej lub bardziej nieudanymi. Drug wypraw (1147-49) prowadzili krl Francji Ludwik VII i cesarz Konrad III. Do Edessy nie dotarli, bo nie udao si oblenie Damaszku - gwnej przeszkody na drodze - i wielka klska nad rzek Bathys. Trzeci wypraw (1189-92) spowodowao zajcie Jerozolimy przez sutana Saladyna i odcicie dostpu do niej ptnikom. Cesarz Fryderyk I Barbarossa uton w drodze w czasie przeprawy przez strumyk grski, jego oddziay wrciy do Europy, krl francusku Filip II August, zboczy z drogi, zaj dla siebie Cypr, w stron Jerozolimy poprowadzi mocno uszczuplone siy krl Anglii Ryszard Lwie Serce. W dwch bitwach pokona Saladyna, odzyska Akk, nie czu si na siach by zaatakowa Jerozolim, wymg jednak na Saladynie, by otworzy j dla pielgrzymw. Ryszard Lwie Serce by podobny do innych sobie wspczesnych ludzi: okrutny, zdradliwy, cho by dzielny i oddany sprawie odbicia Jerozolimy, legenda uczynia z niego wspaniaego, prawdziwego rycerza, niedocigego wzoru etosu rycerskiego dla rodzcego si nowego pokolenia rycerzy. Pieni i legendy o tym czowieku powstaway nie tylko wrd chrzecijan, ale i u muzumanw. Czwart wypraw (1202-04) zorganizowa najpotniejszy papie czasw pnego redniowiecza Innocenty III. Bya to haniebna wyprawa zmanipulowana przez

szataskiego do Wenecji lepca Henryka Dandolo. On zapewni krzyowcom nie tylko transport do Konstantynopola znowu zgroonego przez Turkw, ale dostarcza im wszystko czego potrzebowali. Rachunki do zapacenia byy przeogromne, krzyowcy nie mieli pienidzy. Zapat byo zajmowanie portw i wysp w basenie Morza Srdziemnego i oddawanie ich Wenecjanom. Apetyt ronie w miar jedzenia: ten przewrotny manipulant wyperswadowa krzyowcom, by zamiast odsunicia zagroenia od Konstantynopola, zajli go i jego skarbami wyrwnali z nim rachunki. Tak si stao. Cesarz bizantyjski wycofa si do Anatolii odzyskanej dla niego przez krzyowcw z pierwszej wyprawy. W Konstyntynopolu uformowao nowe cesarstwo, tak zwane Cesarstwo aciskie (1203-1261), cesarzem zosta jeden z przywdcw wyprawy krzyowej Baldwin I hrabia Flandrii. Prawowity cesarz odzyska miasto dopiero po upywie ponad p wieku. Ten obrt rzeczy wykopa przepa midzy Bizancjum i Zachodem, midzy chrzecijastwem zachodnim i prawosawiem. Pita wyprawa (1217-21) do Egiptu pod wodz krla Wgier Andrzeja II skoczya si kompletn klsk. Szsta (1228-29) zwana dyplomatyczn, bo jej organizator synny cesarz Fryderyk II Hohenstaufen cho wybra si ze swoim wojskiem do Palestyny, nawet pozwoli si koronowa na krla Jerozolimy w tym miecie, bez przelewu krwi wymg na sutanie, by na powrt otworzy korytarz do Jerozolimy, Betlejem i Nazaretu dla pielgrzymw z wskiego pasma nadbrzenego pooonego midzy Jaff i Tyrem nalecego wci do krzyowcw. Innocenty III, ktry uwaa si za zastpc Boga na Ziemi organizowa inne wyprawy krzyowe, ale ju nie przeciwko muzumanom, lecz przeciwko temu wanie konsekrowanemu chrzecijaskiemu cesarzowi rzymskiemu; walczyli o sched po Normanach w poudniowych Woszech i na Sycylii. Cesarza czterokrotnie ekskomunikowano, inny papie nazwa go antychrystem, by jednak normalnym wadc. Co prawda zarganizowa sobie dwr i styl ycia podobny wedug wzorcw ze wschodu, mwi biegle po arabsku, ale przecie to nie mogo by uznawane za przestpstwo i odczepiestwo religijne. Papiee walczcy z chrzecijaskim cesarzem wiata zachodniego i nnymi wadcami, tymi politycznymi zagraniami zbrukali jeszcze bardziej ide "witej wojny". Od tej pory dalsze wyprawy organizowali wadcy wieccy, a jeli papiee wczali si do tych akcji, faktycznie ich gos nie mia ju wikszego znaczenia. Incjatorem nastpnych dwch wypraw sidmej (1248-54) i smej (1270) by krl Francuzw w. Ludwik IX. Byy one wyjtkowo nieudane, w pierwszej krl dosta si do niewoli, w drugiej dotar tylko do Tunisu w drodze na Egipt i tu umiera razem z wieloma swymi rycerzami na skutek plagi (chyba dumy), ktra zaatakowaa jego obz. Syn krla z ocalaymi rycerzami wrci do kraju. Karol Andygaweski towarzyszcy Ludwikowi IX poszed dalej w stron Kairu, niczego nie osign, ale nie zapomnia mianowa

siebie krlem jerozolimskim, a swoj wypraw uzna za nastpn krucjat. Rok 1291 zamyka te niezwyke wydarzenia w dziejach Europy i Azji Mniejszej, to rok upadku ostatniego przyczka w Ziemi Switej, Akki. Podsumowujc skutki tego zbrojnego wysiki wylicz tylko najwaniejsze. Jerozolimy nie dao si utrzyma w rkach chrzecijan, a walka o ni pochona setki tysicy ofiar. Powstay zakony rycerskie, ktre po zakoczeniu krucjat nie chciay si rozwizywa. Niektre dziaay bardzo destabilizujco w Europie jako najemne siy wojskowe (np. znani nam Krzyacy) i nie zawsze walczyy w dobrej sprawie. Jedynie Bracia Szpitalnicy znani te pod nazwami Joannitw czy Kawalerw Maltaskich od pocztku wcignici w szpitalnictwo i pomoc ubogim prowadzili na wasn rk boje z muzumanami, walczyli z piratami, odoyli wreszcie miecze, zajli si szpitalnictwem, istniej do dzisiaj i do dzisiaj robi dobr robot charytatywn. Wanym skutkiem wypraw bya utrata autorytetu papiestwa przy jego jednoczesnym wzbogacaniu si materialnym. Papiee na cele prowadzenia wojen krzyowych ustanowili podatek zwany dziesicin i cho wojny si skoczyy z dziesiciny nie zrezygnowano - do dzisiaj niektre kraje, ju dobrowolnie, j pac. W nieco pniejszym czasie wielu papiey stao si wielkimi mecenasami sztuki, taka bya moda, potrzebne byy nowe rda finansowe, powsta bardzo nieewangeliczny pomys: zaczli sprzedawa odpusty - pienidze decydoway teraz gdzie dusza ludzka po mierci trafi. To utorowao drog protestantyzmowi, a w dziedzinie kultury i sztuki renesansowi, kiedy to gwnymi autorytetami przestali by skorumpowani wadcy, stay si nimi pisma i dziea sztuki staroytnych, szczeglnie Grekw. Otchani nienawici midzy chrzecijanami islamem i Zydami spowodowanymi wyprawami krzyowymi do dzisiaj nie udao si kompletnie zasypa. Ta nienawi i nieufno przeniosy si do odamw chrzecijastwa: do dzisiaj katolicy nie umiej si porozumie z protestantami i prawosawnymi. Nienawi bya u rde inkwizycji i spowodowaa cakowite wytpienie ludzi inaczej wierzcych, Albigensw, zwanych te Katarami. Pielgrzymki cigle s modne i liczniejsze, ni w czasach redniowiecza. Ju w pnym redniowieczu Jerozolima musiaa si podzieli ptnikami z Compostel w Hiszpanii i Rzymem. Dzi kady kraj ma swoje cudowne, czy magiczne miejsca. System spoecznoekonomiczny redniowiecza - feudalizm - odszed w sin dal, w to miejsce w wielu krajach umocnia si rola wadcy, najbardziej we Francji. Wymieniajc te czy wiele innych skutkw wypraw krzyowych trzeba jednak pamita e wiat rozwija si cywilizacyjnie i to najczciej w dobrym kierunku. S przestoje czy cofania si, ale to s raczej wyjtki ni zasada. Nikt nie potrafi powiedzie jak wygldaaby Europa i kraje islamskie gdyby nie byo wypraw krzyowych, std nasze wnioski o

skutkach krucjat nie s prawdami absolutnymi, ale zwyk dedukcj, czy inteligentnymi domysami. (Wyprawy krzyowe, Przyczyny wypraw krzyowych, Skutki wypraw krzyowych, Wadysaw Pomaraski)